।।।।।।శ్రీమద్వాల్మీకీయరామాయణమ్।।।।బాలకాణ్డః।।।।శ్రీసీతాలక్ష్మణహనుమత్సమేతశ్రీరామచన్ద్రపరబ్రహ్మణేనమః।।।।శ్లోకసహితవ్యాఖ్యానమ్।।

శ్రీమతేరామానుజాయనమః।।

।। గొవిన్దరాజప్రణీతరామాయణ భూషణేతి టీకా ।।

ఆచార్యంశఠకోపదేశికమథప్రాచార్యపారమ్పరీంశ్రీమల్లక్ష్మణయోగివర్య్యయమునావాస్తవ్యనాథాదికాన్।వాల్మీకింసహనారదేనమునినావాగ్దేవతావల్లభంసీతాలక్ష్మణవాయుసూనుసహితంశ్రీరామచన్ద్రంభజే।। 1 ।।

శ్రీమత్యఞ్జనభూధరస్యశిఖరేశ్రీమారుతేఃసన్నిధావగ్రేవేఙ్కటనాయకస్యసదనద్వారేయతిక్ష్మాభృతః।నానాదేశసమాగతైర్బుధగణైరామాయణవ్యాక్రియాంవిస్తీర్ణాంరచయేతిసాదరమహంస్వప్నేऽస్మిసఞ్చోదితః।। 2 ।।

క్వాహంమన్దమతిర్గభీరహృదయంరామాయణంతత్క్వచవ్యాఖ్యానేऽస్యపరిభ్రమన్నహమహోహాసాస్పదంధీమతామ్।కోభారోऽత్రమమస్వయంకులగురుఃకోదణ్డపాణిఃకృపాకూపారోరచయత్యదఃసపదిమజ్జిహ్వాగ్రసింహాసనః।। 3 ।।

వైయర్థ్యంపునరుక్తతామనుచితారమ్భంవిరోధంమిథోऽసాధుత్వంచపదప్రబన్ధరచనావాక్యేషునిఃశేషయన్।స్వారస్యంచపదేపదేప్రకటయన్రామాయణస్యస్వయంవ్యాఖ్యామేషతనోతిసజ్జనముదేగోవిన్దరాజాహ్వయః|| 4 ।।

పూర్వాచార్య్యకృతప్రబన్ధజలధేస్తాత్పర్యరత్నావలీర్గ్రాహంగ్రాహమహంశఠారిగురుణాసన్దర్శితేనాధ్వనా।అన్యవ్యాకృతిజాతరూపశకలైరాయోజ్యసజ్జీకృతైఃశ్రీరామాయణభూషణంవిరచయేపశ్యన్తునిర్మత్సరాః।। 5 ।।

సుస్పష్టమష్టాదశకృత్యఏత్యశ్రీశైలపూర్ణాద్యతిశేఖరోऽయమ్।శుశ్రావరామాయణసమ్ప్రదాయంవక్ష్యేతమాచార్యపరమ్పరాత్తమ్   ।।6।।

క్వచిత్పదార్థంక్వచిదన్వయార్థంక్వచిత్పదచ్ఛేదసమర్థనాని।క్వచిత్క్వచిద్గాఢనిగూఢభావంవక్ష్యేయథాపేక్షమవేక్షణీయమ్   ।। 7 ।।

అవతారికా

శ్రియఃపతిరవాప్తసమస్తకామఃసమస్తకల్యాణగుణాత్మకఃసర్వేశ్వరః “వైకుణ్ఠేతుపరేలోకేశ్రియాసార్ద్ధంజగత్పతిః। ఆస్తేవిష్ణురచిన్త్యాత్మాభక్తైర్భాగవతైఃసహ।।” ఇత్యుక్తరీత్యాశ్రీవైకుణ్ఠాఖ్యేదివ్యలోకేశ్రీమహామణిమణ్డపేశ్రీభూమినీలాభిఃసహరత్నసింహాసనమధ్యాసీనోనిత్యైర్ము క్తైశ్చనిరన్తరపరిచర్యమాణ- చరణనలినోऽపితద్వదేవస్వచరణయుగలపరిచరణార్హానపితద్ధీనాన్ప్రలయేప్రకృతివిలీనాన్మధూచ్ఛిష్ట- మగ్నహేమకణసదృక్షాన్క్షీణజ్ఞానాన్జీవానవలోక్య “ఏవంసంసృతిచక్రస్థేభ్రామ్యమాణేస్వకర్మభిః।జీవేదుఃఖాకులేవిష్ణోఃకృపాకాప్యుపజాయతే।।” ఇత్యుక్తరీత్యాదయమానమనాః “విచిత్రాదేహసమ్పత్తిరీశ్వరాయనివేదితుమ్।పూర్వమేవకృతాబ్రహ్మన్హస్తపాదాదిసంయుతా।।” ఇత్యుక్తప్రకారేణమహదాదిసృష్టిక్రమేణతేషాస్వచర -ణకమలసమాశ్రయణోచితానికరణకలేవరాణిదత్త్వానదీతరణాయదత్తైఃప్లవైర్నదీరయానుసారేణసాగరమవగాహ- మానేష్వివతేషుతైర్విషయాన్తరప్రవణేషుతేషాంసదసద్వివేచనాయ ‘శాసనాచ్ఛాస్త్రమ్’ ఇత్యుక్తరీత్యాస్వశాసనరూపంవేదాఖ్యంశాస్త్రంప్రవర్త్యాపితస్మిన్నప్రతిపత్తివిప్రతిపత్త్యన్యథాప్రతిపత్తిభిస్తైరనాదృతేస్వ శాసనాతిలఙ్ఘినంజనపదంస్వయమేవసాధయితుమభియియాసురివవసుధాధిపతిఃస్వాచారముఖేనతాన్శిక్షయితుంరామాది రూపేణచతుర్ద్ధావతితీర్షురన్తరాऽమరగణైఃసద్రుహిణైరభ్యర్థితఃస్వారాధకస్యదశరథస్యమనోరథమపిపూరయితుం

చతుర్ద్ధావతతార।తత్రరామరూపేణావతీర్యరావణంనిహత్యపితృవచనపరిపాలనాదిసామాన్యధర్మమన్వతిష్ఠత్, లక్ష్మణరూపేణరావణింనిరస్యభగవచ్ఛేషత్వరూపంవిశేషధర్మమ్, భరతరూపేణగన్ధర్వాన్నిర్వాస్యభగవత్పార–తన్త్ర్యరూపమ్, శత్రుఘ్నరూపేణలవణాసురంధ్వంసయిత్వాభాగవతశేషత్వమ్।తానిమాన్ధర్మాన్తానీమానిచాపదానానితత్కాలమాత్రపర్యవసితానిభవిష్యన్తీతిమన్వానఃసర్వలోకహితపరఃపితామ హోభగవాన్బ్రహ్మారామచరిత్రపవిత్రితంశతకోటిప్రవిస్తరంప్రబన్ధంనిర్మాయతంనారదాదీనధ్యాప్యభూలోకేऽపిసన్తతరామమ న్త్రాను- సన్ధానసన్ధుక్షితహృదయవాల్మీకిముఖేనసఙ్గ్రహేణప్రవర్త్తయితుంనారదంప్రేషయామాస।తదుక్తంమాత్స్యే “వాల్మీకినాచయత్ప్రోక్తంరామోపాఖ్యానముత్తమమ్।బ్రహ్మణాచోదితంతచ్చశతకోటిప్రవిస్తరమ్। ఆహృత్యనారదేనైవవాల్మీకాయనివేదితమ్।” ఇతి। వాల్మీకిరపినిఖిలవేదాన్తవిదితపరతత్త్వనిర్దిధారయిషయాయదృచ్ఛయోపగతంనారదంపృష్ట్వావగతపరతత్త్వస్వరూపఃత దనుప్రసన్నేనవిధినాదత్తసకలసాక్షాత్కారప్రబన్ధ– నిర్మాణశక్తిర్వేదోపబృంహణమారభమాణఃతస్యార్థప్రధానసుహృత్సమ్మితేతిహాసతాంవ్యఙ్గ్యప్రధానకాన్తాసమ్మిత- కావ్యతాంచపురస్కుర్వన్ “కావ్యాలాపాంశ్చవర్జయేత్” ఇతినిషేధస్యాసత్కావ్యవిషయతాంచనిర్ధారయన్స్వగ్రన్థేప్రేక్షావతాంప్రవృత్త్యర్థంతదఙ్గానిదర్శయతిప్రథమతశ్చతుఃసర్గ్యా।తత్రప్రథమసర్గేణవిషయప్రయోజనేదర్శయతి।తత్రచ “తద్విద్ధిప్రణిపాతేనపరిప్రశ్నేనసేవయా” ఇతివేదాన్తరహస్యస్యప్రశ్నపూర్వకంజ్ఞేయత్వవిధానాత్ “నాపృష్టఃకస్యచిద్బ్రూయాత్” ఇత్యపృష్టోత్తరస్యప్రత్యాదిష్టత్వాచ్చప్రశ్నమావిష్కరోత్యాదితఃపఞ్చశ్లోక్యా।।

తపఃస్వాధ్యాయనిరతంతపస్వీవాగ్విదాంవరమ్।

నారదంపరిపప్రచ్ఛవాల్మీకిర్మునిపుఙ్గవమ్।। 1.1.1 ।।

అథప్రారిప్సితస్యగ్రన్థస్యనిష్ప్రత్యూహపరిపూరణాయప్రచయగమనాయచగురునమస్కారందేవతానమస్కారంచవిదధాతితప స్స్వాధ్యాయేతి।తత్ర”ఆచార్యాద్ధ్యేవవిద్యావిదితాసాధిష్ఠంప్రాపత్” “ఆచార్యవాన్పురుషోవేద”ఇత్యాదిశ్రుత్యాసదాచార్యోపదేశస్యైవాతిశయావహత్వాత్స్వగురోరాచార్యలక్షణపూర్తిందర్శయతిద్వితీయాన్తపదైః।  తత్రవేదసమ్పన్నత్వమాహతపఃస్వాధ్యాయనిరతమితి।తపశ్చస్వాధ్యాయశ్చతపఃస్వాధ్యాయౌ “అల్పాచ్తరమ్”ఇతితపఃశబ్దస్యపూర్వనిపాతః।తపఃచాన్ద్రాయణాది, స్వాధ్యాయోవేదః।”స్వాధ్యాయోవేదతపసోః”ఇతివైజయన్తీ।తయోర్నిరతంనిరన్తరాసక్తమ్।ఆవశ్యకత్వాదేతదుభయముక్తమ్।తదాహమనుః “తపోవిద్యాచవిప్రస్యనిఃశ్రేయసకరంపరమ్।తపసాకల్మషంహన్తివిద్యయాజ్ఞానమశ్నుతే” ఇతి।యద్వాతపోజ్ఞానమ్। “తపఆలోచనే” ఇత్యస్మాద్ధాతోరసున్ప్రత్యయః।శ్రుతిశ్చాత్రభవతి “యస్యజ్ఞానమయంతపః” ఇతి।యోగఇతియావత్।స్వాధ్యాయోవేదఃతయోర్నిరతమ్। “స్వాధ్యాయాద్యోగమాసీతయోగాత్స్వాధ్యాయమావసేత్।స్వాధ్యాయయోగసమ్పత్త్యాగమిష్యతిపరాంగతిమ్।।” ఇత్యుక్తప్రకారేణసక్తమిత్యర్థః।యద్వాతపోవేదః, “తపోహిస్వాధ్యాయః” ఇతిశ్రుతేః।స్వాధ్యాయోజపః। “స్వాధ్యాయోవేదజపయోః” ఇత్యుక్తేః।తత్రనిరతమ్। “స్వాధ్యాయాన్మాప్రమదః।వేదమేవజపేన్నిత్యమ్” ఇత్యుక్తరీత్యాసక్తమిత్యర్థః।యద్వాతపోబ్రహ్మ “బ్రహ్మైతదుపాస్వైతత్తపః” ఇతిశ్రుతేః।తపఃప్రధానఃస్వాధ్యాయస్తపఃస్వాధ్యాయః।శాకపార్థివాదిత్వాన్మధ్యమపదలోపీసమాసః।వేదాన్తఇతియావత్, తత్రనిరతమ్। “స్వాధ్యాయప్రవచనాభ్యాంనప్రమదితవ్యమ్” ఇత్యుక్తరీత్యాధ్యయనాదిపరమిత్యర్థః।యద్వాతపోవ్యాకరణమ్। తథోక్తంవాక్యపదీయే “ఆసన్నంబ్రహ్మణస్తస్యతపసాముత్తమంతపః।ప్రథమంఛన్దసామఙ్గమాహుర్వ్యా- కరణంబుధాః।” ఇతి, తదితరేషామఙ్గానాముపలక్షణమ్।తత్సహితఃస్వాధ్యాయఃతపఃస్వాధ్యాయఃతత్రనిరతమ్, సాఙ్గవేదాధ్యాయినమిత్యర్థః।యద్వాతపఃస్వంయస్యాసౌతపఃస్వః, అధ్యాయోవేదః “ఇఙ్అధ్యయనే” ఇత్యస్మాద్ధాతోః “అధ్యాయన్యాయ ” ఇత్యాదినానిపాతనాత్।అతఏవ “స్వాధ్యాయోऽధ్యేతవ్యః” ఇత్యత్రస్వస్య

అధ్యాయఃస్వాధ్యాయః, స్వశాఖేత్యాచార్యైర్వ్యాఖ్యాతమ్।తత్రనిరతోऽధ్యాయనిరతః।తపఃస్వశ్చాసావధ్యాయ– నిరతశ్చతపఃస్వాధ్యాయనిరతఃఇతికర్మధారయః, తమ్।యద్వాతపోబ్రహ్మ, తద్రూపః స్వాధ్యాయఃతపఃస్వాధ్యాయఃతస్మిన్నిరతమ్, సామగానలోలమిత్యర్థః। “వేదానాంసామవేదోऽస్మి” ఇతిభగవతాగీతత్వాత్।ఏవంవేదాధ్యయనముక్తమ్।।అథ “యదధీతమవిజ్ఞాతంనిగదేనైవశబ్ద్యతే।అనగ్నావివశుష్కైధోనతజ్జ్వలతికర్హిచిత్।।”ఇతికేవలాధ్యయనస్యనిన్దితత్వాత్తదర్థజ్ఞత్వమాహవాగ్విదాంవరమితి।వాగ్వేదః। “అనాదినిధనాహ్యేషావాగుత్సృష్టాస్వయమ్భువా” ఇతివాక్శబ్దస్యవేదేప్రయోగాత్।తాంవిదన్తిజానన్తీతివాగ్విదఃవేదార్థజ్ఞాఃతేషాంమధ్యేపరంశ్రేష్ఠమ్।నిర్ద్ధారణేషష్ఠీ।యద్వావాక్వ్యాకరణమ్। “యశ్చవ్యాకురుతేవాచమ్।వాగ్యోగవిద్దుష్యతిచాపశబ్దైః” ఇత్యాదౌవ్యాకరణపర్యాయత్వేనశిష్టైర్వ్యవహృతత్వాత్।ఏతదఙ్గాన్త- రాణాముపలక్షణమ్, షడఙ్గవిదామగ్రేసరమిత్యర్థః।ఏతేనవేదార్థాభిజ్ఞత్వమర్థసిద్ధమ్।యద్వావాగ్విదఃయావద్వివక్షితార్థప్రతిపాదనక్షమశబ్దప్రయోగవిదః, తేషాంవరమ్।పూర్వంవేదాధ్యయనముక్తమ్, అత్రతదధ్యాపనమ్।యద్వాగోబలీవర్దన్యాయేనవాచఃవేదవ్యతిరిక్తానిశాస్త్రాణి, తద్విదాంవరమ్।అనేనచతుర్దశవిద్యాస్థాన- వేదిత్వముక్తమ్।యద్వాభూమవిద్యోపక్రమేనారదేనాత్మనఃసర్వవిద్యాభిజ్ఞత్వముక్తమ్। “ఋగ్వేదంభగవోऽధ్యేమియజుర్వేదంసామవేదమాథర్వణంచతుర్థమితిహాసపురాణంపఞ్చమంవేదానాంవేదంపిత్ర్యంరాశిందైవంనిధిఃవాకోవాక్యమే– కాయనందేవవిద్యాంబ్రహ్మవిద్యాంభూతవిద్యాంక్షత్రవిద్యాంనక్షత్రవిద్యాంసర్పదేవజనవిద్యామేతద్భగవోऽధ్యేమి”ఇతి।తదిదముచ్యతేవాగ్విదాంవరమితి।యద్వావాక్సరస్వతీ “గీర్వాగ్వాణీసరస్వతీ” ఇతివచనాత్।తయావిద్యన్తేలభ్యన్తఇతివాగ్విదఃసరస్వతీపుత్రామరీచ్యాదయః।”విద్లృలాభే” ఇత్యస్మాద్ధాతోఃకర్మణిక్విప్।భగవద్భక్తతయాతేషాంవరమ్।అనేనాభిజాత్యముక్తమ్।తపఃస్వాధ్యాయనిరతమిత్యనేనవిద్యోక్తా।సమాహితత్వమాహమునిపుఙ్గవమితి।తేన “అభిజనవిద్యాసముదేతంసమాహితంసంస్కర్త్తారమీప్సేత్” ఇత్యాపస్త-  -మ్బోక్తమాచార్యలక్షణంజ్ఞాపితమ్।మునయోమననశీలాః। “మనేరుచ్చ” ఇతిఇన్ప్రత్యయః।పుమాంశ్చాసౌగౌశ్చేతిపుంగవః”గోరతద్ధితలుకి” ఇతిసమాసాన్తష్టచ్ప్రత్యయః।శ్రేష్ఠ ఇత్యర్థః। “బుధేచపుఙ్గవఃశ్రేష్ఠేవృషభేభిషజాంవరే” । ఇతివిశ్వః।మునిషుపుఙ్గవోమునిపుఙ్గవః।”సప్తమీ” ఇతియోగవిభాగాత్నాగోత్తమాదివత్సమాసః,తమ్।తపఃస్వాధ్యాయనిరతమిత్యనేనవేదార్థస్యశ్రవణముక్తమ్।వాగ్విదాంవరమిత్యనేనమననమ్।మునిపుఙ్గవమిత్య–నేననిదిధ్యాసనమ్।యద్వా “తస్మాద్బ్రాహ్మణఃపాణ్డిత్యన్నిర్విద్యబాల్యేనతిష్ఠాసేత్।బాల్యంచపాణ్డిత్యంచనిర్విద్యాథమునిః” ఇత్యుక్తక్రమేణత్రిభిరేతైఃపదైఃపాణ్డిత్యబాల్యమౌనాన్యుక్తాని।నరస్యసమ్బన్ధినారమ్ “నరాచ్చేతివక్తవ్యమ్” ఇత్యణ్, అజ్ఞానమిత్యర్థః।తత్ద్యతిఖణ్డయతీతినారదః। “దోఅవఖణ్డనే” ఇత్యస్మాద్ధాతోః “ఆదేచఉపదేశేऽశితి”ఇత్యాత్వేసతి”ఆతోऽనుపసర్గేకః” ఇతికప్రత్యయఃఅజ్ఞాననివర్త్తకఇత్యర్థః।ఉక్తంచనారదీయే “గాయన్నారాయణకథాంసదాపాపభయాపహామ్।నారదోనాశయన్నేతినృణామజ్ఞానజంతమః।।” ఇతి।యద్వానారంజ్ఞానంతద్దదాతీతినారదః।యద్వానరతిసద్గతింప్రాపయతీతినరఃపరమాత్మా। “నృ़నయే” ఇత్యస్మాద్ధాతోఃపచాద్యచ్।తదుక్తంభారతే “నరతీతినరఃప్రోక్తఃప్రరమాత్మాసనాతనః” ఇతి।సఏవనారః।తందదాత్యుపదిశతీతినారదః, తమ్।ఏవమాచార్యలక్షణపూర్తిముక్త్వాఅధికారిత్వసమ్పూర్తిప్రదర్శనాయశిష్యలక్షణమాహతపస్వీత్యాదినా।తపోऽస్యాస్తీతితపస్వీ। “తపఃసహస్రాభ్యాంవినీనీ” ఇతిమత్వర్థీయోవినిప్రత్యయః।భూమాదయోమత్వర్థాః।తదుక్తమ్ “భూమనిన్దాప్రశంసాసునిత్యయోగేऽతిశాయనే।సంసర్గేऽస్తివివక్షాయాంభవన్తిమతుబాదయః||”ఇతి।ప్రశస్తతపస్కఇత్యర్థః।తేన “తపసాబ్రహ్మవిజిజ్ఞాసస్వసతపోऽతప్యతసతపస్తప్త్వాఆనన్దోబ్రహ్మేతివ్యజానాత్” ఇతిశ్రుతంబ్రహ్మజ్ఞానసాధనంతపఉక్తమ్।యద్వాతపోవేదోవ్యాకరణంజ్ఞానంచ, తద్వాన్।తపఃశబ్దానాంతన్త్రావృత్త్యేకశేషాద్యన్యతమేనఅర్థస్మరణే సతిఏకపదోపాత్త- -కృతికాలాదీనామివఅన్వయబోధఃసులభః।తథాచఅధీతసాఙ్గసశిరస్కవేదోऽధిగతాల్పాస్థిరఫలకేవల- -కర్మజ్ఞానఇత్యుక్తమ్।నిర్వేదశ్చతపః। “తపస్వీ తాపసేశోచ్యే” ఇతివైజయన్తీ।తేనసఞ్జాతమోక్షాభిలాషఇత్యుక్తమ్, తాదృశఏవహిబ్రహ్మజ్ఞానాధికారీ।తపస్వీత్యనేనశమదమాదిసమ్పత్తిరపిసిద్ధా।యద్వాతపోన్యాసః। “తస్మాన్న్యాసమేషాంతపసామతిరిక్తమాహుః” ఇతిశ్రుతేః।న్యాసఃశరణాగతిఃప్రణిపాతరూపా, ఏవం’తద్విద్ధిప్రణిపాతేనపరిప్రశ్నేనసేవయా’ ఇత్యాద్యుక్తానిప్రణిపాతపురఃసరాణిదర్శితాని।వల్మీకస్యాపత్యంవాల్మీకిః। “అతఇఞ్” ఇతీఞ్ప్రత్యయః।నన్వసౌకథంవల్మీకాపత్యమ్, యతోऽయంభృగుపుత్రఏవప్రతీయతే।తథాచశ్రీవిష్ణుపురాణే “ఋక్షోऽభూద్భార్గవస్తస్మాద్వాల్మీకిర్యోऽభిధీయతే” ఇతి।అత్రాపిఉత్తరకాణ్డేవక్ష్యతి “భార్గవేణేతిసంస్కృతౌ।భార్గవేణతపస్వినా” ఇతిచ।అన్యత్రచప్రచేతోऽపత్యత్వమభిధీయతే “చక్రేప్రచేతసఃపుత్రస్తంబ్రహ్మాప్యన్వమన్యత” ఇతి। “వేదఃప్రాచేతసాదాసీత్” ఇతిచప్రసిద్ధమ్।అతఃకథమస్యవల్మీకా-పత్యత్వమ్ ? ఉచ్యతేనిశ్చలతరతపోవిశేషేణాస్యవల్మీకావృతౌజాతాయాంప్రచేతసావరుణేనకృతనిరన్తరవర్షేణప్రాదుర్భావోऽభూదితిభృ గుపుత్రస్యైవాస్యప్రచేతసోऽపత్యత్వంవల్మీకాపత్యత్వంచసఙ్గచ్ఛతే।ననుకథంతత్ప్రవత్వ- మాత్రేణతదపత్యత్వమ్ ? మైవమ్, ‘గోణీపుత్రఃకలశీసుతః’ ఇత్యాదివ్యవహారస్యతత్ప్రభవేऽపిబహులముపలబ్ధేః।ఉక్తంచబ్రహ్మవైవర్త్తే “అథాబ్రవీన్మహాతేజాబ్రహ్మాలోకపితామహః।వల్మీకప్రభవోయస్మాత్తస్మాద్వాల్మీకిరిత్యస||” ఇతి। మాస్త్వపత్యార్థత్వమ్, తథాపివాల్మీకిశబ్దస్సాధురేవ, గర్హాదిషుపఠితత్వాత్। యద్వాభృగువంశ్యఃకశ్చిత్ప్రచేతానామతస్యాయంపుత్రఃఋక్షోనామ। ‘చక్రేప్రచేతసఃపుత్రః’ ఇతిపుత్రత్వాభిధానాత్।భార్గవ -భృగునన్దనశబ్దౌరామేరాఘవరఘునన్దనశబ్దవదున్నేయౌ।వాల్మీకిశబ్దఃపుత్రత్వోపచారాత్। అతఏవక్వచిత్’వాల్మీకేనమహర్షిణా ‘ఇతిసమ్బన్ధమాత్రేऽణ్ప్రయుజ్యతే। సత్స్వపినామాన్తరేషువాల్మీకిశబ్దేనాభిధానంజ్ఞానాఙ్గశమదమాద్యుపేతత్వస్ఫోరణాయ। పరిపప్రచ్ఛపరివిశేషేణపృష్టవాన్।కోన్వస్మిన్నిత్యాదివక్ష్యమాణ- -మితిశేషః।తపఇతిభిన్నంపదంవాబ్రహ్మవాచి। నారదంబ్రహ్మపరిపప్రచ్ఛేత్యర్థః।అతోనద్వికర్మకత్వహానిః।ఉక్తంహివృత్తికృతా “దుహ్యాచ్పచ్దణ్డ్రుధిప్రచ్ఛిచిఞ్బ్రూశాసుజిమథ్ముషామ్।” ఇత్యాదినాప్రచ్ఛేర్ద్వికర్మకత్వమ్।పరిపప్రచ్ఛేతిపరోక్షేలిట్। ప్రశ్నస్యపరోక్షత్వంవివక్షితభగవద్గుణానుసన్ధానకృతవైచిత్యాత్, ‘సుప్తోऽహంకిలవిలలాప’ ఇతివత్। విభక్తిప్రతిరూపకమవ్యయంవా।స్వవినయవ్యఞ్జనాయప్రథమపురుషనిర్దేశోవా। “ఈశ్వరఃసర్వభూతానాంహృద్దేశేऽర్జునతిష్ఠతి” ఇతివత్।స్వస్మిన్నన్యత్వమారోప్యపరోక్షనిర్దేశోవా।అనేన “పరీక్ష్యలోకాన్కర్మచితాన్బ్రాహ్మణోనిర్వేదమాయాత్నాస్త్యకృతఃకృతేన।తద్విజ్ఞానార్థంసగురుమేవాభిగచ్ఛేత్స– మిత్పాణిఃశ్రోత్రియంబ్రహ్మనిష్ఠమ్।తస్మైసవిద్వానుపసన్నాయసమ్యక్ప్రశాన్తచిత్తాయశమాన్వితాయ। యేనాక్షరంపురుషంవేదసత్యంప్రోవాచతాంతత్త్వతోబ్రహ్మవిద్యామ్” ఇత్యాథర్వణికీశ్రుతిర్గురూపసదనవిషయోపబృంహ్యతే। తథాహితపస్వీత్యనేన “పరీక్ష్యలోకాన్కర్మచితాన్బ్రాహ్మణోనిర్వేదమాయాత్” ఇత్యస్యార్థోऽదర్శి।అధీత– సాఙ్గసశిరస్కవేదోऽధిగతాల్పాస్థిరఫలకేవలకర్మజ్ఞానతయాసఞ్జాతమోక్షాభిలాషోహితపస్విశబ్దార్థోవర్ణితః। వాల్మీకిరిత్యనేన “సమ్యక్ప్రశాన్తచిత్తాయశమాన్వితాయ” ఇత్యస్యార్థోదర్శితః।స్వాధ్యాయనిరత– మిత్యనేనశ్రీత్రియపదార్థఉక్తః। “శ్రోత్రియఁశ్ఛన్దోऽధీతే” ఇతిశ్రోత్రియశబ్దార్థప్రకాశనాత్।వాగ్విదాంవరమిత్య- -నేనవిద్వచ్ఛబ్దార్థః।మునిపుఙ్గవమిత్యనేనబ్రహ్మనిష్ఠశబ్దార్థః।నారదశబ్దనేగురుశబ్దార్థ। “గుశబ్దస్త్వన్ధ -కారఃస్యాద్రుశబ్దస్తన్నిరోధకః।అన్ధకారనిరోధిత్వాద్గురురిత్యభిధీయతే” ఇతితన్నిరుక్తిః।పరిప–ప్రచ్ఛేత్యనేన “తద్విజ్ఞానార్థంసగురుమేవాభిగచ్ఛేత్” ఇత్యేతదుపపాదితమ్। “విధివదుపసన్నఃపప్రచ్ఛ” ఇతిశ్రుతేః। అత్రబ్రహ్మవాచితపఃశబ్దప్రయోగేణదేవతానమస్కారరూపంమఙ్గలమాచరితమ్।తథోక్తమ్ “అఇతిభగవతోనారాయణస్యప్రథమాభిధానమభిదధతాకిన్నామమఙ్గలంనకృతమ్” ఇతి। “దేవతావాచకాఃశబ్దా యేచభద్రాదివాచకాః।తేసర్వేమఙ్గలార్థాఃస్యుర్లిపితోగణతోऽపిచ।।” ఇతి। నిరన్తరనిరతిశయానన్దరూపంతపోజ్ఞానరూపంబ్రహ్మస్వాధ్యాయంసుష్ఠుధ్యాత్వేతివాదేవతానమస్కారః।  గురునమస్కారశ్చకృతోభవతి।కథమ్ ? తపఃసునిరతంనారదమాధ్యాయపరిపప్రచ్ఛేతి।యద్వాపరిపూజయిత్వేత్యర్థః। “పరిఃసమన్తతోభావవ్యాప్తిదోష- కథాసుచ।భాషాశ్లేషేపూజనేచవర్జనేవచనేశుభే।।” ఇతివచనాత్। నారదంసమ్పూజ్యపప్రచ్ఛేత్యర్థః। “పరాశరంమునివరంకృతపౌర్వాహ్ణికక్రియమ్।మైత్రేయఃపరిపప్రచ్ఛప్రణిపత్యాభివాద్యచ||” ఇతివత్।అస్యశ్రీరామాయణస్యగాయత్ర్యక్షరసఙ్ఖ్యానుసారేణచతుర్వింశతిసహస్రగ్రన్థసఙ్ఖ్యయాప్రవృత్తత్వాత్ప్రథమసహస్రోపక్రమే తకారఃప్రయోక్తవ్యఇతిసత్స్వపిబ్రహ్మవాచకేషుశబ్దాన్తరేషుతపఃశబ్దస్యైవప్రయోగః।ప్రబన్ధాదౌతకారప్రయోగశ్చా– వశ్యకః।తస్యవక్తుర్వాచకస్యచసౌఖ్యకరత్వాత్।తథోక్తమ్ “వస్తులాభకరోణస్తుతకారఃసౌఖ్యదాయకః” ఇతి।సాహిత్యచూడామణౌతు “తకారోవిఘ్ననాశకః” ఇత్యుక్తమ్।కిఞ్చతకారస్యజలంభూతంబృహస్పతిర్దేవతా।అతఃశుభావహోऽనేనప్రబన్ధారమ్భః।అతఏవోక్తంచమత్కారచన్ద్రికాయామ్ “వర్ణానాముద్భవఃపశ్చాద్వ్యక్తిఃసఙ్ఖ్యాతతఃపరమ్।భూతబీజవిచారశ్చతతోవర్ణగ్రహాఅపి।।” ఇత్యారభ్య “ఏతత్సర్వమవిజ్ఞాయయదిపద్యంవదేత్కవి।కేతకారూఢకపివత్భవేత్కణ్టకపీడితః||” ఇతి।”కారణాత్పఞ్చభూతానాముద్భూతామాతృకాయతః।అతోభూతాత్మకావర్ణాఃపఞ్చపఞ్చవిభాగతః।వాయ్వగ్నిభూజలాకాశాఃపఞ్చాశల్లిపయఃక్రమాత్।పఞ్చహ్రస్వాఃపఞ్చదీర్ఘాబిన్ద్వన్తాఃసన్ధయస్తథా।తత్రస్వరేశఃసూర్యోऽయంకవర్గేశస్తులోహితః।చవర్గప్రభవఃకావ్యష్టవ- -ర్గాద్బుధసమ్భవః।తవర్గోత్థఃసురగురుఃపవర్గోత్థఃశనైశ్చరః।యవర్గజోऽయంశీతాంశురితిసప్తగ్రహాఃక్రమాత్||” ఇతి।అత్రతపఃస్వాఇతియగణః, ఆదిలఘుత్వాత్।తదుక్తమ్ “ఆదిమధ్యావసానేషుయరతాయాన్తిలాఘవమ్।భజసాగౌరవంయాన్తిమనౌతుగురులాఘవమ్।।” ఇతి।యగణప్రయోగశ్చార్థకరఇత్యుక్తంచమత్కారచన్ద్రికాయామ్ “కరోత్యర్థానాదిలఘుర్యగణోవాయుదైవతః” ఇతి।ననుతపస్తాపఃసుతరామాధిఃస్వాధిస్తయోరాయేనిరతమితిగ్రన్థారమ్భేఅశ్లీలవచనమనుచితమ్।తదుక్తమ్ “అశ్లీలంయదమాఙ్గల్యంజుగుప్సావ్రీడభీకరమ్” ఇతి।మైవమ్, ప్రసిద్ధివిశేషేణతపోవేదయోరేవప్రథమతరంబుద్ధ్యారోహేణాశ్లీలత్వప్రసఙ్గాభావాత్।యథాభగినీలిఙ్గాది– ప్రయోగేషు।అత్రసర్వత్రప్రాయేణపథ్యావక్త్రంవృత్తమ్।తదుక్తంవృత్తరత్నాకరే “యుజోర్జేనసరిద్భర్త్తుఃపథ్యావక్త్రంప్రకీర్త్తితమ్” ఇతి।వృత్తవిశేషాస్తుతత్రతత్రవక్ష్యన్తే।అత్రవృత్త్యనుప్రాసఃశబ్దాలఙ్కారః, తకారాదీనామావృత్తేః।తదుక్తంకావ్యప్రకాశే “వర్ణసామ్యమనుప్రాసః” ఇతి।విశేషణానాంసాభిప్రాయత్వాత్పరికరోనామార్థాలఙ్కారః।ఉక్తమలఙ్కారసర్వస్వే “విశేషణానాంసాభిప్రాయత్వేపరికరః”ఇతి।తపఃస్వాధ్యాయనిరతత్వాదీనాంగురూపసత్తిహేతుజ్ఞానానుష్ఠానప్రతిపాదకత్వాత్పదార్థహేతుకంకావ్యలిఙ్గమలఙ్కారః। “హేతోర్వాక్యపదార్థత్వేకావ్యలిఙ్గమలంకృతిః” ఇతిలక్షణాత్।అత్రవాల్మీకినారదయోఃస్వరూపకథనేనశిష్యాచార్య్యాభ్యామేవంభవితవ్యమితిద్యోతనాత్వాక్యగతవస్తునావస్తుధ్వనిః।। 1.1.1 ।।

కోన్వస్మిన్సామ్ప్రతంలోకేగుణవాన్కశ్చవీర్యవాన్।

ధర్మజ్ఞశ్చకృతజ్ఞశ్చసత్యవాక్యోదృఢవ్రతః।। 1.1.2 ।।

కథంపరిపప్రచ్ఛేత్యాకాఙ్క్షాయాంప్రశ్నప్రకారందర్శయతికోన్విత్యాదిశ్లోకత్రయేణ। “నుఃపృచ్ఛాయాంవికల్పేచ” ఇత్యుమరః।అస్మిన్లోకేభూలోకేసామ్ప్రతమస్మిన్కాలే “అస్మిన్కాలేऽధునేదానీంసమ్ప్రత్యేతర్హిసామ్ప్రతమ్” ఇతిబాణః।లోకాన్తరేవిష్ణోర్విదితత్వాత్।అత్రైవకాలాన్తరేనృసింహాదేఃప్రసిద్ధత్వాచ్చతద్వ్యావృత్త్యర్థమే– వముక్తమ్।గుణాఅస్యసన్తీతిగుణవాన్।భూమాదయోమత్వర్థాః।అస్మిన్లోకేఅస్మిన్కాలేకోవాసకలకల్యాణగుణసమ్పన్నఇత్యర్థః।ఏవంసామాన్యేనగుణసముదాయంపృష్ట్వావిశిష్య తత్తద్గుణాశ్రయంపృచ్ఛతికశ్చవీర్యవాన్ఇత్యాదినా।యద్వాగుణ్యతేఆవర్త్యతేపునఃపునరాశ్రితైరనుసన్ధీయతఇతిగుణఃసౌశీల్యమ్।”గుణస్త్వావృత్తిశబ్దాదిజ్యేన్ద్రియాముఖ్యతన్తుషు” ఇతివిశ్వః।సుశీలంహినామమహతోమన్దైఃసహనీరన్ధ్రేణసంశ్లేషః।తస్యాధిక్యంసౌశీల్యమ్, తద్వాన్।సౌశీల్యేగుణశబ్దోऽభియుక్తైఃప్రయుక్తః। “వశీవదాన్యోగుణవానృజుఃశుచిః” ఇతి।కోవాసౌశీల్యవానిత్యర్థః।సర్వత్రప్రశ్నేతునుఇతికింశబ్దోऽపియత్రనప్రయుక్తస్త- త్రానుషఞ్జనీయః।ఏకేనైవకింశబ్దేనోపపత్తావప్యాదరాతిశయాత్పునఃపునస్తత్ప్రయోగః। “ప్రదానవదేవతదుక్తమ్” ఇతిన్యాయేనప్రతిగుణంగుణ్యావృత్త్యభిప్రాయేణవాలోకేగుణసమ్బన్ధాద్గుణ్యతిశయః।ఇహతుగుణిసమ్బన్ధాద్గు- -ణాతిశయఇతిద్యోతనాయగుణినఃప్రథమంనిర్దేశః “గుణాస్సత్యజ్ఞాన ” ఇత్యుక్తేః।కశ్చవీర్య్యవాన్।చకారఉక్తసముచ్చయే।సత్స్వపివికారహేతుష్వవికృతత్వంవీర్యమ్ ‘ఔషధంవీర్యవత్’ ఇత్యాదౌతథాదర్శనాత్, తద్వాన్।ధర్మఃఅలౌకికశ్రేయఃసాధనమ్, తంసామాన్యరూపంవిశేషరూపంచజానాతీతిధర్మజ్ఞః।చకారోऽనుక్తసముచ్చయార్థః।పరిహార్యాధర్మజ్ఞశ్చేత్యర్థః।కృతముపకారంస్వల్పంప్రాసఙ్గికమపిబహుతయాజానాతీతికృతజ్ఞః।అపకారాస్మరణంచశబ్దార్థః।వక్ష్యతి “నస్మరత్యపకారాణాంశతమప్యాత్మవత్తయా।కథఞ్చిదుపకారేణకృతేనైకేనతుష్యతి।।” ఇతి।సత్యంకృచ్ఛ్రేష్వప్యనృతశూన్యంవాక్యంవచనంయస్యసఃసత్యవాక్యః।తథావక్ష్యతి “అనృతంనోక్తపూర్వంమేనచవక్ష్యేకదాచన” ఇతి।దృఢవ్రతఃనిశ్చలసఙ్కల్పః। “అప్యహంజీవితంజహ్యాంత్వాంవాసీతేసలక్ష్మణామ్।నహిప్రతిజ్ఞాంసంశ్రుత్యబ్రాహ్మణేభ్యోవిశేషతః।।” ఇతి।। 1.1.2 ।।

చారిత్రేణచకోయుక్తఃసర్వభూతేషుకోహితః।

విద్వాన్కఃకఃసమర్థశ్చకశ్చైకప్రియదర్శనః।। 1.1.3 ।।

చరిత్రమాచారఃతదేవచారిత్రమ్।వాయసరాక్షసాదివత్స్వార్థేऽణ్ప్రత్యయః।తేనయుక్తః, సర్వదాప్యనుల్లఙ్ఘిత– కులాచారఇత్యర్థః।సర్వభూతేషుసర్వప్రాణిషువిషయే। “భూతంక్ష్మాదౌచజన్తౌచనస్త్రియాంగుణసత్త్వయోః” ఇతిబాణః।హితఃహితకరః।హితశబ్దాత్ “తత్కరోతి” ఇతిణిచ్, పచాద్యచ్, ణిలోపేపూర్వరూపేచరూపమ్।భూతశబ్దేనస్వపరతారతమ్యాభావఉక్తః।సర్వశబ్దేనసాపరాధేష్వపిహితకరత్వముక్తమ్।వేత్తీతివిద్వాన్సర్వశాస్త్రజ్ఞః। “విదేఃశతుర్వసుః”।సమర్థఃసర్వకార్యధురన్ధరః।ప్రియందర్శనంయస్యాసౌప్రియదర్శనః, ఏకశ్చాసౌప్రియదర్శనశ్చఏక–ప్రియదర్శనః।అయమివనాన్యోలోకేప్రియదర్శనోऽస్తీత్యర్థః।యద్వాఏకప్రియదర్శనఃఏకరూపప్రియదర్శనః।లోకేహికస్యచిద్దర్శనంకదాచిత్ప్రియంభవతికదాచిదప్రియంచభవతి। “తస్మాద్దుఃఖాత్మకంనాస్తినచకిఞ్చిత్ సుఖాత్మకమ్” ఇతివచనాత్।అయంతునతథా, కిన్తు “క్షణేక్షణేయన్నవతాముపైతితదేవరూపంరమణీయతాయాః” ఇత్యుక్తరీత్యాసదానుభవేऽప్యపూర్వవద్విస్మయమాదధానఇత్యర్థః।తథైవోత్తరయిష్యతిసదైకప్రియదర్శనఇతి। “ఏకేముఖ్యాన్యకేవలాః” ఇత్యుభయత్రాప్యమరః।। 1.1.3 ।।

ఆత్మవాన్కోజితక్రోధోద్యుతిమాన్కోऽనసూయకః।

కస్యబిభ్యతిదేవాశ్చజాతరోషస్యసంయుగే।। 1.1.4 ।।

ఆత్మవానితి।ఆత్మవాన్ధైర్యవాన్। “ఆత్మాజీవేధృతౌదేహేస్వభావేపరమాత్మని” ఇత్యమరః।అప్రకమ్ప్యధైర్యఇత్యర్థః।జితక్రోధఃవిధేయకోపఃదణ్డార్హేష్వేవాహితకోపఇత్యర్థ। “క్రోధమాహారయత్తీవ్రమ్” ఇతిహివక్ష్యతి।ద్యు –తిమాన్కాన్తిమాన్ “రూపసంహననంలక్ష్మీంసౌకుమార్య్యంసువేషతామ్।దదృశుర్విస్మితాకారారామస్యవనవాసినః”ఇతిహివక్ష్యతి। గుణేషుదోషావిష్కరణమసూయా। “అసూయాతుదోషారోపోగుణేష్వపి” ఇత్యమరః।అవిద్యమానాసూయా

యస్యాసావనసూయకః। “శేషాద్విభాషా” ఇతికపి “ఆపోऽన్యతరస్యామ్” ఇతిహ్రస్వః।యద్వాఅసూయకఃఅసూఙ్కణ్డ్వాదౌపఠితః।తస్మాత్ “కణ్డ్వాదిభ్యోయక్” ఇతియక్ప్రత్యయః।”అకృత్సార్వధాతుకయోః” ఇతిదీర్ఘః।తతో “నిన్దహింస ” ఇత్యాదినావుఞ్।సనభవతీత్యనసూయకః।కస్యేతి।దేవాశ్చేతిచకారేణాసురాదయఃసముచ్చీయన్తే।జాతరోషస్యకస్యసంయుగేదేవాదయఃసర్వేబిభ్యతీత్యన్వయః।అతోన “భీత్రార్థానాం ” ఇతికింశబ్దాత్పఞ్చమీ।శత్రువిషయఃకోపోమిత్రాణామపిభయమావహతీత్యర్థః।యద్వాచకారోऽప్యర్థః।అనుకూలాఅపిబిభ్యతి, కింపునఃప్రతికూలాఇత్యర్థః।యద్వాసంయుగేజాతరోషస్యకస్యబిభ్యతీత్యేవాన్వయః।శేషేషష్ఠీ। “సఞ్జ్ఞాపూర్వకోవిధిరనిత్యః” ఇత్యపాదానసఞ్జ్ఞాపూర్వకపఞ్చమ్యభావః।అత్రశ్లోకత్రయేసమృద్ధి– మద్వస్తువర్ణనాదుదాత్తాలఙ్కారః।। 1.1.4 ।।

ఏతదిచ్ఛామ్యహంశ్రోతుంపరంకౌతూహలంహిమే।

మహర్షేత్వంసమర్థోऽసిజ్ఞాతుమేవంవిధంనరమ్।। 1.1.5 ।।

అథాయంప్రశ్నోవిజిగీషామూలమితినారదోమన్యేతాపీతిమన్వానఃస్వప్రశ్నోజిజ్ఞాసాహేతుకఇతిదర్శయన్ప్రశ్నముపసంహరతిఏతదితి।ఏతత్పూర్వోక్తగుణాశ్రయభూతంవస్తుఅహంజిజ్ఞాసుఃనవిజిగీషుః, శ్రోతుంనతుక్షేప్తు– మిచ్ఛామి, నతుబ్రూహిఇతినిర్బధ్నామి।అహంతావదిచ్ఛామిమయిభవతఃప్రసాదోऽస్తిచేద్వక్తుమర్హసీతిభావః।తత్రహేతుమాహపరమితి।హిర్హేతౌ। “హిర్హేతావవధారణే” ఇతిబాణః।యస్మాత్కారణాన్మేపరముత్కృష్టంకౌతూహలంవిస్మయోऽస్తితస్మాదిచ్ఛామి।యద్వాహిఃప్రసిద్ధౌ।ముఖవికాసాద్యనుభావైర్మమహర్షస్తవస్పష్టఇత్యర్థః।స్వప్రశ్నోత్తరదానేదేశికాలాభాన్నిర్విణ్ణః।సమ్ప్రతిభవద్దర్శనేనసఞ్జాతాభిలాషోऽస్మి, బ్రూహిమత్పృష్టమితిభావః। “ఆచార్యస్యజ్ఞానవత్తామనుమాయశిష్యేణోప(స)పత్తిఃక్రియతే” ఇతిన్యాయేననారదస్యప్రష్టవ్యవిషయజ్ఞానసమ్భావనామాహమహర్షఇతి।ఋషిఃజ్ఞానస్యపారంగన్తా। “ఋషీగతౌ” ఇత్యస్మాద్ధాతోః “ఇగుపధాత్కిత్” ఇతీన్।గత్యర్థోజ్ఞానార్థః।మహాంశ్చాసౌఋషిశ్చమహర్షిః। “ఆన్మహతఃసమానాధికరణ– జాతీయయోః” ఇత్యాత్వమ్।హేతుగర్భవిశేషణమ్।మహర్షిత్వాత్త్వమేవంవిధంనరంపురుషంజ్ఞాతుమర్హసి।బ్రహ్మణఃసకాశాద్ విదితసకలవిశేషస్త్వంకథంమేజిజ్ఞాసోర్నవదేరితిభావః।అత్రపూర్వార్ధేకావ్యలిఙ్గమలఙ్కారః, ఉత్తరవాక్యా- ర్థస్యపూర్వవాక్యార్థహేతుత్వాత్। “హేతోర్వాక్యపదార్థత్వేకావ్యలిఙ్గమలంకృతిః।” ఇతిలక్షణాత్।ఉత్తరార్ద్ధేపరికరఇతిఅనయోఃసంసృష్టిః।అన్తేచాస్యేతికరణంబోధ్యమ్।ఇతిపరిపప్రచ్ఛేతిసమ్బన్ధః।నన్వయంప్రశ్నోవాల్మీకేర్నసఙ్గచ్ఛతే,తస్యవిదితసకలరామవృత్తాన్తత్వేననిశ్చయేసంశయాయోగాత్।వక్ష్యతిహ్యయోధ్యాకాణ్డే “ఇతిసీతాచరామశ్చలక్ష్మణశ్చకృతాఞ్జలిః।అభిగమ్యాశ్రమంసర్వేవాల్మీకిమభివాదయన్||” ఇతి।కథంరామవిషయమధ్యవర్త్తీవాల్మీకిస్తద్గుణాన్నవిజానీయాత్?వక్ష్యతిహి”విషయేతేమహారాజరామవ్యసనకర్శితాః।అపివృక్షాఃపరిమ్లానాఃసపుష్పాఙ్కురకోరకాః||”ఇతి।కథంవా “రామోరామోరామఇతిప్రజానామభవన్కథాః।రామభూతంజగదభూద్రామేరాజ్యంప్రశాసతి||” ఇతిపృథగ్జనైరపివిదితంరామవైభవంమునిరేషనజానీయాత్, కథంచైతావన్మాత్రంసత్యలోకాదాగతోనారదఃప్రష్టుమర్హతి, యఏవముత్తరయతి ‘రామోనామజనైఃశ్రుతః’ ఇతి।తత్రోచ్యతేనాయమాపాతతోభాసమానఃప్రశ్నార్థఃనాప్యుత్తరార్థః।అత్రకరతలామలకవద్విదితరామవృత్తాన్తస్యవాల్మీకేఃకుతూహలాసమ్భవాత్ “బుద్ధ్వావక్ష్యామి” ఇత్యుత్తరవాక్యానుపపత్తేశ్చ।కిన్తువక్తృబోద్ధ్రానుగుణ్యాత్వేదాన్తేషునానావిద్యాసుతత్తద్గుణవిశిష్టతయావగమ్యమానంపరంతత్త్వంకింవిష్ణుః, ఉతరుద్రాదిష్వన్యతమఇతిప్రశ్నార్థః।తదిదంవాల్మీకేర్హృదయమాకలయన్భగవాన్నారదోऽపిరామత్వేనావతీర్ణోవిష్ణురేవవేదాన్తవేద్యఃపురుషః, బ్రహ్మాదయఃసర్వేతద్భృకుటీభటాస్తత్పరతన్త్రాః।సద్బ్రహ్మాత్మాదిశబ్దాశ్చపర్యవసానవృత్త్యావయవవృత్త్యాచవిష్ణుపరాఇత్యేవమాశయేనసకలవేదాన్తోదితగుణజాతంరామేయోజయన్నుత్తరయతీతిసర్వమనవద్యమ్।। 1.1.5 ।।

శ్రుత్వాచైతత్త్రిలోకజ్ఞోవాల్మీకేర్నారదోవచః।

శ్రూయతామితిచామన్త్ర్యప్రహృష్టోవాక్యమబ్రవీత్।। 1.1.6 ।।

ఏవం “తద్విజ్ఞానార్థంసగురుమేవాభిగచ్ఛేత్” ఇత్యుక్తంగురూపసదనవిధిముపబృంహయ “యేనాక్షరంపురుషంవేదసత్యంప్రోవాచతాంతత్త్వతోబ్రహ్మవిద్యామ్ “ఇత్యుక్తంప్రవచనవిధిముపబృంహయతిశ్రుత్వేత్యాదినా।తత్ర “నాసంవత్సరవాసినేప్రబ్రూయాత్” ఇతినియమస్యజ్యేష్ఠపుత్రవ్యతిరిక్తవిషయత్వాత్వాల్మీకేశ్చభృగుపుత్రతయాభ్రాతృపుత్రత్వాత్శుశ్రూషా– నిరపేక్షంప్రీత్యోపదిదేశేత్యాహశ్రుత్వాచేతి।త్రయాణాంలోకానాంసమాహారస్త్రిలోకమ్। పాత్రాదిత్వాన్నఙీప్।యద్వాత్రిత్వవిశిష్టోలోకస్త్రిలోకః। “నవరసరుచిరామ్” ఇత్యత్రకావ్యప్రకాశేతథైవవ్యాఖ్యానాత్।యద్వాత్రయోలోకాయస్మిన్తత్త్రిలోకమితిబ్రహ్మాణ్డముచ్యతే, తజ్జానాతీతిత్రిలోకజ్ఞః।భూర్భువఃస్వరితిత్రైలోక్యమ్।యద్వావిష్ణుపురాణోక్తరీత్యాకృతకమకృతకంకృతకాకృతకమితిత్రయోలోకాః।మహర్లోకపర్యన్తాఃకృతకాఃజనోలోకఃకృతకాకృతకః।సత్యలోకోऽకృతకఇతి।యద్వాలోకాజనాః “లోకస్తుభువనేజనే” ఇత్యమరః।బద్ధనిత్యము- క్తాస్త్రయోలోకాః।నారదఃబ్రహ్మపుత్రతయాతజ్జ్ఞానార్హః।ఏతత్పూర్వోక్తరీత్యావ్యఙ్గ్యార్థగర్భంవాల్మీకేఃస్వాభిమ -తస్యపుత్రస్యవచఃపరిపూర్ణార్థంవాక్యంశ్రుత్వానిశమ్య।చకారేణతదూహిత్వాచేత్యర్థః।ప్రహృష్టఃస్వేనోపదిదిక్షి–తస్యైవపృష్టత్వేనసన్తుష్టఃశతకోటిప్రవిస్తరరామాయణేస్వావగతస్యైవానేనపృష్టత్వాత్రామగుణస్మరణామృత– పానలాభాదపూర్వశిష్యలాభాద్వా “సోహంమన్త్రవిదేవాస్మినాత్మవిత్” ఇత్యుక్తరీత్యాసనత్కుమారంప్రతిస్వస్యోప- సర్పణస్మారకత్వాద్వాప్రహృష్టఃసన్।కర్త్తరిక్తః।రామగుణానుసన్ధానజనితంనిజవైచిత్ర్యంవ్యాజేనపరిహర్తుంశ్రూయతామిత్యామన్త్ర్యాభిముఖీకృత్యవాక్యముత్తరరూపమబ్రవీత్వ్యక్తముక్తవాన్।। 1.1.6 ।।

బహవోదుర్ల్లభాశ్చైవయేత్వయాకీర్త్తితాగుణాః।

మునేవక్ష్యామ్యహంబుద్ధ్వాతైర్యుక్తఃశ్రూయతాంనరః।। 1.1.7 ।।

వక్ష్యమాణస్యాసదుత్తరత్వపరిహారాయాత్మనోవాల్మీకేరాశయాభిజ్ఞత్వమాహబహవఇతి।బహవోవిపులాః, అనేకగుణ-వితతిమూలభూతాఇత్యర్థః।అనేనాపృష్టానామపివక్ష్యమాణానాంగుణానాంనిదానముపదర్శితమ్యద్వాబహవఃఅపరి -చ్ఛిన్నాఇత్యర్థ।శ్రూయతేహిఅపరిచ్ఛిన్నత్వంగుణానామ్ “యతోవాచోనివర్తన్తేఅప్రాప్యమనసాసహ।ఆనన్దంబ్రహ్మణోవిద్వాన్నబిభేతికుతశ్చన” ఇతి।అత్రానన్దస్యైకస్యాపరిచ్ఛిన్నత్వోక్తిరితరేషామప్యపరిచ్ఛిన్న –త్వప్రదర్శనార్థా।ఉక్తంహియామునాచార్యైః “ఉపర్యుపర్యబ్జభువోऽపిపూరుషాన్” ఇత్యాదినా।దుర్లభాఃపరమపురుషా– దన్యత్రాసమ్భావితాః, అన్యేషాం “నబ్రహ్మానేశానః” ఇత్యాదినాఅసమ్భావ్యత్వాదివచనాదితిభావః।అనేనప్రశ్నస్యదేవతావిశేషనిర్ద్ధారణపరత్వమాత్మనావగతమితివ్యఞ్జితమ్।చకారఉక్తసముచ్చయార్థఃఅనుక్తస -ముచ్చయార్థోవా।తేనస్వాభావికానవధికాతిశయాసఙ్ఖ్యేయకల్యాణరూపాఇత్యుక్తమ్।ఏవకారఇతరత్రసర్వాత్మనాఅసమ్భావితత్వమభివ్యనక్తి।యఇతివేదాన్తప్రసిద్ధిరుచ్యతే।గుణాఃవీర్యాదయఃకీర్తితాఇత్యనేనగుణానాంప్రశ్నకాలేऽపిభోగ్యతాతిశయఃసూచ్యతే।తైర్యుక్తః, నతుకల్పితఇతినిర్గుణవాదనిరాసః।నరఃపురుషః। “పురుషాఃపూరుషానరాః” ఇతినిఘణ్టుః। “యఏషోऽన్తరాదిత్యేహిరణ్మయఃపురుషోదృశ్యతే” “పురుషఃపుణ్డరీకాక్షః” ఇతిశ్రుతిస్మృత్యనుగతఃపురుషశబ్దోऽనేనప్రత్యభిజ్ఞాప్యతే।శ్రూయతాంనతుయథాకథఞ్చిత్ పరి– కల్ప్యతామ్।శృణ్విత్యనభిధానాత్వినయోక్తిరియమ్।తాత్కాలికంకిఞ్చిత్ప్రకల్ప్యతఇతిభ్రమంవారయతిఅహంబుద్ధ్వావక్ష్యామీతి।మత్పితుర్బ్రహ్మణఃసకాశాత్శతకోటిప్రవిస్తరరామాయణముఖేన విదిత్వావక్ష్యామి।అనేనసమ్ప్రదాయాభిజ్ఞత్వమాత్మనోదర్శితమ్।యద్వా, రామగుణానుసన్ధానవైచిత్ర్యేననమేకిఞ్చిత్ప్రతిభాతి, క్షణాత్బుద్ధ్వావక్ష్యామీత్యర్థః।అతోమధ్యేవాక్యాన్తరమలఙ్కారాయ।అన్యథావాక్యగర్భితమితికావ్యదోషఃస్యాత్।అహంవక్ష్యామిఅహమ్భూత్వావక్ష్యామి, నేదానీంనారదోऽస్మి, రామగుణశ్రవణశిథిలత్వాత్।రామగుణమగ్నో –ऽయంనదీప్రవాహమగ్నఇవఅవలమ్బనయష్టిమపేక్షతేహేమునఇతి।యద్వా, ప్రశ్నకాలేసమవధానవిశేషమాలక్ష్యశ్లాఘతేమునఇతి।అథక్షణాత్సన్ధుక్షితోనారదోవాక్యశేషంపూరయతితైరితి।నరఇత్యనేనపరతత్త్వనిర్ద్ధారణంప్రశ్నఫలితార్థంద్యోతయతి।బుద్ధ్వాఇత్యనేనశ్రుతిస్థతత్తచ్ఛబ్దార్థోవివృతః।। 1.1.7 ।।

ఇక్ష్వాకువంశప్రభవోరామోనామజనైఃశ్రుతః।

నియతాత్మామహావీర్యోద్యుతిమాన్ధృతిమాన్వశీ।। 1.1.8 ।।

అథవేదాన్తోదితగుణానాంరామేప్రదర్శనముఖేనరామత్వేనావతీర్ణోవిష్ణురేవవేదాన్తవేద్యంపరంతత్త్వమితిదర్శయతిఇక్ష్వాకువంశప్రభవఇత్యాదినాసర్గశేషేణ।తత్రవేదాన్తోదితగుణగణానాంనిధీరామత్వేనావతీర్ణోవిష్ణురేవేతిమహావాక్యార్థః।ఇక్ష్వాకువంశేత్యారభ్యసత్యేధర్మఇవాపరఇత్యన్తాసార్ధైకాదశశ్లోక్యేకాన్వయా।ఇక్ష్వాకుర్నామవైవస్వతమనోర్జ్యేష్ఠఃపుత్రః, తస్యవంశఃపుత్రపౌత్రాదిపరమ్పరా।ప్రభవత్యస్మాదితిప్రభవఃప్రాదుర్భావస్థానమ్।ఇక్ష్వాకువంశఃప్రభవోయస్యసఃఇక్ష్వాకువంశప్రభవః।జనకాదిమహాకులేషువిద్యమానేషుకుతోऽత్రైవభగవానవతీర్ణఇత్యపేక్షాయామిక్ష్వాకుపదంప్రయుక్తమ్।ఇక్ష్వాకుర్హిచిరంహరిమారాధ్యతన్మూర్త్తివిశేషంశ్రీరఙ్గనాథమలభతేతిపౌరాణికీగాథా।అతస్తత్పక్షపాతేనతద్వంశేऽవతీర్ణఇతిసూచయితుమిక్ష్వాకుపదమ్।వంశేత్యనేనగుణవాన్కఇతిపృష్టంసౌశీల్యముక్తమ్।రమయతిసర్వాన్గుణైరితిరామః।”రామోరమయతాంవరః”ఇత్యార్షనిర్వచనబలాత్కర్తర్య్యపికారకేఘఞ్వర్ణ్యతే।యద్వారమన్తేऽస్మిన్సర్వేజనాగుణైరితిరామః। “అకర్త్తరిచకారకేసఞ్జ్ఞాయామ్” ఇతిఘఞ్।తథాచాగస్త్యసంహితాయాముక్తమ్”రమన్తేయోగినోऽనన్తేసత్యానన్దేచిదాత్మని।ఇతిరామపదేనాసౌపరంబ్రహ్మాభిధీయతే।।” ఇతినామేతిప్రసిద్ధౌ।చిత్రకూటవాసినాత్వయావిదితోహీత్యర్థః।నకేవలంభవతా, పామరైరపివిదితఇత్యాహజనైఃశ్రుతఇతి।శ్రుతఃఅవధృతః। “శ్రుతంశాస్త్రావధృతయోః” ఇత్యమరః।తాటకాతాటకేయవధవిశ్వామిత్రాధ్వరత్రాణాహల్యాశాపవిమోక్షహరధనుర్భఙ్గపరశురామనిగ్రహసప్తతాలవేధవాలివధసి న్ధుబన్ధమూలబలనిబర్హణాదిభిరవధారితనారాయణభావఇత్యర్థః। యఏవమ్భూతఃసఏవనియతాత్మాసఏవమహావీర్య్యఇత్యేవంప్రతిపదంవక్ష్యమాణంతత్పదమనుషజ్యతే। రామరూపేణావతీర్ణోవిష్ణురేవవేదాన్తోదితతత్తద్గుణకఇతిసర్వత్రతాత్పర్యార్థః। ఆదౌస్వరూపనిరూపకధర్మ్మానాహనియతాత్మేత్యాదినా।నియతాత్మానియతస్వభావః, నిర్వికారఇతియావత్। “నాస్యజరయైతజ్జీర్యతేనవధేనాస్యహన్యతేఅపహతపాప్మావిజరోవిమృత్యుర్విశోకోవిజియత్సోऽపిపాసః” ఇత్యాదిశ్రుతేః।మహావీర్యఃఅచిన్త్యవివిధవిచిత్రశక్తికః। “పరాస్యశక్తిర్వివిధైవశ్రూయతేస్వాభావికీజ్ఞానబలక్రియాచ” ఇతిశ్రుతేః।ద్యుతిమాన్స్వాభావికప్రకాశవాన్।స్వయమ్ప్రకాశఃజ్ఞానస్వరూపఇతియావత్। “విజ్ఞానఘనఏవప్రజ్ఞానఘనః” ఇతిశ్రుతేః।ధృతిమాన్నిరతిశయానన్దః। “ధృతిస్తుతుష్టిఃసన్తోషః” ఇతివైజయన్తీ। “ఆనన్దోబ్రహ్మ” ఇతిశ్రుతేః।సర్వంజగద్వశేऽస్యాస్తీతివశీ, సర్వస్వామీత్యర్థః। “సర్వస్యవశీసర్వస్యేశానః” ఇతిశ్రుతేః।। 1.1.8 ।।

బుద్ధిమాన్నీతిమాన్వాగ్గ్మీశ్రీమాన్శత్రునిబర్హణః।

విపులాంసోమహాబాహుఃకమ్బుగ్రీవోమహాహనుః।। 1.1.9 ।।

అథసృష్ట్యుపయోగిగుణానాహబుద్ధిమానిత్యాదినా।బుద్ధిమాన్సర్వజ్ఞః। “యఃసర్వజ్ఞఃసర్వవిత్” ఇతిశ్రుతేః।నీతిమాన్మర్యాదావాన్।శ్రుతిరత్ర “ధాతాయథాపూర్వమకల్పయత్।ఏషసేతుర్విధరణఏషాంలోకానామసమ్భేదాయ” ఇతి।శోభనావాగస్యాస్తీతివాగ్గ్మీ। “వాచోగ్మినిః” ఇతిగ్మినిప్రత్యయః।కుత్వేజశ్త్వేచకృతేగకారలాభాత్పునర్గకారఉక్తిశోభనత్వజ్ఞాపనాయేతిన్యాసకారః।సర్వవేదప్రవర్త్తకఇత్యర్థః। “యోబ్రహ్మాణంవిదధాతిపూర్వంయోవైవేదాంశ్చప్రహిణోతితస్మై” ఇతిశ్రుతిః।శ్రీమాన్సమృద్ధోభయవిభూత్యైశ్వర్యః।”శ్రీఃకాన్తిసమ్పదోర్లక్ష్మ్యామ్”ఇతిబాణః। “సర్వమిదమభ్యాత్తః” ఇతిశ్రుతిః।శత్రూన్తద్విరోధినోనిబర్హయతినాశయతీతిశత్రునిబర్హణః। “బర్హహింసాయామ్” ఇత్యస్మాద్ధాతోఃకర్త్తరిల్యుట్। “ఏషభూతపతిరేషభూతపాలః” ఇతిశ్రుతేః।అథ “యఏషోऽన్తరాదిత్యేహిరణ్మయఃపురుషోదృశ్యతేహిరణ్యశ్మశ్రుర్హిరణ్యకేశఃఆప్రణఖాత్సర్వఏవసువర్ణస్తస్యయథాకప్యాసంపుణ్డరీకమే- -వమక్షిణీ।తస్యోదితినామసఏషసర్వేభ్యఃపాప్మభ్యఉదితఉదేతిహవైసర్వేభ్యఃపాప్మభ్యోయఏవంవేద ” ఇత్యన్తరాదిత్యవిద్యోదితంసర్వాఙ్గసున్దరవిగ్రహందర్శయతివిపులాంసఇత్యాదినాసార్ద్ధశ్లోకద్వయేన।విపులాంసఃఉన్నతస్కన్ధః।ఉన్నతస్కన్ధత్వంచమహాపురుషలక్షణమితిసాముద్రికోక్తమ్”కక్షఃకుక్షిశ్చవక్షశ్చఘ్రాణఃస్కన్ధోలలాటికా।సర్వభూతేషునిర్ద్దిష్టాఉన్నతాస్తుసుఖప్రదాః।।” ఇతి।మహాబాహుఃవృత్తపీవరబాహుః।ఆయతత్వంతువక్ష్యతిఆజానుబాహురితి। “ఆజానులమ్బినౌబాహూవృత్తపీనౌమహీశ్వరః” ఇతిసాముద్రికలక్షణమ్।కమ్బుగ్రీవఃశఙ్ఖతుల్యకణ్ఠః।ఇన్దుముఖీతివత్శాకపార్థివాదిత్వాన్మధ్యమపదలోపీసమాసః। “కమ్బుగ్రీవశ్చనృపతిర్లమ్బకర్ణోऽతిభూషణః” ఇతిలక్షణమ్। “రేఖాత్రయాన్వితాగ్రీవాకమ్బుగ్రీవేతికథ్యతే” ఇతిహలాయుధః।మహత్యౌహనూయస్యాసౌమహాహనుః।”స్త్రియాఃపుంవత్” ఇత్యాదినాపుంవద్భావః।హనుఃకపోలోపరిభాగః। “అధస్తాచ్చి -బుకంగణ్డౌకపోలౌతత్పరోహనుః” ఇత్యమరః।”మాంసలౌతుహనూయస్యభవతస్త్వీషదున్నతౌ।సనరోమృష్టమశ్నాతియావదాయుఃసుఖాన్వితః||” ఇతిలక్షణమ్।। 1.1.9 ।।

మహోరస్కోమహేష్వాసోగూఢజత్రురరిన్దమః।

ఆజానుబాహుఃసుశిరాఃసులలాటఃసువిక్రమః।। 1.1.10 ।।

మహోరస్కఇతి।మహద్విశాలమురోయస్యాసౌమహోరస్కః। “ఉరఃప్రభతిభ్యఃకప్” ఇతికప్।లక్షణంతు”స్థిరంవిశాలంకఠినమున్నతంమాంసలంసమమ్।వక్షోయస్యమహీపాలస్తత్సమోవాభవేన్నరః||” ఇతి।మాంసలత్వంతువక్ష్యతిపీనవక్షాఇతి।మహాన్ఇష్వాసోధనుర్యస్యాసౌమహేష్వాసః।అనేనతదుచితసంహననవిశేషోలక్ష్యతే, అతోనప్రక్రమవిరోధః।గూఢేమాంసలత్వేనాప్రకాశేజత్రుణీఅసంద్వయసన్ధిగతాస్థినీయస్యాసౌగూఢజత్రుః। “స్కన్ధోభుజశిరోऽసోऽస్త్రీసన్ధీతస్యైవజత్రుణీ” ఇత్యమరః। “విషమైర్జత్రుభిర్నిఃస్వాఅతిసూక్ష్మైశ్చమానవాః।ఉన్నతైర్భోగినోనిమ్నైర్నిఃస్వాఃపీనైర్నరాధిపాః।।” ఇతిలక్షణమ్।అరీన్దమయతినివర్త్తయతీత్యరిన్దమః। “సఞ్జ్ఞాయాంభృతృ़వృజిధారిసహితపిదమః” ఇతిఖచ్।అసఞ్జ్ఞాయామప్యార్షః।అరిశబ్దేనపాప్మావివక్షితః, అపహతపాప్మేత్యర్థః।అనేనాయంవిగ్రహపరిగ్రహోనకర్మమూలః, కిన్త్వనుగ్రహమూలః,”ఇచ్ఛాగృహీతాభిమతోరుదేహః” ఇతిస్మృతేః।అతఃనప్రక్రమభఙ్గః।జానుఊరుపర్వ, తత్పర్యన్తంవిలమ్బిబాహురాజానుబాహుః।సుష్ఠుసమంవృత్తంఛత్రాకారంశిరోయస్యాసౌసుశిరాః।”సమవృత్తశిరాశ్చైవఛత్రాకారశిరాస్తథా।ఏకఛత్రాంమహీంభుఙ్క్తేదీర్ఘమాయుశ్చజీవతి||”ఇతిలక్షణమ్।సులలాటః।లలాటసౌష్ఠవంప్రోక్తమ్ “అర్ధచన్ద్రనిభంతుఙ్గంలలాటంయస్యసప్రభుః” ఇతి।శోభనఃవిక్రమఃపదవిక్షేపోయస్యాసౌసువిక్రమః, శోభనత్వంచగజాదితుల్యత్వమ్।తథోక్తంజగద్వల్ల– -భాయామ్ “సింహర్షభగజవ్యాఘ్రగతయోమనుజామునే।సర్వత్రసుఖమేధన్తేసర్వత్రజయినఃసదా।।” ఇతి।। 1.1.10 ।।

సమఃసమవిభక్తాఙ్గఃస్నిగ్ధవర్ణఃప్రతాపవాన్।

పీనవక్షావిశాలాక్షోలక్ష్మీవాన్శుభలక్షణః।। 1.1.11 ।।

సమఃనాతిదీర్ఘోనాతిహ్రస్వః।తథాత్వంచతత్రైవోక్తమ్ “షణ్ణవత్యఙ్గులోచ్ఛ్రాయఃసార్వభౌమోభవేన్నృపః” ఇతి।సమానిఅన్యూనాధికపరిమాణానివిభక్తానిఅశ్లిష్టానిఅఙ్గానికరచరణాద్యవయవాయస్యససమవిభ- -క్తాఙ్గః।తానిచోక్తానిసాముద్రికైః”భ్రువౌనాసాపుటేనేత్రేకర్ణావోష్ఠౌచచూచుకౌ।కూర్పరౌమణిబన్ధౌచజానునీవృషణౌకటీ।కరౌపాదౌస్ఫిజౌయస్యసమౌజ్ఞేయఃసభూపతిః।।” ఇతి।స్నిగ్ధఃస్నేహయుక్తోవర్ణోయస్యసఃస్నిగ్ధవర్ణః।తత్రోక్తంవరరుచినా “నేత్రస్నేహేనసౌభాగ్యందన్తస్నేహేనభోజనమ్।త్వచఃస్నేహేనశయ్యాచపాదస్నేహేనవాహనమ్” ఇతి।ప్రతాపవాన్తేజస్వీ, సముదాయశోభాసమ్పన్నఇత్యర్థః।పీనవక్షామాంసలవక్షాః।విశాలేపద్మపత్రాయతేఅక్షిణీయస్యసఃవిశాలాక్షః। “బహువ్రీహౌసక్థ్యక్ష్ణోఃస్వాఙ్గాత్షచ్” ఇతిషచ్।అత్రసాముద్రికమ్ “రక్తాన్తైఃపద్మపత్రాభైర్లోచనైఃసుఖభోగినః” ఇతి।లక్ష్మీవాన్అవయవశోభాయుక్తః।శుభలక్షణఃఅనుక్తసకలలక్షణసమ్పన్నః।। 1.1.11 ।।

ధర్మ్మజ్ఞఃసత్యసన్ధశ్చప్రజానాంచహితేరతః।

యశస్వీజ్ఞానసమ్పన్నఃశుచిర్వశ్యఃసమాధిమాన్।

ప్రజాపతిసమఃశ్రీమాన్ధాతారిపునిషూదనః।। 1.1.12 ।।

ఏవమాశ్రితానుభావ్యదివ్యమఙ్గలవిగ్రహశాలిత్వముక్త్వాఆశ్రితరక్షణోపయోగిగుణానాహధర్మజ్ఞఇత్యాదినాస్వజనస్యచరక్షితేత్యన్తేన।ధర్మంశరణాగతరక్షణరూపంజానాతీతిధర్మ్మజ్ఞః।వక్ష్యతి “మిత్రభావేనసమ్ప్రాప్తంనత్యజేయంకథఞ్చన।దోషోయద్యపితస్యస్యాత్సతామేతదగర్హితమ్।।” ఇతి।సత్యాసన్ధాప్రతిజ్ఞాయస్యససత్యసన్ధః “ప్రతిజ్ఞానేవధౌసన్ధా” ఇతివైజయన్తీ। “అప్యహంజీవితంజహ్యాంత్వాంవాసీతేసలక్ష్మణామ్।నహిప్రతిజ్ఞాంసంశ్రుత్యబ్రాహ్మణేభ్యోవిశేషతః||” ఇతి।ప్రజానాంప్రాణినాంహితేహితకరణేరతఃతత్పరః।యశస్వీఆశ్రి- -తరక్షణైకకీర్త్తిః। “తస్యనామమహద్యశః” ఇతిశ్రుతేః।జ్ఞానసమ్పన్నః “యఃసర్వజ్ఞఃసర్వవిత్” ఇత్యుక్తరీత్యాస్వరూపతఃస్వభావతశ్చసర్వవిషయజ్ఞానశీలః।శుచిఃపావనఃపరిశుద్ధోవా,ఋజురితియావత్।వశ్యఃవశఙ్గతః। “వశంగతః” ఇతినిపాతనాద్యత్।ఆశ్రితపరతన్త్రఇత్యర్థః।సమాధిమాన్సమాధిఃఆశ్రితరక్షణచిన్తా,తద్వాన్।ప్రజాపతిసమః “మధ్యేవిరిఞ్చిగిరిశంప్రథమావతారః” ఇత్యుక్తరీత్యాజగద్రక్షణాయప్రజాపతితుల్య– తయావతీర్ణః।శ్రీమాన్పురుషకారభూతయాలక్ష్మ్యాఅవినాభూతః।ధాతాపోషకః। “డుధాఞ్ధారణపోషణయోః” ఇతిధాతోస్తృచ్।రిపూన్శత్రూన్నిషూదయతినిరస్యతీతిరిపునిషూదనః। “సూదదీపదీక్షశ్చ” ఇతిప్రతిషేధస్యానిత్య– త్వాత్ “అనుదాత్తేతశ్చహలాదేః” ఇతియుచ్, నన్ద్యాదిపాఠాద్వాల్యుః।సుషామాదిత్వాత్షత్వమ్।ఆశ్రితవిరోధి– నిరసనశీలఇత్యర్థః।। 1.1.12 ।।

రక్షితాజీవలోకస్యధర్మస్యపరిరక్షితా।

రక్షితాస్వస్యధర్మస్యస్వజనస్యచరక్షితా।। 1.1.13 ।।

అథావతారైకాన్తాన్గుణానాహరక్షితేతి।లోకేసార్వభౌమఃస్వకీయజనరక్షణఏవయతతే, అయంతునతథా, కిన్తుసర్వస్యప్రాణిజాతస్యరక్షితా।తాచ్ఛీల్యేతృచ్।శేషేషష్ఠీ।ననుయదిసర్వేషాంరక్షితాతర్హిదుష్కృతిన- -మపిసుఖినమాపాదయేదిత్యత్రాహధర్మస్యపరిరక్షితేతి।ఆచరణప్రచారణాభ్యాంసర్వధర్మస్యవ్యవస్థాపయితా।ఉచ్ఛాస్త్రప్రవర్త్తినోऽపిచికిత్సకన్యాయేనఅనఘ(అలఙ్ఘ)యితేత్యర్థః।స్వస్యస్వకీయస్యశరణాగతరక్షణరూ- పస్యధర్మస్యవిశేషధర్మస్యవిశిష్యరక్షితా।యద్వా, ధర్మస్యతత్తద్వర్ణాశ్రమధర్మస్యనిత్యంసమన్తతోరక్షితా।లోకేసర్వధర్మప్రవర్త్తకోऽపి “ధర్మోపదేశసమయేజనాఃసర్వేऽపిపణ్డితాః।తదనుష్ఠానసమయేమునయోऽపినపణ్డితాః||” ఇతిన్యాయేనస్వధర్మానుష్ఠానేస్ఖలతి, నతథాయమిత్యాహస్వస్యధర్మస్యరక్షితా, స్వాసాధారణ– -స్యక్షత్రియధర్మస్యరక్షితేత్యర్థః।లోకేసర్వరక్షకోऽపికశ్చిత్స్వజనరక్షణంకర్త్తుంనప్రగల్భతే। “దాస్యమైశ్వ– ర్య్యభావేనజ్ఞాతీనాంచకరోమ్యహమ్।అర్ధభోక్తాచభోగానాంవాగ్దురుక్తానిచక్షమే।।” ఇతిభగవతాప్యుక్తేః।తదపికర్తుమీహతఇత్యాహస్వజనస్యచరక్షితేతి।స్వజనస్యచ, స్వజనస్యాపీత్యర్థః।అనేనస్వజనరక్షణస్యదుర్ఘటత్వంసూచితమ్।యద్వా, చస్త్వర్థః।స్వజనస్యశరణాగతస్యవిశేషేణరక్షితా।విశేషస్తుతదపరాధసహిష్ణుత్వమ్।వక్ష్యతి “మిత్రభావేనసమ్ప్రాప్తంనత్యజేయంకథఞ్చన।దోషోయద్యపితస్యస్యాత్సతా- మేతదగర్హితమ||” ఇతి।యద్వా, లోకేకశ్చిత్సర్వాన్రక్షన్స్వజనంపీడయతి,అసౌతుస్వజనస్యాపిరక్షితేత్యర్థః।అథవాస్వావతారప్రయోజనమాహరక్షితేతి।గీతంహి “పరిత్రాణాయసాధూనాంవినాశాయచదుష్కృతామ్।ధర్మసంస్థాపనార్థాయసమ్భవామియుగేయుగే||” ఇతి।స్వజనస్యస్వశేషభూతస్యేతిసర్వలోకవిశేషణంరక్షణహేతు- సమ్బన్ధద్యోతనార్థమ్।రక్షితాఇష్టప్రాపకః, అనేనసాధుపరిత్రాణముక్తమ్।చశబ్దోऽన్వాచయే।రక్షితాచఅనిష్టనివర్త్తకః।అనేనానుషఙ్గికదుష్కృద్వినాశఉక్తః।ధర్మస్యసామాన్యవిశేషరూపస్యస్థాపనమాహేతర– వాక్యద్వయేన।రక్షితాస్వస్యధర్మస్యసీతాపరిణయముఖేనస్వాశ్రమోచితధర్మాణామనుష్ఠాతా।యద్వా, స్వస్యధర్మఃపరత్వమ్, తస్యరక్షితా।హరధనుర్భఙ్గపరశురామజయాదినాహిపరత్వంస్థాపితమ్।యద్వా, ధర్మోధనుః “స్వామ్యస్వభావసుకృతేష్వస్త్రీధర్మంతుకార్ముకే।” ఇతిబాణః।సదాధనుర్ద్ధరః।స్వజనస్యచరక్షితాస్వభూతోజనఃస్వజనఃజ్ఞానీ “జ్ఞానీత్వాత్మైవమేమతమ్’ ఇతిగీతత్వాత్, తస్యరక్షితాఆత్మనఇవసర్వయోగక్షేమావహఇత్యర్థః।। 1.1.13 ।।

వేదవేదాఙ్గతత్త్వజ్ఞోధనుర్వేదేచనిష్ఠితః।

సర్వశాస్త్రార్థతత్త్వజ్ఞఃస్మృతిమాన్ప్రతిభానవాన్।। 1.1.14 ।।

అథాస్యాష్టాదశవిద్యాస్థానాభిజ్ఞత్వమాహవేదేతి।విదన్త్యనేనధర్మాదికమితివేదః।కరణేఘఞ్ ।సచతుర్విధః।ఋగ్యజుఃసామాథర్వణభేదాత్।వేదస్యకిఞ్చిత్కరాణివేదాఙ్గానితానిచషట్।తథోక్తమ్ “శిక్షాకల్పోవ్యాకరణంనిరుక్తంజ్యోతిషాంగతిః।ఛన్దసాంవిచితిశ్చేతిషడఙ్గానిప్రచక్షతే||” ఇతి।తత్రశిక్షా– నామఅకారాదీనాంవేదవర్ణానాంస్థానకరణప్రయత్నస్వరాదిబోధికా, యాగక్రియాక్రమోపదేశఃకల్పః, సాధుశబ్ద– వ్యాఖ్యానంవ్యాకరణమ్ “వర్ణాగమోవర్ణలోపోవర్ణవిపర్యయః” ఇత్యాదినానిశ్చయేనోక్తంనిరుక్తమ్, కర్మానుష్ఠాన -కాలాదిప్రతిపాదకంశాస్త్రంజ్యౌతిషమ్, ఛన్దసాంపద్యానాంశాస్త్రంఛన్దోవిచితి।వేదాశ్చవేదాఙ్గానిచవేదవే- దాఙ్గానితేషాంతత్త్వంతత్త్వార్థఃతంజానాతీతితథోక్తః। “ఇగుపధజ్ఞాప్రీకిరఃకః” ఇతికప్రత్యయః।ధనుర్వేదోనామధనుర్హస్తముష్టిస్థితివిశేషాకర్షణవిమోక్షణదివ్యాస్త్రాదిప్రయోగప్రతిపాదకోగ్రన్థ।చకారఇతరోపవేదసముచ్చ–యార్థః।క్షత్రియోధనుర్వేదప్రధానఇతితస్యనిర్ద్దేశః।తేచోపవేదాశ్చత్వారః।తథాహి “ఆయుర్వేదోధనుర్వేదోవేదోగాన్ధర్వఏవచ।అర్థశాస్త్రమితిప్రోక్తముపవేదచతుష్టయమ్||” ఇతి।ఆయుర్వేదోబాహటంవైదికధర్మానుష్ఠానవిరోధి –రోగనివర్త్తకౌషధాదిప్రతిపాదకమ్।గాన్ధర్వవేదోభరతశాస్త్రంసామగానోపయోగి।అర్థశాస్త్రంచాణక్యాది– ప్రణీతంనీతిశాస్త్రంకర్మానుష్ఠానేషూపయోగ్యర్థసాధనమ్, తేషునిష్ఠితః।సర్వశాస్త్రార్థతత్త్వజ్ఞఇతి।సర్వశాస్త్రాణిఉపాత్తవ్యతిరిక్తానిఉపాఙ్గానిగోబలీవర్దన్యాయాత్। “ధర్మశాస్త్రంపురాణంచమీమాంసాన్వీక్షికీతథా।చత్వార్యే –తాన్యుపాఙ్గనిశాస్త్రజ్ఞాఃసమ్ప్రచక్షతే||” ఇతి।తత్రధర్మశాస్త్రంపూర్వకాణ్డోపబృంహణమ్, పురాణంవేదాన్తోపబృంహణమ్, న్యాయమీమాంసేసర్వవేదసాధారణ్యౌతేషామర్థతత్త్వమ్అర్థయాథాత్మ్యమ్, నిగూఢాశయమిత్యర్థః।తత్జానాతీతితథా।అష్టాదశవిద్యాస్థానతత్త్వజ్ఞ ఇత్యర్థః।స్మృతిమాన్జ్ఞాతార్థవిషయేవిస్మరణలేశరహితః।ప్రతిభానవాన్వ్యవహారకాలేశ్రుతస్యాశ్రుతస్యవాఝటితిస్ఫురణంప్రతిభానమ్, తద్వాన్।। 1.1.14 ।।

సర్వలోకప్రియఃసాధురదీనాత్మావిచక్షణః।

సర్వదాభిగతఃసద్భిఃసముద్రఇవసిన్ధుభిః।। 1.1.15 ।।

అథసర్వదాసదుపాస్యత్వమాహసర్వేతి।సర్వేలోకాఃప్రియాయస్యసఃసర్వలోకప్రియః, సర్వేషాంలోకానాంప్రియఃసర్వలోకప్రియః।సర్వలోకప్రియత్వాత్సద్భిరభిగన్తవ్యఇత్యర్థః।సాధుఃతత్కార్యసాధకః।ఉణ్ప్రత్యయః।యద్వాసాధుఃఉచితః, సదభిగమనోచితఇత్యర్థః। “సాధుస్త్రిషూచితేసౌమ్యేసజ్జనేవార్ధుషావపి” ఇతివైజయన్తీ।అదీనాత్మాఅకార్ప్పణ్యాత్మా।అతిగమ్భీరప్రకృతిరితియావత్।విచష్టఇతివిచక్షణః।నన్ద్యాదిత్వాత్ల్యుః “అస్యుస్యనేచక్షిడఃఖ్యాఞ్నేతివాచ్యమ్” ఇతివ్ఖ్యాఞాదేశాభావః।వివిధంవక్తీత్యర్థః।అతఏవసర్వదాసదుపాస్యమానత్వమాహసర్వదేతి।సర్వదాఅస్త్రాభ్యాసకాలేష్వపిసద్భిఃసత్పురుషైఃఅభిగతఃపరిగతః, పరివారితఇత్యర్థః।కథమివ ? సముద్రఃసిన్ధుభిరివనదీభిరివ। “స్త్రీనద్యాంనానదేసిన్ధుర్దేశభేదేऽమ్బుధౌగజే।”ఇతివైజయన్తీ।సర్వదాభిగతఃసద్భిఃఖురలీకేలిశ్రమవిశ్రాన్తఏకాన్తేఛాయామవగాహమానేరామేసన్తఃసర్వేతత్తదర్థవిశేషశ్రవణాయపరివృత్త్యస్థితాఇత్యర్థః।తథాచవక్ష్యతి “జ్ఞానవృద్ధైర్వయోవృద్ధైఃశీలవృద్ధైశ్చసజ్జనైః।కథయన్నాస్తవైనిత్యమస్త్రయోగ్యాన్తరేష్వపి।।” ఇతి।అస్త్రయోగ్యోऽస్త్రాభ్యాసః।సముద్రఇవసిన్ధుభిః।ఏవంసదభిగమనంనరామస్యాజ్ఞాతజ్ఞాపనాయ, తస్యస్వతఏవపూర్ణత్వాత్।కిన్తుస్వేషామేవాపూర్వార్థవిశేషలాభాయ, గత్యన్తరాభావాదితిభావః।సిన్ధవోహిస్వసత్తాలాభాయైవసముద్రమభియాన్తి, నతుతస్యాతిశయాపాదనాయ              ।। 1.1.15।।

ఆర్యఃసర్వసమశ్చైవసదైకప్రియదర్శనః।

సచసర్వగుణోపేతఃకౌసల్యానన్దవర్ద్ధనః।। 1.1.16 ।।

ఏవమభిగమనహేతుభూతంసౌలభ్యాదికంవిశదయతిఆర్యఇతి।ఆఙ్పూర్వాత్ ‘ఋగతౌ’ ఇత్యస్మాద్ధాతోఃకర్మణిణ్యత్ప్రత్యయః।అభిగన్తుమర్హఇత్యర్థః।కింసతామేవ ? నేత్యాహసర్వసమః, జాతిగుణవృత్త్యాదితారతమ్యంవినాసర్వేషామాశ్రయణీయత్వేతుల్యః।అస్యకాదాచిత్కత్వంవారయత్యేవకారః।చకారఉక్తసముచ్చయార్థః।కిఞ్చిదుప- దేశాభావేऽపిసౌన్దర్యాదభిగన్తవ్యత్వమాహసదైకప్రియదర్శనఇతి।సదానుభవేऽపినవనవతయాభాసమానఇత్యర్థః।అథ “ఇషుక్షయాన్నివర్త్తన్తేనాన్తరిక్షక్షితిక్షయాత్।మతిక్షయాన్నివర్తన్తేనగోవిన్దగుణక్షయాత్।।” ఇతిభగవద్గుణానాంవర్షాయుతేనాపివర్ణయితుమశక్యత్వేనసఙ్గ్రహేణవదన్నుత్తరముపసంహరతిసచేతి।కోసలస్యరాజ్ఞోऽపత్యంస్త్రీకౌసల్యా।”వృద్ధేత్కోసలాజాదాఞ్ఞ్యఙ్” ఇతిఞ్యఙ్ప్రత్యయః।”యఙశ్చాప్” ఇతిచాప్।తస్యాఆనన్దంవర్ద్ధయతీతికౌసల్యానన్దవర్ద్ధన।చశబ్దఏవకారార్థ।కౌసల్యాసుతత్వేనావతీర్ణోవిష్ణురేవవేదాన్తో -దితసకలగుణసమ్పన్నఃపరమాత్మా, నతుబ్రహ్మాదిష్వన్యతమఇత్యర్థ।దశరథనన్దనఇత్యనుక్తిఃపుత్రలాభఫ–లస్యకౌసల్యయైవలాభాత్।అతఏవవక్ష్యతి “కౌసల్యాలోకభర్త్తారంసుషువేయంమనస్వినీ” ఇతి।। 1.1.16 ।।

సముద్రఇవగామ్భీర్య్యేధైర్యేణహిమవానివ।

విష్ణునాసదృశోవీర్యేసోమవత్ప్రియదర్శనః।। 1.1.17 ।।

అథాస్యనిస్సమాభ్యధికత్వంవక్తుంలోకేప్రకృష్టవస్తూనాంతదేకైకగుణసామ్యమాహసముద్ర ఇవేత్యాదిశ్లోక– ద్వయేన।గామ్భీర్యంనామస్వాన్తర్గతపదార్థాప్రకాశకత్వమ్।యథాసముద్రఃస్వాన్తర్గతంరత్నాదికమప్రకాశయన్నేవవర్త్తతేతథాయమపిస్వీయంపరత్వమప్రకటయన్నేవాస్తఇత్యర్థః।వక్ష్యతి “ఆత్మానంమానుషంమన్యే” ఇతి।ధైర్యంనామశోకహేతుసద్భావేऽపినిఃశోకత్వమ్।తేనహిమవానివహిమవత్సదృశః। “గిరయోవర్షధారాభిర్హన్యమానానవివ్యథుః।అభిభూయమానావ్యసనైర్యథాధోక్షజచేతసః।।” ఇతిహ్యుక్తమ్।అత్రవస్తుతఃసముద్రాదేరుపమానత్వాభావే అపిప్రతిపత్తృ़ణాముపమానత్వంసమ్భవతీత్యేవముక్తమ్।యథా “ఇషువద్గచ్ఛతిసవితా” ఇత్యత్ర।విష్ణునేతి।వీర్యేవిషయేవిష్ణునాసదృశః।విష్ణోరర్ధత్వేనరామస్యవిష్ణుసాదృశ్యంసువచమేవ। “సఉశ్రేయాన్భవతిజాయమానః” ఇత్యుక్తత్వేనతదంశస్యాపితత్సదృశత్వంయుక్తమేవ।సోమవత్ప్రియదర్శనఃశోకనివృత్తిపూర్వకమాహ్లాదకరః।। 1.1.17 ।।

కాలాగ్నిసదృశఃక్రోధేక్షమయాపృథివీసమః।

ధనదేనసమస్త్యాగేసత్యేధర్మఇవాపరః।। 1.1.18 ।।

క్రోధేకాలాగ్నిసదృశః, కాలాగ్నిక్రోధసమక్రోధఇత్యర్థః।స్వవిషయాపరాధమేవస్వయంసహతే।స్వాశ్రితవిషయాప -రాధకరణేతుజ్వలజ్జ్వలనఇవశీతలతరేऽపిహృదయేకోపమావహతీత్యర్థః।జలేహికాలాగ్నిర్జ్వలతి।క్షమయాక్షమారూపసదృశధర్మేణపృథివీసమఃపృథివీతుల్యక్షమః, స్వస్మిన్నపకారకరణేఅచేతనవద్వర్త్తతఇత్యర్థః। “నస్మరత్యపకారాణాంశతమప్యాత్మవత్తయా।” ఇతివక్ష్యతి।త్యాగేత్యాగవిషయేధనదేనకుబేరేణసమః, తద్వద్దా– తేత్యర్థః।కుబేరస్యత్యాగిత్వం “త్యాగేచధనదోయథా” ఇత్యాదివక్ష్యమాణవచనశతసిద్ధమ్।నచతస్యలుబ్ధత్వంకుతశ్చిత్సిద్ధమ్।”త్యాగేసత్యపిధనదవదాఢ్యః” ఇతివ్యాఖ్యానంతుప్రక్రమవిరుద్ధమ్, నహ్యాఢ్యత్వంకశ్చిద్ గుణః।తథాసతిలుబ్ధత్వమేవాస్యసిద్ధంస్యాత్।సత్యేసత్యవచనేఅపరఃఉత్కృష్టవస్త్వన్తరరహితఃధర్మఃధర్మదేవతేవస్థితః, ధర్మదేవతేవనిరపాయసత్యవచన ఇత్యర్థః।సత్యేఅపరోధర్మఇవస్థితఇతివ్యాఖ్యానేప్రకృతౌపమ్యేవిరోధః, తస్యోత్ప్రేక్షారూపత్వాత్।క్వచిదుపమాక్వచిదుల్లేఖఃక్వచిదుత్ప్రేక్షేతివిజాతీయసఙ్కరఇత్యప్యాహుః।। 1.1.18 ।।

తమేవఙ్గుణసమ్పన్నంరామంసత్యపరాక్రమమ్।

జ్యేష్ఠంశ్రేష్ఠగుణైర్యుక్తంప్రియందశరథఃసుతమ్।। 1.1.19 ।।

ఏవంవేదాన్తోదితజగత్కారణత్వసర్వజ్ఞత్వసర్వశక్తిత్వసర్వాన్తర్యామిత్వప్రముఖసమస్తకల్యాణగుణాకరంబ్రహ్మకింరామత్వేనావతీర్ణోవిష్ణుః, ఉతబ్రహ్మరుద్రాదిష్వన్యతమఇతివాల్మీకినావేదోపబృంహణాయపృష్టేవేదాన్తోదిత- గుణానాంతదన్యేష్వసమ్భవాత్తస్యైవసమ్భవాచ్చసఏవవేదాన్తోదితంపరంతత్త్వమిత్యుపదిష్టమ్।తత్రతత్రజగత్కా -రణప్రకరణేషుప్రయుక్తాఃస్వయమ్భూశివాదిశబ్దాఃసద్బ్రహ్మాదిసామాన్యశబ్దవదపర్యవసానవృత్త్యాऽవయవవృత్త్యావాపరమాత్మపరాఇత్యప్యర్థసిద్ధమ్।ఏవంవేదాన్తసారార్థఃసన్దర్శితః।ననుబ్రహ్మస్వరూపమివఫలస్వరూపంతదుపాయ- స్వరూపమపివేదార్థత్వాదుపబృంహణీయమ్, తదుభయంకిమితినపృష్టంనోపదిష్టంచ।మైవమ్పరిపప్రచ్ఛేత్యత్రపరిణాతదుభయస్వరూపమపిపృష్టమేవ।ఉత్తరేచ “ప్రజానాంచహితేరతః” ఇత్యాదినోపాయత్వం “సదైకప్రియదర్శనః” ఇత్యాదినో -పేయత్వంచతస్యైవేత్యుక్తమ్।ననుసిద్ధస్యైవతస్యోపాయత్వేసర్వముక్తిప్రసఙ్గఇతిచేన్నయఉపాయోపేయాధి– కారీతస్యైవఫలందిశతినానధికారిణఇతివ్యవస్థాపనాత్।అధికారశ్చతత్ప్రాప్త్యపేక్షాసాధనాన్తరపరి- త్యాగశ్చేత్యుత్తరగ్రన్థేసువ్యక్తమ్।ననువేదోపబృంహణమిదంరామాయణమిత్యుక్తమ్।ధర్మోऽపివేదార్థః।సకథంనోపబృంహితః, కిఞ్చఇయతాగ్రన్థేనవేదాన్తార్థఉపబృంహితః, కిమతఃపరేణగ్రన్థేన ? ఉచ్యతేఉక్తాననుక్తాంశ్చకల్యాణగుణాంస్తచ్చరిత్రనిదర్శనముఖేనప్రతిపాదయితుముత్తరగ్రన్థః పూర్వభాగోపబృంహణంచరా మాయణపురుషాచారముఖేనహిసామాన్యధర్మోవిశేషధర్మశ్చోపబృంహితః।ననుతథాపికథంబాలకాణ్డకథానోపదర్శితా ? మైవమ్తత్రప్రదర్శనీయ -గుణవిశేషాభావాత్, నచసాప్యత్యన్తమప్రదర్శితా। “ఇక్ష్వాకువంశప్రభవః” ఇత్యవతరణమ్, “మహావీర్యః” ఇతితాటకాతాటకేయాదివధః, “ధనుర్వేదేచనిష్ఠితః” ఇతికౌశికాధిగతనిఖిలదివ్యాస్త్రవత్త్వమ్, “శ్రీమాన్” ఇతివైదేహీలాభశ్చేతిబాలకాణ్డకథాసూచనాత్।అథాయోధ్యాకాణ్డకథాంప్రస్తౌతితమేవమిత్యాదినా।ఆదౌశ్లోక- ద్వయమేకాన్వయమ్।దశసుదిక్షురథోయస్యసదశరథః।అప్రతిహతరథత్వేనరామాయరాజ్యందత్తమ్, భీతిదత్తత్వా– భావేనపునరనాదాతవ్యత్వముక్తమ్।మహీపతిఃఅస్వామిదత్తత్వాభావఉచ్యతే।ఏవందాత్రదోషేణపునరనాహరణీయత్వ- ముక్త్వాసమ్ప్రదానగుణేనాప్యాహతమిత్యాదినా।తంప్రసిద్ధమ్।ఏవంగుణసమ్పన్నంపూర్వోక్తసర్వగుణసమృద్ధమ్, సర్వస్యస్వామిభూతమితియావత్।సత్యపరాక్రమమమోఘపరాక్రమమ్, సర్వరక్షణశక్తమితియావత్।జ్యేష్ఠంజన్మ -క్రమేణాపిరాజ్యార్హమ్।శ్రేష్ఠగుణైర్యుక్తమ్నీతిశాస్త్రోక్తషాడ్గుణ్యయుక్తమ్,సన్ధివిగ్రహయానాసనద్వైధీభావ- సమాశ్రయాఃషడ్గుణాఃకామన్దకోక్తాః।ప్రియంప్రీతివిషయమ్।అనేనతాత్కాలికప్రీతిదానవ్యావృత్తిః।సుతంజన్మనైవరాజ్యార్హమ్।। 1.1.19 ।।

ప్రకృతీనాంహితైర్యుక్తంప్రకృతిప్రియకామ్యయా।

యౌవరాజ్యేనసంయోక్తుమైచ్ఛత్ప్రీత్యామహీపతిః।। 1.1.20 ।।

ప్రకృతీనాంప్రజానాంహితైఃహితకరణైర్యుక్తమ్, అనేనసర్వానుకూల్యముక్తమ్।ఏవమ్భూతంరామంప్రకృతిప్రియకామ్యయాఅమాత్యాదీనాంప్రీతికరణేచ్ఛయా।ఇచ్ఛాయాంకామ్యచ్ప్రత్యయః। “అప్రత్యయాత్” ఇత్యప్రత్యయః। “అజాద్యతష్టాప్”।ప్రీత్యాస్వప్రీత్యాచ।చకారోऽర్థసిద్ధః। “గామశ్వంపురుషంజగత్” ఇతివత్।మన్త్రివృద్ధైరాలోచనపూర్వకంకృత– త్వాదప్రత్యాఖ్యేయత్వముచ్యతే। “ప్రకృతిఃపఞ్చభూతేషుస్వభావేమూలకారణే।ఛన్దఃకారణగుహ్యేషుజన్మామాత్యా– -దిమాతృషు” ఇత్యుభయత్రవైజయన్తీ।యువాచాసౌరాజాచయువరాజఃతస్యభావఃకర్మవాయౌవరాజ్యమ్।బ్రాహ్మణా– దిత్వాత్ష్యఞ్।తేనపితరిరాజ్యంనిర్వహత్యేవసర్వనిర్వాహకత్వేనాభిషిక్తఃపుత్రోయువరాజః, తస్యభావేనేత్యర్థః।సంయోక్తుంఘటయితుమైచ్ఛత్, తత్సమ్భారాన్సమభరదిత్యర్థః।। 1.1.20 ।।

తస్యాభిషేకసమ్భారాన్దృష్ట్వాభార్యాథకైకయీ।

పూర్వందత్తవరాదేవీవరమేనమయాచత।।

వివాసనంచరామస్యభరతస్యాభిషేచనమ్।। 1.1.21 ।।

ఏవంపునరాదానాయోగ్యంరామాయరాజ్యప్రదానముక్త్వాఅపరిహరణీయమనన్తరభావికైకేయ్యాయాచనమాహతస్యేతిసార్ద్ధశ్లోకఏకాన్వయః।అథరామాయరాజ్యప్రదానేచ్ఛానన్తరంతస్యరామస్యాభిషేకఃకర్మవిశేషః, తస్యసమ్భారానుపకరణాని। “ఔదుమ్బర్యాసన్దీతస్యైప్రాదేశమాత్రాఃపాదాఃస్యుః” ఇత్యాదీని “దధిమధుసర్పిరాతప- వర్ష్యాఆపః” ఇత్యన్తానిబ్రాహ్మణోక్తానిదృష్ట్వామన్థరాముఖేనదర్శనఇవజ్ఞాత్వా।భార్యాభర్తుంయోగ్యా, నతుస్వాతన్త్ర్యార్హా।పూర్వంపూర్వకాలే।విభక్తిప్రతిరూపకమవ్యయమ్।తేనదశరథేనదత్తవరాశమ్బరాసురవిజయకాలేసారథ్యకరణపారితోషికతయాదత్తవరా।యాచనహేతుత్వేనేదముక్తమ్। (తచ్ఛబ్దస్యదశరథపరామర్శితయాశమ్బరా -సురసమరంసూచితమ్।దశసుదిక్షుఅప్రతిరుద్ధరథోహిసః।) దీవ్యతీతిదేవీ।పచాద్యచ్।దేవడితిటిత్త్వేనపాఠాత్ఙీప్।భోగోపకరణభూతేతివ్యామోహమూలోక్తిః।కైకయీకేకయానాంరాజాకేకయః। “క్షత్రియసమానశబ్దా- జ్జనపదాత్తస్యరాజన్యపత్యవత్” ఇత్యఞ్। “జనపదేలుప్”।కేకయస్యాపత్యంస్త్రీకైకయీ। “జనపదశబ్దాత్క్షత్రి- యాదఞ్” ఇత్యపత్యార్థేऽఞ్। “టిడ్ఢాణఞ్ ” ఇత్యాదినా ఙీప్।నన్వఞ్ప్రత్యయే “కేకయమిత్రయుప్రలయానాంయాదేరియః” ఇతీయాదేశఃకింనస్యాత్ ?ఉచ్యతే “జరాయాంజరసన్యతరస్యామ్” ఇత్యతోऽన్యతరస్యామిత్యనువృత్తేస్తస్యవైకల్పికత్వాత్।నచేయాదేశాభావఆర్షఇతివాచ్యమ్।కైకేయీకైకయీతిశబ్దభేదప్రకాశికాయాముక్తేః। “ప్రాక్కైకయీతోభరతస్తతోऽభూత్” ఇతిభట్టిప్రయోగాత్।కేకయీతిపాఠేతుకేకయాన్జన్మభూమిత్వేనాచష్టఇతికేకయీ। “తదాచష్టే” ఇతిణిజన్తాదౌణాదికేస్త్రియామికారప్రత్యయేటిలోపేణిలోపేచకృతే “కృదికారాదక్తినః” ఇతిఙీషిత్యాహుః। “పుంయోగాదాఖ్యాయామ్” ఇతివాఙీష్।తత్రయోగశబ్దేనావిశేషాజ్జన్య- జనకభావోऽపిగృహ్యతే।కేకయశబ్దోమూలప్రకృతిరేవోపచారాత్స్త్ర్యపత్యేవర్త్తతే।శార్ఙ్గరవాదిపాఠాత్ఙీనితిన్యాసకారః।కైకయీ।ఏనందశరథమ్। “ద్వితీయాటౌస్స్వేనః” ఇత్యన్వాదేశేఏనాదేశః।రామస్యవివాసనంభరత– స్యాభిషేచనంచవరమయాచతఅర్థితవతీ।యాచిర్ద్వికర్మకః।। 1.1.21 ।।

ససత్యవచనాద్రాజాధర్మపాశేనసంయతః।

వివాసయామాససుతంరామందశరథఃప్రియమ్।। 1.1.22 ।।

సఇతి।।రాజాసర్వరఞ్జకః, “రాజాప్రకృతిరఞ్జనాత్” ఇతిప్రయోగాత్।ఔణాదికఃకనిన్ప్రత్యయః।యద్యపి “రజకరజనరజస్సూపసఙ్ఖ్యానమ్” ఇతివచనాదత్రనలోపప్రసక్తిర్నాస్తితథాపిరజస్సాహచర్యాదౌణాదికస్యతత్రగ్రహణమ్।సపూర్వంరామాయదత్తరాజ్యః, మన్త్రిప్రముఖైరాలోచనపూర్వకంప్రతిజ్ఞాతరామాభిషేకఇత్యర్థః।దశరథః।ధర్మఃపాశఇవధర్మపాశః। “ఉపమితంవ్యాఘ్రాదిభిః” ఇతిసమాసః।వ్యాఘ్రాదేరాకృతిగణత్వాత్।తేనసంయతోబద్ధఃసన్సత్యవచనాత్స్త్రీవిషయవచనసిద్ధిహేతోఃప్రియంసుతంవివాసయామాస, “రామోవిగ్రహవాన్ధర్మః” ఇత్యుక్తరీత్యాప్రథమమఙ్గీకృతంపరమధర్మంపరిత్యజ్యానన్తరంప్రవృత్తంస్త్రీవిషయంక్షుద్రధర్మమవలమ్బితవానిత్యర్థః।ఏతేన “సాఙ్కేత్యంపారిహాస్యంవాస్తోభంహేలనమేవవా।వైకుణ్ఠనామగ్రహణమశేషాఘవినాశనమ్।।” “ఆక్రుశ్యపుత్రమఘవాన్యదజామిలోऽపినారాయణేతిమ్రియమాణఉపైతిముక్తిమ్” “కామాద్గోప్యోభయాత్కంసః” ఇత్యేవంయథాకథఞ్చిత్భగవన్నామవతాంముక్తిసిద్ధౌసర్వదారామపరాయణస్యదశరథస్యకథంనముక్తిరితిశఙ్కాదూరోత్సారితా।సిద్ధసాధనత్యాగాత్కాశకుశావలమ్బనాత్ధర్మపాశప్రతిబన్ధాచ్చముక్తిప్రసఙ్గాభావాత్తథాచముముక్షుణాదశరథవన్నవర్తితవ్యమిత్యుక్తంభవతి।। 1.1.22 ।।

సజగామవనంవీరఃప్రతిజ్ఞామనుపాలయన్।

పితుర్వచననిర్దేశాత్కైకేయ్యాఃప్రియకారణాత్।। 1.1.23 ।।

పితృవచనపరిపాలనమవశ్యంకర్త్తవ్యమ్, ఏతద్రామాచారముఖేనదర్శయతిసజగామేతి।సరామఃవీరోऽపిరాజ్యపరి -పాలనసమర్థోऽపికైకేయ్యాఃప్రియకారణాత్ప్రీతిహేతుభూతాత్స్త్రీపారవశ్యేనోక్తాదపీత్యర్థః।పితుర్వచననిర్దేశాత్వచనమేవనిర్ద్దేశఃఆజ్ఞా।”ఆజ్ఞాయామపినిర్దేశః” ఇతిబాణః।తస్మాద్ధేతోఃప్రతిజ్ఞాంకైకేయీసమక్షంకృతాంప్రతిజ్ఞామనుపాలయంశ్చ। “లక్షణహేత్వోఃక్రియాయాః” ఇతిహేత్వర్థేశతృప్రత్యయః।వక్ష్యతి “తద్బ్రూహివచనందేవిరాజ్ఞోయదభికాఙ్క్షితమ్।కరిష్యేప్రతిజానేచరామోద్విర్నాభిభాషతే” ఇతిస్వప్రతిజ్ఞాపాలనార్థంపితృవచనపాలనార్థంచేత్యర్థః।వనందణ్డకావనముద్దిశ్యజగామ।। 1.1.23 ।।

తంవ్రజన్తంప్రియోభ్రాతాలక్ష్మణోऽనుజగామహ।

స్నేహాద్వినయసమ్పన్నఃసుమిత్రానన్దవర్ద్ధనః।।

భ్రాతరందయితోభ్రాతుఃసౌభ్రాత్రమనుదర్శయన్।। 1.1.24 ।।

ఇక్ష్వాకువంశేత్యాదినాసమస్తకల్యాణగుణపరిపూర్ణత్వోక్త్యాపరత్వముక్తమ్।తమేవమిత్యాదినాఅభిషేకప్రవృత్తి –నివృత్తికథనాత్సౌలభ్యముక్తమ్।అథపరత్వసౌలభ్యానుగుణంసమాశ్రయణమాహతంవ్రజన్తమితి।యద్వాఅథసిద్ధసాధననిష్ఠైఃలక్ష్మణవత్కైఙ్కర్యపరైర్భవితవ్యమితివ్యఞ్జయన్నాహతంవ్రజన్తమితి, సార్ద్ధశ్లోకఏకాన్వయః।ప్రీణాతీతిప్రియః।రామేప్రీతిమాన్। “ఇగుపధజ్ఞాప్రీకిరఃకః” ఇతికః।అనేనానుగతిహేతుర్భక్తి– రుక్తా।భ్రాతా “భ్రాతాస్వామూర్తిరాత్మనః”ఇతిమూర్తిభూతః।వినయసమ్పన్నఃకైఙ్కర్యహేతువినయయుక్తః।వినయఃశేషత్వజ్ఞానంరామకైఙ్కర్య్యరూపాచారోవా। “వినయోధర్మవిద్యాదిశిక్షాచారప్రశాన్తిషు” ఇతివైజయన్తీ।సుమిత్రాయాఃఆనన్దంవర్ద్ధయతీతిసుమిత్రానన్దవర్ద్ధనః,”సృష్టస్త్వంవనవాసాయ” “రామందశరథంవిద్ధిమాంవిద్ధిజనకాత్మజామ్।అయోధ్యామటవీంవిద్ధిగచ్ఛతాతయథాసుఖమ్||” ఇతిసుమిత్రయైవోక్తత్వాత్।దయితఃరామస్యేష్టతమః।”యమేవైషవృణుతేతేనలభ్యః” ఇత్యుక్తరీత్యాప్రియతమత్వేనవరణీయఇత్యర్థః।లక్ష్మణఃకైఙ్కర్య –లక్ష్మీసమ్పన్నోభవిష్యతీతిజ్ఞాత్వాలక్ష్మణఇతివసిష్ఠేనకృతనామధేయః, “సతునాగవరఃశ్రీమాన్” “అన్తరిక్షగతఃశ్రీమాన్” ఇత్యుక్తేః।కైఙ్కర్యలక్ష్మీవత్త్వం “లక్ష్మణోలక్ష్మీసమ్పన్నః” ఇతివక్ష్యతి। “లక్ష్మ్యాఅచ్చ” ఇతిపామాదిగణసూత్రాన్మత్వర్థీయోనప్రత్యయః, అకారశ్చాన్తాదేశః। “లక్ష్మీవాన్లక్ష్మణఃశ్రీమాన్” ఇతిపర్యాయపాఠశ్చ।సుభ్రాతుర్భావఃసౌభ్రాత్రమ్।భావేఅణ్, అనుశతికాదిత్వాత్ఉభయపదవృద్ధిః।రామంవినాక్షణమపిజీవనాక్షమత్వంసుభ్రాతృత్వమ్।వక్ష్యతి “నచసీతాత్వయాహీనానచాహమపిరాఘవ।ముహూర్త్తమపిజీవావోజలాన్మ -త్స్యావివోద్ధృతౌ||” ఇతి।రామస్యలక్ష్మణవిరహాసహత్వంసుభ్రాతృత్వమ్।తచ్చవక్ష్యతి “నచతేనవినానిద్రాంలభతేపురుషోత్తమః।మృష్టమన్నముపానీతమశ్నాతినహితంవినా||” ఇతి।తదనుదర్శయన్సన్।యద్వాఏవంసుభ్రాతృ- -భిర్వర్త్తితవ్యమితిదర్శయన్నివేతిగమ్యోత్ప్రేక్షా।వ్రజన్తమ్ఏకాన్తేస్వాభిమతసకలకైఙ్కర్యప్రధానప్రవృత్తంభ్రాతరమ్।ఉపలక్షణమిదమ్, “మాతాపితాచభ్రాతాచనివాసఃశరణంసుహృత్।గతిర్నారాయణః” ఇత్యుక్తసకలవి- ధబన్ధుః।వక్ష్యతి “అహంతావన్మహారాజేపితృత్వంనోపలక్షయే।భ్రాతాభర్త్తాచబన్ధుశ్చపితాచమమరాఘవః||”ఇతి।స్నేహాత్”బాల్యాత్ప్రభృతిసుస్నిగ్ధోలక్ష్మణోలక్ష్మివర్ద్ధనః” ఇత్యుక్తరామభక్తేరేవహేతోరనుజగామ। “యేనయేనధాతాగచ్ఛతితేనతేనసహగచ్ఛతి” ఇతివదపూర్వోऽయంకశ్చిద్వృత్తివిశేషఇతిఋషిర్విస్మయతేహేతి। “హవిస్మయేవిషాదేచ” ఇతిబాణః। ఆశాలేశమాత్రేణస్వస్మిన్నేవాధికప్రేమాణంభగవన్తంకుత్రచిత్ఏకాన్తస్థలేస్వమనోరథానురూపవిశిష్టవిషయసకల కైఙ్కర్యలాభాయానుసరన్నధికార్యత్రవినిర్దిశ్యతే।। 1.1.24 ।।

రామస్యదయితాభార్యానిత్యంప్రాణసమాహితా।

జనకస్యకులేజాతాదేవమాయేవనిర్మితా।। 1.1.25 ।।

అథసీతాయాఃసాధనదశాయాంపురుషకారతయాఫలదశాయాంప్రాప్యతయాచాన్వయాత్తయానిత్యయోగందర్శయతిరామస్యేత్యాదిశ్లోకద్వయేన।రామస్యాభిరామస్యాపిదయితాఅభిరామానిత్యంభార్యాహృదిసన్తతంధార్యా।బిభర్త్తేః “ఋహలోర్ణ్యత్” ఇతిణ్యత్।ప్రాణసమాఉక్తార్థద్వయేహేతురయమ్।హితాచేతనహితపరా। “మిత్రమౌపయికంకర్తుమ్” ఇత్యాదివక్ష్యతి।రామహితపరావా।వక్ష్యతి “స్మారయేత్వాంనశిక్షయే” ఇతి।జనకస్యకులేజాతా, ఆచారప్రధానేత్యర్థః।దేవమాయేవనిర్మితా।అమృతమథనానన్తరమసురమోహనార్థంనిర్మితావిష్ణుమాయేవస్థితా। “మాయయామోహయిత్వాతాన్విష్ణుఃస్త్రీరూపమాస్థితః” ఇత్యుక్తేః।యద్వానిర్మితాకృతమూర్తిఃదేవమాయావిష్ణోరాశ్చర్యశక్తిరివస్థితా, అనేనసౌన్దర్యస్యపరాకాష్ఠోక్తా।అథవానిర్మితాకృతావతారా।దేవమాయాదేవస్యవిష్ణోర్లక్ష్మీః।వక్ష్యతిఉత్తరకాణ్డే “ఋతేమాయాంవిశాలాక్షీంతవ పూర్వపరిగ్రహామ్” ఇతి।ఇవశబ్దోవాక్యాలఙ్కారేఏవకారార్థేవా।। 1.1.25 ।।

సర్వలక్షణసమ్పన్నానారీణాముత్తమావధూః।

సీతాప్యనుగతారామంశశినంరోహిణీయథా।। 1.1.26 ।।

సర్వలక్షణసమ్పన్నాసాముద్రికోక్తైఃసర్వైరుత్తమస్త్రీలక్షణైఃసమ్పన్నా।నారీణాముత్తమాపూర్వోక్తసర్వప్రకారేణసర్వస్త్రీశ్రేష్ఠా।పురుషోత్తమరామానురూపనార్యుత్తమేత్యర్థః।వధూర్దశరథస్నుషాఅచిరోఢావా। “అచిరోఢావధూః” ఇతివైజయన్తీ।సీతా “సీతాలాఙ్గలపద్ధతిః” తజ్జన్యత్వాత్తద్వ్యపదేశః।అనేనాయోనిజత్వోక్తేర్దివ్యలోకవాసకాలికసౌన్దర్యాన్యూనతోక్తా।అపిశబ్దనేలక్ష్మణానుగతిఃసముచ్చీయతే।రామమనుగతానిరవధికసౌన్దర్యాకృష్టహృదయతయానుగతవతీ, రోహిణీయథా।యథాశబ్దఇవార్థః। “యథాతథేవైవంసామ్యే” ఇత్యమరః।రోహిణీనామచన్ద్రస్యాసాధారణపత్నీ। “వరిష్ఠాసర్వనారీణామేషాచదివిదేవతా।రోహిణీనవినాచన్ద్రంముహూర్త్తమపిదృశ్యతే।।” ఇతి।నకేవలంరామసౌన్దర్యాకృష్టానుగతా, కిన్తుకలఙ్కినంరోహిణీవపాతివ్రత్యస్వరూపప్రయుక్తాగతేత్యర్థః।అయమర్థోऽనసూయాసమక్షంవ్యక్తీభవిష్యతి।। 1.1.26 ।।

పౌరైరనుగతోదూరంపిత్రాదశరథేనచ।

శృఙ్గిబేరపురేసూతంగఙ్గాకూలేవ్యసర్జ్జయత్।।

గుహమాసాద్యధర్మాత్మానిషాదాధిపతింప్రియమ్।। 1.1.27 ।।

రామభక్త్యవిశేషాల్లక్ష్మణసీతావత్పౌరాణామప్యనువృత్తిందర్శయతిపౌరైరితి।పూరేభవాఃపౌరాః।అనేనస్త్రీబాల -వృద్ధావిశేషఉక్తః।దూరమనుగతఃఇత్యనేనవిరహాసహిష్ణుత్వోక్త్యాపౌరాణాంపరమాభక్తిరుక్తా। “పునర్విశ్లేష -భీరుత్వంపరమాభక్తిరుచ్యతే” ఇతివచనాత్।పౌరైరిత్యనేనతద్దేశవాసఏవరామభక్తిహేతురిత్యుక్తమ్।పిత్రాదశరథేనచ।చశబ్దోऽన్వాచయే।అల్పమనుగతఇత్యర్థః।ఆద్వారంహితేనానుగతమ్।పిత్రేత్యనేనపుత్రకృతవాత్స– ల్యాదనుగతఇత్యుక్తమ్।ఏవంపరత్వసౌలభ్యేదర్శితే।అథవాత్సల్యసౌశీల్యేదర్శయతిశృఙ్గిబేరపురఇతి।ధర్మౌఆశ్రితవాత్సల్యసౌశీల్యేఆత్మాస్వభావోయస్యసఃతథా।ఆశ్రితవాత్సల్యసౌశీల్యస్వభావోరామఃశృఙ్గి– బేరపురేశృఙ్గిణఃకృష్ణసారాదయఃతేషాంబేరాణికృత్రిమశరీరాణి। “ప్రతిచ్ఛన్దఃప్రతినిధిర్బేరంచప్రతిరూపకమ్” ఇతివైజయన్తీ।వఞ్చనేనసజాతీయమృగగ్రహణార్థానియస్మిన్తత్శృఙ్గిబేరమ్।తథాత్వాత్తదాఖ్యేపురేగఙ్గాకూలే, శృఙ్గిబేరపురసన్నిహితగఙ్గాతీరఇత్యర్థః।ఏతేనగఙ్గాతీరత్వమాత్రేణనోద్దేశ్యత్వమ్, కిన్తుభక్తసేవితత్వేనేత్యుక్తమ్। “సాకాశీతినచాకశీతి ” ఇత్యాద్యభియుక్తోక్తేః।నిషాదాఃప్రతిలోమజాతి -విశేషాః। “నిషాదోమృగఘాతీస్యాత్” ఇతివైజయన్తీ।తేషామధిపతిరితిజాత్యపకర్షఉక్తః।ప్రీణాతీతిప్రియఃతమ్, స్వస్మిన్ప్రీతిమన్తమిత్యర్థః।గూహతిగోపయతివఞ్చయతిపరస్వమితిగుహః।ఇగుపధలక్షణఃకప్రత్యయః।తమ్, జాతితోవృత్తితోగుణతఃకులతశ్చహీనమపిస్వస్మిన్నానుకూల్యమాత్రేణాదరణీయత్వముక్తమ్।నిషాదాధిపతిమాసాద్యేత్యనేనసౌశీల్యముక్తమ్।మహతోమన్దైస్సహనీరన్ధ్రేణసంశ్లేషోహిసౌశీల్యమ్।ధర్మాత్మేత్యనేనమహత్త్వముక్తమ్।ఆసాద్యేత్యత్రాభివిధివాచినాఆఙాఅర్థాన్నైరన్ధ్ర్యముక్తమ్।శృఙ్గిబేరపురేగుహమాసాద్యేత్యనేనదోషేऽపిభోగ్యత్వరూపంవాత్సల్యముక్తమ్।సూతంసుమన్త్రమ్, పారమ్పర్యేణానువర్త్తమానమపివ్యసర్జ్జయత్వ్యసృజత్।స్వార్థేణిచ్।సద్యఃప్రసూతవత్సవాత్సల్యాత్పూర్వవత్సంపరిహరన్త్యాధేనోరివవాత్సల్యాతిశయఉక్తః।। 1.1.27 ।।

గుహేనసహితోరామోలక్ష్మణేనచసీతయా।। 1.1.28 ।।

స్వస్మిన్నాశాలేశమాత్రేణజనితంగుహవిషయప్రేమాతిశయందర్శయతిగుహేనేతి।రామఃగుహేనసహితఃసన్లక్ష్మణేనసీతయాచసహితః।గుహసన్ధానానన్తరమేవలక్ష్మణసీతాభ్యాంనిత్యానపాయిభ్యాంసాహిత్యమాసీత్।తతఃపూర్వంసిద్ధమపిసదసత్ప్రాయమాసీదిత్యర్థః।యద్వాదృష్టాన్తార్థంలక్ష్మణసీతాసాహిత్యకథనమ్, తాదృశసౌహార్దం (స్నేహో) గుహేऽప్యాసీదితిభావః।సహితఃసంహితః। “సమోవాహితతతయోః” ఇతిమలోపః।సఃరామఃలక్ష్మణేనసీతయాచసహగుహేనహితఃప్రహితఃగఙ్గాంతారితఇత్యప్యాహుః।। 1.1.28 ।।

తేవనేనవనంగత్వానదీస్తీర్త్వాబహూదకాః।చిత్రకూటమనుప్రాప్యభరద్వాజస్యశాసనాత్।। 1.1.29 ।।

తేవనేనఇతిశ్లోకద్వయమేకాన్వయమ్।తేరామాదయస్త్రయఇత్యనేనగుహనివర్త్తనంద్యోతితమ్।వనేనవనంగత్వావనాద్వనంగత్వా।పఞ్చమ్యర్థేతృతీయా, హేతౌతృతీయావా।అనేననూతనవనావలోకనకుతూహలిత్వంనగరప్రవేశస్యస్వాధికారవిరుద్ధత్వంచద్యోత్యతే।యద్వాఅవనేనవనంగత్వాఅన్యోన్యరక్షణేనవనంగత్వేత్యర్థః।వక్ష్యతి “అగ్రతోగచ్ఛసౌమిత్రేసీతాత్వామనుగచ్ఛతు।పృష్ఠతోऽహంగమిష్యామిత్వాంచసీతాంచపాలయన్।అన్యోన్యస్యేహనోరక్షాకర్త్తవ్యాపురుషర్షభ।।” ఇతి।యద్వాఅవనేనపితృవచనపరిపాలనేనహేతునావనంగత్వా, అవనేనలోకరక్షణేనహేతునావా।రావణాదిదుష్టనిబర్హణముఖేనలోకరక్షణార్థంహితేషాంవనగమనమ్।యద్వా “తేవృదేవనే” ఇతిధాతోర్భావేల్యుట్।తేవనేనదేవనేనలీలయాఅనాయాసేనేత్యర్థః।మృగయాక్రీడనేనవా।అనయైవవ్యుత్పత్త్యాతేవనంపాదసఞ్చారఇతిలభ్యతే, సూతవిసర్జనానన్తరంరథాదవరుహ్యపాదసఞ్చారేణవనంగత్వేత్యర్థః।యద్వాఅవనేనసహవనంగత్వామధ్యేమధ్యేస్థలప్రదేశంవనంచగత్వేత్యర్థః।వనేనజలేనసహితంవనమ్, నతుమరుకాన్తారమితివార్థః। “పయఃకీలాలమమృతంజీవనంభువనంవనమ్” ఇత్యమరః।బహూదకాఃవిపులోదకాఃఅధికోదకావా। “విపులానేకయోర్బహుః” ఇతివైజయన్తీ।నౌతార్యాఇత్యర్థః।నదీఃగఙ్గామ్తీర్త్వాఉత్తీర్య। “గఙ్గానదీనామ్” ఇతినదీముఖ్యత్వాత్నిరుపపదనదీశబ్దేనగఙ్గోచ్యతే। “జాత్యాఖ్యాయామేకస్మిన్బహు– వచనమన్యతరస్యామ్” ఇతిబహువచనమ్, పూజాయాంబహువచనంవా।”అదితిఃపాశాన్” ఇతివదవయవబహుత్వాభిప్రాయేణవాబహువచనమ్।అత్ర ‘అగ్నిహోత్రంజుహోతి, యవాగూంపచతి’ ఇతివదర్థక్రమేణనదీస్తీర్త్వావనంగత్వేతియోజనీయమ్।యద్వాఅపూర్వకాలేऽపిక్త్వాప్రత్యయః ‘ఆస్యంవ్యాదాయస్వపితి’ ఇతివత్।యద్యపి “ఆస్యంవ్యాదాయస్వపితిసంమీల్యహసతిఇత్యుపసఙ్ఖ్యానమ్” ఇతివార్త్తికేస్థలద్వయమేవోపాత్తమ్తథాపిన్యాసకృతా “పరావరయోగేచ” ఇతిపూర్వసూత్రేచకారాత్సర్వత్రాయంప్రయోగఃసమ్భవతీత్యుక్తమ్।యద్వాతేవనేనేత్యనేనగఙ్గాతర- ణమర్థసిద్ధమ్।నదీశబ్దోయమునాపరః।యద్వానదీఃగఙ్గాయమునామన్దాకినీః।మన్దాకినీనామచిత్రకూట– పరిసరేపరిసరన్తీస్రవన్తీ।సౌకర్యాయయుగపదుక్తమ్।యద్వాపూర్వార్ద్ధేసరామోలక్ష్మణేనసీతయాచసహగుహేనహితఃప్రహితః, సీతాలక్ష్మణరామాఃగుహేనగఙ్గాంతారితాఇత్యర్థః।అతఃపాదసఞ్చారేణవనగమనమత్రోక్తమ్।భరద్వాజస్యశాసనాత్చిత్రకూటమనుప్రాప్య।ప్రజాభరణశీలోభరద్వాజః।ఇత్థంనిరుక్తమృగారణ్యకే “ఏషఏవబిభ్రద్వాజఃప్రజావైవాజఃతాఏషబిభర్త్తియద్బిభర్త్తితస్మాత్భరద్వాజఇత్యాచక్షతే” ఇతి।యద్వావాజంరేతః, వాజకరణమిత్యాదౌతథాప్రయోగాత్।బిభ్రద్వాజంభరద్వాజః।నిత్యబ్రహ్మచారీత్యర్థః। “భరద్వాజోహత్రిభిరాయుర్భిర్బ్రహ్మచర్యమువా(పా)స” ఇతిశ్రుతేః।తస్యశాసనాన్నియమనాత్చిత్రకూటేభవద్భిఃస్థాతవ్యమ్, తస్యాయమేవమార్గఇత్యేవంరూపాత్।అనుసదృశమ్ “పశ్చాత్సాదృశ్యయోరను” ఇత్యమరః।రాజకుమారాణాంస్వేషాముచితమిత్యర్థః। “సుభగశ్చిత్రకూటోऽసౌగిరిరాజోపమోగిరిః।యస్మిన్వసతికాకుత్స్థఃకుబేరఇవనన్దనే।।” ఇతివక్ష్యతి।పశ్చాద్భాగేవాచిత్రాణిఆశ్చర్యావహానికూటానిశిఖరాణియస్యాసౌచిత్రకూటఃతమ్। “ఆశ్చర్యాలేఖ్యయోశ్చిత్రమ్” ఇత్యమరః।ప్రాప్యగత్వా।। 1.1.29 ।।

రమ్యమావసథంకృత్వారమమాణావనేత్రయః।

దేవగన్ధర్వసఙ్కాశాస్తత్రతేన్యవసన్సుఖమ్।। 1.1.30 ।।

రమ్యంరమణీయంజలరామణీయకస్థలరామణీయకాదియుక్తమ్ఆవసథంపర్ణశాలారూపంగృహమ్। “ధిష్ణ్యమోకోనివసనంస్థానావసథవాస్తుచ” ఇత్యమరఃకృత్వానిర్మాయ।అత్రపర్ణశాలానిర్మాణేలక్ష్మణస్యసాక్షాత్కర్తృత్వమ్।ఇతరయోస్తుఉచితదేశప్రదర్శనాదినాప్రయోజకకర్తృత్వమ్। “సమానకర్తృకయోఃపూర్వకాలే” ఇత్యత్రసూత్రే ‘గృహైకత్వవదు- ద్దేశ్యగతత్వేనద్విత్వస్యావివక్షితత్వాదనేకక్రియాస్వపిక్త్వాప్రత్యయస్సమ్భవతి’ ఇతిన్యాసకారోక్తేఃక్త్వాప్రత్యయబాహుల్యమ్।తత్రవనేచిత్రకూటోపాన్తవనేరమమాణాఃలీలారసమనుభవన్తఃసన్తఃసీతారామయోఃపుష్పా –పచయసలిలక్రీడాదికంరతిః।”వైదేహిరభసేకచ్చిచ్చిత్రకూటేమయాసహ।పశ్యన్తీవివిధాన్భావాన్మనోవా –క్కాయసంయుతాన్।” ఇతిహివక్ష్యతి।లక్ష్మణస్యతువిశిష్టవిషయకైఙ్కర్యలాభజాప్రీతిః।వక్ష్యతి “భవాంస్తుసహవైదేహ్యాగిరిసానుషురంస్యతే।అహంసర్వంకరిష్యామిజాగ్రతఃస్వపతశ్చతే।।” ఇతి।త్రయోరమమాణాఃఇత్యనేనాన్దహేతుభేదేऽప్యానన్దాంశేతౌల్యముచ్యతే “పరమంసామ్యముపైతి” “భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ” ఇతివత్।రమమాణాఇతివర్త్తమాననిర్ద్దేశేననైరన్తర్య్యముక్తమ్।వర్త్తమానార్థకస్యాప్యస్యన్యవసన్నితిభూతప్రత్యయాన్తవిశేషణత్వమ్। “ధాతుసమ్బన్ధేప్రత్యయాః” ఇత్యనుశాసనాత్అగ్నిష్టోమయాజీపుత్రస్తేభవితా’ ఇతివత్సమ్భవతి।అతఏవదేవగన్ధర్వసఙ్కాశాఃసన్తః, దేవగన్ధర్వామనుష్యగన్ధర్వేభ్యోऽధికానన్దాః।యద్వాదేవీచదేవశ్చదేవౌలక్ష్మీనారాయణౌ। “పుమాన్స్త్రియా”  ఇత్యేకశేషః।గానంధారయతీతిగన్ధర్వః। “ఏతత్సామగాయన్నాస్తే” ఇత్యుక్తఃసర్వదాసామగానపరోముక్తః ।  దేవౌచగన్ధర్వశ్చదేవగన్ధర్వాఃతత్సదృశాఃదేవగన్ధర్వసఙ్కాశాః।నిభాదిత్వాదుత్తరపదభూతాఏవసన్తఃసదృశవచనాః। తథాహామరః “స్యురుత్తరపదేత్వమీ।నిభసఙ్కాశనీకాశప్రతీకాశోపమాదయః” ఇతి।తేతఏవసన్తఃసాకేతవాసినఃఏవసన్తఃసుఖంన్యవసన్।వక్ష్యతి “సురమ్యమాసాద్యతుచిత్రకూటంనదీంచతాంమాల్యవతీంసుతీర్థామ్।ననన్దరామోమృగపక్షిజుష్టాంజహౌచదుఃఖంపురవిప్రవాసాత్।।” ఇతి।యద్వాతఏవసన్తఃవనవాసినఏవసన్తః, నాగరికాఅపిచిరంవనచరాఇవావసన్నిత్యర్థః।ముఖగ్లాన్యాదిభిస్తేషాంవైదేశికత్వగన్ధోऽపినాజ్ఞాయతేతిభావః। సుఖంయథాభవతితథాన్యవసన్।కదాచిదపిదుఃఖలేశోऽపినాన్వభావీత్యర్థః। అత్రక్రియాభేదాత్తచ్ఛబ్దద్వయప్రయోగఇత్యప్యాహుః।తేతీర్త్వాజగ్మురితిక్రియాపదమధ్యాహృత్యకేచిద్యోజయన్తి। అత్రదేవగన్ధర్వసఙ్కాశాఇతిపదగతేనోపమాలఙ్కారేణకిఞ్చిద్వస్తుధ్వన్యతేయస్తావత్స్వరూపజ్ఞానపూర్వకంభగవత్యనురక్తో భవతితంభగవాన్దేవ్యాసమాగత్యదివ్యంవిమానమారోప్యాతివాహికగణైఃసత్కార్యవిరజాంతీర్త్వాతిల్యకాన్తార– మాసాద్యామానవేనానుజ్ఞాప్యదివ్యలోకేమహామణిమణ్డపముపేత్యదివ్యసింహాసనారూఢఃశ్రియాసహమోదమానస్తద్రచితస ర్వదేశసర్వకాలసర్వావస్థోచితసకలవిధకైఙ్కర్యోऽస్మైస్వానన్దసమమానన్దందత్త్వాతేనసహయావత్కాలమాస్తఇతి   ।। 1.1.30 ।।

చిత్రకూటంగతేరామేపుత్రశోకాతురస్తథా।

రాజాదశరథఃస్వర్గంజగామవిలపన్సుతమ్।। 1.1.31 ।।

ఏవంలక్ష్మణస్యభగవచ్ఛేషత్వవృత్తింప్రతిపాద్యభరతస్యపారతన్త్ర్యవృత్తిందర్శయతిమృతేతుతస్మిన్నిత్యాదినా।తదుపోద్ఘాతత్వేనాహచిత్రేతి।రామేచిత్రకూటంతథాఉక్తప్రకారేణగతేసతిదశరథోరాజాపుత్రశోకేనపుత్రాదర్శ– నజదుఃఖేనాతురఃపీడితఃసన్సుతముద్దిశ్యహాసుతేత్యేవంవిలపన్ప్రలాపంకుర్వన్ స్వర్గంజగామ।। 1.1.31 ।।

మృతేతుతస్మిన్భరతోవసిష్ఠప్రముఖైర్ద్విజైః।

నియుజ్యమానోరాజ్యాయనైచ్ఛద్రాజ్యంమహాబలః।। 1.1.32 ।।

మృతేత్వితి।తస్మిన్దశరథేమృతేసతి।స్వర్గప్రాప్తిరపినశ్వరత్వేనానుపాదేయేతిమృతేఇత్యుక్తమ్।మహాబలఃరాజ్యభరణసమర్థఃఅతఏవభరతః।భరతఇతిరాజ్యస్యభరణాదిత్యుక్తరీత్యాభావజ్ఞేనవసిష్ఠేనభరతఇతికృతనామావసిష్ఠప్రముఖైర్ద్విజైఃవసిష్ఠాదిభిర్బ్రాహ్మణైః।రాజ్యాయరాజ్యంకర్తుంనియుజ్యమానః।”క్రియార్థోపపదస్యచకర్మణిస్థానినః”ఇతిచతుర్థీ।రాజ్యంరాజత్వమ్। “యేచాభావకర్మణోః” ఇతిప్రతిషేధాదనోనప్రకృతిభావః।నైచ్ఛత్నాభ్యలషత్।మహాబలఇత్యనేనసత్యామేవశక్తౌస్వరూపవిరుద్ధత్వాద్రాజ్యంనాఙ్గీచకారేత్యవగమ్యతే।అతఏవవక్ష్యతి “రాజ్యంచాహంచరామస్యధర్మంవక్తుమిహార్హసి।విలలాపసభామధ్యేజగర్హేచపురోహితమ్।కథందశరథాజ్జాతోభవేద్రాజ్యాపహారకః।।” ఇతి।। 1.1.32 ।।

సజగామవనంవీరోరామపాదప్రసాదకః।। 1.1.33 ।।

సజగామేత్యర్ద్ధమేకంవాక్యమ్।వీర్యేణయుక్తోవీరః।వీర్యమత్రశత్రుభూతరాగాదిజేతృత్వమ్।విషయానాకృష్టచిత్తఇత్యర్థః।యద్వా “ఏభిశ్చసచివైఃసార్ద్ధంశిరసాయాచితోమయా।భ్రతుఃశిష్యస్యదాసస్యప్రసాదంకర్తుమర్హసి|| ” ఇత్యుక్తరీత్యాచతురఙ్గబలసహితఃసభరతఃరామపాదప్రసాదక।పాదశబ్దఃపూజ్యవాచీ।”పూజ్యేతుపాదనా– మాఙ్కః” ఇత్యమరశేషః।ప్రసాదకః।”తుమున్ణ్వులౌక్రియాయాంక్రియార్థాయామ్” ఇతిణ్వుల్।పూజ్యంరామంప్రసాదయితు– మిత్యర్థః।యద్వారామచరణయోఃప్రసాదకః, రామస్యైవప్రసాద్యత్వేऽపిపాదయోఃప్రసాద్యత్వోక్తిఃశేషభూతవ్యవహా- రానుసారేణ।రాజానంద్రష్టుమితివక్తవ్యేరాజపాదౌద్రష్టుమితిహిభృత్యజనోవ్యవహరతి।వనంజగామప్రాప, వస్తుతోరామస్యకోపాభావేऽపిభరతాయరాజ్యందత్తమితిబుద్ధింనివర్తయితుమిత్యర్థః। “పూజితామామికామాతాదత్తంరాజ్యమిదంమమ।తద్దదామిపునస్తుభ్యంయథాత్వమదదామమ||” ఇత్యుత్తరత్రాపివక్ష్యతి।। 1.1.33 ।।

గత్వాతుసుమహాత్మానంరామంసత్యపరాక్రమమ్।

అయాచద్భ్రాతరంరామమార్యభావపురస్కృతః।। 1.1.34 ।।

గత్వాత్వితి।అత్రసఇత్యనుషజ్యతే।సఆర్యభావపురస్కృతఃపురస్కృతఃఆర్యభావఃయేనసః।ఆహితాగ్న్యా– దిత్వాత్పరనిపాతః।యద్వాఆర్యభావేనస్వస్యార్యభావేనపురస్కృతఃపూజితః।ఉచితమనేనక్రియతఇతిశ్లాఘితఇత్యర్థః। “పూజితఃస్యాత్పురస్కృతః” ఇతిబాణః।తథావిధఃసన్సుమహాన్ఆత్మాఅన్తఃకరణంయస్యతమ్, సుమహాత్మానంస్వతఃప్రసన్నహృదయమిత్యర్థః।సత్యపరాక్రమంసత్యేపరాక్రమోऽప్రచ్యుతత్వంయస్యతంరామమ్, గత్వాతుప్రాప్య, తువిశేషోస్తి।తస్యాగ్రేస్థితిరేవాలమ్, యాచనమతిరిచ్యతఇతిభావః।భ్రాతరంరామమయాచత్ప్రార్థయామాస, స్వాభీష్టమితిశేషః।యాచేర్ద్వికర్మకత్వాత్స్వరితేత్త్వాదుభయపదీ।క్రియాభేదాద్రామశబ్దస్యనపునరుక్తతా।। 1.1.34।।

త్వమేవరాజాధర్మజ్ఞఇతిరామంవచోऽబ్రవీత్।

రామోऽపిపరమోదారఃసుముఖఃసుమహాయశాః।

నచైచ్ఛత్పితురాదేశాద్రాజ్యంరామోమహాబలః।। 1.1.35 ।।

స్వాభీష్టమేవాహత్వమేవేతి।ధర్మజ్ఞఃజ్యేష్ఠేవిద్యమానేనకనిష్ఠోరాజ్యమర్హతీతిధర్మంజానన్త్వమేవరాజానాన్యఃఇతిరామంవచోऽబ్రవీత్। “అకథితంచ” ఇతిద్వికర్మకత్వమ్।ననుభరతకృతాప్రపత్తిఃకుతోనాఫలత్, అధికారివైగుణ్యాద్వాశరణ్యవైగుణ్యాద్వా ? నాద్యఃఅపేక్షాతిరిక్తస్యాభావాత్।నాన్త్యః, తస్యసర్వగుణపరి- పూర్ణత్వాత్ఇత్యాశఙ్క్యప్రబలప్రతిబన్ధకస్యప్రారబ్ధస్యసద్భావాత్నసాఫలితేత్యాహరామోऽపీతి।అపిశబ్దఃప్రతివిశేషణమన్వేతి।రామోऽపిరమయతీతివ్యుత్పత్త్యాస్వరూపరూపగుణైరాశ్రితచిత్తరఞ్జనస్వభావోऽపిపరమోదారోऽపిస్వపర్యన్తాపేక్షితార్థప్రదోऽపి “యఆత్మదాబలదా” ఇతిశ్రుతేః।సుముఖోऽపిఅర్థిజనలాభేనప్రసన్నముఖోऽపిసుమహాయశాఃఅపి “నహ్యర్థినఃకార్యవశాదుపేతాఃకకుత్స్థవంశేవిముఖాఃప్రయాన్తి” ఇతిశ్రీవిష్ణుపురాణోక్తరీత్యామహాకీర్తిరపిమహాబలోऽపిఆశ్రితమనోరథపూరణేనిపుణోऽపిరామఃపితురాదేశాత్బలవత్ప్రతిబన్ధకాన్నైచ్ఛత్।చకారాత్తదవసానేత్వైచ్ఛదిత్యర్థః।ఆదేశోనియోగః।। 1.1.35 ।।

పాదుకేచాస్యరాజ్యాయన్యాసందత్త్వాపునఃపునః।

నివర్త్తయామాసతతోభరతంభరతాగ్రజః।। 1.1.36 ।।

సర్వథాప్రపత్తేర్వైఫల్యమనుచితమితియావత్ప్రతిబన్ధకానివృత్తిఫలప్రతినిధిందిశతిస్మేత్యాహపాదుకేచేతి।చస్త్వర్థః।కిన్తుభరతాగ్రజఃఫలప్రదానోచితసమ్బన్ధశీలఃరాజ్యాయరాజ్యంకర్తుమ్। “క్రియార్థోపపదస్యచకర్మణిస్థానినః” ఇతిచతుర్థీ।అస్యభరతస్యపాదుకేన్యాసంస్వప్రతినిధిందత్త్వా, రామపాదుకేరాజ్యంకురుతఃఅహంతయోఃపరిచారకఇతిభావయేతిదత్త్వేత్యర్థః।పునఃపునర్భరతంతస్మాద్దేశాన్నివర్త్తయామాస।పునఃపున– రిత్యనేనభరతస్యరామవిరహాసహిష్ణుత్వంద్యోత్యతే।స్వార్థత్వనివృత్తిపూర్వకపరస్వత్వాపాదనరూపత్వాభావాత్నచతుర్థీ, కిన్తుసమ్బన్ధసామాన్యేషష్ఠీ।। 1.1.36 ।।

సకామమనవాప్యైవరామపాదావుపస్పృశన్।

నన్దిగ్రామేऽకరోద్రాజ్యంరామాగమనకాఙ్క్షయా।। 1.1.37 ।।

అథప్రపన్నస్యయావత్ప్రారబ్ధనివృత్తిశేషిణివృత్తిందర్శయన్నాహసకామమితి।సభరతఃకామంరామకైఙ్కర్యమనో- రథమప్రాప్యైవ।రామపాదౌరామస్యపాదుకే।పాదశబ్దఃపాదుకోపలక్షకః।  ఉపస్పృశన్ప్రత్యహంసేవమానఃసన్రామాగమనకాఙ్క్షయాకదారామఆగమిష్యతీతిప్రత్యాశయాచతుర్దశవర్షరూపప్రతిబన్ధక ముత్తీర్య్యకదారామకైఙ్కర్యంలప్స్యఇతిమనోరథమభివర్ధయన్నిత్యర్థః।  రామరహితతన్నివాసస్యాతిదుఃఖావహతయాయోధ్యాంవిహాయనన్దిగ్రామేనన్దిగ్రామాఖ్యేఅయోధ్యాసన్నిహితేకుత్రచిత్గ్రామేరా జ్యమకరోత్తదాజ్ఞాకైఙ్కర్యమకరోత్ పరస్మైపదేన స్వస్య తస్మిన్ ఫలత్వనివృత్తిరవగమ్యతే||1.1.37 ||

గతే తు భరతే శ్రీమాన్సత్యసన్ధో జితేన్ద్రియః । రామస్తు పునరాలక్ష్య నాగరస్య జనస్య చ|| 1.1.38 ||

తత్రాగమనమేకాగ్రో దణ్డకాన్ప్రవివేశ హ || 1.1.39||

అయోధ్యాకాణ్డప్రతిపాద్యపితృవచనపరిపాలనసిద్ధిం నిగమయన్నుత్తరకాణ్డార్థం ప్రస్తౌతి‌‌–గతేత్వితి। అత్రార్ద్ధత్రయమేకం వాక్యమ్। భరతే తు విశేషోsస్తీతి తమేవాహ। శ్రీమాన్ ప్రతిజ్ఞాభఙ్గభయజనితవిషాద– విగమాదుత్పన్నకాన్తివిశేషః సత్యసన్ధః భరతనిర్బన్ధేనాప్యవిచాల్యప్రతిజ్ఞః। ‘సన్ధా ప్రతిజ్ఞా మర్యాదా’ఇత్యమరః। జితేన్ద్రియః మాతృభరతాదిప్రార్థనావ్యాజే సత్యపి రాజ్యభోగలౌల్యరహితః రామః। నగరే భవో నాగరః।“ తత్ర భవః ఇత్యణ్ “। తస్య జనస్య తత్ర చిత్రకూటే పునరాగమనమాలక్ష్య ఆలోచ్య చకారాదృషివిప్రకారదర్శనాచ్చ తత్ప్రదేశం విహాయ ఏకాగ్రః పితృవచనపాలనే దత్తావధానో విరోధిభూయిష్ఠ దేశత్వేన సావధానో వా దణ్డకాన్ ప్రవివేశ। హేతి విషాదే। ‘ఏకసర్గోనన్యవృత్తిరేకాగ్రైకాయనావపి ‘ఇతి వైజయన్తీ । సీతాలక్ష్మణయోశ్చ ప్రవేశోsర్థసిద్ధః।దణ్డకస్య రాజ్ఞో జనపదో దణ్డకః।“ తస్య నివాసః” ఇత్యణ్ “జనపదే లుప్” ఇతి లుప్। శుక్రశాపేన వనతాం ప్రాప్తః।కుత్సాయాంకన్।అవాన్తరవనబహుత్వాద్బహు– వచనమ్। వక్ష్యత్యుత్తరకాణ్డే।‘శప్తో బ్రహ్మర్షిణా తేన పురా వై దణ్డకో హతః। తతః ప్రభృతి కాకుత్స్థ దణ్డకారణ్యముచ్యతే। తపస్వినః స్థితా యత్ర జనస్థానమతోsభవత్’ఇతి |దణ్డకామితి పాఠే దణ్డకో నామ రాజాsస్యామటవ్యామస్తీతి దణ్డకా।“ అర్శాఅదిభ్యోsచ్ ”ఇత్యచ్ ప్రత్యయః। తతష్టాప్।క్షిపకాదిత్వాన్నేత్వమ్। ఏవమయోధ్యాకాణ్డవృత్తాన్తసంగ్రహేణ పితృవచనపరిపాలనరూపసామాన్యధర్మః శేషభూతస్య శేషివిషయకైఙ్కర్యవృత్తిః ప్రపన్నస్య భగవత్పారతన్త్ర్యమ్ ప్రదర్శితమ్। శత్రుఘ్నవృత్తాన్తప్రదర్శనేన తస్య భాగవతపారతన్త్ర్యమ్ చ సూచితమ్ || 1.1.39||

ప్రవిశ్య తు మహారణ్యమ్ రామో రాజీవలోచనః। విరాధం రాక్షసం హత్వా శరభఙ్గం దదర్శ హ । సుతీక్ష్ణం చాప్యగస్త్యం చ అగస్త్యభ్రాతరం తథా||1.1.40||అథ బ్రాహ్మణేషు విశిష్యసత్యప్రతిజ్ఞత్వప్రతిపాదనపరమారణ్యకాణ్డవృత్తాన్తం సంగృహ్ణాతి—ప్రవిశ్యేత్యాదినా। రామో మహారణ్యం దణ్డకారణ్యం ప్రవిశ్య।తు విశేషోsస్తి తమాహ| రాజీవలోచనఃఅపూర్వసంస్థానవిపినవిలోక- నజనితకుతూహలేన వికసితనయనారవిన్దః సన్ తేనైవోత్సాహేన విరాధం రాక్షసం హత్వాతద్ధననముపహారీ– కృత్య శరభఙ్గం దదర్శ। హేత్యైతిహ్యే। తదనుజ్ఞయా సుతీక్ష్ణం చాపీత్యేకనిపాతః సముచ్చయార్థకః। అగస్త్యమ -గస్త్యభ్రాతరమ్ దదర్శ। తథేతి సముచ్చయే। అగస్త్యభ్రాతా సుదర్శనాఖ్యః। తదుక్తం సనత్కుమారసంహితాయామ- గస్త్యేన ‘యవనీయానేష మే భ్రాతా సుదర్శన ఇతి స్మృత’ఇతి। కుమ్భసమ్భవస్యాగస్త్యస్య భ్రాతా సహపోషణాదితి బోధ్యమ్। అగస్త్యం చ అగస్త్యభ్రాతరమిత్యత్ర సన్ధికార్యాభావో వాక్యే సమ్హితాయా అనిత్యత్వాత్। తథోక్తం ‘పదేషు సంహితా నిత్యానిత్యా ధాతూపసర్గయోః। నిత్యా సమాసే వాక్యే తు సా వివక్షామపేక్షతే’ఇతి ||1.1.40||

అగస్త్యవచనాచ్చైవ జగ్రాహైన్ద్రం శరాసనమ్ ।ఖడ్గం చ పరమప్రీతస్తూణీ చాక్షయసాయకౌ ||1.1.41 ||

అగస్త్యేతి। అత్ర రామ ఇత్యనుషజ్యతే।రామః పరమప్రీతః సన్। జగదేకవీరస్య స్వస్య సదృశాయుధజాల- లాభాద్భృశం సంతుష్టః సన్ అగస్త్యవచనాదేవ న తు స్వాభ్యర్థనాత్। ఐన్ద్రమిన్ద్రేణదత్తం“తస్యేదమ్”ఇతి సబన్ధసామాన్యేsణ్। ‘దత్తోమమ మహేన్ద్రేణ’ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్। ఇదం శరాసనాదిత్రయసాధారణం విశేషణమ్। శరా అస్యన్తే క్షిప్యన్తేsనేనేతి శరాసనం ధనుః తచ్చ। ఖడ్గం చ అక్షయసాయకౌ సమరసీమ్ని సహస్రశో వినియోగేsప్యక్షయశరౌ తూణీ నిషఙ్గౌ జగ్రాహ స్వీకృతవాన్। వచనాజ్జగ్రాహేత్యనేన ఖడ్గాదికమగస్త్యో న స్పృష్టవాన్ కిన్తు నిర్దిష్టవానిత్యుచ్యతే||1.1.41 ||

వసతస్తస్య రామస్య వనే వనచరైః సహ ।ఋషయోsభ్యాగమన్సర్వే వధాయాసురరక్షసామ్|| 1.1.42 ||

స తేషాం ప్రతిశుశ్రావ రాక్షసానాం తదా వనే || 1.1.43 ||

ఏవం విరోధినిరసనానుకూల్యదర్శనలబ్ధావసరమునిజనామభ్యర్థనమాహ—వసతఇతి । వనే శరభఙ్గవనే తస్య వసతః తస్మిన్వసతీత్యర్థః। షష్టీచేతి యోగవిభాగాత్ “యస్య చ భావే న భావలక్షణమ్” ఇత్యస్మిన్నర్థే షష్ఠీ। యద్వా షష్ఠ్యర్థసంబన్ధసామాన్యస్య ఉక్తవిశేషే పర్యవసానం। ‘శరభఙ్గాశ్రమే రామమభిజగ్ముశ్చ తాపసా,’ఇతివక్ష్యమాణత్వాచ్చ శరభఙ్గవన ఇతి సిద్ధం । సర్వే వైఖానసవాలఖిల్యాదయ ఋషయః శరభఙ్గాశ్రమవాసినో వనచరైశ్చిత్రకూటపమ్పావనప్రభృతివనవాసిభిః సహ। వక్ష్యతి ‘పమ్పావననివాసానా –మనుమన్దాకినీమపి। చిత్రకూటాలయానాం చ క్రియతే కదనం మహత్ ‘ఇతి। యద్వా వనచరైః సహ వనే వసతస్తస్య।“షష్ఠీ చానాదరే” ఇత్యనాదరే షష్ఠీ।సవిశేషణేహాతిన్యాయేన తస్య వనే వాసమనాదృత్యేత్యర్థః।వక్ష్యతిహి ‘తే వయం భవతా రక్ష్యా భవద్విషయవాసినః। నగరస్థో వనస్థో వా త్వం నో రాజా జనేశ్వర’ఇతి। యదా వనే వసతస్తస్య సమీపమిత్యుపస్కార్యమ్। ఆసురాణి అసురప్రకృతీని రక్షాంసి। అనేన ‘విభీషణస్తు ధర్మాత్మా న తు రాక్షసచేష్టితః’ఇత్యుక్తవిభీషణవ్యావృత్తిః। యద్వా అసురాశ్చ రక్షాంసి చేతి ద్వన్ద్వః। అసురాః కబన్ధాదయః। తత్ర దనుశబ్దప్రయోగాత్। యద్వాఅసూన్ప్రాణాన్ గృహ్ణన్తిఇత్యసురాణి। అసురాణి చ తాని రక్షాంసి చేతి కర్మధారయః।తేషాం వధాయ వధం కారయితుం ప్రార్థయితుం వా।“క్రియార్థోపపదస్య చ కర్మణి స్థానినః” ఇతి చతుర్థీ। అభ్యాగమన్ అభిముఖతయా ఆగతాః।నహ్యాభిముఖ్యాదన్యచ్చరణా- గతిర్నామాస్తి।సత్సు కార్యవతాం పుంసామలమేవాగ్రతఃస్థితిః’।యద్వా అసురరక్షసాం వనే వసతస్తస్యఅసురరక్షసాం వధాయాభ్యాగమన్నిత్యుభయత్రాప్యన్వయః। కాకాక్షిన్యాయాన్మధ్యమణిన్యాయాద్వా|| 1.1.42 ||

మునీనాం దుర్దశామాలోక్య తద్విరోధినిరసనం ప్రతిజ్ఞాతమిత్యాహ- సతేషామితి। స రామః రాక్షసానాం వనే దణ్డకారణ్యే తేషామృషీణాం తథా ప్రతిశుశ్రావ।యథా తైరర్థితం తథా ప్రతిజజ్ఞే ఇత్యర్థః। ‘ఆశ్రవఃసఙ్గరః సన్ధా ప్రతిశ్రవః సంశ్రవః ప్రతిజ్ఞా చ’ఇతి హలాయుధః|| 1.1.43 ||

ప్రతిజ్ఞాతశ్చ  రామేణ వధః సంయతి రక్షసామ్  । ఋషీణామగ్నికల్పానాం దణ్డకారణ్యవాసినామ్ || 1.1.44 ||

మునిభిరార్థితో రామేణ ప్రతిజ్ఞాతశ్చ కోsర్థ ఇత్యత్రాహ—ప్రతిజ్ఞాతశ్చేతి। రామేణ ప్రతిజ్ఞాతోర్థస్తుఅగ్నిక- ల్పానామీషన్న్యూనమగ్నిసాదృశ్యం ప్రాప్తానామ్ “ఈషదసమాప్తౌ కల్పబ్దేశ్యదేశీయరః”ఇతి కల్పప్ప్రత్యయః। అత ఏవ దణ్డకారణ్యవాసీనామృషీణామిత్యత్ర చతుర్థ్యర్థే షష్ఠీ। సంయతి యుద్ధే ‘సముదాయః స్త్రియాం సంయత్ సమిత్యాజిసమిద్యుధః’ఇత్యమరః। రక్షసాం వధః “ కర్తృకర్మణోః కృతి” ఇతి కర్మణ్యర్థే షష్ఠీ। ప్రతిజ్ఞాతం త్వితి పాఠే సామాన్యే నపుంసకమ్। ప్రతిజ్ఞాతం వస్తు వధ ఇత్యర్థః|| 1.1.44 ||

తేన  తత్రైవ వసతా జనస్థాననివాసినీ । విరూపితా శూర్పణఖా రాక్షసీ కామరూపిణీ ||1.1.45 ||

అథ ప్రతిజ్ఞానిర్వాహబీజముపక్షిపతి—తేనేతి।తత్రైవ జనస్థానే వసతా తేన రామేణ జనస్థానే నివసితీతి జనస్థాననివాసినీ “ సుప్యజాతౌ ణినిస్తాచ్ఛీల్యే” ఇతి ణిని। కామేనేచ్ఛయా రూపమస్యా అస్తీతి కామరూపిణీ। శూర్పతుల్యా నఖా యస్యాః సా శూర్పణఖా “పూర్వపదాత్సంజ్ఞాయామగః“ ఇతి ణత్వమ్ “నఖముఖాత్సం -జ్ఞాయామ్” ఇతి ఙీపప్రతిషేధః। శూర్పణఖాఖ్యా రాక్షసీ విరూపితా కర్ణనాసికాచ్ఛేదేన వైరూప్యం ప్రాపితా। ‘రామస్య దక్షిణో బాహుః’ఇతి లక్ష్మణస్య రామబాహుత్వాద్రామస్య విరూపకరణకర్తృత్వోక్తిః। శూర్పనఖీతిపాఠే న సా సంజ్ఞా|| 1.1.45 ||

తతః శూర్పణఖావాక్యాదుద్యుక్తాన్సర్వరాక్షసాన్ । ఖరం  త్రిశిరసం చైవ  దూషణం చైవ  రాక్షసమ్||1.1.46 ||

నిజఘాన రణే రామస్తేషాం చైవ పదానుగాన్। తతఇత్యాది । సార్ద్ధశ్లోకమేకం వాక్యమ్। తతః శూర్పణఖావైరూప్యకరణానన్తరం  శూర్పణఖావాక్యాదుద్యుక్తాన్ యుద్ధార్థం సన్నద్ధాన్ సర్వరాక్షసాన్ చతుర్దశసంఖ్యాకప్రధానరాక్షసాన్। తేష్వపి ప్రధానం ‘ఖరం త్రిశిరసం చైవ  దూషణం చైవ రాక్షసమ్’చైవేతినిపాతద్వయసముదాయః సముచ్చయార్థః।||1.1.46 ||తేషాం పూర్వోక్తానాం రాక్షసానాం ఖరాదీనాం చ పదానుగాన్ అనుచరాంశ్చరణే యుద్ధే నిజఘాన హతవాన్। యద్వా ఖరాదీన్ తేషాం పదానుగాన్ సర్వరాక్షసాంశ్చ నిజఘానేతి యోజనా।

వనే తస్మిన్నివసతా జనస్థాననివాసినామ్ । రక్షసాం నిహతాన్యాసన్సహస్రాణి చతుర్దశ ||1.1.47||

హతాన్ రాక్షసాన్ పరిసఞ్చష్టే—వనఇతి। తస్మిన్వనే నివసతా రామేణేత్యనేనాసహాయత్వం దర్శితమ్।జనస్థాననివాసినామిత్యనేనారణ్యవర్తిత్వేనాతిఘోరత్వముక్తమ్। రక్షసాం చతుర్దశసహస్రాణీతి యౌగపద్యముక్తమ్। నిహతానీతి నిఃశేషత్వముచ్యతే। సహస్రాణీతి సంఖ్యాసంఖ్యేయయోరభేదేన నిర్దేశః।

చతుర్దశసంఖ్యాకాని సైన్యాని వా|| 1.1.47||

తతో జ్ఞాతివధం శ్రుత్వా రావణః క్రోధమూర్ఛితః । సహాయం వరయామాస మారీచం నామ రాక్షసమ్  || 1.1.48||

ఏవం రామస్య సత్యప్రతిజ్ఞత్వే దర్శితే సీతాయాః పురుషకారత్వం వక్తుం బీజముపక్షిపతి—తతఇతి। తతః ఖరాదివధానన్తరం జ్ఞాతివధం ఖరవధమ్। ఖరస్య జ్ఞాతిత్వం స్వమాతృష్వసుర్విశ్రవసో జాతత్వాదిత్యారణ్య– పర్వణి వ్యక్తమ్। శ్రుత్వా అకమ్పనశూర్పణఖాముఖేన జ్ఞాత్వా। రావణః రౌతి రావయతీతి రావణః। వక్ష్యత్యుత్త-రకాణ్డే ‘యస్మాల్లోకత్రయం హ్యేతద్రవతో భయమాగతమ్। తస్మాత్త్వం రావణో నామ నామ్నా తేన భవిష్యసి’ ఇతి। యద్వా విశ్రవసోsపత్యం రావణః శివాదిగణే విశ్రవసో విశ్రవణరవణ ఇతి పాఠాద్రవణాదేశః అణ్ చ। క్రోధమూర్ఛితః క్రోధేన మూర్ఛితః మూఢః‘మూర్ఛితౌ మూఢసోచ్ఛ్రయౌ ’ఇతి వైజయన్తీ। నచాయం మూర్చ్ఛతేర్నిష్ఠా మూర్త్త ఇతి తద్రూపత్వాత్। కిన్తు మూర్చ్ఛస్య సంజాతేతి మూర్ఛితః తారకాదిత్వాదితచ్। మారీచం నామ రాక్షసం సహాయం వరయామాస|| 1.1.48||

వార్యమాణః సుబహుశో మరీచేన  స రావణః    । న విరోధో బలవతా క్షమో రావణ తేన తే    || 1.1.49 ||

అనాదృత్య తు తద్వాక్యం రావణః కాలచోదితః । జగామ   సహమారీచస్తస్యాశ్రమపదం తదా    || 1.1.50 ||

తేన మాయావినా  దూరమపవాహ్య  నృపాత్మజౌ   ।  జహార భార్యాం రామస్య గృధ్రం హత్వా జటాయుషమ్  || 1.1.51 ||

వార్యమాణఇతి। అత్రాన్తే ఇతికరణం ద్రష్టవ్యమ్। స రావణః। హే రావణ!తే బలవతా ఖరాదిషు దృష్టాపదానవతా। బలీయసా తేన రామేణ విరోధో న క్షమో న యుక్తః।‘క్షమస్త్రిషు హితే యోగ్యే యుక్తే శ్క్తౌ పటావపి’ఇతి శబ్దరత్నాకరే। ఇతి సుబహుశో ముహుర్ముహుః వార్యమాణోsభూత్||1.1.49|| అనాదృత్యేతి । రావణఃకాలచోదితః కాలేన మృత్యునా ప్రేరితః సన్ తద్వాక్యం మారీచవాక్యమనాదృత్య సహమారీచః మారీచసహితః। “తేనసహేతి తుల్యయోగే” ఇతి సమాసః।“వోపసర్జనస్య” ఇతి సహ శబ్దస్య సభావాభావః। తదా తస్మిన్నేవ కాలే తస్య ఖరదూషణాదిహన్తృత్వేన ప్రసిద్ధస్య రామస్య ఆశ్రమపదమాశ్రమస్థానమ్।‘పదంవ్యవసితత్రాణ– స్థానలక్ష్మాఙ్ఘ్రివస్తుషు ’ఇత్యమరః। జగామ ప్రాప|| 1.1.50||తేనేతి।మాయావినా ప్రశస్తమృగమాయావతా। “అస్మాయామేధాస్రజో వినిః” ఇతి వినిప్రత్యయః। లోభనీయవిచిత్రకనకమృగవేషధారిణేత్యర్థః।తేన మారీచేన ప్రయోజ్యేన నృపాత్మజౌ దశరథపుత్రౌ దూరం యథా భవతి తథా అపవాహ్య అపసార్యదృశ్యాదృశ్యతయారామంరామస్వరతుల్యస్వరేణ లక్ష్మణం చ దూరం నిఃసార్యేత్యర్థః।మధ్యే సీతావిమోచనాయ ప్రాప్తం జటాయుషంజటాయుర్నామకం గృధ్రం హత్వా మరణపర్యవసాయినీం హింసాం కృత్వా రామస్య భార్యాం నిత్యానపాయినీం సీతాం జహార హృతవాన్। అత్రాస్యం వ్యాదాయ స్వపితీతివదపూర్వకాలే క్త్వా ప్రత్యయః। సీతాం హృత్వా జటాయుషం జఘానేత్యర్థః। అత్ర మాయానిర్మితా సీతైవాపహృతా స్వయమగ్నావన్తర్హితా అత ఏవ మాయాసీతాయామగ్నిప్రవిష్టాయాం నిజసీతాయా ఉత్థానం యథాకథఞ్చిల్లోకాపవాదాత్పునః సన్త్యాగశ్చోపపద్యతే ఇత్యాహుః || 1.1.51 ||

గృధ్రం చ నిహతం దృష్ట్వా హృతం శ్రుత్వా చ మైథిలీమ్ ।రాఘవః శోకసంతప్తో విలలాపాకులేన్ద్రియః ||1.1.52||

గృధ్రంచేతి । మృగరూపమారీచహననం పర్ణశాలాయాం సీతాయా అదర్శనేన తదన్వేషణం చ చకారేణ సముఞ్చీయతే। నిహతం ముమూర్షుం గృధ్రం జటాయుషం దృష్ట్వా తద్వచనాన్మైథిలీం సీతాం హృతాం రావణేనాపహృతాం శ్రుత్వా రాఘవః శోకేన సంతప్తః సమ్యక్ తప్తః సన్ సీతాయా అదర్శనేన తప్తః జటాయోర్మరణేన సుతరాం తప్తః। అతఏవ వ్యాకులేన్ద్రియః కలుషితసర్వేన్ద్రియః సన్ విలలాప పరిదేవనమకరోత్।  ‘విలలాపః పరిదేవనమ్ ’ఇత్యమరః।‘రాజ్యాద్భ్రంశో వనే వాసః సీతా నష్టా హతో ద్విజః।ఈదృశీయం మహాలక్ష్మీర్నిర్దహేదపి పావకమ్’। అత్ర రాఘవమైథిలీశబ్దాభ్యాం కులద్వయావద్యకరమిదమపహరణమితి శోకాతిశయహేతురుచ్యతే। నను విష్ణ్వవతారభూతస్యాస్య కథం శోకమోహౌ సమ్భవత ఇతి। సమ్భవత ఏవ పురుషధౌరేయస్య। యది హి లోకోత్తరగుణవిశిష్టవస్తువినాశేsపి తౌ న స్యాతాం తర్హి స కథం పురుషధౌరేయః స్యాత్। తచ్చ కథమతిసున్దరం స్యాత్। తయోరుభయోర్నమస్కార ఏవ స్యాత్। వక్ష్యతి చ మహాపురుషగుణ్మణివర్ణనప్రకరణే ‘వ్యసనేషు మనుష్యాణాం భృశం భవతి దుఃఖితః ‘ఇతి। మారుతిశ్చ వక్ష్యతి ‘దుష్కరం కృతవాన్రామో హీనో యదనయా ప్రభుః। ధారయత్యాత్మనో దేహం న శోకేనావసీదతి ’ఇతి||1.1.52||

తతస్తేనైవ శోకేన గృధ్రం దగ్ధ్వా జటాయుషం||1.1.53 ||

మార్గమాణో వనే సీతాం రాక్షసం సందదర్శ హ  ।  కబంధం నామ రూపేణ వికృతం  ఘోరదర్శనమ్ || 1.1.54 ||

తతఇతి।అర్ద్ధత్రయమేకం వాక్యం। తేనైవ శోకేన గృధ్రహననజనితేనైవ శోకేన సీతాపహరణజశోకాదప్యధి -కేనేత్యర్థః| తతః వ్యాప్తో రామః గృధ్రం తిర్యగ్విశేషమపి జటాయుషం పితృసఖత్వాత్ శేషికార్యాయ త్యక్తప్రాణత్వాచ్చ దజ్ధ్వా బ్రహ్మమేధేన సంస్కృత్య। ‘యత్తు ప్రేతస్య మర్త్యస్య కథయన్తి ద్విజాతయః। తత్స్వర్గగమనం తస్య క్షిప్రం రామో జజాప హ’ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్ ముక్తత్యక్తశరీరత్వాచ్చేదం బ్రహ్మమేధమర్హతీతి। తథోక్తం నృసింహపురాణే ‘మత్కృతే నిధనం యస్మాత్త్వయా ప్రాప్తం ద్విజోత్తమ। తస్మాత్త్వం మత్ప్రసాదేన విష్ణులో- కమవాప్స్యసి ’ఇతి సామాన్యతశ్చోక్తమ్। యథాగ్నేయే‘విష్ణోః కార్యం సముద్దిశ్యదేహత్యాగో  యతః కృతః । తతో వైకుణ్ఠమాసాద్య  ముక్తో భవతి మానవః’ ఇతి । ఆశ్వమేధికే చ ‘ప్రాణాంస్త్యజతి యో మర్త్త్యో మాం ప్రపన్నోsపి మత్కృతే। బాలసూర్యప్ర్కాశేన వ్రజేద్యానేన మద్గృహమ్’ఇతి। అత్రాపి వక్ష్యతి ‘యా గతిర్యజ్ఞశీలానామాహితాగ్నేశ్చ యా గతిః। అపరావర్తినాం యా చ యా చ భూమిప్రదాయినామ్। మయా త్వం సమనుజ్ఞాతో గచ్ఛ లోకాననుత్తమాన్ ’ఇతి। అత్రాపరా వృత్తిర్న చ పునరావర్తతే ఇత్యుక్తా ముక్తిరేవ। న తు యుద్ధే అపలాయనమ్। తత్ఫలస్య స్వతఃసిద్ధత్వేన తదనుగ్రాహ్యత్వాభావాత్ । న చ సంస్కారాభావే సుకృతఫలస్యానుత్పత్యా తత్కరణేన తదనుగ్రాహ్యత్వమేవేతి వాచ్యమ్। తిరశ్చో యజ్ఞానధికారేణ తస్య తదభావేన తస్య తదనుగ్రాహ్యత్వాత్। అఙ్గిఫలస్యైవాఙ్గఫలత్వేన ఉపాసనాఙ్గానాం యజ్ఞదానాదీనామపి ముక్తిరేవ ఫలమిత్యభిప్రాయేణ యా గతిర్యజ్ఞశీలానామిత్యాద్యుక్తమ్। యద్వా “ఇమాంల్లోకాన్కామాన్నీకామ- రూప్యనుసంచరన్” ఇత్యాదిశ్రుత్యుక్తరీత్యా ముక్తస్య సర్వలోకసంచారసంభవాద్యా గతిరిత్యాద్యుక్తం క్రమముక్తిపరమిదం వచనమ్। నను ‘ఆత్మానం మానుషం మన్యే ’ఇతి మనుష్యత్వం భావయతః కథం పరత్వాసాధారణచిహ్నం మోక్షప్రదత్వముచ్యతే ఇతి చేన్న। సత్యేన లోకాన్ జయతీత్యుక్తస్య సర్వలోకజయస్య మానుషత్వేప్యవిరోధాత్।ఏనం జటాయుషం దగ్ధ్వా వనే తాం సీతాం మార్గమాణః అన్వేషణం కుర్వన్। మార్గ-అన్వేషణ ఇత్యస్మాద్ధాతోః శానచ్। “ ఆధృషాద్వా ” ఇతి వికల్పాణ్ణిజభావః। రూపేణ శరీరేణ వికృతం వికారయుక్తమ్। “ యేనాఙ్గవికారః ” ఇతి తృతీయా। కుక్షినిక్షిప్తమస్తకమిత్యర్థః। యద్యప్యయం దానవ ఏవ తథాపి రాక్షసప్రకృతిత్వాత్తథోక్తమితి జ్ఞేయమ్ || 1.1.54||

తం నిహత్య మహాబాహుర్దదాహ స్వర్గతశ్చ సః । స చాస్య కథయామాస శబరీం ధర్మచారిణీం || 1.1.55 ||

శ్రమణాం  ధర్మనిపుణామధిగచ్ఛేతి రాఘవ । తమితి। మహాబాహుః కబన్ధభుజనికర్తనక్షమభుజో రామః తం కబన్ధం నిహత్య తత్ప్రార్థనయా దదాహ దగ్ధవాన్।స చ కబన్ధోదాహేనే హేతునా స్వః స్వర్గం గతః।ఇదమర్ధమేకం వాక్యమ్। సచేతి।స స్వర్గం గచ్ఛన్ కబన్ధోsపి అస్య ఉపకారస్మృత్యా క్షణమాకాశే స్థిత్వా ధర్మచారిణీం గురుశుశ్రూషాదిధర్మాచరణశీలామ్। ఆచార్యాభిమానరూపచరమపర్వనిష్ఠామిత్యర్థః;‘పాదమూలంగమిష్యామి యానహంపర్యచారిషమ్’ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్। ధర్మే అతిథిసత్కారరూపే నిపుణాం సమర్థాం ధర్మసూక్ష్మజ్ఞామిత్యర్థః।రామః సమాగమిష్యతీతి స్వాదూని ఫలా– న్యాస్వాద్యాస్వాద్య పరీక్ష్య నిక్షిప్తవతీ ఫలానీతి ప్రసిద్ధిః। శ్రమణీం పరివ్రాజికామ్|| 1.1.55 ||‘చతుర్థమాశ్రమం ప్రాప్తా శ్రమణీ నామ తే స్మృతా’ఇతిస్మరణాత్। శబరీమితి। శబరీం విలోమస్త్రియమ్। తదుక్తం నారదీయే ‘నృపాణాం వైశ్యతో జాతః శబరః పరికీర్త్తితః। మధూని వృక్షాదానీయ విక్రీణీతే స్వవృత్తయే’ఇతి। “ జాతేరస్త్రీవిషయాత్”ఇతిఙీప్। అభిగచ్ఛ ఆభిముఖ్యేన గచ్ఛేతి రాఘవం కథయామాస। రాఘవ ఇతి పాఠే తస్యోత్తరశ్లోకేనాన్వయః। రాఘవేతి పాఠే హే రాఘవ ! శబరీమభిగచ్ఛేతి అస్య రామస్య కథయామాసేత్యర్థః। అత్ర భాగవతభక్తిమహిమ్నా హీనజాతేరప్యభిగన్తవ్యత్వముక్తమ్||

సోsభ్యగచ్ఛన్మహాతేజాః  శబరీం శత్రుసూదనః|| 1.1.56 ||

శబర్యా పూజితః సమ్యగ్రామో దశరథాత్మజః ।సఇతి । మహాతేజాః చరమపర్వనిష్ఠజనలిప్సయాతిసంతుష్టః స రాఘవః శత్రుసూదనః। ‘గమిష్యామ్యక్షయాంల్లోకాన్త్వత్ప్రసాదాదరిన్దమ ’ఇత్యుక్తరీత్యా తత్ప్రాప్తిప్రతిబన్ధకనివర్తకః।“సాత్పదాద్యోః” ఇతిషత్వాభావః। శబరీం నీచత్వసీమాభూమిభృతామభ్యగచ్ఛదితి సౌశీల్యాతిశయోక్తిః||1.1.56||  దశరథాత్మజః రామః శబర్యా సమ్యక్ పూజితః।షష్టివర్షసహస్రాణి వన్ధ్యస్య దశరథస్య ప్రసాదేsత్యన్తాదరకృతభోజనాదప్యతి- శయితం తత్కాలమాత్రసమాగత–శబరీసమర్పితమృష్టాన్నమితి భావః। శరభఙ్గాదిభిరగస్త్యాన్తైః కృతం పూజామాత్రమ్। శబర్యా కృతం తు సమ్యక్ పూజనమ్। తస్యాశ్చరమపర్వ–నిష్ఠత్వాదితి భావః। ఉక్తం హి ‘మమ భక్తభక్తేషు ప్రీతిరభ్యధికా భవేత్ ’ఇతి। యద్వా సమ్యక్ పూజనం పరీక్షితరసైః ఫలైర్భోజనమ్। పూజిత ఇత్యత్ర “ మతిబుద్ధిపూజార్థేభ్యశ్చ ” ఇతివర్త్తమానే క్తః।  తథా చ శబర్యేత్యత్ర “ క్తస్య చ వర్త్తమానే ” ఇతి కథం న షష్ఠీతి చేత్। అత్ర కేచిదాహుః ఆర్షః షష్ఠ్యభావ ఇతి। అన్యే తు నాయం వర్త్తమానే క్తః కిన్తు భూతే। తద్యోగే చ “ న లోకావ్యయ ” ఇత్యాదినా షష్ఠీప్రతిషేధాత్తృతీయైవేతి। వస్తుతః పూజాస్య సంజాతేతి పూజితః। తారకాదిత్వాదితచ్ప్రత్యయః। అనేన తృతీయా భవత్యేవ||

పమ్పాతీరే హనుమతా సఙ్గతో వానరేణ హ ||1.1.57||

హనుమద్వచనాచ్చైవ సుగ్రీవేణ సమాగతః  । ఏవం సత్యప్రతిజ్ఞత్వప్రధానమారణ్యకాణ్డచరితం సంగృహ్య మిత్రకార్యనిర్వాహకత్వపరాం కిష్కిన్ధాకాణ్డకథాం సంగృహ్ణాతి-పమ్పేతి। పమ్పా నామ పద్మసరః తస్యాస్తీరే తటకాననైత్యుద్దీపకసంనిధానోక్తిః। హనుమతా ప్రశస్తహనునా। వీరకిణాఙ్కితముఖేనేత్యర్థః। వానరేణ సంగతః సంయుక్తో రామ ఇతి శేషః। హేతి హర్షే|| 1.1.57||

విరహిజనప్రాణాపహారిణి పమ్పోపవనే స్వకామినీఘటకసమాగమోsయం చౌరైర్వనేsపహృత-  సర్వస్వస్య స్వజన-ముఖావలోకనవదతీవాశ్వాసనమితి మునేర్హర్షః। హనుమతా కా గతిరిహేదానీమితి అతిమాత్రపర్యాకులతాదశాయాం విజయకిణాఙ్కితవదనవతా పురుషేణ సఙ్గమో యదృచ్ఛయా సంజాతః। వనరేణేతి విశేషణేనరావణవత్సంన్యాసివేషరహితతయా స్వవేషేణ సమాగమాదాశ్వసనీయతా ద్యోత్యతే। హనుమత్వచనాత్సుగ్రీవేణ సమాగతః। చైవేతి నిపాతసముదాయఃసముచ్చయార్థః। అనుకూలపురుషకార- లాభాదుచితమిత్రలాభో జాత ఇతి భావః।

సుగ్రీవాయ చ తత్సర్వం శంసద్రామో మహాబలః||1.1.58||

ఆదితస్తద్యథా వృత్తం సీతాయాశ్చ విశేషతః ||అథ సఖ్యహేతుం రహస్యోద్భేదం దర్శయతి-సుగ్రీవాయేతి। మహాబల ఇత్యనేన వృత్తస్మరణకాలికకాతర్య- గోపనహేతుర్ధైర్యముచ్యతే। రామ ఆదితహ జన్మన ఆరభ్య తత్ప్రసిద్ధం సర్వం వృత్తం సుగ్రీవాయ శంసత్। అనిత్యమాగమశాసనమిత్యడభావః||1.1.58|| అకథయదిత్యర్థః। సీతాయాః తద్వృత్తం చ రావణహృతత్వాదికం యథావృత్తం వృత్తమనతిక్రమ్య। పదార్థానతివృత్తావవ్యయీభావః। తదన్వేషణస్యావశ్యకర్త్తవ్యతయా విశేషేణాశంసత్||

సుగ్రీవశ్చాపి తత్సర్వం శ్రుత్వా రామస్య వానరః ||1.1.59||

చకార సఖ్యం రామేణ ప్రీతస్చైవాగ్నిసాక్షికమ్|| సుగ్రీవఇతి। చాపీతి నిపాతసముదాయః సముచ్చయార్థః। వానరః సుగ్రీవోsపి రామస్య సంబన్ధి తత్సర్వం పూర్వోక్తం వృత్తాన్తం శ్రుత్వా ప్రీతః రామస్య ప్రయోజనాపేక్షితత్వాన్మామకమపి ప్రయోజనం నిర్వర్త్తయిష్యతీతి సంతుష్టః సన్||1.1.59|| అగ్నిః సాక్షీ సాక్షాద్రష్టాయస్య తదగ్నిసాక్షికమ్। “ శేషాద్విభాషా ” ఇతి కప్ప్రత్యయః। రామేణ సఖ్యం సఖిత్వమ్ ।“ సఖ్యుర్యః”ఇతి భావార్థే యప్ప్రత్యయః। చకార కృతవాన్। వానరరామశబ్దాభ్యాం సఖ్యస్యాసదృశత్వం। వ్యఞ్జితం తేన చ రామస్య సౌశీల్యాతిశయో వ్యజ్యతే।గుహస్య హీనమనుష్యజాతితయా తత్సఖ్యం సౌశీల్యహేతుః। తత్రాపి స్త్రీత్వేన శబర్యభిగమనం తతస్తరాం సౌశీల్యం సుగ్రీవస్య తిర్యక్త్వేన తతస్తమామ్ సౌశీల్యమితి భావః।

తతో   వానరరాజేన వైరానుకథనం  ప్రతి  ||1.1.60||

రామాయావేదితం సర్వం ప్రణయాద్దుఃఖితేన చ  ।ప్రతిజ్ఞాతం చ రామేణ తథా వాలివధం ప్రతి ||1.1.61||

వాలినశ్చ బలం తత్ర కథయామాస వానరః । తతఇతి । తతః సఖ్యకరణానన్తరం దుఃఖితేన  పరమసుహృద్భూతరామసన్నిధానాదుద్బుద్ధపూర్వవృత్తాన్తతయా బాష్పం ముఞ్చతేత్యర్థః। వానరరాజేన సుగ్రీవేణ। “ కర్తృకరణయోస్తృతీయ ”ఇతి కర్తరి తృతీయా। వైరస్య వాలివిరోధస్యానుకథనమనుకూలకథనమ్ । ప్రశ్నానుకూలముత్తరమిత్యర్థః । వాలినా సహ  తవ  కుతో వైరమాసీదిత్యేవం ప్రభః। తం ప్రతి వక్తవ్యం సర్వం రహస్యప్రకాశరూపం ప్రణ్యాత్స్నేహాద్విస్రమ్భాద్వా ।         ‘ప్రణయాస్త్వమీ ।విస్రమ్భయాఞ్చాప్రేమాణః ’ఇత్యమరః। రామాయావేదితమాసమన్తాదుక్తమ్ । కార్త్స్న్యేనోక్తమిత్యర్థః ప్రతిజ్ఞాతం చేతి। చశబ్దో భిన్నక్రమః। రామేణ చ తదా ఆవేదనానన్తరకాలే వాలివధం ప్రతి ప్రతిజ్ఞాతమ్। వాలివధప్రతిజ్ఞా కృతేత్యర్థః। భావే క్తః||1.1.61||

వానరః సుగ్రీవశ్చ తత్ర ఋష్యమూకే వాలినో బలమ్। ‘సముద్రాత్పశ్చిమాత్పూర్వం దక్షిణాదపి చోత్తరమ్। కామత్యనుదితే సూర్యే వాలీ వ్యపగతక్లమః’ఇత్యాదినా వక్ష్యమాణం బలముత్సాహవర్ద్ధనాయ కథయామాస।

సుగ్రీవః శఙ్కితశ్చాసీన్నిత్యం వీర్యేణ రఘవే ||1.1.62||

సుగ్రీవఇతి।సుగ్రీవో రాఘవే విషయే వీర్యేణ హేతునా నిత్యం దర్శ్నాదారభ్య సాలభేదనపర్యన్తం ముహుర్ముహురాశఙ్కిత ఆసీచ్చ। అయం వాలితుల్యవీర్యో నవేతి శఙ్కితవానిత్యర్థః। నిత్యశబ్దస్య వీప్సాపరత్వం మహాభాష్యే  “నిత్యప్రహసితో నిత్యప్రజల్పిత” ఇతి। “మతిబుద్ధి” ఇత్యాదిసూత్రే శఙ్కితాదయోప్యర్థసిద్ధా ఇతి సూచనాత్ కర్త్తరి నిష్ఠా||1.1.62||

రాఘవప్రత్యయయార్థం తు దున్దుభేః కాయముత్తమమ్ । దర్శయామాస సుగ్రీవో మహాపర్వతసంనిభమ్ ||1.1.63||

రాఘవేతి । తుశబ్దో విశేషవాచీ। న కేవలం శఙ్కితోsభూత్। కిన్తు ప్రత్యయార్థమన్యద్దర్శయామాస చేత్యర్థః। రాఘవప్రత్యయార్థం రామవిషయజ్ఞానార్థమ్। రామబలవిజ్ఞానార్థమిత్యర్థః। రామవిషయవిశ్వాసజననార్థమితి వా। ‘ప్రత్యయోధీనశపథజ్ఞానవిశ్వసహేతుషు’ఇత్యమరః। దున్దుభేః దున్దుభ్యాఖ్యస్య వాలిహతస్యాసురస్య ఉత్తమమశిథిలమతఏవ మహాపర్వతసన్నిభమ్। ఉత్తమమున్నతం వా కాయం కాయాకారాస్థి దర్శయామాస। రామాయేతి శేషః। వాలీ ఏతదస్థిపాదాగ్రేsన్యస్య ఊర్ధ్వం క్షిపతీత్యుక్త్వా దర్శయామాసేత్యర్థః||1.1.63||

ఉత్స్మయిత్వా మహాబాహుః ప్రేక్ష్య చాస్థి మహాబలః ।పాదాఙ్గుష్ఠేన  చిక్షేప  సమ్పూర్ణం  దశయోజనమ్  ||1.1.64||

ఉత్స్మయిత్వేతి । మహాబలః అపరిమేయబలః। మహాబాహుః బలానుగుణకార్యకరణసమర్థభుజః రామః అస్థి ప్రేక్ష్య ఉత్స్మయిత్వా కియన్మాత్రమేతదిత్యనాదృత్య స్మిత్వా। ఇడార్షః। పాదాఙ్గుష్ఠేన సమ్పూర్ణమన్యూనం దశయోజనమ్। పాత్రాదిత్వాత్సమాహారే డీబభావః। అత్యన్తసంయోగే ద్వితీయా। ఉచ్చిక్షేప ఉద్యమ్య చిక్షేప ।  “ వ్యవహితాశ్చ ” ఇతి ఉపసర్గస్య వ్యవహితప్రయోగః। వాలినా పాదేన క్షిప్తమ్। రామేణ తు పాదాఙ్గుష్ఠేన ఉత్క్షిప్యతే। తేన ద్వే ధ్నుఃశతే। అనేన దశయోజనమితి విశేషః||1.1.64||

బిభేద చ పునః సాలాన్సప్తైకేన మహేషుణా । గిరిం రసాతలం చైవ జనయన్ప్రత్యయం తదా ||1.1.65||

చిరం యుద్ధపరిశ్రాన్తేన వాలినా ఆర్ద్రం శరీరం ప్రక్షిప్తమ్। త్వయా తు స్వస్థేన శుష్కమిత్యనాశ్వసన్తం ప్రతి ప్రత్యయాన్తరమకరోదిత్యాహ—బిభేదేతి। అత్ర రామ ఇత్యనుషజ్యతే। పునశ్చ సప్తసాలాన్ సర్జకతరూన్ తత్సమీపస్థం గిరిం రసాతలమధోలోకేషు షష్ఠలోకం చ ప్రత్యయం విశ్వాసం జనయన్ ప్రత్యయజననార్థమ్ ।    “ లక్షణహేత్వోః ”ఇతి శతృప్రత్యయః।ఏకేన మహేషుణా బిభేద। మహేషుణేత్యనేన సుగ్రీవకార్యసాధనాయ రామేణ తప్తపరశుధారణం కృతమితి ధ్వన్యతే||1.1.65||

తతః ప్రీతమనాస్తేన విశ్వస్తః స మహాకపిః । కిష్కిన్ధాం రామసహితో జగామ చ గుహాం తదా ||1.1.66||

తతః సాలాదిభేదనానన్తరం తేనాతిమానుషచరిత్రేణ విశ్వస్తః అయమవశ్యం వాలిహననక్షమ ఇతి విశ్వాసం ప్రాప్తః ప్రీతమనాః అచిరాదేవ రాజ్యం లప్స్యే ఇతి సన్తుష్టచిత్తః మహాకపిః ఆత్మానం కపిరాజం మన్యమానః స సుగ్రీవః రామసహితః సన్ తదా తస్మిన్నేవ కాలే కిష్కిన్ధాం కిష్కిన్ధాఖ్యాం గుహాం గుహావత్పర్వతమధ్యవర్త్తినీం పురీం జగామ। చకారేణ పునర్గమనం సముచ్చీయతే||1.1.66||

తతోsగర్జద్ధరివరః సుగ్రీవో  హేమపిఙ్గలః । తేన నాదేన  మహతా నిర్జగామ హరీశ్వరః  ||1.1.67||

తతః కిష్కిన్ధాగమనానన్తరం హరివరః ఆత్మనః కపివరత్వనిశ్చయవాన్ హేమపిఙ్గలః స్వర్ణవత్పిఙ్గలవర్ణః। హర్షప్రకర్షేణ నివృత్తవైవర్ణ్య ఇత్యర్థః। సుగ్రీవో గర్జితానుగుణకణ్ఠధ్వనిః అగర్జత్ ఘోషం చకార। మహతా పూర్వగర్జితవిలక్షణేన తేన నాదేన హేతునా హరివరో వాలీ గుహాన్నిర్జగామ ||1.1.67||

అనుమాన్య తదా తారాం సుగ్రీవేణ సమాగతః। నిజఘాన చ తత్రైనం  శరేణైకేన  రాఘవః ||1.1.68||

తతః సుగ్రీవవచనాద్ధత్వా వాలినమాహవే  ।సుగ్రీవమేవ తద్రాజ్యే రాఘవః ప్రత్యపాదయత్ ||1.1.69||

అనుమాన్యేతి । వాలీ తదా నిర్గమనకాలే తారామద్య వనాదాగతేనాఙ్గదేన సుగ్రీవో రామసహాయస్తిష్ఠతీతి కథితమ్। అద్య పరాజితో నిర్గతః పునరాగతః అతస్త్వద్గమనమనుచితమితి వారయన్తీం తారామనుమాన్య ధార్మికాగ్రేసరో రామః కథం మామనపరాధినం హన్యాదితి పరిసాన్త్వ్య సుగ్రీవేణ సమాగతః।అయుధ్యతేత్యర్థః। రాఘవః మహాకులప్రసూతత్వేన ధర్మసూక్ష్మజ్ఞః తత్ర యుద్ధభూమౌ ఏనం పరేణ యుద్ధ్కృతమపి వాలినం తదా పరేణ యుద్ధకాలే। చావధారణార్థః। ఏకేన శరేణ నిజఘాన। ద్వితీయశరప్రయోగే తదాభిముఖ్యేన తద్వధో దుర్లభ ఇతి భావః। యుద్ధేsభిముఖస్య బలం వాలినమేవ గచ్ఛతీతి వరప్రసిద్ధిః||1.1.68||

తతఇతి। సుగ్రీవవచనాత్సుగ్రీవప్రార్థనావచనాత్। ఆహవే సుగ్రీవస్య యుద్ధే వాలినం హత్వా తతః వాలివధానన్తరం రాఘవః తద్రాజ్యే వాలిరాజ్యే సుగ్రీవమేవ ప్రత్యపాదయత్ స్థాపయామాసేత్యర్థః||1.1.69||

స చ సర్వాన్సమానీయ  వానరాన్వానరర్షభః ।దిశఃప్రస్థాపయామాస దిదృక్షుర్జనకాత్మజామ్ ||1.1.70||

అథ సుగ్రీవస్య ప్రత్యుపకారం దర్శయతి—సచేతి। వానరర్షభః వానరరాజత్వేనాభిషిక్తః స చ సుగ్రీవోsపిజనకాత్మజాం దిదృక్షుః ద్రష్టుమిచ్ఛుః సన్ సర్వాన్ నానాదేశ్నివాసినో వానరాన్ సమానీయ ఆహూయ దిశశ్చతస్రః ప్రతి ప్రస్థాపయామాస। శీఘ్రం సీతాం దృష్ట్వాగచ్ఛతేతి ఆదిష్టవానిత్యర్థః||1.1.70||

తతో గృధ్రస్య వచనాత్సమ్పాతేర్హనుమాన్బలీ । శతయోజనవిస్తీర్ణం పుప్లువే లవణార్ణవమ్  ||1.1.71||

తతః సున్దరకాణ్డకథాం సంగృహ్ణాతి—తతఇతి। తతః ప్రస్థానానన్తరం బలీ అపరిచ్ఛేద్యబలః। భూమార్థే మత్వర్థీయః। హనుమాన్ ప్రశస్తహనుః। అన్వర్థసంజ్ఞేయమ్। తథా చేన్ద్రో వక్ష్యతి ‘మత్కరోత్సృష్టవజ్రేణ హనుస్తస్య తదా క్షతః। నామ్నైష హరిశార్దూలో భవితా హనుమానితి ’। ఆభ్యాం పదాభ్యాం పూర్వకథాప్రస్తావేన జామ్బవతా కృతోత్సాహత్వమ్। తదుద్భూతనిరవధికబలవత్త్వం చ ద్యోత్యతే। సమ్పాతేః సమ్పాతినామకస్య జటాయుర్జ్యేష్ఠస్య పక్షిణో వచనాత్। ఇతః శతయోజనాత్పరే సముద్రమధ్యే లఙ్కాయాం సీతా వర్తతే। ‘తర సముద్రం తాం పశ్యసి ’ఇతి వచనాత్ । శతయోజనవిస్తీర్ణం  లవణార్ణవం పుప్లువే । ప్లుత్వా తతారేత్యర్థః||1.1.71||

తత్ర లఙ్కాం సమాసాద్య పురీం రావణపాలితామ్।దదర్శ సీతాం ధ్యాయన్తీమశోకవనికాం గతామ్ ||1.1.72||

తత్రేతి । హనుమాన్ రావణపాలితాం లఙ్కాం సమాసద్య తత్ర లఙ్కాయాం అశోకవనికామన్తఃపురోద్యానం గతాం ధ్యాయన్తీం రామమేవ నైరన్తర్యేణ స్మరన్తీం సీతాం దదర్శ||1.1.72||

నివేదయిత్వాభిజ్ఞానం ప్రవృత్తిం వినివేద్య చ । సమాశ్వాస్య చ వైదేహీం మర్దయామాస తోరణమ్||1.1.73||

నివేదయిత్వేతి। తతో హనుమాన్ అభిజ్ఞానమఙ్గులీయకరూపం రామచిహ్నం నివేదయిత్వా సమర్ప్య। అనిత్యత్వాత్ సమాసేsపి ల్యబభావః। అతఏవాహ న్యాసకారః వా ఛన్దసీతి వక్తవ్యే క్త్వాపి ఛన్దసీతి వచనం అసమాసేsపి ల్యబర్థమ్। తేనార్చ్యదేవానాగత ఇతి సిద్ధమితి। అనేన వ్యభిచారేణ సమాసే ల్యబ్విధే–  రనిత్యత్వం సిద్ధమేవ। ప్రవృత్తిం సుగ్రీవసఖ్యకరణసేనాసమూహికరణప్రభృతిరామాగమనవృత్తాన్తం ‘వార్త్తా ప్రవృత్తిర్వృత్తాన్తః’ఇత్యమరః। చకారాత్ ‘నైవ దంశాన్న మశకాన్న కీటాన్న సరీసృపాన్ । రాఘవోపనయేద్–  గాత్రాత్వద్గతేనాన్తరాత్మనా’ఇతి రామస్య సీతైకపరాయణత్వాదికం సముచ్చీయతే। నివేద్య ఉక్త్వా చ వైదేహీం సమాశ్వాస్య సద్యస్తే కాన్తః సమాగమిష్యతీతి సాన్త్వయిత్వా తోరణమశోకవనికాబహిర్ద్వారం మర్దయామాస। తోరణోsస్త్రీ బహిర్ద్వారరమ్’ఇత్యమరః||1.1.73||

పఞ్చసేనాగ్రగాన్హత్వా సప్త మన్త్రిసుతానపి। శూరమక్షం చ నిష్పిష్య గ్రహణం సముపాగమత్||1.1.74||

పఞ్చేతి । అగ్రే గచ్ఛ్న్తీత్యగ్రగాః సేనాయా అగ్రగాః సేనాగ్రగాః। అన్తాదిష్వపాఠేష్వపి ‘అన్యత్రాపి  దృశ్యతే’ఇతి –ప్రత్యయః। తాన్ పఞ్చ పిఙ్గలనేత్రప్రముఖాన్ జమ్బుమాలిప్రముఖాన్ సప్తమన్త్రిసుతానపి హత్వా శూరమక్షమక్షకుమారం రావణద్వితీయపుత్రం నిష్పిష్య చూర్ణీకృత్య గ్రహణమిన్ద్రజిత్ప్రయుక్తబ్రహ్మాస్త్రేణ బ్రహ్మణో బన్ధనం సముపాగమత్ ప్రాప్తః      ||1.1.74||

అస్త్రేణోన్ముక్తమాత్మానం జ్ఞాత్వా పైతామహాద్వరాత్। మర్షయన్రాక్షసాన్వీరో  యన్త్రిణస్తాన్  యదృచ్ఛయా ||1.1.75||

అస్త్రేణేత్యాది । శ్లోకద్వయమేకాన్వయి। వీరః సురాసురాప్రధృష్యరావణపాలితలఙ్కాప్రధర్షణాదినా ప్రఖ్యాత- వీర్యః। మహాకపిః స్వయమక్షత ఏవానేకరాక్షసహననక్షమ ఇత్యర్థః। పైతామహాత్పితామహదత్తాద్వరాదాత్మానం యదృ -చ్ఛయా ప్రయత్నం వినా అస్త్రేణ బ్రహ్మాస్త్రేణ ఉన్ముక్తం పరిత్యక్తం జ్ఞాత్వా యన్త్రిణఃఆత్మానం రజ్జుయన్త్రేణ బద్ధా ఇతస్తతః కృషత ఇత్యర్థః।రాక్షసాన్ మర్షయన్ తదపరాధాన్ క్షమమాణ ఇత్యర్థః||1.1.75||

తతో దగ్ధ్వా పురీం లఙ్కామృతే సీతాం చ మైథిలీమ్। రామాయ  ప్రియమాఖ్యాతుం   పునరాయాన్మహాకపిః   ||1.1.76||

తత ఇతి। మైఠిలీం మిథిలరాజసుతాం సీతామృతే వినా కులప్రభావాత్తన్మాత్రమదగ్ధ్వా లఙ్కాం పురీం దగ్ధ్వా రామాయ ప్రియం సీతాదర్శనప్రియమాఖ్యాతుం వక్తుం పునరాయాత్||1.1.76||

సోభిగమ్య మహాత్మానం కృత్వా రామం ప్రదక్షిణమ్। న్యవేదయదమేయాత్మా  దృష్టా  సీతేతి  తత్త్వతః||1.1.77||

సోభిగమ్యేతి।అమేయాత్మా అపరిచ్ఛేద్యబుద్ధిః స హనుమాన్ మహాత్మానం సీతావియోగజ్వరేsప్యవార్యధైర్యం రామమభిగమ్య ఆభిముఖ్యేన ప్రాప్య। అనేన హనుమతః కృతకార్యత్వం ద్యోతితమ్। ప్రదక్షిణం చ కృత్వా సీతా తత్త్వతో యథావదృష్టేతి న్యవేదయత్ అకథయత్। సీతా దృష్టేతి వక్తుం శక్యత్వేపి దృష్టా సీతేత్యుక్తిః రామస్య సీఈతాదర్శనజీవనాదివిషయసంశయో మాభూదితి వదన్తి। అన్యే త్వదృష్టేతి ప్రతిభాసేతేతి దృష్టేత్యుక్తమితి। అపరే తు సన్తోపాతిశయప్రకతనాయ ప్రథ్మం కృతకార్యనిర్దేశ ఇతి||1.1.77||

తతః సుగ్రీవసహితో గత్వా తీరం మహోదధేః। సముద్రం క్షోభయామాస శరైరాదిత్యసన్నిభైః||1.1.78||

అథ యుద్ధకాణ్డకథాం సంగృహ్ణాతి—తతఇత్యాది। తతః హనుమద్వాక్యశ్రవణానన్తరం సుగ్రీవసహితఃసన్  మహోదధేః శతయోజనవిస్తీర్ణసిన్ధోస్తీరంగత్వా ఆదిత్యసన్నిభైః శరైః సముద్రం క్షోభయామాస ఆపాతాలమాకులీచకార        ||1.1.78||

దర్శయామాస చాత్మానం సముద్రః సరితాం పతిః। సముద్రవచనాచ్చైవ  నలం  సేతుమకారయత్  ||1.1.79||

దర్శయామాసేతి । సరితాఈ నదీనాం పతిః। అనేన రామకోపశాన్తయే కాలియ ఇవ సమ్ద్రః సపత్నీకః సమాగత ఇతి ధ్వన్యతే। సముద్రః ఆత్మానం నిజరూపం దర్శయామాస। రామాయేతి శేషః। సముద్రవచనాదేవ నలం సేతుమకారయచ్చ నలేన సేతుం కారయామాస। “హృక్రోరన్యతరస్యామ్” ఇతి ప్రయోజ్యకర్తుః కర్మత్వమ్||1.1.79||

తేన గత్వా పురీం లఙ్కాం హత్వా రావణమాహవే। రామః సీతామనుప్రాప్య పరాం వ్రీడాముపాగమత్ ||1.1.80||

తేనేతి । రామస్తేన  సేతునా లఙ్కాం పురీం గత్వా ఆహవే యుద్ధే రావణం హత్వా సీతాం ప్రాప్య అను పశ్చాత్ పరామతిశయితాం వ్రీడాం లజ్జాముపాగమత్ పౌరుషనిర్వహణాయ రిపుహననపూర్వకం సీతా పునః ప్రాప్తా। పరగృహస్థితాం కథమఙ్గీకరిష్యామితి లజ్జితోsభూదిత్యర్థః||1.1.80||

తామువాచ  తతో  రామః  పరుషం  జనసంసది । అమృష్యమాణా సా సీతా వివేశ జ్వలనం సతీ||1.1.81||

తామితి । తతః వ్రీడాప్రాప్తేర్హేతోః। ‘యత్తద్యతస్తతో హేతౌ’ఇత్యమరః। తాం తాదృశ్పాతివ్రత్యాం సీతాం జనసంసది దేవాదిసభాయాం పరుషం వచనమువాచ। “అకథితం చ” ఇతి ద్వికర్మకత్వమ్। జనసంసదీత్యనేన ప్రత్యయోత్పాదనార్థం శపథం కుర్వతి సూచితమ్। సతీ పతివ్రతా సీతా అమృష్యమాణా రామోక్తపరుషవచనమ– సహమానాజ్వలనం లక్ష్మణానీతమగ్నిం వివేశ||1.1.81||

తతోsగ్నివచనాత్సీతాం జ్ఞాత్వా విగతకల్మషామ్। కర్మణా   తేన  మహతా త్రైలోక్యం  సచరాచరమ్ ||1.1.82||

సదేవర్షిగణం  తుష్టం  రాఘవస్య  మహాత్మనః । బభౌ రామః సమ్ప్రహృష్టః పూజితః సర్వదైవతైః  ||1.1.83||

‘తతోగ్నివచనాత్సీతాం జ్ఞాత్వా విగతకల్మషామ్। బభౌ రామః సమ్ప్రహృష్టః పూజితః సర్వదైవతైః’ఇతి క్రమః। అన్యస్తు లేఖకప్రమాదకృతః। తతః అగ్నిప్రవేశానన్తరమగ్నివచనాత్సీతాం విగతకల్మషాం కరణత్రయేsపి దోషగన్ధరహితాం జ్ఞాత్వా రామః సమ్ప్రహృష్టః సన్ బభౌ సర్వదైవతైః పూజితశ్చ బభూవ। అహో రామస్య ధర్మాపేక్షితేతి స్తుతోsభూదిత్యర్థః। కర్మణేతి। మహాత్మనో మహాస్వభావస్య రాఘవస్య తేన కర్మణా రావణవధేన సచరాచరం స్థావరజఙ్గమసహితం సదేవఋషిగణం త్రైలోక్యం త్రిలోకీ। స్వార్థే ణ్యఞ్। తుష్టం సన్తుష్టమాసీత్। స్థావరస్య సన్తోషః పల్లవోద్గమాదినాsవగమ్యతే ‘అన్తఃసంజ్ఞా భవన్త్యేతే’ఇతి విష్ణుపురాణమ్||1.1.83||

అభిషిచ్య చ లఙ్కాయాం రాక్షసేన్ద్రం విభీషణమ్। కృతకృత్యస్తదా  రామో  విజ్వరః ప్రముమోద హ ||1.1.84||

అభిషిచ్యేతి। యద్యపి సీతాసమాగమాత్పూర్వ విభీషణాభిషేకః తథాప్యత్ర క్రమో న వివక్షిత ఇతి జ్ఞేయమ్। రామః విభీషయతీతి విభీషణస్తమ్। నన్ద్యాదిత్వాల్ల్యుః। శత్రుభయఙ్కరమిత్యర్థః। లఙ్కాయాం చాభిషిచ్య సముద్రతీరేsభిషేకః సముచ్చీయతే। యద్వా చోవధారణార్థః। అభిషిచ్యైవ కృతకృత్యో నతు రావణం హత్యైవ। లఙ్కాయాం విభీషణమభిషిచ్య స్రుహివనం ఛిత్వా సహకారం స్థాపయిత్వేతివత్। యద్వా చోన్వాచయే। ప్రధానతయాsపవర్గమనుగృహ్యానుషఙ్గికతయా రాజ్యేsభిషిచ్యేత్యర్థః।‘శరీరారోగ్యమర్థాంశ్చ భోగాశ్చైవానుషఙ్గి- కాన్।దదాతి ధ్యాయతాం పుంసామపవర్గప్రదో హరిః’ఇతి వచనాత్। అభిషిచ్య తదా రామః అభిషేకాత్పూర్వం కథం స్యాదితి। వివర్ణోsభూత్ । విజ్వరః భరతో యథా రాజ్యం న స్వీకృతవాన్ తథాయమపి చేత్ కిం కుర్యామితి పూర్వం జ్వరోsభూత్। స ఇదానీం నివృత్త ఇత్యర్థః। యద్వా నాగపాశప్రభృతిషు ‘యన్మయా న కృతో రాజా రాక్షసానాం విభీషణః। తచ్చ మిథ్యాప్రలపన్తం మాం ప్రధక్ష్యతి న సంశయః’ఇతి। యోsయమన్తస్తాపః స ఇదానీం నివృత్త ఇత్యర్థః। న కేవలం విజ్వరః ప్రముమోద చ ప్రకర్షేణ మోదం ప్రాప్తశ్చ। చక్షిఙో ఙిత్కరణాదనిత్యమనుదాత్తేన  ఆత్మనేపదత్వమ్। అతోsత్ర పరస్మైపదప్రయోగః।అనేన రామస్య రావణవధసీతాప్రాప్తీ ఆనుషఙ్గికఫలే ।స్వాశ్రితవిభీషణాభిషేచనమేవ పరమపురుషార్థ ఇత్యవగమ్యతే। యద్వా వౌ పక్షిణి జటాయుషి జ్వరో యస్య సః। యథా లోకే కస్యచిత్పుత్రస్యోత్సవే కథఞ్చిన్మోదమానోsపి పితా పూర్వాతీతపుత్రస్మరణాత్ సన్తప్త ఏవ భవతి। ఏవం సర్వలోకపితా స్వామీ చ విభీషణాభిషేకసమయే వినాభిషేకమతీతం జటాయుషం స్మరన్ కిఞ్చిదన్తస్తాపోపపన్న ఏవ ముముదే ఇత్యర్థః। యద్వా విజ్వర ఇత్యనిష్టనివృత్తిరుక్తా। ప్రముమోదేతీష్టప్రాప్తిః। హేతి ప్రసిద్ధౌ విస్మయే వా। హన్త రామస్య సత్యప్రతిజ్ఞత్వమిత్యర్థః||1.1.84||

దేవతాభ్యో వరం ప్రాప్య సముత్థాప్య చ వానరాన్ । అయోధ్యాం ప్రస్థితో రామః పుష్పకేణ సుహృద్వృతః ||1.1.85||

దేవతాభ్యఇతి। రామః దేవతాభ్యః రామవిజయశ్లాఘనాయాగతాభ్యఃవరం ప్రాప్య తేన వరేణ వానరాన్ రణే మృతాన్ సముత్థాప్య సుప్తానివోత్థాప్య సుహృద్భిః సుగ్రీవవిభీషణాదిభిర్వృతః సన్ పుష్పకేణ కుబేరం విజిత్య రావణేన సమానీతేన పుష్పకాఖ్యవిమానేన అయోధ్యాం ప్రతి ప్రస్థితః||1.1.85||

భరద్వాజాశ్రమం  గత్వా రామః సత్యపరాక్రమః । భరతస్యాన్తికే రామో హనూమన్తం వ్యసర్జయత్||1.1.86||

భరద్వాజేతి। సత్యపరాక్రమః సత్యవిషయపరాక్రమవాన్। రామ ఇతి క్రియాభేదాద్ద్విరుక్తిః। భరద్వాజాశ్రమం గత్వ భరతస్యాన్తికం సమీపం ప్రతి హనూమన్తం వ్యసర్జయత్ వ్యసృజత్। హనూ శబ్ద ఊకారాన్తోsప్యస్తి। భరద్వాజేనాత్ర స్థాతవ్యమితి ప్రార్థితే తద్దివసే న చతుర్దశవర్షపూర్త్తేః’పూర్ణే చతుర్దశే వర్షే ఆగమిష్యామి’ఇతి భరతం ప్రత్యుక్తేః। సత్యత్వరక్షణాయ హనూమన్తం ప్రేరితవానితి భావః||1.1.86||

పునరాఖ్యాయికాం జల్పంసుగ్రీవసహితస్తదా  । పుష్పకం తత్సమారుహ్య నన్దిగ్రామం యయౌ తదా||1.1.87||

పునరితి। రామస్తత్పుష్పకం సమారుహ్య సుగ్రీవసహితః సన్ తదా గమనకాలే ఆఖ్యాయికాం పూర్వవృత్తకథామ్। ‘ఆఖ్యాయికోపలబ్ధార్థా ’ఇత్యమరః। పునః పునః జల్పన్ కథయన్ అర్థాత్ భరతవిషయాఖ్యాయికాం సుగ్రీవేణ జల్పన్నితి గమ్యతే। నన్దిగ్రామం  భరతస్థానం  తదా తస్మిన్నేవ కాలే  శీఘ్రమిత్యర్థః । యయౌ ప్రాప||1.1.87||

నన్దిగ్రామే జటాం హిత్వా భ్రాతృభిః సహితోsనఘః। రామః సీతామనుప్రాప్య  రాజ్యం  పునరవాప్తవాన్ ||1.1.88||

నన్దిగ్రామ ఇతి। అనఘః సమ్యగనుష్ఠితపితృవచనః। యద్వా ‘శిరసా యాచతస్తస్య వచనం న కృతం మయా’ఇత్యుక్తపాపరహిత ఇత్యర్థః। యద్వా నిరస్తసమస్తవ్యసనః। ‘దుఃఖైనోవ్యసనేష్వఘ్మ్’ఇతి వైజయన్తీ। రామః భ్రాతృభిః సహితః। ‘కదాన్వహం సమేష్యామి భరతేన మహాత్మనా। శత్రుఘ్నేన చ వీరేణ త్వయా చ రఘునన్దన’ఇత్యుక్తమనోరథపూర్ణ ఇత్యర్థః। నన్దిగ్రామే జటాం హిత్వా శోధయిత్వా। ఉపలక్షణమేతత్। ‘విశోధితజటః స్నాతశ్చిత్రమాల్యానులేపనః। మహార్హవసనో రామస్తథౌ తత్ర శ్రియా జ్వలన్’ఇత్యుక్తరూపః సీతామనుప్రాప్య సమీపే ప్రాప్య ‘రామం రత్నమయే పీఠే సహసీతం న్యవేశయత్ ’ఇత్యాద్యుక్తరీత్యా దివ్యసింహాసనే సీతయాభిషేకం ప్రాప్యేత్యర్థః। రాజ్యం పునరవాప్తవాన్। పితుర్వచనాత్పూర్వం ప్రాప్తం విశ్లిష్య పునరద్యప్రాప్త ఇత్యర్థః ||1.1.88||

ప్రహృష్టముదితో లోకస్తుష్టః పుష్టః సుధార్మికః। నిరామయో హ్యరోగశ్చ  దుర్భిక్షభయవర్జితః ||1.1.89||

రామస్య రాజ్యప్రాప్తికృతం లోకస్యాతిశయం దర్శయతి‌‌–ప్రహృష్టేతి।లోకఃజనః ప్రహృష్టముదితః। తదానీమాసీదితి శేషః।ఏవముత్తరత్రాపి ప్రహృష్టః సఞ్జాతరోమాఞ్చః “హృషేర్లోమసు” ఇతి అనిట్త్వవిధానాత్। ముదిత ఇతి తన్మూలసన్తుష్టాన్తఃకరణత్వముచ్యతే। తుష్టః సమస్తకామలాభజనితప్రీతియుక్తః। యద్వా    ‘ఇచ్ఛామో హి మహాబాహుం రఘువీరం మహాబలమ్। గజేన మహతా యాన్తం రామం ఛత్రావృతాననమ్’ఇత్యభిలషితలాభ ఉచ్యతే। పుష్టః ‘విషయే తే మహారాజ రామవ్యసనకర్షితాః। అపి వృక్షాః పరిమ్లానాః సపుష్పాఙ్కురకోరకాః’ఇత్యుక్తరామవిరహజకార్శ్యత్యాగాత్ పుష్టః। సుధార్మికః సుధర్మః రామభక్తిపూర్వకం కర్మ తచ్చరతీతి సుధార్మికః। “ధర్మం చరతి” ఇతి ఠక్।‘స్త్రియో వృద్ధాస్తరుణ్యశ్చ’ఇత్యుక్తః। ధర్మః ఫలభాగిత్యర్థః । నిరామయః శారీరరోగరహితః। అరోగః మానసవ్యాధిరహితః । దుర్భిక్షభయవర్జితః। భిక్షాణాం వ్యృద్ధిః దుర్భిక్షమ్। వ్యృద్ధావవ్యయీభావః । దుర్భిక్షాత్ భయం దుర్భిక్షభయం తేన వర్జితః। అనేన పూర్వం సీతావిశిష్ట– రామవియోగే ప్రజానామామయమాసీత్। తదిదానీం నివృత్తమిత్యుచ్యతే। ప్రహృష్టేత్యాదిరామాభిషేకదర్శనసన్తోషో న వర్ణయితుం శక్య ఇత్యాహ కవిః ‘ప్రహృష్టముదితో లోకస్తుష్ట పుష్ట’ఇతి। అథ ప్రీతికారితకైఙ్కర్యసిద్ధిం దర్శయతి-సుధార్మిక ఇతి। శోభనో ధర్మో విశిష్టవిషయకైఙ్కర్యమేవ । అథ కైఙ్కర్యవిరోధోనివృత్తిమాహ। నిరామయో హ్యరోగశ్చేతి । కైఙ్కర్యాపకరణసమృద్ధిమాహ‌–దుర్భిక్షేతి||1.1.89||

న పుత్రమరణం కేచిద్రక్ష్యన్తి పురుషాః క్వచిత్ । నార్యశ్చావిధవా నిత్యం భవిష్యన్తి పతివ్రతాః||1.1.90||

అథ వర్ణాశ్రమధర్మపరిపాలనప్రధానాముత్తరకాణ్డకథాం సంగృహ్ణాతి—నపుత్రేత్యాది। కేచిదపి పురుషాః క్వచిత్ కుత్రాపి దేశే కిఞ్చిత్కదాచిత్కమపి పుత్రమరణం న ద్రక్ష్యన్తి। న ద్రక్ష్యన్తీత్యనేన బ్రాహ్మణపుత్ర ఇవ కదాచిత్ప్రాప్తమపి పరిహరిష్యతీతి భావః। నార్యశ్చావిధవాః నిత్యం పతివ్రతాశ్చ భవిష్యన్తీతి। యద్వా వివిధా ధవా యాసాం తాః విధవా న విధవా అవిధవా అవ్యభిచారిణ్యః। అవ్యభిచారిత్వేsపి పత్యావప్యననురాగః కాసాఞ్చిత్స్యాత్స నేత్యాహ—పతివ్రతాఇతి। కౌసల్యాదయస్తు పుత్రవత్తయా వృద్ధతయా చ న విధవా ఇతి భావః           ||1.1.90||

న చాగ్నిజం భయం కిఞ్చిన్నాప్సు మజ్జన్తి జన్తవః। న వాతజం భయం కిఞ్చిన్నాపి జ్వరకృతం యథా||1.1.91||

న చాపి క్షుద్భయం తత్ర న తస్కర్భయం తథా। తత్ర రాజ్యే తాపత్రయగన్ధోsపి న భవిష్యతీత్యాహ—నచేత్యాద్యర్ద్ధత్రయం । అగ్నిజం భయం న కిఞ్చిత్ భవిష్యతీత్యర్థః జంతవః నాప్సు మజ్జన్తి। మఙ్త్వా న మరిష్యన్తీత్యర్థః। ఏవమాధుదైవికనివృత్తిరుక్తా।   అథాధ్యాత్మికాదినివృత్తిమాహ । నాపి జ్వరకృతం తథా||1.1.91||

న చాపి క్షుద్భయమితి । న తస్కరభయమిత్యాధిభౌతికోపలక్షణమ్ ।

నగరాణి చ రాష్ట్రాణి ధనధాన్యయుతాని చ ||1.1.92||

నిత్యం ప్రముదితాః సర్వే యథా కృతయుగే తథా  । తత్ర  రామరాజ్యే  అనిష్టనివృత్తిముక్త్వేష్టసిద్ధిమాహ—నగరేతి। నగరాణి  రాష్ట్రాణి  ధనయుతాని ధాన్యయుతాని చ భవిష్యన్తి||1.1.92|| అత ఏవ సర్వే నాగరికా జానపదాశ్చ యథా కృతయుగే తథా  అత్ర త్రేతాయామపి నిత్యం ప్రముదితా భవిష్యన్తి। “ గత్యర్థాకర్మక ” ఇత్యాదినా కర్తరి క్తః ।

అశ్వమేధశతైరిష్ట్వా తథా బహుసువర్ణకైః  ||1.1.93||

గవాం కోట్యయుతం దత్త్వా విద్వద్భ్యో విధిపూర్వకమ్। అసఙ్ఖ్యేయం ధనం దత్త్వా బ్రాహ్మణేభ్యో మహాయశాః||1.1.94||

ఏవం క్షత్రియాసాధారణం ప్రజాపాలనరూపం ధర్మముక్త్వా ద్విజాతిధర్మానాహ-అశ్వమేధేతి। అర్ద్ధత్రయమేకాన్వయమ్। మహాయశాః ప్రజాపాలనలబ్ధమహాకీర్తిః । అనేన ద్రవ్యశుద్ధిరుక్తా। అశ్వమేధశతైః అనేకాశ్వమేధైః।      ‘దశవర్శసహస్రాణి వాజిమేధముపాకరోత్’ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్। తథా బహుసువర్ణకైః బహుసువర్ణాకాఖ్యక్రతు-  విశేషైశ్చ।‘సుబహూని సువర్ణాని యత్రోపకరణత్వతః।విన్దతే సష్ఠానప్రదర్శంనేన పూర్వక్రతవోగ్నిష్ఠోమాదయోsపి హ్యనుష్ఠితా ఇతి సిద్ధమ్||1.1.93||

గవాం కోట్యయుతం దత్త్వా దశసహస్రకోటిపరిమితాః గాః బ్రాహ్మణేభ్యో క్రతుః సద్భిః స్మృతో బహుసువర్ణకః’ఇతి వచనాత్।ఏవముత్తరక్రత్వనుదత్త్వా బ్రహ్మలోకం బ్రహ్మణః స్వస్య లోకం అప్రాకృతస్థానం పరమపదం ప్రయాస్యతి। అత్ర మహాయశా ఇత్యనేన యత్కిఞ్చిదపవాదశ్రవణమాత్రేణ సీతాత్యాగః సూచితః।దశవర్షసహస్రాణి అశ్వమేధానుష్ఠానకాలే ఇత్యుక్త్యా సీతాం వినైవ క్రత్వనుష్ఠానస్య వక్ష్యమాణత్వా-  చ్చాభిషేకాత్పరం స్వల్ప ఏవ వర్షసహస్రకాలే సీతావియోగ ఇత్యవసీయతే।అశ్వమేధారమ్భశ్చ రావణవధరూప-  పాపనిబర్హణార్థతయా ప్రసక్త ఇత్యవలమ్బితః।తతః పూర్వమేవ సీతావియోగః ప్రథమాశ్వమేధే సీతాప్రతిరూపకర -ణాత్। ప్రతికృత్యాపి యజ్ఞానుష్ఠానస్య ప్రామాణికత్వం వక్ష్యతి దర్భశయనప్రకరణాదౌ ||1.1.94||

రాజవంశాఞ్ఛతగుణాన్ స్థాపయిష్యతి  రాఘవః । చాతుర్వర్ణ్యఞ్చ లోకేస్మిన్ స్వే స్వే ధర్మే నియోక్ష్యతి||1.1.95||

ఏవం ధర్మానుష్ఠాతృత్వముక్త్వా ధర్మప్రవర్తకత్వమాహ—రాజేతి। అస్మిన్ లోకే రాఘవః రాజవంశాన్ క్షత్రియవంశాన్ శతగుణాన్ శతగుణితాన్ స్థాపయిష్యతి । శతగుణం వివృద్ధాన్ । రాజవంశాన్ ప్రత్యేకం రాజ్యప్రదానేన పాలయిష్యతీత్యర్థః। చత్వారోవర్ణాశ్చాతుర్వర్ణ్యమ్। స్వార్థే ష్యఞ్ । స్వే-స్వే స్వ-స్వవర్ణాశ్రమోచితే ధర్మే। పూర్వాదిత్వాత్సర్వనామత్వవికల్పః। నియోక్ష్యతి ప్రవర్త్తయిష్యతి||1.1.95||

దశవర్షసహస్రాణి దశవర్షశతాని చ । రామో రాజ్యముపాసిత్వా బ్రహ్మలోకం ప్రయాస్యతి||1.1.96||

ధర్మసంస్థాపనాతిశయప్రదర్శనాయరాజ్యపరిపాలనకాలబహుత్వం దర్శయతి—దశేతి । ‘దశవర్షసహస్రాణి దశవర్షశతాని చ’ఏకాదశసహస్రసంవత్సరానిత్యర్థః। ఉపాసిత్వా ఉపాస్య। వా ఛన్దసీతి వక్తవ్యే క్త్వాపి ఛన్దసీతి  ప్రయోగాదనిత్యో ల్యబాదేశః । సాన్త్వపూర్వం  జనానువర్త్తనేన పరిపాల్యేత్యర్థః । అత్యన్తసంయోగే ద్వితీయా । రాజ్యపాలనే వ్యాసఙ్గాభావో దర్శితః । బ్రహ్మలోకం వైకుణ్ఠం గమిష్యతి||1.1.96||

ఇదం పవిత్రం పాపఘ్నం పుణ్యం వేదైశ్చ సమ్మితమ్ । యః పఠేద్రామచరితం  సర్వపాపైః  ప్రముచ్యతే ||1.1.97||

అథైతత్పాఠస్య మోక్షసాధనత్వమాహ—ఇదమితి । పూయతేsనేనేతి పవిత్రమ్ ।“కర్త్తరిచర్షిదేవతయోః” ఇతి కరణే ఇత్రప్రత్యయః। పరిశుద్ధిసాధనమిత్యర్థః। న కేవలం శుద్ధ్యాపాదకం కిన్తు పాపఘ్నమ్।“అమనుప్యకర్తృకేచ” ఇతి టక్ ప్రత్యయః।పుణ్యం లాఙ్గలజీవనమితివత్ పుణ్యసాధనమ్। అనేన ప్రాయశ్చిత్తవ్యావృత్తిరుక్తా।తద్ధి పాపమేవ నివర్త్తయతి। ఉక్తార్థత్రయే హేతుమాహ—వేదైశ్చసంమితమితి। సర్వవేదసదృశమిత్యర్థః। ఇదం రామచరిత్రం సంక్షేపరూపం యః పఠేత్ వేదవత్ సనియమం ప్రతిదినం పఠేత్ స సర్వపాపైః పూర్వోత్తరాఘైః ప్రముచ్యతే। తదుక్తం రామోపనిషది “బ్రహ్మహత్యాసహస్రాణి వీరహత్యాశతాని చ। స్వర్ణస్తేయసురాపానగురుతల్పాయుతాని చ। కోటి- కోటిసహస్రాణి ఉపపాతకాజాన్యపి। సర్వాణ్యపి ప్రణశ్యన్తి రామచన్ద్రస్య కీర్త్తనాత్” ఇతి||1.1.97||

ఏతదాఖ్యానమాయుష్యం పఠన్ రామాయణం నరః। సపుత్రపౌత్రః సగణః ప్రేత్య స్వర్గే మహీయతే||1.1.98||

ఏవం రామచరితపాఠస్య మోక్షం ఫలముక్త్వానుషఙ్గికఫలోక్తిపూర్వకం తస్య సంబన్ధి సంబన్ధపర్యన్తతామాహ—-ఏతదితి। ఆయుఃప్రయోజనమస్యాయుష్యమ్। ‘స్వర్గాదిభ్యోయద్వక్తవ్య’ఇతి యత్ప్రత్యయః। ఆఖ్యానమాఖ్యాయికారూపమేతద్రామాయణం బాలరామాయణం రామస్యాయనం రామాయణమ్। అయగతావితిధాతోర్భావే ల్యుట్ । రామచరితమిత్యర్థః। రామః అప్యతే ప్రాప్యతే అనేన ఇతి వా రామాయణమ్। రామః అయనం ప్రతిపాద్యో యస్యేతి వా రామాయణమ్। పఠన్నరః వర్ణాశ్రమాదినియమం వినా యోsపి కోsపి సపుత్రపౌత్రః దశపూర్వాపరసహిత ఇత్యర్థః। సగణః సభృత్యబన్ధుః ప్రేత్య ఆత్యన్తికశరీరనాశం ప్రాప్య స్వర్గే పరమపదే। “తస్యా హిరణ్మయః కోశః స్వర్గో లోకో జ్యోతిషావృతః” ఇతి। తస్మిన్స్వర్గశబ్దప్రయోగాత్। విముక్తసర్వపాపం ప్రతి స్వర్గమాత్రస్యాఫలత్వాచ్చ। మహీయతే పూజ్యతే। “తం పఞ్చశతాన్యప్సరసాం ప్రతిధావన్తి శతం మాలాహస్తాః శతం చూర్ణహస్తాః” ఇతి శ్రుతేః||1.1.98||

పఠన్ద్విజో వాగృషభత్వమీయాత్ స్యాత్క్షత్రియో భూమిపతిత్వమీయాత్। వణిగ్జనః పణ్యఫలత్వమీయాజ్జనశ్చ శూద్రోsపి మహత్త్వమీయాత్||1.1.99||

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే వాల్మీకీయ ఆదికావ్యే బాలకాణ్డే ప్రథమః సర్గః ||

అథ చాతుర్వర్ణ్యవ్యతిరిక్తస్య నాధికార ఇతి సూచయన్ వర్ణవిశేషనియతాని ఫలాని దర్శయతి–పఠన్నితి। స్యాదిత్యేతదవ్యయం యద్యర్థే । ఇదం బాలరామాయణం పఠన్ద్విజో యది వాగృషభత్వం వాచి శ్రైష్ఠ్యం వేదవేదాఙ్గపారగత్వమీయాత్ ప్రాప్నుయాత్। ఈ గతావిత్యస్మాద్ధాతోర్లిఙ్ । పఠన్ క్షత్రియో యది భూమిపతిత్వం చక్రవర్త్తిత్వమీయాత్। పఠన్ వణిగ్జనో యది పణ్యఫలత్వమీయాత్ పణమూల్యం తదర్హతీతి పణ్యం క్రయవిక్రయార్హం వస్తు తదేవ ఫలం లాభో యస్య స పణ్యఫలః తస్య భావః పణ్యఫలత్వమ్। ‘పణో ద్యూతాదిషూత్సృష్టే భృతౌ మూల్యే ధనేsపి చ’ఇత్యమరః। పణశబ్దాదర్హార్థే యత్ప్రత్యయః।“అవద్యపణ్య”ఇత్యాదినా పణతేర్యత్ప్రత్యయాన్తో నిపాతో వా। పఠన్ శూద్రోsపి జనో యది మహత్త్వం స్వజాతిశ్రేష్ఠత్వమీయాత్। యద్వా స్యాదిత్యేతత్ అల్పార్థేsవ్యయమ్। స్యాత్క్షత్రియః అల్పనృపతిః భూమిపతిత్వమఖణ్డభూమణ్డలేశ్వరత్వమీయాత్। ఏవమల్ప- బ్రాహ్మణ ఇత్యాది జ్ఞేయమ్ । యద్వా స్యాచ్ఛబ్దః కథఞ్చిదర్థే నిపాతః। స్యాదస్తి స్యాన్నాస్తీత్యాది-  సప్తభఙ్గీవ్యాఖ్యానే తథోక్తత్వాత్।తథా చ కథఞ్చిత్ పఠన్ శాస్త్రోక్తనియమం వినాపి పఠన్నిత్యర్థః। ఏకదేశం పఠన్నితి వా। అథవా వాగృషభత్వాదికమీయాత్। ‘స్యాచ్చ సత్తాం లభేత చ’ఇతి సర్వసాధారణం సత్తాలాభరూపం ఫలమ్। “అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద। సన్తమేనం తతో విదుః” ఇతి శ్రుతేః।కశ్చిత్ ‘స్యాత్ప్రబన్ధే చిరాతీతే’ఇతి వచనాత్, స్యాచ్ఛబ్దః ప్రబన్ధ్పర ఇత్యాహ తదజ్ఞానవిజృమ్భితమ్। ‘స్యాత్ప్రబన్ధే చిరాతీతే నికటాగామికే పురా’ఇతి వాక్యశేషాత్। పురాశబ్దస్య నానార్థత్వం హి తత్రోచ్యత ఇతి। యద్యపి ‘శ్రావయేచ్చతురో వర్ణాన్ కృత్వా బ్రాహ్మణమగ్రతః’ఇతి శూద్రస్యేతిహసపురాణయోః శ్రవణమాత్రం స్మృతిభిరనుజ్ఞాతం న తు పఠనం తథాపి పఠన్నిత్యాదిఋషివచనప్రామాణ్యాత్। వచనాద్రథకారస్యేతిన్యాయేనాస్మిన్సఙ్క్షేప-  పాఠమాత్రేsధికారోsస్తీతి సిద్ధమ్। తథా సహస్రనామాధ్యాయాన్తే చ దృశ్యతే ‘య ఇదం శృణుయాన్నిత్యం యశ్చాపి పరికీర్తయేత్’ఇత్యారభ్య ‘వేదాన్తగో బ్రాహ్మణః స్యాత్ క్షత్రియో విజయీ భవేత్ వైశ్యో ధనసమృద్ధః స్యాచ్ఛూద్రః సుఖమవాప్నుయాత్’ఇతి। యద్వా వేదోపబృంహణే శూద్రస్య సర్వథానధికారాచ్ఛూద్ర ఇత్యత్ర ప్ఠన్నితి నానుపజ్యతే। కిన్తు శృణ్వన్నిత్యధ్యాహ్రియతే। ‘శృణ్వన్ రామాయణం భక్త్యా’ఇతి శ్రవణస్యాపి మహాఫలత్వవచనాత్। అత్ర సఙ్క్షేపే తకారేణోపక్రమ్య యాదితి సమాపనాద్గాయత్రీరూపత్వమస్య గమ్యతే। అత్ర శ్లోకే ఉపజాతివృత్తమ్। ‘స్యాదిన్ద్రవజ్రా తతజాస్తతో గౌ । అనన్తరోదీరితలక్ష్మభాజః పాదా యదీయా  ఉపజాతస్యతాః’ఇతి లక్షణాత్ ||1.1.99||

ప్రథమసర్గముపసంహరతి—ఇతీతి ।ర్షిణా ప్రోక్తమార్ష్మ్। “తేన ప్రోక్తమ్” ఇత్యణ్। శ్రీరామాయణేశ్రీరామాయణాఖ్యే ఆదికావ్యే ప్రథమకావ్యే బాలకాణ్డే సఙ్క్షేపో నామ ప్రథమః సర్గః సమాప్త ఇతి శేషః। కావ్యలక్షణం సర్గలక్షణం చోక్తం దణ్డినా కావ్యాదర్శే–”నగరార్ణవశైలర్తుచంద్రార్కోదయవర్ణనైః। ఉద్యానసలిలక్రీడామధుపాన- రతోత్సవైః। విప్రలమ్భైర్వివాహైశ్చ కుమారోదయవర్ణనైః। మన్త్రద్యూతప్రయాణాజినాయకాభ్యుదయైరపి। అలఙ్కృత– మసఙ్క్షిప్తం రసభావనిరన్తరమ్। సర్గైరనతివిస్తీర్ణైః శ్రావ్యవృత్తైః సుసన్ధిభిః । సర్వత్ర భిన్నవృత్తాన్తైరుపేతం లోకరఞ్జనమ్। కావ్యం కల్పాన్తరస్థాయి జాయతే సదలఙ్కృతి’ఇతి ।

ఇతికౌశికగోవిన్దరాజకృతే శ్రీరామాయణభూషణే మణిమఞ్జీరాఖ్యానే బాలకాణ్డవ్యాఖ్యానే సఙ్క్షేపరామాయణం నామ ప్రథమ సర్గః ||