सञ्ज्ञामूतिक्लृप्त्यधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः (पे-२) सञ्ज्ञामूतिक्लृप्त्यधिकरणम् ॥ ८ ॥      *अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणी*(छान्.६-३-२)ति स्वाम्शत्वेनात्मभूतस्य जीवस्यैवानुप्रवेशव्याकरणकर्तृत्वाभिधानात् परदेवतायाः स्वेन रूपेणानुप्रवेशानुक्तेः, हिरण्यगर्भस्य नामरूपव्याकर्तृ-त्वस्य पुराणादिषु प्रसिद्धत्वात्, परमात्माम्शभूतो हिरण्यगर्भ एव प्रवेशनामरूप व्याकरणयोः कर्ता । नचैवम् *व्याकरवाणी*(छान्.६-३-२) ति परमात्मनोऽभिसन्धिर्नोपपद्यत इति वाच्यम् । जीवसमष्ट्याश्रयस्य प्रवेशव्याकरणकर्तुर्हिरण्यगर्भस्य परमात्माम्शतयाऽत्यन्तभिन्नत्वाभावेन तद्गतनामरूपव्याकर्तृत्वस्य प्रवेशसमानाधिकरणस्य स्वनिष्ठतया परमात्मनोऽनुसन्धानोपपत्तेः प्रयोजककर्तृतयाऽपि *व्याकरवाणी*(छान्. ६-३-४) त्यभिसन्ध्युपपत्तेश्च । […]

इन्द्रियाद्यधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः इन्द्रियाद्यधिकरणम् ॥ ७ ॥     किम् सर्वे प्राणशब्दनिर्दिष्टा इन्द्रियाणि उत मुख्यप्राणव्यतिरिक्ता एवेति विशये जीवोपकरणत्वाविशेषात् प्राणशब्दवाच्यत्वाविशेषाच्च मुख्यप्राणाश्चेन्द्रियाणीति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते – त इन्द्रियाणि तद्व्यपदेशादन्यत्र श्रेष्ठात् ॥ २-४-१५ ॥ त एव वागादय इन्द्रियाणि नतु श्रेष्ठप्राणः । ततः श्रेष्ठप्राणादन्यत्रैव इतरेष्वेव *इन्द्रियाणि दशैकञ्चे*(गी.१३-५)तीन्द्रियत्वव्यपदेशात् । किञ्च भेदश्रुतेः *एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि […]

ज्योतिराद्यधिष्ठानाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः ज्योतिराद्यधिष्ठानाधिकरणम् ॥ ६ ॥      जीवस्य यत्स्वभोगसाधनशरीराद्यधिष्ठातृत्वम् न तत्परमात्मायत्तमिति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते – ज्योतिराद्यधिष्ठानम् तु तदामननात्प्राणवता शब्दात् ॥ २-४-१३ ॥ प्राणवता जीवेन सह ज्योतिरादीनाम् अग्न्यादिदेवतानाम् यत्प्राण-विषयमधिष्ठानम् जीवेनाग्न्यादिदेवताभिश्च क्रियमाणम् प्राणकर्मकाधि-ष्ठानम् यत् तत् तदामननात् तस्य परमात्मन आमननात्मसङ्कल्पादेव भवति । *योऽग्नौ तिष्ठन्नग्नेरन्तरो यमग्निर्न वेद यस्याग्निश्शरीरम् योऽग्निमन्तरो यमयति*(बृह.५-७-५) *य आत्मनि […]

श्रेष्ठाणुत्वाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः श्रेष्ठाणुत्वाधिकरणम् ॥ ५ ॥ अणुश्च ॥ २-४-१२ ॥   वाजसनेयके प्राणविद्यायाम् *यद्वाव समः प्लुषिणा समो मशकेन समो नागेन सम एभिस्त्रिभिर्लोकैस्समो अनेन सर्वेणे*(बृह.३-३-२२)ति श्रुत्या यथा घटमठीयप्रभा तावन्मात्रव्यापिनी प्रासाददीपप्रभा च प्रासाद-व्यापिनी एवम् मुख्यप्राणोऽपि ब्रह्मादिपिपीलिकान्तशरीरेषु तत्तच्छरीरानु रूपव्याप्तिमत्वेन विभुस्स्यादिति पूर्वः पक्षः । सिद्धान्तस्तु *तमुत्क्रामन्तम् प्राणोऽनूत्क्रामती*(बृह.६-४-२) ति इन्द्रियाणामिव मुख्यप्राणस्यापि उत्क्रान्ति-श्रवणादणुत्वमिति […]

वायुक्रियाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः वायुक्रियाधिकरणम् ॥ ४ ॥      मुख्यः प्राणः किम् वायुमात्रम् उत तदीयस्पन्दनक्रिया उत वायुरेव कञ्चिदवस्थाविशेषमापन्न इति विशये *य: प्राणस्स वायुरि*(बृह.५-१-५-३)ति श्रुतेः वायुमात्रम् प्राणः । अथवा उच्छ्वासनिश्वासात्मकवायु-क्रियाम् प्राणशब्दप्रसिद्धेः क्रिया वा स्यादिति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते – न वायुक्रिये पृथगुपदेशात् ॥ २-४-८ ॥ *एतस्माज्जायते प्राणो मनस्सर्वेन्द्रियाणि च । खम् वायुर्ज्योतिराप* […]

प्राणाणुत्वाधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः प्राणाणुत्वाधिकरणम् ॥ ३ ॥     *त ऐते सर्व एव समास्सर्वे अनन्ता*(बृह.३-५-१३) इत्यानन्त्यश्रव-णात् प्राणशब्दितानामिन्द्रियाणाम् विभुत्वमिति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते – अणवश्च ॥ २-४-६ ॥ *तमुत्क्रामन्तम् प्राणोऽनूत्क्रामती*(बृह.६-४-२)त्यादिनोत्क्रान्ति-श्रवणात् परिमितत्वे सिद्धे उत्क्रान्त्यादौ पार्श्वस्थैरनुपलभ्यमानत्वा-दणवश्च प्राणा भवन्ति । *अथ यो हैताननन्तानुपास्त*(बृह.३-५-१३) इत्यानन्त्यश्रुतिस्तु दर्शनश्रवणाद्यनन्तकार्यविशिष्ठतया तदुपासनविधि-परेति मन्तव्यम् । श्रेष्ठश्च ॥ २-४-७ ॥ *आनीदवातम् स्वधया तदेकमि*(ऋग्वेदः […]

सप्तगत्यधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः सप्तगत्यधिकरणम् ॥ २ ॥ सप्तगतेर्विशेषितत्वाच्च ॥ २-४-४ ॥      इन्द्रियाणि सप्तैव । *सप्त इमे लोका येषु चरन्ति प्राणा गुहाशया निहितास्सप्त सप्ते*(मुण्ड.२-१-८)ति सप्तानामेव गतिश्रवणात् । *यदा पञ्चावतिष्ठन्ते ज्ञानानि मनसा सह । बुद्धिश्च न विचेष्टेते*(कठ.२-६-१)- तियोगदशायामिन्द्रियाणाम् परिगणितत्वाच्च सप्तैवेति प्राप्त उच्यते – हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम् ॥ २-४-५ ॥ […]

प्राणोत्पत्त्यधिकरणम्

॥श्रीशारीरकशास्त्रार्थदीपिका ॥ श्रीमद्रङ्गरामानुजमुनिभिःविरचिता श्रीशारीरकब्रह्मसूत्रव्याख्या ॥ श्री शारीरकशास्त्रार्थदीपिकायाम् द्वितीयाध्यायस्य तुरीयः पादः (पे- १) प्राणोत्पत्त्यधिकरणम् ॥ १ ॥    *असद्वा इदमग्र आसीत् । तदाहुः किम् तदासीदिति । ऋषयो वाव ते अग्रे सदासीत्तदाहुः के ते ऋषय इति । प्राणा वाव ऋषय*(शतपथ. ६-११) इति । जगदुत्पत्तेः प्राक् प्राणशब्दितानामिन्द्रियाणाम् सद्भाव-श्रवणात् प्राणोत्पत्तिवादिश्रुतयो जीवोत्पत्तिवादिश्रुतिवदन्यथा नेया इति पूर्वपक्षे प्राप्त उच्यते – तथा प्राणाः […]