శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితం శారీరకమీమాంసాభాష్యమ్
(ప్రథమాధ్యాయే-ప్రథమపాదే-జిజ్ఞాసాధికరణమ్) – Continued
అథ స్మృతిపురాణఘట్ట:
(స్మృతిపురాణయోరపి సవిశేషపరత్వమ్)
స్మృతిపురాణయోరపి నిర్విశేషజ్ఞానమాత్రమేవ పరమార్థోऽన్యదపారమార్థికమ్ ఇతి ప్రతీయత ఇతి యదభిహితం తదసత్ –
యో మామజమనాదిం చ వేత్తి లోకమహేశ్వరమ్|| (భ.గీ.౧౦.౩ )
మత్స్థాని సర్వభూతాని న చాహం తేష్వవస్థిత:||
న చ మత్స్థాని భూతాని పశ్య మే యోగమైశ్చరమ్।
భూతభృన్న చ భూతస్థో మమాऽత్మా భూతభావన:|| (భ.గీ.౯.అ.౪-౫)
అహం కృత్స్నస్య జగత: ప్రభవ: ప్రలయస్తథా||
మత్త: పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనఞ్జయ।
మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణిగణా ఇవ|| (భ.గీ.౭.౬-౭)
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్|| (భ.గీ.౧౦అ.౪౨)
ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: పరమాత్మేత్యుదాహృత:।
యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వర:||
యస్మాత్క్షరమతీతోऽహమక్షరాదపి చోత్తమ:।
అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథిత: పురుషోత్తమ:|| (భ.గీ.౧౫.౧౭,౧౮)
స సర్వభూతప్రకృతిం వికారాన్ గుణాదిదోషాంశ్చ మునే వ్యతీత:||
అతీతసర్వావరణోऽఖిలాత్మా తేనాస్తృతం యద్భువనాన్తరాలే||
సమస్తకల్యాణగుణాత్మకోऽసౌ స్వశక్తిలేశోద్ధృతభూతసర్గ:।
ఇచ్ఛాగృహీతాభిమతోరుదేహస్సంసాధితాశేషజగద్ధితోऽసౌ||
తేజోబలైశ్వర్యమహావబోధసువీర్యశక్త్యాదిగుణైకరాశి:।
పర: పరాణాం సకలా న యత్ర క్లేశాదయస్సన్తి పరావరేశే||
స ఈశ్వరో వ్యష్టిసమష్టిరూపోऽవ్యక్తస్వరూప: ప్రకటస్వరూప:।
సర్వేశ్వరస్సర్వదృక్సర్వవేత్తా సమస్తశక్తి: పరమేశ్వరాఖ్య:||
సంజ్ఞాయతే యేన తదస్తదోషం శుద్ధం పరం నిర్మలమేకరూపమ్।
సందృశ్యతే వాऽప్యధిగమ్యతే వా తజ్జ్ఞానమజ్ఞానమతోऽన్యదుక్తమ్। (వి.పు.౬.౫.౮౩,౮౪,౮౫,౮౬,౮౭)
శుద్ధే మహావిభూత్యాఖ్యే పరే బ్రహ్మణి శబ్ద్యతే ।
మైత్రేయ భగవచ్ఛబ్దస్సర్వకారణకారణే||
సమ్భర్తేతి తథా భర్తా భకారోऽర్థద్వయాన్విత:।
నేతా గమియతా స్రష్టా గకారార్థస్తథా మునే||
ఐశ్వర్యస్య సమగ్రస్య వీర్యస్య యశసశ్శ్రియ:।
జ్ఞానవైరాగ్యయోశ్చైవ షణ్ణాం భగ ఇతీరణా||
వసన్తి తత్ర భూతాని భూతాత్మన్యఖిలాత్మని।
స చ భూతేష్వశేషేషు వకారార్థస్తతోऽవ్యయ:|| (వి.పు.౬.౫౯.౭౨,౭౩,౭౪,౭౫)
జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజాంస్యశేషత:।
భగవచ్ఛబ్దవాచ్యాని వినా హేయైర్గుణాదిభి:|| (వి.పు.౬ం.౫.౭౯)
ఏవమేష మహాశబ్దో మైత్రేయ భగవానితి।
పరమబ్రహ్మభూతస్య వాసుదేవస్య నాన్యగ:||
తత్ర పూజ్యపదార్థోక్తి: పరిభాషాసమన్విత:।
శబ్దోऽయం నోపచారేణ హ్యన్యత్ర హ్యుపచారత:|| (వి.పు.౬.౫.౭౬,౭౭)
సమస్తాశ్శక్తాయశ్చైతా నృప యత్ర ప్రతిష్ఠితా:।
తద్విశ్వరూపవైరూప్యం రూపమన్యద్ధరేర్మహత్।
సమస్తశక్తిరూపాణి తత్కరోతి జనేశ్వర।
దేవతిర్యఙ్మనుష్యాఖ్యాశ్చేష్టావన్తి స్వలీలయా।
జగతాముపకారాయ న సా కర్మనిమిత్తజా।
చేష్టా తస్యాప్రమేయస్య వ్యాపిన్యవ్యాహతాత్మికా|| (వి.పు.౬.౭.౭౦,౭౧,౭౨)
ఏవం ప్రకారమమలం నిత్యం వ్యాపకమక్షయమ్।
సమస్తహేయరహితం విష్ణ్వాఖ్యం పరమం పదమ్|| (వి.పు.౧ం.౨౨.౫౩)
పర: పరాణాం పరమ: పరమాత్మాऽऽత్సంస్థిత:।
రూపవర్ణాదినిర్దేశవిశేషణవివర్జిత: ||
అపక్ష్యవినాశాభ్యాం పరిణామర్ద్ధిజన్మభి:।
వర్జితశ్శక్యతే వక్తుం యస్సదాऽస్తీతి కేవలమ్||
సర్వత్రాసౌ సమస్తం చ వసత్యత్రేతి వై యత:।
తతస్స వాసుదేవేతి విద్వద్భి: పరిపఠ్యతే || (వి.పు.౧.౨.౧౦,౧౧,౧౨)
తద్బ్రహ్మ పరమం నిత్యమజమక్షరమవ్యయమ్।
ఏకస్వరూపం చ సదా హేయాభావాచ్చ నిర్మలమ్||
తదేవ సర్వమేవైతద్వ్యక్తావ్యక్తస్య రూపవత్।
తథా పురుషరూపేణ కాలరూపేణ చ స్థితమ్|| (విష్ణు.పు.౧.౨.౧౩,౧౪)
ప్రకృతిర్యా మయాऽऽఖ్యాతా వ్యక్తావ్యక్తస్వరూపిణీ।
పురుషశ్చాప్యుభావేతౌ లీయేతే పరమాత్మని||
పరమాత్మా చ సర్వేషామాధార: పరమేశ్వర:।
విష్ణునామా స వేదేషు వేదాన్తేషు చ గీయతే|| (వి.పు.౬.౪.౩౯,౪౦)
ద్వే రూపే బ్రహ్మణస్తస్య మూర్తం చామూర్తమేవ చ।
క్షరాక్షరస్వరూపే తే సర్వభూతేషు చ స్థితే||
అక్షరం తత్పరం బ్రహ్మ క్షరం సర్వమిదం జగత్।
ఏకదేశస్థితస్యాగ్నేర్జ్యోత్స్నా విస్తారిణీ యథా||
పరస్య బ్రహ్మణశ్శక్తిస్తథేదమఖిలం జగత్|| (వి.పు.౧.౨౨.౫౫,౫౬,౫౭)
విష్ణుశక్తి: పరా ప్రోక్తా క్షేత్రజ్ఞాఖ్యా తథాऽపరా।
అవిద్యా కర్మసంజ్ఞాऽన్యా తృతీయాశక్తిరిష్యతే||
యయా క్షేత్రజ్ఞశక్తిస్సా వేష్టితా నృప సర్వగా।
సంసారతాపానఖిలానవాప్నోత్యతిసన్తతాన్||
తయా తిరోహితత్వాచ్చ శక్తి: క్షేత్రజ్ఞసంజ్ఞితా।
సర్వభూతేషు భూపాల తారతమ్యేన వర్తతే|| (వి.పు.౬.౭.౬౧,౬౨,౬౩)
ప్రధానం చ పుమాంశ్చైవ సర్వభూతాత్మభూతయా।
విష్ణుశక్త్యా మహాబుద్ధే వృతౌ సంశ్రయధర్మిణౌ||
తయోస్సైవ పృథగ్భావకారణం సంశ్రయస్య చ||
యథా సక్తం జలే వాతో బిభర్తి కణికాశతమ్।
శక్తిస్సాऽపి తథా విష్ణో: ప్రధానపురుషాత్మన:|| (విష్ణు.పు.౨.౭.౨౯.౩౦,౩౧)
తదేతదక్షయం నిత్యం జగన్మునివరాఖిలమ్।
ఆవిర్భావతిరోభావజన్మనాశవికల్పవత్|| (వి.పు.౧.౨౨.౬౦ )
ఇత్యాదినా పరం బ్రహ్మ స్వభావత ఏవ నిరస్తనిఖిలదోషగన్ధం సమస్తకల్యాణగుణాత్మకం జగదుత్పత్తిస్థితిసంహారాన్త:ప్రవేశనియమనాదిలీలం ప్రతిపాద్య కృత్స్నస్య చిదచిద్వస్తున: సర్వావస్థా-వస్థితస్య, పారమార్థికస్యైవ పరస్య బ్రహ్మణశ్శరీరతయా రూపత్వమ్, శరీరరూపతన్వంశశక్తివిభూత్యాది-శబ్దై: తత్తచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యేన చాభిధాయ తద్విభూతిభూతస్య చిద్వస్తునస్స్వరూపేణ అవస్థితం అచిన్మిశ్రతయా క్షేత్రజ్ఞరూపేణ స్థితిం చోక్త్వా, క్షేత్రజ్ఞావస్థాయాం పుణ్యపాపాత్మకకర్మరూపావిద్యావేష్టితత్వేన స్వాభావికజ్ఞానరూపత్వ-అననుసన్ధానమచిద్రూపార్థాకారతయా అనుసన్ధానం చ ప్రతిపాదితమితి, పరం బ్రహ్మ సవిశేషమ్, తద్విభూతిభూతం జగదపి పారమార్థికమేవేతి జ్ఞాయతే||
పరోక్తస్మృతిపురాణవచనానాంసమీచీనార్థకథనమ్
(ప్రత్యస్తమితేత్యాదిశ్లోకార్థః)
ప్రత్యస్తిమతభేదమ్ (వి.పు.6-7-53) ఇత్యత్ర దేవమనుష్యాదిప్రకృతిపరిణామవిశేషసంసృష్టస్య అపి ఆత్మనస్స్వరూపం తద్గతభేదరహితత్వేన తద్భేదవాచిదేవాదిశబ్దాగోచరం జ్ఞానసత్తైకలక్షణం స్వసంవేద్యం యోగయుఙ్మనసో న గోచర ఇత్యుచ్యత ఇతి, అనేన న ప్రపఞ్చాపలాప:। కథమిదమవగమ్యత ఇతి చేత్;
(ప్రకరణాత్ ఉక్తార్థనిశ్చయః)
తదుచ్యతే – అస్మిన్ ప్రకరణే సంసారైకభేషజతయా యోగమభిధాయ యోగావయవాన్ ప్రత్యాహారపర్యన్తాంశ్చోక్త్వా, ధారణాసిద్ధ్యర్థం శుభాశ్రయం వక్తుం పరస్య బ్రహ్మణో విష్ణోశ్శక్తిశబ్దాభిధేయం రూపద్వయం మూర్తామూర్తవిభాగేన ప్రతిపాద్య, తృతీయశక్తిరూపకర్మాఖ్యావిద్యావేష్టితమ్ అచిద్విశిష్టం క్షేత్రజ్ఞం మూర్తాఖ్యవిభాగం భావనాత్రయాన్వయాదశుభమిత్యుక్త్వా, ద్వితీయస్య కర్మాఖ్యావిద్యావిరహిణః అచిద్వియుక్తస్య జ్ఞానైకాకారస్యామూర్తాఖ్యవిభాగస్య నిష్పన్నయోగిధ్యేయతయా యోగయుఙ్మనస: అనాలమ్బనతయా స్వతశ్శుద్ధివిరహాచ్చ శుభాశ్రయత్వం ప్రతిషిధ్య, పరశక్తిరూపమిదమమూర్తమపరశక్తిరూపం క్షేత్రజ్ఞాఖ్యమూర్తం చ పరశక్తిరూపస్యాऽత్మన: క్షేత్రజ్ఞతాపత్తిహేతుభూతతృతీయశక్త్యాఖ్యకర్మరూపావిద్యా చేత్యేతచ్ఛక్తిత్రయాశ్రయో భగవదసాధారణమ్ ఆదిత్యవర్ణమ్ ఇత్యాదివేదాన్తసిద్ధం మూర్తరూపం శుభాశ్రయ ఇత్యుక్తమ్। అత్ర పరిశుద్ధాత్మస్వరూపస్య శుభాశ్రయతానర్హాతాం వక్తుం ప్రత్యస్తిమతభేదం యత్ ఇత్యుచ్యతే । తథాహి –
న తద్యోగయుజాం శక్యం నృప చిన్తయితుం యత:। ద్వితీయం విష్ణుసంజ్ఞస్య యోగిధ్యేయం పరం పదమ్ ||
సమస్తాశ్శక్తయశ్చైతా: నృప యత్ర ప్రతిష్ఠితా:। తద్విశ్వరూపవైరూప్యం రూపమన్యద్ధరేర్మహత్ || (విష్ణు.పు.౬.౭.౫౫,౬౯,౭౦)
ఇతి చ వదతి।
(శుభాశ్రయస్వరూపనిష్కర్షః)
తథా చతుర్ముఖసనకసనన్దనాదీనాం జగదన్తర్వర్తినామవిద్యావేష్టితత్వేన శుభాశ్రయతానర్హాతాముక్త్వా బద్ధానామేవ పశ్చాద్యోగేనోద్భూతబోధానాం స్వస్వరూపాపన్నానాం చ స్వతశ్శుద్ధివిరహాద్భగవతా శౌనకేన శుభాశ్రయతా నిషిద్ధా –
ఆబ్రహ్మస్తమ్భపర్యన్తా జగదన్తర్వ్యవస్థితా:।
ప్రాణిన: కర్మజనితసంసారవశవర్తిన:||
యతస్తతో న తే ధ్యానే ధ్యానినాముపకారకా:।
అవిద్యాన్తర్గతాస్సర్వే తే హి సంసారగోచరా:||
పశ్చాదుద్భూతబోధాశ్చ ధ్యానే నైవోపకారకా:।
నైసర్గికో న వై బోధస్తేషామప్యన్యతో యత:||
తస్మాత్తదమలం బ్రహ్మ నిసర్గాదేవ బోధవత్||
– (భవిష్యత్పురాణాన్తర్గతశ్రీవిష్ణుధర్మే.౧౦౪.౨౩,౨౪,౨౫,౨౬)
ఇత్యాదినా పరస్య బ్రహ్మణో విష్ణోస్స్వరూపం స్వాసాధారణమేవ శుభాశ్రయ ఇత్యుక్తమ్। అతోऽత్ర న భేదాపలాప: ప్రతీయతే||
జ్ఞానస్వరూపమ్ (వి.పు.1-4-40) ఇత్యత్రాపి జ్ఞానవ్యతిరిక్తస్యార్థజాతస్య కృత్స్నస్య న మిథ్యాత్వం ప్రతిపాద్యతే, జ్ఞానస్వరూపస్యాऽత్మనో దేవమనుష్యాద్యర్థాకారేణావభాసో భ్రాన్తిరిత్యేతావన్మాత్రవచనాత్। న హి శుక్తికాయా రజతతయాऽవభాసో భ్రాన్తిరిత్యుక్తే జగతి కృత్స్నం రజతజాతం మిథ్యా భవతి। జగద్బ్రహ్మణో: సామానాధికరణ్యేనైక్యప్రతీతే:, బ్రహ్మణో జ్ఞానస్వరూపస్యార్థాకారతా భ్రాన్తిరిత్యుక్తే సత్యర్థజాతస్య కృత్స్నస్య మిథ్యాత్వముక్తం స్యాదితి చేత్; తదసత్; అస్మిన్ శాస్త్రే పరస్య బ్రహ్మణో విష్ణోర్నిరస్తాజ్ఞానాదినిఖిలదోషగన్ధస్య సమస్తకల్యాణగుణాత్మకస్య మహావిభూతే: ప్రతిపన్నతయా తస్య భ్రాన్తిదర్శనాసమ్భవాత్। సామానాధికరణ్యేనైక్యప్రతిపాదనం చ బాధాసహమ్, అవిరుద్ధం చేత్యనన్తరమేవోపపాదియష్యతే। అతోऽయమపి శ్లోకో నార్థస్వరూపస్య బాధక:||
ఉపబృంహణవిధినిరూపణమ్
తథాహి – యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే। యేన జాతాని జీవన్తి। యత్ప్రయత్న్యభిసంవిశన్తి। తద్విజిజ్ఞాసస్వ। తద్బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృగు.౧) ఇతి జగజ్జన్మాదికారణం బ్రహ్మేత్యవసితే సతి, ఇతిహాసపురాణాభ్యాం వేదం సముపబృంహయేత్। బిభేత్యల్పశ్రుతాద్వేదో మామయం ప్రతరిష్యతి|| (మహాభారతమ్ – ఆది.ప.౧-౨౭౩) ఇతి శాస్త్రేణార్థస్య ఇతిహాసపురాణాభ్యాముపబృంహణం కార్యమితి విజ్ఞాయతే। ఉపబృంహణం నామ విదితసకలవేదతదర్థానాం స్వయోగమహిమసాక్షాత్కృతవేదతత్త్వార్థానాం వాక్యైస్స్వావగతవేదవాక్యార్థవ్యక్తీ-కరణమ్। సకలశాఖాగతస్య వాక్యార్థస్యాల్పభాగశ్రవణాద్దురవగమత్వేన తేన వినా నిశ్చయాయోగాత్ ఉపబృంహణం హి కార్యమేవ||
విష్ణుపురాణప్రాశస్త్యమ్
తత్ర పులస్త్యవసిష్ఠవరప్రదానలబ్ధపరదేవతాపారమార్థ్యజ్ఞానవతో భగవత: పరాశరాత్స్వావగత వేదార్థోపబృంహణమిచ్ఛన్మైత్రేయ: పరిపప్రచ్ఛ –
సోऽహమిచ్ఛామి ధర్మజ్ఞ శ్రోతుం త్వత్తో యథా జగత్। బభూవ భూయశ్చ యథా మహాభాగ భవిష్యతి||
యన్మయం చ జగద్బ్రహ్మన్ యతశ్చైతచ్చరాచరమ్। లీనమాసీద్యథా యత్ర లయమేష్యతి యత్ర చ|| (వి.పు.౧.౧.౪,౫) ఇత్యాదినా||
అత్ర బ్రహ్మస్వరూపవిశేషతద్విభూతిభేదప్రకారతదారాధనస్వరూపఫలవిశేషాశ్చ పృష్టా:। బ్రహ్మస్వరూపవిశేషప్రశ్నేషు యతశ్చైతచ్చరాచరమితి నిమిత్తోపాదానయో: పృష్టత్వాత్ యన్మయమిత్యనేన సృష్టిస్థితిలయకర్మభూతం జగత్కిమాత్మకమితి పృష్టమ్। తస్య చోత్తరం జగచ్చ స ఇతి। ఇదం చ తాదాత్మ్యమన్తర్యామిరూపేణాऽత్మతయా వ్యాప్తికృతమ్। న తు వ్యాప్యవ్యాపకయోర్వస్త్వైక్యకృతమ్। యన్మయమితి ప్రశ్నస్యోత్తరత్వాజ్జగచ్చ స ఇతి సామానాధికరణ్యస్య। యన్మయమితి మయడత్ర న వికారార్థ:, పృథక్ప్రశ్నవైయర్థ్యాత్। నాపి ప్రాణమయాదివత్స్వార్థిక:, జగచ్చ స ఇత్యుత్తరానుపపత్తే: తదా హి విష్ణురేవేత్యుత్తరమభివష్యత్। అత: ప్రాచుర్యార్థ ఏవ। తత్ప్రకృతవచనే మయట్ (అష్టా.౫.౪.౨౧) ఇతి మయట్। కృత్స్నం చ జగత్తచ్ఛరీరతయా తత్ప్రచురమేవ। తస్మాద్యన్మయమిత్యస్య ప్రతివచనం జగచ్చ స ఇతి సామానాధికరణ్యం జగద్బ్రహ్మణోశ్శరీరాత్మభావనిబన్ధనమితి నిశ్చీయతే। అన్యథా నిర్విశేషవస్తుప్రతిపాదనపరే శాస్త్రేऽభ్యుపగమ్యమానే సర్వాణ్యేతాని ప్రశ్నప్రతివచనాని న సఙ్గచ్ఛన్తే। తద్వివరణరూపం కృత్స్నం చ శాస్త్రం న సఙ్గచ్ఛతే। తథాహి సతి ప్రపఞ్చభ్రమస్య కిమధిష్ఠానమిత్యేవం రూపస్యైకస్య ప్రశ్నస్య నిర్విశేషజ్ఞానమాత్రమిత్యేవం రూపమేకమేవోత్తరం స్యాత్ ||
(సామానాధికరణ్యస్యైక్యపరత్వే విరోధః)
జగద్బ్రహ్మణోరేకద్రవ్యత్వపరే చ సామానాధికరణ్యే సత్యసఙ్కల్పత్వాదికల్యాణగుణైకతానతా నిఖిలహేయప్రత్యనీకతా చ బాధ్యేత। సర్వాశుభాస్పదం చ బ్రహ్మ భవేత్। ఆత్మశరీరభావ ఏవేదం సామానాధికరణ్యం ముఖ్యవృత్తమితి స్థాప్యతే|| అతో
విష్ణోస్సకాశాదుద్భూతం జగత్తత్రైవ చ స్థితమ్।
స్థితిసంయమకర్తాऽసౌ జగతోऽస్య జగచ్చ స: || (వి.పు.౧అం.౧-అ.౩౧శ్లో.)
ఇతి సంగ్రహేణోక్తమర్థం పర: పరాణామ్ ఇత్యారభ్య విస్తరేణ వక్తుం పరబ్రహ్మభూతం భగవన్తం విష్ణుం స్వేనైవ స్వరూపేణావస్థితమ్ అవికారాయ ఇతి శ్లోకేన ప్రథమం ప్రణమ్య తమేవ హిరణ్యగర్భస్వావతార-శఙ్కరరూపత్రిమూర్తిప్రధానకాలక్షేత్రజ్ఞసమష్టివ్యష్టిరూపేణావస్థితం చ నమస్కరోతి। తత్ర జ్ఞానస్వరూపమ్ ఇత్యయం శ్లోక: క్షేత్రజ్ఞవ్యష్ట్యాత్మనాऽవస్థితస్య పరమాత్మనస్స్వభావమాహ। తస్మాన్నాత్ర నిర్విశేషవస్తుప్రతీతి:||
(నిర్విశేషజ్ఞానపరత్వే పశ్చాత్తనప్రశ్నోత్తరాననుగుణత్వమ్)
యది నిర్విశేషజ్ఞానరూపబ్రహ్మాధిష్ఠానభ్రమప్రతిపాదనపరం శాస్త్రమ్; తర్హి
నిర్గుణస్యాప్రమేయస్య శుద్ధస్యాప్యమలాత్మన:।
కథం సర్గాదికర్తృత్వం బ్రహ్మణోऽభ్యుపగమ్యతే|| ఇతి చోద్యం,
శక్తయస్సర్వభగవానామచిన్త్యజ్ఞానగోచరా:।
యతోऽతో బ్రహ్మణస్తాస్తు సర్గాద్యా భావశక్తయ:||
భవన్తి తపతాం శ్రేష్ఠ పావకస్య యథోష్ణతా|| (వి.పు.౧.౩.౧,౨)
ఇతి పరిహారశ్చ న ఘటతే। తథాహి సతి – నిర్గుణస్య బ్రహ్మణ: కథం సర్గాదికర్తృత్వమ్? న బ్రహ్మణ: పారమార్థికస్సర్గ:; అపి తు భ్రాన్తిపరికల్పిత: – ఇతి చోద్యపరిహారౌ స్యాతామ్ ||
(ప్రశ్నతదుత్తరయోః నైజః ఆశయః)
ఉత్పత్త్యాదికార్యం సత్త్వాదిగుణయుక్తాపరిపూర్ణకర్మవశ్యేషు దృష్టమితి సత్త్వాదిగుణరహితస్య పరిపూర్ణస్యాకర్మవశ్యస్య కర్మసమ్బన్ధానర్హాస్య కథం సర్గాదికర్తృత్వమభ్యుపగమ్యత ఇతి చోద్యమ్। దృష్టసకలవిసజాతీయస్య బ్రహ్మణో యథోదితస్వభావస్యైవ జలాదివిసజాతీయస్యాగ్న్యాదేరౌష్ణ్యాది-శక్తియోగవత్సర్వశక్తియోగో న విరుధ్యత ఇతి పరిహార:||
(వరాహచతుశ్శ్లోకీవ్యాఖ్యానమ్)
పరమార్థస్త్వమేవైక: (వి.పు.1-4-38) ఇత్యాద్యపి న కృత్స్నస్యాపారమార్థ్యం వదతి। అపి తు కృత్స్నస్య తదాత్మకతయా తద్వ్యతిరేకేణావస్థితస్యాపారమార్థ్యమ్। తదేవోపపాదయతి – తవైష మహిమా యేన వ్యాప్తమేతచ్చరాచరమ్ (వి.పు.౧అం.౪అ.౩౮.శ్లో) ఇతి। యేన త్వయేదం చరాచరం వ్యాప్తమ్; అతస్త్వదాత్మకమేవేదం సర్వమితి త్వదన్య: కోऽపి నాస్తి। అతస్సర్వాత్మతయా త్వమేవైక: పరమార్థ:। అత ఇదముచ్యతే తవైష మహిమా, యా సర్వవ్యాప్తి: – ఇతి। అన్యథా తవైషా భ్రాన్తిరితి వక్తవ్యమ్। జగత: పతే త్వమిత్యాదీనాం పదానాం లక్షణా చ స్యాత్। లీలయా మహీముద్ధరతో భగవతో మహావరాహస్య స్తుతిప్రకరణవిరోధశ్చ||
యత: కృత్స్నం జగత్ జ్ఞానాత్మనా త్వయాऽऽత్మతయా వ్యాప్తత్వేన తవ మూర్తమ్। తస్మాత్త్వదాత్మకత్వానుభవసాధన-యోగవిరహిణ ఏతత్కేవలదేవమనుష్యాదిరూపమితి భ్రాన్తిజ్ఞానేన పశ్యన్తీత్యాహ యదేతద్దృశ్యతే ఇతి|| న కేవలం వస్తుతస్త్వదాత్మకం జగద్దేవమనుష్యాద్యాత్మకమితి దర్శనమేవ భ్రమ:; జ్ఞానాకారాణామాత్మనాం దేవమనుష్యాద్యర్థాకారత్వదర్శనమపి భ్రమ ఇత్యాహ జ్ఞానస్వరూపమఖిలమ్ ఇతి||
యే పునర్బుద్ధిమన్తో జ్ఞానస్వరూపాత్మవిదస్సర్వస్య భగవదాత్మకత్వానుభవసాధనయోగయోగ్య-పరిశుద్ధమనసశ్చ తే దేవమనుష్యాదిప్రకృతిపరిణామవిశేషశరీరరూపమిదమఖిలం జగచ్ఛరీరాతిరిక్త-జ్ఞానస్వరూపాత్మకం త్వచ్ఛరీరం చ పశ్యన్తీత్యాహ యే తు జ్ఞానవిద: ఇతి। అన్యథా శ్లోకానాం పౌనరుక్త్యమ్, పదానాం లక్షణా, అర్థవిరోధ:, ప్రకరణవిరోధ:, శాస్త్రతాత్పర్యవిరోధశ్చ||
ప్రకార్యద్వైతప్రకారాద్వైతవివేక:
తస్యాత్మపరదేహేషు సతోऽప్యేకమయమ్ (వి.పు.2-14-31) ఇత్యత్ర సర్వేష్వాత్మసు జ్ఞానైకాకారతయా సమానేషు సత్సు దేవమనుష్యాదిప్రకృతిపరిణామవిశేషరూపపిణ్డసంసర్గకృతమాత్మసు దేవాద్యాకారేణ ద్వైతదర్శనమతథ్యమిత్యుచ్యతే। పిణ్డగతమాత్మగతమపి ద్వైతం న ప్రతిషిధ్యతే। దేవమనుష్యాది-వివిధవిచిత్రపిణ్డేషు వర్తమానం సర్వమాత్మవస్తు సమమిత్యర్థ:। యథోక్తం భగవతా శుని చైవ శ్వపాకే చ పణ్డితాస్సమదర్శిన: (భ.గీ.౫.౧౮) నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ (భ.గీ.౫.౧౯) ఇత్యాదిషు । తస్యాత్మపరదేహేషు సతోऽపి ఇతి దేహాతిరిక్తే వస్తుని స్వపరవిభాగస్యోక్తత్వాత్ ||
యద్యన్యోऽస్తి పర: కోऽపి ఇత్యత్రాపి నాత్మైక్యం ప్రతీయతే; యది మత్త: పర: కోऽప్యన్య ఇత్యేకస్మిన్నర్థే పరశబ్దాన్యశబ్దయో: ప్రయోగాయోగాత్ తత్ర పరశబ్దస్స్వవ్యతిరిక్తాత్మవచన:। అన్యశబ్దస్తస్యాపి జ్ఞానైకాకారత్వాదన్యాకారత్వప్రతిషేధార్థ:। ఏతదుక్తం భవతి – యది మద్వ్యతిరిక్త: కోऽప్యాత్మా మదాకారభూతజ్ఞానాకారాదన్యాకారోऽస్తి, తదాऽహమేవమాకార:; అయఞ్చాన్యాదృశాకార ఇతి శక్యతే వ్యపదేష్టుమ్; న చైవమస్తి; సర్వేషాం జ్ఞానైకాకారత్వేన సమానత్వాదేవేతి||
వేణురన్ధ్రవిభేదేన ఇత్యత్రాప్యాకారవైషమ్యమాత్మనాం న స్వరూపకృతమ్। అపి తు దేవాదిపిణ్డప్రవేశకృతమ్ ఇత్యుపదిశ్యతే; నాత్మైక్యమ్। దృష్టాన్తే చానేకరన్ధ్రవర్తినాం వాయ్వంశానాం న స్వరూపైక్యమ్; అపిత్వాకారసామ్యమేవ। తేషాం వాయుత్వేనైకాకారాణాం రన్ధ్రభేదనిష్క్రమణకృతో హి షడ్జాదిసంజ్ఞాభేద:। ఏవమాత్మనాం దేవాదిసంజ్ఞాభేద: యథా తైజసాప్యపార్థివద్రవ్యాంశభూతానాం పదార్థానాం తత్తద్ద్రవ్యత్వేనైక్యమేవ; న స్వరూపైక్యమ్। తథా వాయవీయానామంశానామపి స్వరూపభేదోऽవర్జనీయ:||
(ఆదిభరతనిగమనశ్లోకార్థః)
సోऽహం స చ త్వమ్ ఇతి సర్వాత్మనాం పూర్వోక్తం జ్ఞానాకారత్వం తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్య తత్సామానాధికరణ్యేనాహం త్వమిత్యాదీనామర్థానాం జ్ఞానమేవాऽకార ఇత్యుపసంహరన్ దేవాద్యాకారభేదేనాऽత్మసు భేదమోహం పరిత్యజేత్యాహ। అన్యథా దేహాతిరరిక్తాత్మోపదేశ్యస్వరూపే అహం త్వం సర్వమేతదాత్మస్వరూపమితి భేదనిర్దేశో న ఘటతే। అహం త్వమాదిశబ్దానాముపలక్ష్యేణ సర్వమేతదాత్మస్వరూపమిత్యనేన సామానాధికరణ్యాదుపలక్షణత్వమపి న సఙ్గచ్ఛతే। సోऽపి యథోపదేశమకరోదిత్యాహ తత్యాజ భేదం పరమార్థదృష్టి: ఇతి ||
(వాక్యానామద్వైతపరత్వాద్యభావసాధకోపపాదనమ్)
కుతశ్చైష నిర్ణయ ఇతి చేత్ దేహాత్మవివేకవిషయత్వాదుపదేశస్య। తచ్చ పిణ్డ: పృథగ్యత: పుంసశ్శిర: పాణ్యాదిలక్షణ: (వి.పు.౨.౧౩.౮౯) ఇతి ప్రక్రమాత్||
విభేదజనకేऽజ్ఞానే (వి.పు.6-7-96) ఇతి చ నాత్మస్వరూపైక్యపరమ్। నాపి జీవపరయో: ఆత్మస్వరూపైక్యముక్తరీత్యా నిషిద్ధమ్। జీవపరయోరపి స్వరూపైక్యం దేహాత్మనోరివ న సమ్భవతి। తథాచ శ్రుతి: ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే। తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి (ము.౩.౧.౧), ఋతం పిబన్తౌ సుకృతస్య లోకే గుహాం ప్రవిష్టౌ పరమే పరార్ధ్యే । ఛాయాతపౌ బ్రహ్మవిదో వదన్తి పఞ్చాగ్నయో యే చ త్రిణాచికేతా:|| (కఠ. ౨.౧) అన్త: ప్రవిష్టశ్శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (యజురారణ్యకే.౩.౨౦.) ఇత్యాద్యా:। అస్మిన్నపి శాస్త్రే స సర్వభూతప్రకృతిం వికారాన్ గుణాదిదోషాంశ్చ మునే వ్యతీత:। అతీతసర్వావరణోऽఖిలాత్మా తేనాऽస్తృతం యద్భువనాన్తరాలే, సమస్తకల్యాణగుణాత్మకోऽసౌ, పర: పరాణాం సకలా న యత్ర క్లేశాదయస్సన్తి పరావరేశే (వి.పు.౬.౫.౮౩,౮౪,౮౫) అవిద్యా కర్మసంజ్ఞాऽన్యా తృతీయా శక్తిరిష్యతే। యయా క్షేత్రజ్ఞశక్తిస్సా వేష్టితా నృప సర్వగా (వి.పు.౬.౭.౬౧,౬౨) ఇతి భేదవ్యపదేశాత్, ఉభయేऽపి హి భేదేనైనమధీయతే (బ్ర.సూ.౧.౨.౨౧), భేదవ్యపదేశాచ్చాన్య: (బ్ర.సూ.౧.౨.౨౨), అధికం తు భేదనిర్దేశాత్ (బ్ర.సూ.౨.౧.౨౧) ఇత్యాదిసూత్రేషు చ య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాऽత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తో యమయతి (బృ.౫.౭.౨౨), ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సమ్పరిష్వక్త: (బృ.౬.౩.౨౧), ప్రాజ్ఞేనాऽత్మనాऽన్వారూఢ: (బృ.౬.౩.౩౫) ఇత్యాదిభిరుభయోరన్యోన్యప్రత్యనీకాకారేణ స్వరూపనిర్ణయాత్।
ముక్తౌ జీవబ్రహ్మణో: స్వరూపైక్యనిరాస:
నాపి సాధనానుష్ఠానేన నిర్ముక్తావిద్యస్య పరేణ స్వరూపైక్యసమ్భవ:; అవిద్యాశ్రయత్వయోగ్యస్య తదనర్హాత్వాసమ్భవాత్। యథోక్తమ్ –
పరమాత్మాత్మనోర్యోగ: పరమార్థ ఇతీష్యతే।
మిథ్యైతదన్యద్ద్రవ్యం హి నైతి తద్ద్రవ్యతాం యత:|| ఇతి|| (వి.పు.౨.౧౪.౨౭)
(జీవస్య ముక్తావపి న స్వరూపైక్యంమ్, పరేణ పరమసామ్యమేవ)
ముక్తస్య తు తద్ధర్మతాపత్తిరేవేతి భగవద్గీతాసూక్తమ్ –
ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా:।
సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ || ఇతి || (భ.గీ.౧౪.౨)
ఇహాపి
ఆత్మభావం నయత్యేనం తద్బ్రహ్మ ధ్యాయినం మునే ।
వికార్యమాత్మనశ్శక్త్యా లోహమాకర్షకో యథా || ఇతి|| (వి.పు.౬.౭.౩)
ఆత్మభావమ్ – ఆత్మనస్స్వభావమ్। నహ్యాకర్షకస్వరూపాపత్తిరాకృష్యమాణస్య। వక్ష్యతి చ జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసన్నిహితత్వాచ్చ (బ్ర.సూ.౪.౪.౧౭), భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ (శారీ.౪.౪.౨౧), ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాచ్చ (శారీ.౧.౩.౨) ఇతి। వృత్తిరపి జగద్వ్యాపారవర్జం సమానో జ్యోతిషా (బోధాయనవృత్తి:) ఇతి। ద్రమిడభాష్యకారశ్చ దేవతాసాయుజ్యాదశరీరస్యాపి దేవతావత్సర్వార్థసిద్ధిస్స్యాత్ (బ్రహ్మనన్ది) ఇత్యాహ। శ్రుతయశ్చ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాంస్తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి (ఛాం.౮.ప్ర.౧.ఖ.౬), బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ సోऽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ। బ్రహ్మణా విపిశ్చతా (తై.ఆన.౧అను.౧,౨), ఏతమానన్దమయమాత్మానముపసంక్రమ్య। ఇమాన్ లోకాన్ కామాన్నీ కామరూప్యనుసఞ్చరన్ (తై.భృగు.౧౦అను.౫), స తత్ర పర్యేతి (ఛా.౮.౧౨.౩), రసో వై స:। రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వాऽऽనన్దీ భవతి (తై.ఆ.౭.అను.౧), యథా నద్య: స్యన్దమానాస్సముద్రే అస్తం గచ్ఛన్తి నామరూపే విహాయ। తథా విద్వాన్నామరూపాద్విముక్త: పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ (ము.౩.౨.౮), తదా విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి (ము.౩.౧.౩) ఇత్యాద్యా:।
(ఉపాసనం సగుణబ్రహ్మణ ఏవ)
పరవిద్యాసు సర్వాసు సగుణమేవ బ్రహ్మోపాస్యమ్। ఫలం చైకరూపమేవ। అతో విద్యావికల్ప ఇతి సూత్రకారేణైవ ఆనన్దాదయ: ప్రధానస్య (బ్ర.సూ.౩.౩.౧౧), వికల్పోऽవిశిష్టఫలత్వాత్ (బ్ర.సూ.౩.౩.౭౫) ఇత్యాదిషూక్తమ్। వాక్యకారేణ చ సగుణస్యైవోపాస్యత్వం విద్యావికల్పశ్చోక్త: – యుక్తం తద్గుణకోపాసనాత్ ఇతి। భాష్యకృతా వ్యాఖ్యాతం చ యద్యపి సచ్చిత్త: ఇత్యాదినా। బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ము.౩.౨.౯) ఇత్యత్రాపి నామరూపాద్విముక్త: పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ (ము.౩.౨.౮), నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి (ము.౩.౧.౩), పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే (ఛా.౮.౧౨.౨) ఇత్యాదిభిరైకార్థ్యాత్ ప్రాకృతనామరూపాభ్యాం వినిర్ముక్తస్య నిరస్తతత్కృతభేదస్య జ్ఞానైకాకారతయా బ్రహ్మప్రకారతోచ్యతే। ప్రకారైక్యే చ తత్త్వవ్యవహారో ముఖ్య ఏవ; యథా సేయం గౌరితి||
అత్రాపి విజ్ఞానం ప్రాపకం ప్రాప్యే పరే బ్రహ్మణి పార్థివ। ప్రాపణీయస్తథైవాऽత్మా ప్రక్షీణాశేషభావన:|| (వి.పు.౬.౭.౯౩) ఇతి|| పరబ్రహ్మధ్యానాదాత్మా పరబ్రహ్మవత్ ప్రక్షీణాశేషభావన: – కర్మభావనాబ్రహ్మాభావనోభయభావనేతి భావనాత్రయరహిత: ప్రాపణీయ ఇత్యభిధాయ, క్షేత్రజ్ఞ: కరణీ జ్ఞానం కరణం తస్య వై ద్విజ। నిష్పాద్య ముక్తికార్యం హి కృతకృత్యం నివర్తయేత్|| (వి.పు.౬.౭.౯౪) ఇతి కరణస్య పరబ్రహ్మధ్యానరూపస్య ప్రక్షీణాశేషభావనాత్మస్వరూపప్రాప్త్యా కృతకృత్యత్వేన నివృత్తివచనాద్యావత్సిద్ధి అనుష్ఠేయమ్ ఇత్యుక్త్వా తద్భావభావమాపన్నస్తదాऽసౌ పరమాత్మనా। భవత్యభేదీ భేదశ్చ తస్యాజ్ఞానకృతో భవేత్|| (వి.పు.౬.౭.౯౩,౯౪,౯౫) ఇతి ముక్తస్య స్వరూపమాహ। తద్భావ: బ్రహ్మణో భావ: స్వభావ:। న తు స్వరూపైక్యమ్, తద్భావభావమాపన్న ఇతి ద్వితీయభావశబ్దానన్వయాత్ పూర్వోక్తార్థవిరోధాచ్చ। యద్బ్రహ్మణ: ప్రక్షీణాశేషభావనత్వం తదాపత్తి: తద్భావభావాపత్తి:। యదైవమాపన్నస్తదాऽసౌ పరమాత్మనా అభేదీ భవతి భేదరహితో భవతి। జ్ఞనైకాకారతయా పరమాత్మనైకప్రకారస్యాస్య తస్మాద్భేదో దేవాదిరూప:। తదన్వయోऽస్య కర్మరూపాజ్ఞానమూల:। న స్వరూపకృత: స తు దేవాదిభేద: పరబ్రహ్మధ్యానేన మూలభూతాజ్ఞానరూపే కర్మణి వినష్టే హేత్వభావాన్నివర్తత ఇత్యభేదీ భవతి। యథోక్తమ్ – ఏకస్వరూపభేదస్తు బాహ్యకర్మవృతిప్రజ:। దేవాదిభేదేऽపధ్వస్తే నాస్త్యేవావరణో హి స:|| (వి.పు.౨.౧౪.౩౩) ఇతి||
ఏతదేవ వివృణోతి విభేదజనకేऽజ్ఞానే నాశమాత్యన్తికం గతే। ఆత్మానో బ్రహ్మణో భేదమసన్తం క: కరిష్యతి ఇతి। విభేద: – వివిధో భేద: – దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాత్మక:। యథోక్తం శౌనకేనాపి చతుర్విధోऽపి భేదోऽయం మిథ్యాజ్ఞాననిబన్ధన: (విష్ణుధర్మ.౧౦౦.౨౧) ఇతి। ఆత్మని జ్ఞానరూపే దేవాదిరూపవివిధభేదహేతుభూతకర్మాఖ్యాజ్ఞానే పరబ్రహ్మధ్యానేనాత్యన్తికనాశం గతే సతి హేత్వభావాదసన్తం పరస్మాత్ బ్రహ్మణ ఆత్మనో దేవాదిరూపభేదం క: కరిష్యతీత్యర్థ:। అవిద్యా కర్మసంజ్ఞాऽన్యా ఇతి హ్యత్రైవోక్తమ్||
(అద్వైతపరత్వేన పరాభిమతగీతోక్తివివరణమ్)
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి (భ.గీ.13-2) ఇత్యాదినాऽన్తర్యామిరూపేణ సర్వస్యాऽత్మతయా ఐక్యాభిధానమ్। అన్యథా – క్షరస్సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే। ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: ఇత్యాదిభిర్విరోధ:। అన్తర్యామిరూపేణ సర్వేషామాత్మత్వం తత్రైవ భగవతాऽభిహితమ్ ఈశ్వరస్సర్వభూతానాం హృద్దేశేऽర్జున తిష్ఠతి (భ.గీ.౧౮.౬౧), సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్ట: (భ.గీ.౧౫.౧౫) ఇతి చ। అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థిత: ఇతి చ తదేవోచ్యతే। భూతశబ్దో హ్యాత్మపర్యన్తదేహవచన:। యతస్సర్వేషామయమాత్మా తత ఏవ సర్వేషాం తచ్ఛరీరతయా పృథగవస్థానం ప్రతిషిధ్యతే న తదస్తి వినా యత్స్యాత్ ఇతి; భగవద్విభూత్యుపసంహారశ్చాయమితి తథైవాభ్యుపగన్తవ్యమ్। తత ఇదముచ్యతే –
యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదూర్జితమేవ వా। తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంऽశసమ్భవమ్।
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ || (భ.గీ.౧౦.౪౧.౪౨) ఇతి||
అతశ్శాస్త్రేషు న నిర్విశేషవస్తుప్రతిపాదనమస్తి । నాప్యర్థజాతస్య భ్రాన్తత్వప్రతిపాదనమ్। నాపి చిదచిదీశ్వరాణాం స్వరూపభేదనిషేధ:||
(అవిద్యాయాం సప్తవిధాః అనుపపత్తయః)
(అవిద్యాదూషణార్థం పరోక్తార్థానువాదః)
యదప్యుచ్యతే నిర్విశేషే స్వయంప్రకాశే వస్తుని దోషపరికల్పితమీశేశితవ్యా ద్యనన్తవికల్పం సర్వం జగత్। దోషశ్చ స్వరూపతిరోధానవివిధవిచిత్రవిక్షేపకరీ సదసదినర్వచనీయాऽనాద్యవిద్యా। సా చావశ్యాభ్యుపగమనీయా; అనృతేన హి ప్రత్యూఢా: (ఛా.౮.౩.౨) ఇత్యాదిభి: శ్రుతిభి:, బ్రహ్మణస్తత్త్వమస్యాది వాక్యసామానాధికరణ్యావగతజీవైక్యానుపపత్త్యా చ । సా తు న సతీ, భ్రాన్తిబాధయోరయోగాత్। నాప్యసతీ, ఖ్యాతిబాధయోశ్చాయోగాత్। అత: కోటిద్వయవినిర్ముక్తేయమవిద్యేతి తత్త్వవిద: – ఇతి।
(తత్ర ఆశ్రయానుపపత్తిః -1)
తదయుక్తమ్, సా హి కిమాశ్రిత్య భ్రమం జనయతి? న తావజ్జీవమాశ్రిత్య; అవిద్యా-పరికల్పితత్వాత్ జీవభావస్య। నాపి బ్రహ్మాశ్రిత్య; తస్య స్వయంప్రకాశజ్ఞానస్వరూపత్వేన అవిద్యావిరోధిత్వాత్। సా హి జ్ఞానబాధ్యాऽభిమతా||
జ్ఞానరూపం పరం బ్రహ్మ తన్నివర్త్యం మృషాత్మకమ్।
అజ్ఞానం చేత్తిరస్కుర్యాత్క: ప్రభుస్తన్నివర్తనే||
జ్ఞానం బ్రహ్మేతి చేత్ జ్ఞానమజ్ఞానస్య నివర్తకమ్।
బ్రహ్మవత్తత్ప్రకాశత్వాత్తదపి హ్యనివర్తకమ్||
జ్ఞానం బ్రహ్మేతి విజ్ఞానమస్తి చేత్స్యాత్ప్రమేయతా।
బ్రహ్మణోऽననుభూతిత్వం త్వదుక్త్యైవ ప్రసజ్యతే|| (శ్రీనాథమునిశ్లోకా:)
జ్ఞానస్వరూపం బ్రహ్మేతి జ్ఞానం తస్యా అవిద్యాయా బాధకమ్, న స్వరూపభూతం జ్ఞానమితి చేన్న, ఉభయోరపి బ్రహ్మస్వరూపప్రకాశత్వే సత్యన్యతరస్యావిద్యావిరోధిత్వమన్యతరస్య నేతి విశేషానవగమాత్।
ఏతదుక్తం భవతి – జ్ఞానస్వరూపం బ్రహ్మేత్యనేన జ్ఞానేన బ్రహ్మణి యస్స్వభావోऽవగమ్యతే; స బ్రహ్మణః స్వయంప్రకాశత్వేన స్వయమేవ ప్రకాశత ఇత్యవిద్యావిరోధిత్వే న కశ్చిద్విశేషస్స్వరూపతద్విషయ-జ్ఞానయో: – ఇతి।
(బ్రహ్మవిషయప్రమాణజ్ఞానం భ్రమనివర్తకమితి కల్పస్యయ దూషణమ్)
కిఞ్చ అనుభవస్వరూపస్య బ్రహ్మణోऽనుభవాన్తరాననుభావ్యత్వేన భవతో న తద్విషయం జ్ఞానమస్తి। అతో జ్ఞానమజ్ఞానవిరోధి చేత్స్వయమేవ విరోధి భవతీతి నాస్యా బ్రహ్మాశ్రయత్వసంభవ:। శుక్త్యాదయస్తు స్వయాథాత్మ్యప్రకాశే స్వయమసమర్థాస్స్వాజ్ఞానావిరోధినస్తన్నివర్తనే చ జ్ఞానాన్తరమపేక్షన్తే। బ్రహ్మ తు స్వానుభవసిద్ధస్వయాథాత్మ్యమితి స్వాజ్ఞానవిరోధ్యేవ। తత ఏవ నివర్తకాన్తరం చ నాపేక్షతే ||
(ప్రపఋచమిథ్యాత్వవిషయకం జ్ఞానం భ్రమనివర్తకమితి పక్షస్య దూషణమ్)
అథోచ్యేత – బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య మిథ్యాత్వజ్ఞానమజ్ఞానవిరోధి – ఇతి। న; ఇదం బ్రహ్మవ్యతిరిక్తమిథ్యాత్వజ్ఞానం కిం బ్రహ్మ యాథాత్మ్యాజ్ఞానవిరోధి? ఉత ప్రపఞ్చసత్యత్వరూపాజ్ఞానవిరోధీతి వివేచనీయమ్। న తావత్ బ్రహ్మయాథాత్మ్యాజ్ఞానవిరోధి, అతద్విషయత్వాత్ జ్ఞానాజ్ఞానయోరేకవిషయత్వేన హి విరోధ:। ప్రపఞ్చ-మిథ్యాత్వజ్ఞానం తత్సత్యత్వరూపాజ్ఞానేన విరుధ్యతే। తేన ప్రపఞ్చసత్యత్వరూపాజ్ఞానమేవ బాధితమితి బ్రహ్మస్వరూపాజ్ఞానం తిష్ఠత్యేవ। బ్రహ్మస్వరూపాజ్ఞానం నామ తస్య సద్వితీయత్వమేవ। తత్తు తద్వ్యతిరిక్తస్య మిథ్యాత్వజ్ఞానేన నివృత్తమ్। స్వరూపం తు స్వానుభవసిద్ధమితి చేన్న; బ్రహ్మణోऽద్వితీయత్వం స్వరూపం స్వానుభవసిద్ధమితి తద్విరోధి సద్వితీయత్వరూపాజ్ఞానం తద్బాధశ్చ న స్యాతామ్। అద్వితీయత్వం ధర్మ ఇతి చేన్న; అనుభవస్వరూపస్య బ్రహ్మణోऽనుభావ్యధర్మవిరహస్య భవతైవ ప్రతిపాదితత్వాత్। అతో జ్ఞానస్వరూపస్య బ్రహ్మణో విరోధాదేవ నాజ్ఞానాశ్రయత్వమ్||
(అవిద్యయా బ్రహ్మణః తిరోధానానుపపత్తిః 2)
కిఞ్చ – అవిద్యయా ప్రకాశైకస్వరూపం బ్రహ్మ తిరోహిత్Ћిమతి వదతా స్వరూపనాశ ఏవోక్తస్స్యాత్ । ప్రకాశతిరోధానం నామ ప్రకాశోత్పత్తిప్రతిబన్ధో విద్యమానస్య వినాశో వా। ప్రకాశస్య అనుత్పాద్యత్వాభ్యుపగమేన ప్రకాశతిరోధానం ప్రకాశనాశ ఏవ||
(అవిద్యాస్వరూపానుపపత్తిః -3)
అపి చ నిర్విషయా నిరాశ్రయా స్వప్రకాశేయమనుభూతిస్స్వాశ్రయదోషవశాదనన్తాశ్రయమనన్త- విషయమాత్మానమనుభవతీత్యత్ర కిమయం స్వాశ్రయదోష: పరమార్థభూత:? ఉతాపరమార్థభూత ఇతి వివేచనీయమ్। న తావత్పరమార్థ:, అునభ్యపగమాత్। నాప్యపరమార్థ:, తథా సతి హి ద్రష్టృత్వేన వా దృశ్యత్వేన వా దృశిత్వేన వాభ్యుపగమనీయ:। న తావద్దృశి:, దృశిస్వరూపభేదానభ్యుపగమాత్; భ్రమాధిష్ఠానభూతాయాస్తు సాక్షాద్దృశేర్మాధ్యిమకపక్ష-ప్రసఙ్గేనాపారమార్థ్యానభ్యుపగమాచ్చ। ద్రష్టృదృశ్యయోస్తదవచ్ఛిన్నాయా దృశేశ్చ కాల్పనికత్వేన మూలదోషాన్తరాపేక్షయాऽనవస్థా స్యాత్। అథైతత్పరిజిహీర్షయా పరమార్థసతీ అనుభూతిరేవ బ్రహ్మరూపో దోష ఇతి చేత్; బ్రహ్మైవ చేద్దోష:; ప్రపఞ్చదర్శనస్యైవ తన్మూలం స్యాత్। కిం ప్రపఞ్చతుల్యావిద్యాన్తరపరికల్పనేన? బ్రహ్మణో దోషత్వే సతి తస్య నిత్యత్వేనానిర్మోక్షశ్చ స్యాత్। అతో యావద్బ్రహ్మవ్యతిరిక్తపారమార్థికదోషానభ్యుపగమ:; న తావద్భ్రాన్తిరుపపాదితా భవతి।
(అనిర్వచనీయత్వానుపపత్తి: – 4)
అనిర్వచనీయత్వం చ కిమభిప్రేతమ్। సదసద్విలక్షణత్వమితి చేత్, తథావిధస్య వస్తున: ప్రమాణశూన్యత్వేన అనిర్వచనీయతైవ స్యాత్। ఏతదుక్తం భవతి – సర్వం హి వస్తుజాతం ప్రతీతివ్యవస్థాప్యమ్। సర్వా చ ప్రతీతిస్సదసదాకారా। సదసదాకారాయాస్తు ప్రతీతేస్సదసద్విలణం విషయ ఇత్యభ్యుపగమ్యమానే సర్వం సర్వప్రతీతేర్విషయస్స్యాత్ – ఇతి||
(అవిద్యాయాం ప్రమాణానుపపత్తిప్రదర్శనార్థం పూర్వపక్షోపన్యాసః)
అథ స్యాత్ – వస్తుస్వరూపతిరోధానకరమాన్తరబాహ్యరూపవివిధాధ్యాసోపాదానం సదసదినర్వచనీయం అవిద్యా అజ్ఞానాదిపదవాచ్యం వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞాననివర్త్యం జ్ఞానప్రాగభావాతిరేకేణ భావరూపమేవ కిఞ్చిద్వస్తు ప్రత్యక్షానుమానాభ్యాం ప్రతీయతే। తదుపహితబ్రహ్మోపాదానశ్చావికారే స్వప్రకాశచిన్మాత్రవపుషి తేనైవ తిరోహితస్వరూపే ప్రత్యగాత్మన్యహఙ్కారజ్ఞానజ్ఞేయవిభాగరూపోऽధ్యాస:। తస్యైవావస్థావిశేషేణ అధ్యాసరూపే జగతి జ్ఞానబాధ్య-సర్పరజతాదివస్తు తత్తజ్జ్ఞానరూపాధ్యాసోऽపి జాయతే। కృత్స్నస్య మిథ్యారూపస్య తదుపాదానత్వం చ మిథ్యాభూతస్యార్థస్య మిథ్యాభూతమేవ కారణం భవితుమర్హాతీతి హేతుబలాదవగమ్యతే।
(అవిద్యావిషయే ప్రత్యక్షస్య ప్రమాణతా)
కారణాజ్ఞానవిషయం ప్రత్యక్షం తావత్ అహమజ్ఞో మామన్యం చ న జానామి ఇత్యపరోక్షావభాస:। అయం తు న జ్ఞానప్రాగభావవిషయ: స హి షష్ఠప్రమాణగోచర:। అయన్తు అహం సుఖీతివదపరోక్ష: అభావస్య ప్రత్యక్షత్వాభ్యుపగమేऽప్యయమనుభవో నాత్మజ్ఞానాభావవిషయ:; అనుభవవేలాయామపి జ్ఞానస్య విద్యమానత్వాత్, అవిద్యమానత్వే జ్ఞానాభావప్రతీత్యనుపపత్తేశ్చ||
ఏతదుక్తం భవతి – అహమజ్ఞ ఇత్యస్మిన్నుభవే అహమిత్యాత్మనోऽభావధర్మితయా జ్ఞానస్య చ ప్రతియోగితయాऽవగతిరస్తి వా, న వా? అస్తి చేద్విరోధాదేవ న జ్ఞానాభావానుభవసమ్భవ:। నో చేద్ధర్మిప్రతియోగిజ్ఞానసవ్యపేక్షా జ్ఞానాభావానుభవస్సుతరాం న సమ్భవతి। జ్ఞానాభావస్యానుమేయత్వే అభావాఖ్యప్రమాణవిషయత్వే చేయమనుపపత్తిస్సమానా। అస్యాజ్ఞానస్య భావరూపత్వే ధర్మిప్రతియోగిజ్ఞానసద్భావేऽపి విరోధాభావాదయమనుభవో భావరూపాజ్ఞానవిషయ ఏవాభ్యుపగన్తవ్య: – ఇతి।
(భావరూపాజ్ఞానస్య సాక్షిచైతన్యవిరోధిత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
నను చ – భావరూపమప్యజ్ఞానం వస్తుయాథాత్మ్యావభాసరూపేణ సాక్షిచైతన్యేన విరుధ్యతే। మైవమ్ – సాక్షిచైతన్యం న వస్తుయాథాత్మ్యవిషయమ్, అపి తు అజ్ఞానవిషయమ్; అన్యథా మిథ్యార్థావభాసానుపపత్తే:। న హ్యజ్ఞానవిషయేణ జ్ఞానేనాజ్ఞానం నివర్త్యత ఇతి న విరోధ:।
నను చేదం భావరూపమప్యజ్ఞానం విషయవిశేషవ్యావృత్తమేవ సాక్షిచైతన్యస్య విషయో భవతి। స విషయ: ప్రమాణానధీనసిద్ధిరితి కథమివ సాక్షిచైతన్యేనాస్మదర్థవ్యావృత్తం అజ్ఞానం విషయీక్రియతే ।
నైష దోష:, సర్వమేవ వస్తుజాతం జ్ఞాతతయా అజ్ఞాతతయా వా సాక్షిచైతన్యస్య విషయభూతమ్। తత్ర జడత్వేన జ్ఞాతతయా సిధ్యత ఏవ ప్రమాణవ్యవధానాపేక్షా। అజడస్య తు ప్రత్యగ్వస్తునస్స్వయం సిధ్యతో న ప్రమాణవ్యవధానాపేక్షేతి సదైవాజ్ఞానస్య వ్యావర్తకత్వేనావభాసో యుజ్యతే। తస్మాన్న్యాయోపబృంహితేన ప్రత్యక్షేణ భావరూపమేవాజ్ఞానం ప్రతీయతే।
(భావరూపస్యాజ్ఞానస్య అనుమానతః సిద్ధిశఙ్కా)
తదిదం భావరూపమజ్ఞామనుమానేనాపి సిద్ధ్యతి। వివాదాధ్యాసితం ప్రమాణజ్ఞానం స్వప్రాగభావవ్యతిరిక్తస్వవిషయావరణ-స్వనివర్త్యస్వదేశగతవస్త్వన్తరపూర్వకమ్, అప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వాత్, అన్ధకారే ప్రథమోత్పన్నప్రదీపప్రభావత్ ఇతి।
(తమసో ద్రవ్యత్వసమర్థనమ్)
ఆలోకాభావమాత్రం వా రూపం దర్శనాభావమాత్రం వా తమో న ద్రవ్యాన్తరమ్, తత్కథం భావరూపాజ్ఞానసాధనే నిదర్శనతయోపన్యస్యత ఇతి చేత్; ఉచ్యతే బహులత్వవిరలత్వాద్యవస్థాయోగేన రూపవత్తయా చోపలబ్ధేర్ద్రవ్యాన్తరమేవ తమ ఇతి నిరవద్యమితి||
(భావరూపాజ్ఞాననిరాసారమ్భః, తత్ర నివర్త్యనివర్తకవిరోధశ్చ)
అత్రోచ్యతే – అహమజ్ఞో మామన్యం చ న జానామి ఇత్యత్రోపపత్తిసహితేన కేవలేన చ ప్రత్యక్షేణ న భావరూపమజ్ఞానం ప్రతీయతే। యస్తు జ్ఞానప్రాగభావవిషయత్వే విరోధ ఉక్త:, స హి భావరూపాజ్ఞానేऽపి తుల్య:। విషయత్వేనాశ్రయత్వేన చాజ్ఞానస్య వ్యావర్తకయా ప్రత్యగర్థ: ప్రతిపన్నో వా, అప్రతిపన్నో వా?। ప్రతిపన్నశ్చేత్; తత్స్వరూపజ్ఞాననివర్త్యం తదజ్ఞానం తస్మిన్ప్రతిపన్నే కథమివ తిష్ఠతి। అప్రతిపన్నశ్చేద్వ్యావర్తకాశ్రయవిషయజ్ఞాన శూన్యమజ్ఞానం కథమనుభూయేత ||
(విశదావిశదవిభాగాత్ అవిరోధశఙ్కా, తత్పరిహారశ్చ)
అథ విశదస్వరూపావభాసోऽజ్ఞానవిరోధీ, అవిశదస్వరూపం తు ప్రతీయత ఇత్యాశ్రయవిషయజ్ఞానే సత్యపి నాజ్ఞానానుభవవిరోధ:- ఇతి। హన్త తర్హి జ్ఞానప్రాగభావోऽపి విశదస్వరూపవిషయ:। ఆశ్రయప్రతియోగిజ్ఞానం తు అవిశదస్వరూపవిషయమితి న కశ్చిద్విశేషోऽన్యత్రాభినివేశాత్ ||
(అజ్ఞానస్య భావరూపత్వేऽపి సాపేక్షతా)
భావరూపస్య అజ్ఞానస్యాపి హ్యజ్ఞానమితి సిధ్యత: ప్రాగభావసిద్ధావివ సాపేక్షత్వమస్త్యేవ; తథా హి అజ్ఞానమితి జ్ఞానాభావస్తదన్యస్తద్విరోధీ వా? త్రయాణామపి తత్స్వరూపజ్ఞానాపేక్షాऽవశ్యాశ్రయణీయా। యద్యపి తమస్స్వరూపప్రతిపత్తౌ ప్రకాశాపేక్షా న విద్యతే; తథాऽపి ప్రకాశవిరోధీత్యనేనాకారేణ ప్రతిపత్తౌ ప్రకాశప్రతిపత్త్యపేక్షాऽస్త్యేవ। భవదభిమతాజ్ఞానం న కదాచిత్స్వరూపేణ సిద్ధ్యతి అపిత్వజ్ఞానమిత్యేవ । తథా సతి జ్ఞానాభావవత్తదపేక్షత్వం సమానమ్ ||
(అజ్ఞానస్య జ్ఞానప్రాగభావతాసమర్థనమ్)
జ్ఞానప్రాగభావస్తు భవతాऽప్యభ్యుపగమ్యతే। ప్రతీయతే చేత్యుభయాభ్యుపేతో జ్ఞానప్రాగభావ ఏవ అహమజ్ఞో మామన్యం చ న జానామి ఇత్యనుభూయత ఇత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ ||
(అజ్ఞః ఇతి ప్రత్యక్షస్య భావరూపాజ్ఞానవిషయత్వే ప్రతికూలతర్కః)
నిత్యముక్తస్వప్రకాశచైతన్యైకస్వరూపస్య బ్రహ్మణోऽజ్ఞానానుభవశ్చ న సంభవతి, స్వానుభవస్వరూపత్వాత్। స్వానుభవస్వరూపమపి తిరోహితస్వరూపమజ్ఞానమనుభవతీతి చేత్; కిమిదం తిరోహితస్వరూపత్వమ్। అప్రకాశిత- స్వరూపత్వమితి చేత్, స్వానుభవస్వరూపస్య కథమప్రకాశిత-స్వరూపత్వమ్। స్వానుభవస్వరూపస్యాపి అన్యతోऽప్రకాశితస్వరూపత్వమాపద్యత ఇతి చేత్; ఏవం తర్హి ప్రకాశాఖ్యధర్మానభ్యుపగమేన ప్రకాశస్యైవ స్వరూపత్వాదన్యతస్స్వరూపనాశ ఏవ స్యాదితి పూర్వమేవోక్తమ్||
(భావరూపాజ్ఞానవిషయత్వే దూషణాన్తరమ్)
కిఞ్చ – బ్రహ్మస్వరూపతిరోధానహేతుభూతమేతదజ్ఞానం స్వయమనుభూతం సత్ బ్రహ్మ తిరస్కరోతి। బ్రహ్మ తిరస్కృత్య స్వయం తదనుభవివషయో భవతీత్యన్యోన్యాశ్రయణమ్||
అనుభూతమేవ తిరస్కరోతీతి చేత్, యద్యతిరోహితస్వరూపమేవ బ్రహ్మాజ్ఞానమనుభవతి; తదా తిరోధానకల్పనా నిష్ప్రయోజనా స్యాత్; అజ్ఞానస్వరూపకల్పనా చ। బ్రహ్మణోऽజ్ఞానాదర్శనవత్ అజ్ఞానకార్యతయాऽభిమతప్రపఞ్చదర్శనస్యాపి సమ్భవాత్। కిఞ్చ – బ్రహ్మణోऽజ్ఞానానుభవ: కిం స్వతోऽన్యతో వా? స్వతశ్చేదజ్ఞానానుభవస్య స్వరూపప్రయుక్తత్వేన అనిర్మోక్షస్స్యాత్। అనుభూతిస్వరూపస్య బ్రహ్మణోऽజ్ఞానానుభవస్వరూపత్వేన మిథ్యారజతబాధకజ్ఞానేన రజతానుభవస్యాపి నివృత్తివన్నివర్తక-జ్ఞానేనాజ్ఞానానుభూతిరూపబ్రహ్మస్వరూపనివృత్తిర్వా। అన్యతశ్చేత్, కిం తదన్యత్? అజ్ఞానాన్తరమితి చేత్; అనవస్థా స్యాత్। బ్రహ్మ తిరస్కృత్యైవ స్వయమనుభవవిషయో భవతీతి చేత్; తథా సతీదమజ్ఞానం కాచాదివత్ స్వసత్తయా బ్రహ్మ తిరస్కరోతీతి జ్ఞానబాధ్యత్వమజ్ఞానస్య న స్యాత్||
అథేదమజ్ఞానం స్వయమనాది, బ్రహ్మణస్స్వసాక్షిత్వం బ్రహ్మస్వరూపతిరస్కృతిం చ యుగపదేవ కరోతి। అతో నానవస్థాదయో దోషా ఇతి నైతత్; స్వానుభవస్వరూపస్య బ్రహ్మణస్స్వరూపతిరస్కృతిమన్తరేణ సాక్షిత్వాపాదనాయోగాత్। హేత్వన్తరేణ తిరస్కృతమితి చేత్, తర్హ్యస్యానాదిత్వమపాస్తమ్। అనవస్థా చ పూర్వోక్తా। అతిరస్కృతస్వరూపస్యైవ సాక్షిత్వాపాదనే బ్రహ్మణస్స్వానుభవైకతానతా చ న స్యాత్||
(పూర్వోక్తవిశదావిశదావభాసదూషణమ్)
అపి చ – అవిద్యయా బ్రహ్మణి తిరోహితే తద్బ్రహ్మ న కిఞ్చిదపి ప్రకాశతే? ఉత కిఞ్చిత్ప్రకాశతే? పూర్వస్మిన్ కల్పే ప్రకాశమాత్రస్వరూపస్య బ్రహ్మణోऽప్రకాశే తుచ్ఛతాపత్తిరసకృదుక్తా। ఉత్తరస్మిన్కల్పే సచ్చిదానన్దైకరసే బ్రహ్మణి కోऽయమంశస్తిరస్క్రియతే; కో వా ప్రకాశతే? నిరంశే నిర్విశేషే ప్రకాశమాత్రే వస్తున్యాకారద్వయాసమ్భవేన తిరస్కార: ప్రకాశశ్చ యుగపన్న సంగచ్ఛేతే। అథ సచ్చిదానన్దైకరసం బ్రహ్మ అవిద్యయా తిరోహితస్వరూపమవిశదమివ లక్ష్యత ఇతి ప్రకాశమాత్రస్వరూపస్య విశదతాऽవిశదతా వా కింరూపా। ఏతదుక్తం భవతి – యస్సాంశస్సవిశేష: ప్రకాశవిషయ:; తస్య సకలావభాసో విశదావభాస:, కతిపయవిశేష రహితావభాసశ్చావిశదావభాస:। తత్ర య ఆకారోऽప్రతిపన్నస్తస్మిన్నంశే ప్రకాశాభావాదేవ ప్రకాశావైశద్యం న విద్యతే। యచ్చాంశ: ప్రతిపన్నస్తస్మిన్నంశే తద్విషయప్రకాశో విశద ఏవ। అతస్సర్వత్ర ప్రకాశాంశే అవైశద్యం న సంభవతి। విషయేऽపి స్వరూపే ప్రతీయమానే తద్గతకతిపయవిశేషాప్రతీతిరేవావైశద్యమ్। తస్మాదవిషయే నిర్విశేషే ప్రకాశమాత్రే బ్రహ్మణి స్వరూపే ప్రకాశమానే తద్గతకతిపయవిశేషాప్రతీతిరూపావైశద్యం నామాజ్ఞానకార్యం న సంభవతి।
(విశదావిశదావభాసస్యైవ ముఖాన్తరేణ దూషణమ్)
అపి చ – ఇదమవిద్యాకార్యమవైశద్యం తత్త్వజ్ఞానోదయాన్నివర్తతే న వా? అనివృత్తావపవర్గాభావ:। నివృత్తౌ చ వస్తు కిం రూపమితి వివేచనీయమ్। విశదస్వరూపమితి చేత్; తద్విశదస్వరూపం ప్రాగస్తి; న వా? అస్తి చేదవిద్యాకార్యమవైశద్యం తన్నివృత్తిశ్చ న స్యాతామ్। నో చేన్మోక్షస్య కార్యతయా అనిత్యతా స్యాత్||
(దూషణాన్తరాణి)
అస్యాజ్ఞానస్యాశ్రయానిరూపణాదేవాసంభవ: పూర్వమేవోక్త:। అపి చ – అపరమార్థదోషమూలభ్రమవాదినా నిరధిష్ఠానభ్రమాసంభవోऽపి దురుపపాద:; భ్రమహేతుభూతదోషాశ్రయత్వవదధిష్ఠానాపారమార్థ్యేऽపి భ్రమోపపత్తే:। తతశ్చ సర్వశూన్యత్వమేవ స్యాత్||
(ఉక్తాజ్ఞానే అనుమానప్రమాణదూషణమ్)
యదుక్తమనుమానేనాపి భావరూపమజ్ఞానం సిధ్యతీతి; తదయుక్తమ్; అనుమానాసంభవాత్। ననూక్తమనుమానమ్। సత్యముక్తమ్। దురుక్తం తు తత్; అజ్ఞానేऽప్యనభిమతాజ్ఞానాన్తరసాధనేన విరుద్ధత్వాద్ధేతో:। తత్రాజ్ఞానాన్తరాసాధనే హేతోరనైకాన్త్యమ్। సాధనే చ తదజ్ఞానమజ్ఞానసాక్షిత్వం నివారయతి। తతశ్చాజ్ఞానకల్పనా నిష్ఫలా స్యాత్ ||
(అనుమానే దూషణాన్తరమ్)
దృష్టాన్తశ్చ సాధనవికల:; దీపప్రభాయా అప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వాభావాత్। సర్వత్ర జ్ఞానస్యైవ హి ప్రకాశకత్వమ్। సత్యపి దీపే జ్ఞానేన వినా విషయప్రకాశాభావాత్। ఇన్ద్రియాణామపి జ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వమేవ; న ప్రకాశకత్వమ్। ప్రదీపప్రభాయాస్తు చక్షురిన్ద్రియస్య జ్ఞానముత్పాదయతో విరోధితమోనిరసనద్వారేణ ఉపకారకత్వమాత్రమేవ। ప్రకాశకజ్ఞానోత్పత్తౌ వ్యాప్రియమాణచక్షురిన్ద్రియోపకారకహేతుత్వమపేక్ష్య దీపస్య ప్రకాశకత్వవ్యవహార:। నాస్మాభిర్జ్ఞానతుల్య-ప్రకాశకత్వాభ్యుపగమేన దీపప్రభా నిదర్శితా। అపి తు జ్ఞానస్యైవ స్వవిషయావరణనిరసనపూర్వక-ప్రకాశకత్వమఙ్గీకృత్యేతి చేన్న, న హి విరోధినిరసనమాత్రం ప్రకాశకత్వమ్; అపి త్వర్థపరిచ్ఛేద:। వ్యవహారయోగ్యతాపాదానమితి యావత్। తత్తు జ్ఞానస్యైవ। యద్యుపకారకాణామపి అప్రకాశితార్థప్రకాశకత్వమఙ్గీకృతం, తర్హీన్ద్రియాణాముపకారకతమత్వేనాప్రకాశితార్థ-ప్రకాశకత్వం అఙ్గీకరణీయమ్। తథా సతి తేషాం స్వనివర్త్య-??వస్త్వన్తరపూర్వకత్వాభావాద్ధేతోః అనైకాన్త్యమిత్యలమనేన||
(భావరూపాజ్ఞానానుమానస్య ప్రతికూలతర్కపరాహతిః)
ప్రతిప్రయోగాశ్చ – 1. వివాదాధ్యాసిమజ్ఞానం న జ్ఞానమాత్రబ్రహ్మాశ్రయమ్; అజ్ఞానత్వాత్; శుక్తికాద్యజ్ఞానవత్। జ్ఞాత్రాశ్రయం హి తత్। 2. వివాదాధ్యాసితమజ్ఞానం న జ్ఞానమాత్రబ్రహ్మావరణమ్; అజ్ఞానత్వాత్, శుక్తికాద్యజ్ఞానవత్। విషయావరణం హి తత్। 3. వివాదాధ్యాసితమజ్ఞానం న జ్ఞాననివర్త్యమ్; జ్ఞానవిషయానావరణత్వాత్; యత్ జ్ఞాననివర్త్యమజ్ఞానం తత్ జ్ఞానవిషయావరణమ్। యథా శుక్తికాద్యజ్ఞానమ్। 4. బ్రహ్మ నాజ్ఞానాస్పదమ్, జ్ఞాతృత్వవిరహాత్; ఘటాదివత్। 5. బ్రహ్మ నాజ్ఞానావరణమ్; జ్ఞానావిషయత్వాత్। యదజ్ఞానావరణం తజ్జ్ఞానవిషయభూతమ్; యథా శుక్తికాది। 6. బ్రహ్మ న జ్ఞాననివర్త్యాజ్ఞానమ్; జ్ఞానావిషయత్వాత్। యత్ జ్ఞాననిర్త్యాజ్ఞానం, తజ్జ్ఞానవిషయభూతమ్; యథా శుక్తికాది। 7. వివాదాధ్యాసితం ప్రమాణజ్ఞానం స్వప్రాగభావాతిరక్తాజ్ఞానపూర్వకం న భవతి, ప్రమాణజ్ఞానత్వాత్, భవదభిమతాజ్ఞానసాధనప్రమాణజ్ఞానవత్ । 8. జ్ఞానం న వస్తునో వినాశకమ్, శక్తివిశేషోపబృంహణవిరహే సతి జ్ఞానత్వాత్। యద్వస్తునో వినాశకం తచ్ఛక్తివిశేషోపబృంహితం జ్ఞానమజ్ఞానం చ దృష్టమ్; యథేశ్వరయోగిప్రభృతిజ్ఞానమ్; యథా చ ముద్గరాది। 9. భావరూపమజ్ఞానం న జ్ఞానవినాశ్యమ్; భావరూపత్వాత్, ఘటాదివదితి।
(అన్తిమే ప్రతికూలతర్కే వ్యాప్తిభఙ్గశఙ్కాపరిహారౌ)
అథోచ్యేత – బాధకజ్ఞానేన పూర్వజ్ఞానోత్పన్నానాం భయాదీనాం వినాశో దృశ్యతే – ఇతి। నైవమ్ – న హి జ్ఞానేన తేషాం వినాశ:; క్షణికత్వేన తేషాం స్వయమేవ వినాశాత్; కారణనివృత్త్యా చ పశ్చాదనుత్పత్తే:। క్షణికత్వం చ తేషాం జ్ఞానవదుత్పత్తికారణసన్నిధాన ఏవోపలబ్ధే:; అన్యథాऽనుపలబ్ధేశ్చావగమ్యతే। అక్షణికత్వే చ భయాదీనాం భయాదిహేతుభూతజ్ఞానసన్తతావవిశేషేణ సర్వేషాం జ్ఞానానాం భయాద్యుత్పత్తిహేతుత్వేనానేకభయోపలబ్ధిప్రసఙ్గాచ్చ||
(అవిద్యానుమానప్రయోగదూషణమ్)
స్వప్రాగభావవ్యతిరిక్తవస్త్వన్తరపూర్వకమితి వ్యర్థవిశేషణోపాదానేన ప్రయోగకుశలతా చాऽవిష్కృతా। అతోऽనుమానేనాపి న భావరూపాజ్ఞానసిద్ధి:।
(అవిద్యాయాం ప్రమాణాన్తరస్యాప్యభావః)
శ్రుతితదర్థాపత్తిభ్యామజ్ఞానాసిద్ధిరనన్తరమేవ వక్ష్యతే। మిథ్యార్థస్య హి మిథ్యైవోపాదానం భవితుమర్హాతీత్యేతదపి న విలక్షణత్వాత్ (బ్ర.సూ.౨.౧.౪) ఇత్యధికరణన్యాయేన పరిహ్రియతే। అతోऽనిర్వచనీయాజ్ఞానవిషయా న కాచిదపి ప్రతీతిరస్తి।
(ఖ్యాతివిచారారమ్భః)
ప్రతీతిభ్రాన్తిబాధైరపి న తథాऽభ్యుపగమనీయమ్। ప్రతీయమానమేవ హి ప్రతీతిభ్రాన్తిబాధవిషయ:। ఆభి: ప్రతీతిభి: ప్రతీత్యన్తరేణ చానుపలబ్ధమాసాం విషయ ఇతి న యుజ్యతే కల్పయితుమ్||
(అనిర్వచనీయఖ్యాతిః)
శుక్త్యాదిషు రజతాదిప్రతీతే:, ప్రతీతికాలేऽపి తన్నాస్తీతి బాధేన చాన్యస్యాన్యథాభానాయోగాచ్చ సదసదనిర్వచనీయమపూర్వమేవేదం రజతం దోషవశాత్ ప్రతీయత ఇతి కల్పనీయమితి చేత్;
(అన్యథాఖ్యాతేరపరిహార్యతా)
న; తత్కల్పనాయామప్యన్యస్యాన్యథాభానస్యావర్జనీయత్వాత్; అన్యథాభానాభ్యుపగమాదేవ ఖ్యాతిప్రవృత్తిబాధ-భ్రమత్వానాముపపత్తే: అత్యన్తాపరిదృష్టాకారణకవస్తుకల్పనాయోగాత్ । కల్ప్యమానం హీదమనిర్వచనీయమ్, న తావదనిర్వచనీయమితి ప్రతీయతే; అపి తు పరమార్థరజతమిత్యేవ। అనిర్వచనీయమిత్యేవ ప్రతీతం చేత్; భ్రాన్తిబాధయో: ప్రవృత్తేరప్యసమ్భవ:। అతోऽన్యస్యాన్యథాభానవిరహే ప్రతీతిప్రవృత్తిబాధభ్రమత్వానామనుపపత్తే: తస్యాపరిహార్యత్వాచ్చ; శుక్త్యాదిరేవ రజతాద్యాకారేణావభాసత ఇతి భవతాభ్యుపగన్తవ్యమ్। ఖ్యాత్యన్తరవాదినాం చ సుదూరమపి గత్వాऽన్యథావభాసోऽవశ్యాశ్రయణీయ: -అసత్ఖ్యాతిపక్షే సదాత్మనా; ఆత్మఖ్యాతిపక్షేऽర్థాత్మనా; అఖ్యాతిపక్షేऽపి అన్యవిశేషణమన్యవిశేషణత్వేన; జ్ఞానద్వయమేకత్వేన చ; విషయాసద్భావపక్షేऽపి విద్యమానత్వేన||
(అనిర్వచనీయోత్పత్తేః అకారణకతా)
కిఞ్చ – అనిర్వచనీయమపూర్వరజతమత్ర జాతమితి వదతా తస్య జన్మకారణం వక్తవ్యమ్; న తావత్తత్ప్రతీతి: తస్యాస్తద్విషయత్వేన తదుత్పత్తే: ప్రాగాత్మలాభాయోగాత్। నిర్విషయా జాతా తదుత్పాద్య తదేవ విషయీకరోతీతి మహతామిదముపపాదనమ్। అథేన్ద్రియాదిగతో దోష:, తన్న; తస్య పురుషాశ్రయత్వేనార్థగత-కార్యస్యోత్పాదకత్వాయోగాత్। నాపీన్ద్రియాణి, తేషాం జ్ఞానకారణత్వాత్। నాపి దుష్టానీన్ద్రియాణి, తేషామపి స్వకార్యభూతే జ్ఞాన ఏవ హి విశేషకరత్వమ్ అనాదిమిథ్యాజ్ఞానోపాదానత్వం తు పూర్వమేవ నిరస్తమ్||
(అనిర్వచనీయస్య బుద్ధిశబ్దాన్వయనియమానుపపత్తిః)
కిఞ్చ – అపూర్వమనిర్వచనీయమిదం వస్తుజాతం రజతాదిబుద్ధిశబ్దాభ్యాం కథమివ విషయీక్రియతే, న ఘటాదిబుద్ధిశబ్దాభ్యామ్। రజతాదిసాదృశ్యాదితి చేత్; తర్హి తత్సదృశమిత్యేవ ప్రతీతిశబ్దౌ స్యాతామ్। రజతాదిజాతియోగాదితి చేత్; సా కిం పరమార్థభూతా; అపరమార్థభూతా వా; న తావత్పరమార్థభూతా, తస్యా అపరమార్థాన్వయాయోగాత్। నాప్యపరమార్థభూతా, పరమార్థాన్వయాయోగాత్। అపరమార్థే పరమార్థబుద్ధిశబ్దయో: నిర్వాహకత్వాయోగాచ్చేత్యలమపరిణతకుతర్కనిరసనేన||
(సర్వత్రాబాధితా యథార్థఖ్యాతిః)
అథవా
యథార్థం సర్వవిజ్ఞానమితి వేదవిదాం మతమ్ ।శ్రుతిస్మృతిభ్యస్సర్వస్య సర్వాత్మత్వప్రతీతిత:||
బహుస్యాం (ఛా.౬.౨.౩) ఇతిసఙ్కల్పపూర్వసృష్ట్యాద్యుపక్రమే।
తాసాం త్రివృతమేకైకాం (ఛాం.౬.౩.౩) ఇతి శ్రుత్యైవ చోదితమ్||
త్రివృత్కరణమేవం హి ప్రత్యక్షేణోపలభ్యతే । యదగ్నేరోహితం రూపం తేజసస్తదపామపి||
శుక్లం కృష్ణం పృథివ్యాశ్చేత్యగ్నావేవ త్రిరూపతా।
శ్రుత్యైవ దర్శితా తస్మాత్సర్వే సర్వత్ర సఙ్గతా:||
పురాణే చైవమేవోక్తం వైష్ణవే సృష్ట్యుపక్రమే||
నానావీర్యా: పృథగ్భూతాస్తతస్తే సంహతిం వినా।
నాశక్నువన్ ప్రజాస్స్రష్టుమసమాగమ్య కృత్స్నశ:||
సమేత్యాన్యోన్యసంయోగం పరస్పరసమాశ్రయా:।
మహదాద్యా విశేషాన్తా హ్యణ్డమిత్యాదినా తత:|| (వి.పు.౧.౨.౫౨,౫౩,౫౪)
సూత్రకారోऽపి భూతానాం త్రిరూపత్వం తథాऽవదత్।
త్రయాత్మకత్వాత్తు భూయస్త్వాత్ (బ్ర.సూ.౩.౧.౨) ఇతి తేనాభిధాభిదా||
సోమాభావే చ పూతీకగ్రహణం శ్రుతిచోదితమ్ ।
సోమావయవసద్భావాదితి న్యాయవిదో విదు:||
వ్రీహ్యభావే చ నీవారగ్రహణం వ్రీహిభావత:।
తదేవ సదృశం తస్య యత్తద్ద్రవ్యైకదేశభాక్ ||
శుక్త్యాదౌ రజతాదేశ్చ భావ: శ్రుత్యైవ బోధిత:।
రూప్యశుక్త్యాదినిర్దేశభేదో భూయస్త్వహేతుక:||
రూప్యాదిసదృశశ్చాయం శుక్త్యాదిరుపలభ్యతే।
అతస్తస్యాత్ర సద్భావ: ప్రతీతేరపి నిశ్చిత:||
కదాచిచ్చక్షురాదేస్తు దోషాచ్ఛుక్త్యంశవర్జిత:।
రజతాంశో గృహీతోऽతో రజతార్థీ ప్రవర్తతే|| దోషహానౌ తు శుక్త్యంశే గృహీతే తన్నివర్తతే।
అతో యథార్థం రూప్యాదివిజ్ఞానం శుక్తికాదిషు|| బాధ్యబాధకభావోऽపి భూయస్త్వేనోపపద్యతే।
శుక్తిభూయస్త్వవైకల్యసాకల్యగ్రహరూపత:||
నాతో మిథ్యార్థసత్యార్థవిషయత్వనిబన్ధన:। ఏవం సర్వస్య సర్వత్వే వ్యవహారవ్యవస్థితి:||
(స్వాప్నార్థసత్యతాసమర్థనమ్)
స్వప్నే చ ప్రాణినాం పుణ్యపాపానుగుణం భగవతైవ తత్తత్పురుషమాత్రానుభావ్యా: తత్తత్కాలావసానా: తథాభూతాశ్చార్థాస్సృజ్యన్తే। తథా హి శ్రుతి: స్వప్నవిషయా న తత్ర రథా న రథయోగా న పన్థానో భవన్తి। అథ రథాన్ రథయోగాన్పథస్సృజతే। న తత్రాऽనన్దా ముద: ప్రముదో భవన్తి। అథానన్దాన్ముద: ప్రముదస్సృజతే। న తత్ర వేశాన్తా: పుష్కరిణ్యస్స్రవన్త్యో భవన్తి। అథ వేశాన్తాన్పుష్కరిణ్యః స్రవన్త్యస్సృజతే। స హి కర్తా (బృ.౬.౩.౧౦) ఇతి । యద్యపి సకలేతరపురుషానుభావ్యతయా తదానీం న భవన్తి। తథాऽపి తత్తత్పురుషమాత్రానుభావ్యతయా తథావిధానర్థానీశ్వరస్సృజతి। స హి కర్తా। తస్య సత్యసఙ్కల్పస్యాऽశ్చర్య-శక్తేస్తథావిధం కర్తృత్వం సమ్భవతీత్యర్థ:। య ఏషు సుప్తేషు జాగర్తి కామం కామం పురుషో నిర్మిమాణ:। తదేవ శుక్రం తద్బ్రహ్మ తదేవామృతముచ్యతే। తస్మింల్లోకాశ్శ్రితాస్సర్వే తదు నాత్యేతి కశ్చన (కఠ.౨.౫.౮) ఇతి చ। సూత్రకారోऽపి సన్ధ్యే సృష్టిరాహ హి (బ్ర.సూ.౩.౨.౧) నిర్మాతారం చైకే పుత్రాదయశ్చ (బ్ర.సూ.౩.౨.౨) ఇతి సూత్రద్వయేన స్వాప్నేష్వర్థేషు జీవస్య స్రష్టృత్వమాశఙ్క్య మాయామాత్రం తు కార్త్స్న్యేనానభివ్యక్తస్వరూపత్వాత్ (బ్ర.సూ.౩.౨.౩) ఇత్యాదినా – న జీవస్య సఙ్కల్పమాత్రేణ స్రష్టృత్వముపపద్యతే। జీవస్య స్వాభావికసత్యసఙ్కల్పత్వాదే: కృత్స్నస్య సంసారదశాయామనభివ్యక్త-స్వరూపత్వాత్, ఈశ్వరస్యైవ తత్తత్పురుషమాత్రానుభావ్యతయా ఆశ్చర్యభూతా సృష్టిరియమ్। తస్మింల్లోకాః శ్రితాస్సర్వే తదు నాత్యేతి కశ్చన ఇతి పరమాత్మైవ తత్ర స్రష్టేత్యవగమ్యత ఇతి పరిహరతి ||
(స్వాప్నార్థసత్యత్వానుపపత్తిశఙ్కాపరిహారః)
అపవరకాదిషు శయానస్య స్వప్నదృశ: స్వదేహేనైవ దేశాన్తరగమనరాజ్యాభిషేక-శిరశ్ఛేదాదయశ్చ పుణ్యపాపఫలభూతా: శయానదేహసరూపసంస్థానదేహాన్తరసృష్ట్యోపపద్యన్తే||
(భ్రమవిశేషేషు యాథార్థ్యోపపాదనమ్)
పీతశఙ్ఖాదౌ తు నయనవర్తిపిత్తద్రవ్యసంభిన్నా నాయనరశ్మయశ్శఙ్ఖాదిభిస్సంయుజ్యన్తే। తత్ర పిత్తగతపీతిమాభిభూతశ్శఙ్ఖగతశుక్లిమా న గృహ్యతే। అతస్సువర్ణానులిప్తశఙ్ఖవత్ పీతశ్శఙ్ఖ ఇతి ప్రతీయతే। పిత్తద్రవ్యం తద్గతపీతిమా చాతిసౌక్ష్మ్యాత్పార్శ్వస్థైర్న గృహ్యతే। పిత్తోపహతేన తు స్వనయననిష్క్రాన్తతయాऽతి-సామీప్యాత్ సూక్ష్మమపి గృహ్యతే। తద్గ్రహణజనితసంస్కారసచివనాయనరశ్మిభి: దూరస్థమపి గృహ్యతే||
జపాకుసుమసమీపవర్తిస్ఫటికమణిరపి తత్ప్రభాభిభూతతయా రక్త ఇతి గృహ్యతే। జపాకుసుమప్రభా వితతాపి స్వచ్ఛద్రవ్యసంయుక్తతయా స్ఫుటతరముపలభ్యత ఇత్యుపలబ్ధివ్యవస్థాప్యమిదమ్।
మరీచికాజలజ్ఞానేऽపి తేజ: పృథివ్యోరప్యమ్బునో విద్యమానత్వాదిన్ద్రియదోషేణ తేజ: పృథివ్యోరగ్రహణాదదృష్టవశాచ్చామ్బునో గ్రహణాద్యథార్థత్వమ్।
అలాతచక్రేऽప్యలాతస్య ద్రుతతరగమనేన సర్వదేశసంయోగాదన్తరాలాగ్రహణాత్తథా ప్రతీతిరుపపద్యతే। చక్రప్రతీతావపి అన్తరాలాగ్రహణపూర్వక-తత్తద్దేశసంయుక్తతత్తద్వస్తుగ్రహణమేవ। క్వచిదన్తరాలాభావాత్ అన్తరాలాగ్రహణమ్, క్వచిచ్ఛైఘ్ర్యాదగ్రహణమితి విశేష:। అతస్తదపి యథార్థమ్।
దర్పణాదిషు నిజముఖాదిప్రతీతిరపి యథార్థా। దర్పణాదిప్రతిహతగతయో హి నాయనరశ్మయో దర్పణాదిదేశగ్రహణపూర్వకం నిజముఖాది గృహ్ణన్తి। తత్రాపి అతిశైఘ్ర్యాదన్తరాలాగ్రహణాత్తథా ప్రతీతి:||
దిఙ్మోహేऽపి దిగన్తరస్యాస్యాం దిశి విద్యమానత్వాదదృష్టవశేనైతద్దిగంశవియుక్తో దిగన్తరాంశో గృహ్యతే। అతో దిగన్తరప్రతీతిర్యథార్థైవ।
ద్విచన్ద్రజ్ఞానాదావపి అఙ్గుల్యవష్టమ్భతిమిరాదిభిర్నాయన-తేజోగతిభేదేన సామగ్రీభేదాత్సామగ్రీ-ద్వయమన్యోన్యనిరపేక్షం చన్ద్రగ్రహణద్వయహేతుర్భవతి। తత్రైకా సామగ్రీ స్వదేశవిశిష్టం చన్ద్రం గృహ్ణాతి। ద్వితీయా తు కిఞ్చిద్వక్రగతిశ్చన్ద్రసమీపదేశగ్రహణపూర్వకం చన్ద్రం స్వదేశవియుక్తం గృహ్ణాతి। అతస్సామగ్రీద్వయేన యుగపద్దేశద్వయవిశిష్టచన్ద్రగ్రహణే గ్రహణభేదేన గ్రాహ్యాకారభేదాదేకత్వగ్రహణాభావాచ్చ ద్వౌ చన్ద్రావితి భవతి ప్రతీతివిశేష:। దేశాన్తరస్య తద్విశేషణత్వం దేశాన్తరస్య, అగృహీతస్వదేశచన్ద్రస్య చ నిరన్తరగ్రహణేన భవతి। తత్ర సామగ్రీద్విత్వం పారమార్థికమ్। తేన దేశద్వయవిశిష్టచన్ద్రగ్రహణద్వయం చ పారమార్థికమ్।
గ్రహణద్విత్వేన చన్ద్రస్యైవ గ్రాహ్యాకారద్విత్వం చ పారమార్థికమ్। తత్ర విశేషణద్వయవిశిష్ట-చన్ద్రగ్రహణద్వయస్యైక ఏవ చన్ద్రో గ్రాహ్య ఇతి గ్రహణే ప్రత్యభిజ్ఞానవత్ కేవలచక్షుషః సామర్థ్యాభావాచ్చాక్షుషజ్ఞానం తథైవావతిష్ఠతే। ద్వయోశ్చక్షుషోరేక-సామగ్ర్యన్తర్భావేऽపి తిమిరాదిదోషభిన్నం చాక్షుషం తేజస్సామగ్రీద్వయం భవతీతి కార్యకల్ప్యమ్। అపగతే తు దోషే స్వదేశవిశిష్టస్య చన్ద్రస్యైకగ్రహణవేద్యత్వాదేకశ్చన్ద్ర ఇతి భవతి ప్రత్యయ:। దోషకృతం తు సామగ్రీద్విత్వం తత్కృతం గ్రహణద్విత్వం తత్కృతం గ్రాహ్యాకారద్విత్వం చేతి నిరవద్యమ్।
అతస్సర్వం విజ్ఞానజాతం యథార్థమితి సిద్ధమ్। ఖ్యాత్యన్తరాణాం దూషణాని తైస్తైర్వాదిభిరేవ ప్రపఞ్చితానీతి న తత్ర యత్న: క్రియతే।
అథవా కిమనేన బహునోపపాదానప్రకారేణ।
ప్రత్యక్షానుమానాగమాఖ్యం ప్రమాణజాతమాగమగమ్యం చ నిరస్తినిఖిలదోషగన్ధం అనవధికాతిశయ-అసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణం సర్వజ్ఞం, సత్యసఙ్కల్పం పరం బ్రహ్మాభ్యుపగచ్ఛతాం కిం న సేత్స్యతి। కిం నోపపద్యతే।
భగవతా హి పరేణ బ్రహ్మణా క్షేత్రజ్ఞపుణ్యపాపానుగుణం తద్భోగ్యత్వాయాఖిలం జగత్సృజతా సుఖదు:ఖోపేక్షాఫలానుభవానుభావ్యా: పదార్థాస్సర్వసాధారణానుభవవిషయా:, కేచన తత్తత్పురుషమాత్రానుభవ-విషయాః తత్తత్కాలావసానాస్తథాతథాऽనుభావ్యాస్సృజ్యన్తే। తత్ర బాధ్యబాధకభావ: సర్వానుభవవిషయతయా తద్రహితతయా చోపపద్యత ఇతి సర్వం సమఞ్జసమ్||
(శ్రుత్యాదిభిః న అనిర్వచనీయాజ్ఞానసిద్ధిః)
యత్పునస్సదసదినర్వచనీయమజ్ఞానం శ్రుతిసిద్ధమితి; తదసత్ అనృతేన హి ప్రత్యూఢా: (ఛా.౮ప్ర.౩.ఖ.౨) ఇత్యాదిష్వనృతశబ్దస్యానిర్వచనీయానభిధాయిత్వాత్। ఋతేతరవిషయో హ్యనృతశబ్ద:। ఋతమితి కర్మవాచి। ఋతం పిబన్తౌ (కఠ.౧.౩.౧) ఇతి వచనాత్। ఋతం – కర్మఫలాభిసంధిరహితం పరమపురుషారాధనవేషం తత్ప్రాప్తిఫలమ్। అత్ర తద్వ్యతిరిక్తం సాంసారికఫలం కర్మ అనృతం బ్రహ్మప్రాప్తివిరోధి ఏతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి అనృతేన హి ప్రత్యూఢా: (ఛా.౮.౩.౧) ఇతి వచనాత్||
నాసదాసీన్నో సదాసీత్ (యజు.౨.అష్టక.౮.ప్ర.౯.అను) ఇత్యత్రాపి సదసచ్ఛబ్దౌ చిదచిద్వ్యష్టివిషయౌ। ఉత్పత్తివేలాయాం సత్త్యచ్ఛబ్దాభిహితయోశ్చిదచిద్వ్యష్టిభూతయోర్వస్తునోరప్యయకాలే అచిత్సమష్టిభూతే తమశ్శబ్దాభిధేయే వస్తుని ప్రలయప్రతిపాదనపరత్వాదస్య వాక్యస్య। నాత్ర కస్యచిత్సదసదనర్వచనీయతోచ్యతే; సదసతో: కాలవిశేషే అసద్భావమాత్రవచనాత్। అత్ర తమశ్శబ్దాభిహితస్యాచిత్సమష్టిత్వం శ్రుత్యన్తరాదవగమ్యతే – అవ్యక్తమక్షరే లీయతే। అక్షరం తమసి లీయతే (సుబాల.౨) ఇతి ||
(తమశ్శబ్దస్య శ్రుతిగతస్య అనిర్వచనీయాజ్ఞానపరత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
సత్యమ్ తమశ్శబ్దేనాచిత్సమష్టిరూపాయా: ప్రకృతేస్సూక్ష్మావస్థోచ్యతే। తస్యాస్తు మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాత్ (శ్వేతాశ్వతర.౪.౧౦) ఇతి మాయాశబ్దేనాభిధానాదనిర్వచనీయత్వమితి చేత్; నైతదేవమ్ – మాయాశబ్దస్యానిర్వచనీయవాచిత్వం న దృష్టమితి। మాయాశబ్దస్య మిథ్యాపర్యాయత్వేనానిర్వచనీయ-వాచిత్వమితి చేత్; తదపి నాస్తి । న హి సర్వత్ర మాయాశబ్దో మిథ్యావిషయ:; ఆసురరాక్షసాస్త్రాదిషు సత్యేష్వేవ మాయాశబ్దప్రయోగాత్। యథోక్తమ్ –
తేన మాయాసహస్రం తచ్ఛమ్బరస్యాऽశుగామినా।
బాలస్య రక్షతా దేహమేకైకశ్యేన సూదితమ్ || ఇతి|| (విష్ణు.పు.౧.౧౯.౧౦)
(మాయాశబ్దః సప్రమాణః)
అతో మాయాశబ్దో విచిత్రార్థసర్గకరాభిధాయీ। ప్రకృతేశ్చ మాయాశబ్దాభిధానం విచిత్రార్థసర్గకరత్వాదేవ। అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్తస్మింశ్శ్చాన్యో మాయయా సన్నిరుద్ధ: (శ్వే.౪.౯) ఇతి మాయాశబ్ద-వాచ్యాయా: ప్రకృతేర్విచిత్రార్థసర్గకరత్వం దర్శయతి। పరమపురుషస్య చ తద్వత్తామాత్రేణ మాయిత్వముచ్యతే, నాజ్ఞత్వేన। జీవస్యైవ హి మాయయా నిరోధశ్శ్రూయతే। తస్మింశ్చాన్యో మాయయా సన్నిరుద్ధ: ఇతి, అనాదిమాయయా సుప్తో యదా జీవ: ప్రబుధ్యతే (మా.ఉ.౨.౨౧) ఇతి చ। ఇన్ద్రో మాయాభి: పురురూప ఈయతే (బృహ.౪.౬.౧౯) ఇత్యత్రాపి విచిత్రాశ్శక్తయోऽభిధీయన్తే। అత ఏవ హి భూరి త్వష్టేవ రాజతి ఇత్యుచ్యతే। న హి మిథ్యాభిభూత: కశ్చిద్విరాజతే। మమ మాయా దురత్యయా (భ.గీతా.౭.౧౪) ఇత్యత్రాపి గుణమయీతి వచనాత్సైవ త్రిగుణాత్మికా ప్రకృతిరుచ్యత ఇతి న శ్రుతిభిస్సదసదనర్వచనీయాజ్ఞానప్రతిపాదనమ్||
(శ్రుత్యర్థాపత్త్యా అనిర్వచనీయాజ్ఞానసిద్ధేః దూషణమ్)
నాప్యైక్యోపదేశానుపపత్యా; న హి తత్త్వమసి (ఛాం.౬.౮.౭) ఇతి జీవపరయోరైక్యోపదేశే సతి సర్వజ్ఞే సత్యసఙ్కల్పే సకలజగత్సర్గస్థితివినాశహేతుభూతే తచ్ఛబ్దాదవగతే ప్రకృతే బ్రహ్మణి విరుద్ధాజ్ఞానపరికల్పనాహేతుభూతా కాచిదప్యనుపపత్తిర్దృశ్యతే। ఐక్యోపదేశస్తు త్వం శబ్దేనాపి జీవశరీరకస్య బ్రహ్మణ ఏవాభిధానాదుపపన్నతర:। అనేన జీవేనాऽత్మనాऽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.౬.౩.౨) ఇతి సర్వస్య వస్తున: పరమాత్మపర్యన్తస్యైవ హి నామరూపభాక్త్వముక్తమ్। అతో న బ్రహ్మాజ్ఞానపరికల్పనమ్||
(బ్రహ్మాజ్ఞానస్య ఇతిహాస-పురాణాభ్యామసిద్ధిః)
ఇతిహాసపురాణయోరపి న బ్రహ్మాజ్ఞానవాద: క్వచిదపి దృశ్యతే। నను జ్యోర్తీషి విష్ణు: (వి.పు.౨.౧౨.౩౭) ఇతి బ్రహ్మైకమేవ తత్త్వమితి ప్రతిజ్ఞాయ, జ్ఞానస్వరూపో భగవన్యతోऽసౌ (వి.పు.౨.౧౨.౩౮) ఇతి శైలాబ్ధిధరాదిభేదభిన్నస్య జగతో జ్ఞానైకస్వరూపబ్రహ్మాజ్ఞానవిజృమ్భితత్వమభిధాయ యదా తు శుద్ధం నిజరూపి (వి.పు.౨.౧౨.౩౯) ఇతి జ్ఞానస్వరూపస్యైవ బ్రహ్మణ: స్వస్వరూపావస్థితివేలాయాం వస్తుభేదాభావదర్శనేన అజ్ఞానవిజృమ్భితత్వమేవ స్థిరీకృత్య వస్త్వస్తి కిం (వి.పు.౨.౧౨.౪౦), మహీ ఘటత్వమ్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౧) ఇతి శ్లోకద్వయేన జగదుపలబ్ధిప్రకారేణాపి వస్తుభేదానామసత్యత్వముపపాద్య తస్మాన్న విజ్ఞానమృతే (వి.పు.౨.౧౨.౪౨) ఇతి ప్రతిజ్ఞాతం బ్రహ్మవ్యతిరక్తస్యాసత్యత్వముపసంహృత్య విజ్ఞానమేకమ్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౩) ఇతి జ్ఞానస్వరూపే బ్రహ్మణి భేదదర్శననిమిత్తాజ్ఞానమూలం నిజకర్మైవేతి స్ఫుటీకృత్య జ్ఞానం విశుద్ధమ్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౪) ఇతి జ్ఞానస్వరూపస్య బ్రహ్మణ: స్వరూపం విశోధ్య సద్భావ ఏవం భవతో మయోక్త: (వి.పు.౨.౧౨.౪౫) ఇతి జ్ఞానస్వరూపస్య బ్రహ్మణ ఏవ సత్యత్వం నాన్యస్య; అన్యస్య చాసత్యత్వమేవ; తస్య భువనాదేస్సత్యత్వం వ్యావహారికమితి తత్త్వం తవోపదిష్టమితి హ్యుపదేశో దృశ్యతే।
నైతదేవమ్; అత్ర భువనకోశస్య విస్తీర్ణం స్వరూపముక్త్వా, పూర్వమనుక్తం రూపాన్తరం సంక్షేపత: శ్రూయతామ్ (వి.పు.౨.౧౨.౩౬) ఇత్యారభ్యాభిధీయతే।
(బ్రహ్మణః పూర్వమనుక్త రూపాన్తరమ్)
చిదచిన్మిశ్రే జగతి చిదంశో వాఙ్మనసాగోచర-స్వసంవేద్యస్వరూపభేదో జ్ఞానైకాకారతయా అస్పృష్టప్రాకృతభేదోऽవినాశిత్వేనాస్తిశబ్దవాచ్య:। అచిదంశస్తు చిదంశకర్మనిమిత్తపరిణామభేదో వినాశీతి నాస్తిశబ్దాభిధేయ:। ఉభయం తు పరబ్రహ్మభూతవాసుదేవశరీరతయా తదాత్మకమిత్యేతద్రూరూపం సంక్షేపేణాత్రాభిహితమ్||
(ప్రతిజ్ఞాతార్థోపపాదనమ్)
తథాహి – యదమ్బు వైష్ణవ: కాయస్తతో విప్ర వసున్ధరా।
పద్మాకారా సముద్భూతా పర్వతాబ్ధ్యాదిసంయుతా|| (వి.౨.౧౨.౩౭)
ఇత్యమ్బునో విష్ణోశ్శరీరత్వేనామ్బుపరిణామభూతం బ్రహ్మాణ్డమపి విష్ణో: కాయ:, తస్య చ విష్ణురాత్మేతి సకలశ్రుతిగతతాదాత్మ్యోపదేశోపబృంహణరూపస్య సామానాధికరణ్యస్య జ్యోతీంషి విష్ణు: ఇత్యారభ్య వక్ష్యమాణస్య శరీరాత్మభావ ఏవ నిబన్ధనమిత్యాహు:।
అస్మిన్ శాస్త్రే పూర్వమప్యేతదసకృదుక్తమ్ – తాని సర్వాణి తద్వపు: (వి.పు.౧.౨.౮౬), తత్సర్వం వై హరేస్తను:, స ఏవ సర్వభూతాత్మా విశ్వరూపో యతోऽవ్యయ: (వి.పు.౧.౨.౬౯) ఇతి। తదిదం శరీరాత్మభావాయత్తం తాదాత్మ్యం సామానాధికరణ్యేన వ్యపదిశ్యతే జ్యోతీంషి విష్ణు: ఇతి।
(అస్తి నాస్త్యాత్మకతయా జగద్విభాగవిధా)
అత్రాస్త్యాత్మకం నాస్త్యాత్మకం చ జగదన్తర్గతం వస్తు విష్ణో: కాయతయా విష్ణ్వాత్మకమిత్యుక్తమ్। ఇదమస్త్యాత్మకమ్, ఇదం నాస్త్యాత్మకమ్, అస్య చ నాస్త్యాత్మకత్వే హేతురయమిత్యాహ జ్ఞానస్వరూపో భగవాన్ యతోऽసౌ ఇతి। అశేషక్షేత్రజ్ఞాత్మనాऽవస్థితస్య భగవతో జ్ఞానమేవ స్వాభావికం రూపమ్। న దేవమనుష్యాదివస్తురూపమ్। యత ఏవం, తత ఏవాచిద్రూపదేవమనుష్యశైలాబ్ధిధరాదయశ్చ తద్విజ్ఞానవిజృమ్భితా:; తస్య జ్ఞానైకాకారస్య సతో దైవాద్యాకారేణ స్వాత్మవైవిధ్యానుసన్ధానమూలా దేవాద్యాకారానుసన్ధానమూలకర్మమూలా ఇత్యర్థ:। యతశ్చాచిద్వస్తు క్షేత్రజ్ఞకర్మానుగుణపరిణామాస్పదం, తతస్తన్నాస్తిశబ్దాభిధేయమ్, ఇతరదస్తిశబ్దాభిధేయమిత్యర్థాదుక్తం భవతి। తదేవ వివృణోతి – యదా తు శుద్ధం నిజరూపి ఇతి। యదైతత్ జ్ఞానైకాకారమాత్మవస్తు దేవాద్యాకారేణ స్వాత్మని వైవిధ్యానుసన్ధానమూలసర్వకర్మక్షయాన్నిర్దోషం పరిశుద్ధం నిజరూపి భవతి, తదా దేవాద్యాకారేణైకీకృత్యాత్మ-కల్పనామూలకర్మఫలభూతాస్తద్భోగార్థా వస్తుషు వస్తుభేదా న భవన్తి। యే దేవాదిషు వస్తుష్వాత్మతయాభిమతేషు భోగ్యభూతా దేవమనుష్యశైలాబ్ధిధరాదివస్తుభేదా:; తే తన్మూలభూతకర్మసు వినష్టేషు న భవన్తీత్యచిద్వస్తున: కాదాచిత్కావస్థావిశేషయోగితయా నాస్తిశబ్దాభిధేయత్వమ్, ఇతరస్య సర్వదా నిజసిద్ధజ్ఞానైకాకారత్వేన అస్తిశబ్దాభిధేయత్వమిత్యర్థ:। ప్రతిక్షణమన్యథాభూతతయా కాదాచిత్కావస్థాయోగినోऽచిద్వస్తునో నాస్తిశబ్దాభిధేయత్వమేవేత్యాహ – వస్త్వస్తి కిమ్ ఇతి। అస్తిశబ్దాభిధేయో హ్యాదిమధ్యపర్యన్తహీనస్సతతైకరూప: పదార్థ: తస్య కదాచిదపి నాస్తిబుధ్యనర్హాత్వాత్। అచిద్వస్తు కిఞ్చిత్ క్వచిదపి తథా భూతం న దృష్టచరమ్। తత: కిమిత్యత్రాహ – యచ్చాన్యథాత్వమ్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౧) ఇతి । యద్వస్తు ప్రతిక్షణమన్యథాత్వం యాతి; తదుత్తరోత్తరావస్థాప్రాప్త్యా పూర్వపూర్వావస్థాం జహాతీతి తస్య పూర్వావస్థస్యోత్తరావస్థాయాం న ప్రతిసంధానమస్తి। అతస్సర్వదా తస్య నాస్తిశబ్దాభిధేయత్వమేవ। తథా హ్యుపలభ్యత ఇత్యాహ మహీ ఘటత్వమ్ ఇతి। స్వకర్మణా దేవమనుష్యాదిభావేన స్తిమితాత్మనిశ్చయైస్స్వభోగ్యభూతమచిద్వస్తు ప్రతిక్షణమన్యథాభూతమాలక్ష్యతే – అనుభూయత ఇత్యర్థ:। ఏవం సతి కిమప్యచిద్వస్త్వస్తిశబ్దార్హామాదిమధ్యపర్యన్తహీనం సతతైకరూపం ఆలక్షితమస్తి కిమ్? న హ్యస్తీత్యభిప్రాయ:। యస్మాదేవమ్, తస్మాత్ జ్ఞానస్వరూపాత్మవ్యతిరిక్తం అచిద్వస్తు కదాచిత్కిఞ్చిత్ కేవలాస్తిశబ్దవాచ్యం న భవతీత్యాహ – తస్మాన్న విజ్ఞానమృతే ఇతి। ఆత్మా తు సర్వత్ర జ్ఞానైకాకారతయా దేవాదిభేదప్రత్యనీకస్వరూపోऽపి దేవాదిశరీరప్రవేశహేతుభూతస్వకృతవివిధకర్మమూలదేవాదిభేదభిన్నాత్మబుద్ధిభిస్తేనతేన రూపేణ బహుధాऽనుసంహిత ఇతి తద్భేదానుసంధానం నాత్మస్వరూపప్రయుక్తమిత్యాహ – విజ్ఞానమేకమ్ ఇతి||
ఆత్మస్వరూపం తు కర్మరహితమ్, తత ఏవ మలరూపప్రకృతిస్పర్శరహితమ్। తతశ్చ తత్ప్రయుక్తశోకమోహలోభాద్యశేషహేయగుణాసఙ్గి, ఉపచయాపచయానర్హాతయైకమ్, తత ఏవ సదైకరూపమ్। తచ్చ వాసుదేవశరీరమితి తదాత్మకమ్, అతదాత్మకస్య కస్యచిదప్యభావాదిత్యాహ – జ్ఞానం విశుద్ధమ్ ఇతి। చిదంశస్సదైకరూపతయా సర్వదాऽస్తిశబ్దవాచ్య:। అచిదంశస్తు క్షణపరిణామిత్వేన సర్వదా నాశగర్భ ఇతి సర్వదా నాస్తిశబ్దాభిధేయ:। ఏవంరూపచిదచిదాత్మకం జగద్వాసుదేవశరీరం తదాత్మకమితి జగద్యాథాత్మ్యం సమ్యగుక్తమిత్యాహ – సద్భావ ఏవమ్ ఇతి। అత్ర సత్యమ్, అసత్యమ్ ఇతి యదస్తి యన్నాస్తి ఇతి ప్రక్రాన్తస్యోపసంహార:। ఏతత్ జ్ఞానైకాకారతయా సమమ్, అశబ్దగోచరస్వరూపభేదమేవాచిన్మిశ్రం భువనాశ్రితం దేవమనుష్యాదిరూపేణ సమ్యగ్వ్యవహారార్హా- భేదం యద్వర్తతే; తత్ర హేతు: కర్మైవేత్యుక్తమిత్యాహ – ఏతత్తు యత్ (వి.పు.౨.౧౩.౪౫) ఇతి। తదేవ వివృణోతి – యజ్ఞ: పశు: (వి.పు.౨౧౨.౪౭) ఇతి । జగద్యాథాత్మ్య-జ్ఞానప్రయోజనం మోక్షోపాయతనమిత్యాహ యచ్చైతత్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౬) ఇతి।
(శ్లోకానాం పరోక్తార్థాననుగుణతా)
అత్ర నిర్విశేషే పరే బ్రహ్మణి తదాశ్రయే సదసదినర్వచనీయే చాజ్ఞానే, జగతస్తత్కల్పితత్వే చాऽనుగుణం కిఞ్చిదపి పదం న దృశ్యతే ||
అస్తినాస్తిశబ్దాభిధేయం చిదచిదాత్మకం కృత్స్నం జగత్ పరమస్య పరేశస్య పరస్య బ్రహ్మణో విష్ణో: కాయత్వేన తదాత్మకమ్; జ్ఞానైకాకారస్యాऽత్మనో దేవాదివివిధాకారానుభవే ऽచిత్పరిణామే చ హేతుర్వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞానవిరోధి క్షేత్రజ్ఞానాం కర్మైవేతి ప్రతిపాదనాత్ అస్తినాస్తిసత్యాసత్యశబ్దానాం చ సదసదనిర్వచనీయవస్త్వభిధానాసామర్థ్యాచ్చ । నాస్త్యసత్యశబ్దావస్తిసత్యశబ్దవిరోధినౌ। అతశ్చ తాభ్యామసత్త్వం హి ప్రతీయతే; నానిర్వచనీయత్వమ్।
అత్ర చాచిద్వస్తుని నాస్త్యసత్యశబ్దౌ న తుచ్ఛత్వమిథ్యాత్వపరౌ ప్రయుక్తౌ; అపి తు వినాశిత్వపరౌ। వస్త్వస్తి కిమ్, మహీఘటత్వమ్ ఇత్యత్రాపి వినాశిత్వమేవ హ్యుపపాదితమ్; న నిష్ప్రమాణకత్వం, జ్ఞానబాధ్యత్వం వా; ఏకేనాకారేణైకస్మిన్ కాలేऽనుభూతస్య కాలాన్తరే పరిణామవిశేషేణాన్యథోపలబ్ధ్యా నాస్తిత్వోపపాదనాత్। తుచ్ఛత్వం హి ప్రమాణసంబన్ధానర్హాత్వమ్। బాధోऽపి యద్దేశకాలాదిసమ్బన్ధితయా యదస్తీత్యుపలబ్ధమ్; తస్య తద్దేశకాలాదిసమ్బన్ధితయా నాస్తీత్యుపలబ్ధి:; న తు కాలాన్తరేऽనుభూతస్య కాలాన్తరే పరిణామాదినా నాస్తీత్యుపలబ్ధి:; కాలభేదేన విరోధాభావాత్। అతో న మిథ్యాత్వమ్||
ఏతదుక్తం భవతి – జ్ఞానస్వరూపమాత్మవస్తు ఆదిమధ్యపర్యన్తహీనం సతతైకస్వరూపమితి స్వత ఏవ సదాऽస్తిశబ్దవాచ్యమ్। అచేతనం తు క్షేత్రజ్ఞభోగ్యభూతం తత్కర్మానుగుణపరిణామి వినాశీతి సర్వదా నాస్త్యర్థగర్భమితి నాస్త్యసత్యశబ్దాభిధేయమితి|| యథోక్తమ్
యత్తు కాలాన్తరేణాపి నాన్యసంజ్ఞాముపైతి వై।
పరిణామాదిసంభూతాం తద్వస్తు నృప తచ్చ కిమ్|| (వి.పు.౨.౧౩.౧౦౦)
అనాశీ పరమార్థశ్చ ప్రాజ్ఞైరభ్యుపగమ్యతే।
తత్తు నాస్తి న సందేహో నాశిద్రవ్యోపపాదితమ్|| (వి.పు.౨.౧౪.౨౪) ఇతి||
దేశకాలకర్మవిశేషాపేక్షయా అస్తిత్వనాస్తిత్వయోగిని వస్తుని కేవలాస్తిబుద్ధిబోధ్యత్వం అపరమార్థ ఇత్యుక్తమ్। ఆత్మన ఏవ కేవలాస్తిబుద్ధిబోధ్యత్వమితి స పరమార్థ ఇత్యుక్తమ్।
(దశశ్లోక్యుక్తార్థానువాదః)
శ్రోతుశ్చ మైత్రేయస్య –
విష్ణ్వాధారం యథా చైతత్త్రైలోక్యం సమవస్థితమ్।
పరమార్థశ్చ మే ప్రోక్తో యథాజ్ఞానం ప్రధానత:|| (వి.పు.౨.౨.౨)
ఇత్యనుభాషణాచ్చ, జ్యోతీంషి విష్ణు: ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యస్యాऽత్మశరీరభావ ఏవ నిబన్ధనమ్; చిదచిద్వస్తునోశ్చాస్తినాస్తిశబ్దప్రయోగనిబన్ధనం జ్ఞానస్యాకర్మనిమిత్తస్వాభావికరూపత్వేన ప్రాధాన్యమ్; అచిద్వస్తునశ్చ తత్కర్మనిమిత్తపరిణామిత్వేనాప్రాధాన్యమితి ప్రతీయతే||
(వేదాన్తానాం నిర్విశేషబ్రహ్మవిజ్ఞానేన అవిద్యానివృత్తిపరత్వశఙ్కా-పరిహారౌ)
యదుక్తం – నిర్విశేషబ్రహ్మవిజ్ఞానాదేవావిద్యానివృత్తిం వదన్తి శ్రుతయ: – ఇతి। తదసత్, వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమ్। ఆదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్। తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి। నాన్య: పన్థా విద్యతేऽయనాయ (తై.పు.సూ.౩.౧౨.౧౩), సర్వే నిమేషా జజ్ఞిరే విద్యుత: పురుషాదధి (మహానారా), న తస్యేశే కశ్చన తస్య నామ మహద్యశ: (మహానారాయణం), య ఏనం విదురమృతాస్తే భవన్తి (మహానారాయణం ౧.౮.౯.౧౦) ఇత్యాద్యనేకవాక్యవిరోధాత్। బ్రహ్మణస్సవిశేషత్వాదేవ సర్వాణ్యపి వాక్యాని సవిశేషజ్ఞానాదేవ మోక్షం వదన్తి। శోధకవాక్యాన్యపి సవిశేషమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపాదయన్తీత్యుక్తమ్||
(తత్త్వమస్యాదిసామానాధికరణ్యాన్యథాऽనుపపత్త్యా నిర్విశేషసిద్ధేః నిరాసః)
తత్త్వమస్యాదివాక్యేషు సామానాధికరణ్యం న నిర్విశేషవస్త్వైక్యపరమ్, తత్త్వంపదయో: సవిశేషబ్రహ్మాభిధాయిత్వాత్। తత్పదం హి సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం జగత్కారణం బ్రహ్మ పరామృశతి తదైక్షత బహు స్యామ్ ఇత్యాదిషు తస్యైవ ప్రకృతత్వాత్। తత్సమానాధికరణం త్వం పదం చ అచిద్విశిష్టజీవశరీరకం బ్రహ్మ ప్రతిపాదయతి, ప్రకారద్వయావస్థితైకవస్తుపరత్వాత్సామానాధికరణ్యస్య। ప్రకారద్వయపరిత్యాగే ప్రవృత్తినిమిత్తభేదాసంభవేన సామానాధికరణ్యమేవ పరిత్యక్తం స్యాత్; ద్వయో: పదయోర్లక్షణా చ।
సోऽయం దేవదత్త: ఇత్యత్రాపి న లక్షణా, భూతవర్తమానకాలసంబన్ధితయైక్యప్రతీత్యవిరోధాత్। దేశభేదవిరోధశ్చ కాలభేదేన పరిహృత:।
(పరపక్షే దూషణాన్తరమ్)
తదైక్షత బహు స్యామ్ ఇత్యుపక్రమవిరోధశ్చ। ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానం చ న ఘటతే। జ్ఞానస్వరూపస్య నిరస్తనిఖిలదోషస్య సర్వజ్ఞస్య సమస్తకల్యాణగుణాత్మకస్యాజ్ఞానం తత్కార్యానన్త-అపురుషార్థాశ్రయత్వం చ భవతి||
(సామానాధికరణ్యస్య బాధార్థతానిరాసః)
బాధార్థత్వే చ సామానాధికరణ్యస్య త్వంతత్పదయోరధిష్ఠానలక్షణా నివృత్తిలక్షణా చేతి లక్షణాదయస్త ఏవ దోషా:||
ఇయాంస్తు విశేష: – నేదం రజతిమితివదప్రతిపన్నస్యైవ బాధస్యాగత్యా పరికల్పనమ్; తత్పదేనాధిష్ఠానాతిరేకిధర్మానుపస్థాపనేన బాధానుపపత్తిశ్చ। అధిష్ఠానం తు ప్రాక్తిరోహితమతిరోహిత-స్వరూపం తత్పదేనోపస్థాప్యత ఇతి చేన్న, ప్రాగధిష్ఠానాప్రకాశే తదాశ్రయభ్రమబాధయోరసంభవాత్। భ్రమాశ్రయమధిష్ఠానమతిరోహితమితి చేత్; తదేవాధిష్ఠానస్వరూపం భ్రమవిరోధీతి తత్ప్రకాశే సుతరాం న తదాశ్రయభ్రమబాధౌ। అతోऽధిష్ఠానాతిరేకి-పారమార్థికధర్మతత్తిరోధానానభ్యుపగమే భ్రాన్తిబాధౌ దురుపపాదౌ। అధిష్ఠానే హి పురుషమాత్రాకారే ప్రతీయమానే తదతిరేకిణి పారమార్థికే రాజత్వే తిరోహితే సత్యేవ వ్యాధత్వభ్రమ:। రాజత్వోపదేశేన చ తన్నివృత్తిర్భవతి; నాధిష్ఠానమాత్రోపదేశేన; తస్య ప్రకాశమానత్వేనానుపదేశ్యత్వాత్; భ్రమానుపమర్దిత్వాచ్చ||
(స్వపక్షే ఉక్తదోషాణామభావః)
జీవశరీరకజగత్కారణబ్రహ్మపరత్వే ముఖ్యవృత్తం పదద్వయమ్। ప్రకారద్వయవిశష్టైకవస్తుప్రతిపాదనేన సామానాధికరణ్యం చ సిద్ధమ్। నిరస్తనిఖలదోషస్య సమస్తకల్యాణగుణాత్మకస్య బ్రహ్మణో జీవాన్తర్యామిత్వమప్యైశ్వర్యమపరం ప్రతిపాదితం భవతి। ఉపక్రమానుకూలతా చ। ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపత్తిశ్చ; సూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరస్యైవ బ్రహ్మణస్స్థూలచిదచిద్వస్తుశరీరత్వేన కార్యత్వాత్ తమీశ్వరాణాం పరమం మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౬.౭) పరాऽస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే (శ్వే.౬.౮) అపహతపాప్మా …. సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్ప: (ఛాం.౮.౧.౬) ఇత్యాదిశ్రుత్యన్తరావిరోధశ్చ||
(తత్త్వమసి ఇత్యత్ర ఉద్దేశ్యోపాదేయవిభాగచిన్తయాऽపి న నిర్విశేషవస్త్వైక్యసిద్ధిః)
తత్త్వమసి ఇత్యత్రోద్దేశ్యోపాదేయవిభాగ: కథమితి చేత్; నాత్ర కిఞ్చిదుద్దిశ్య కిమపి విధీయతే; ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్ (ఛా.౬.౮.౭) ఇత్యనేనైవ ప్రాప్తత్వాత్। అప్రాప్తే హి శాస్త్రమర్థవత్। ఇదం సర్వమితి సజీవం జగన్నిర్దిశ్య ఐతదాత్మ్యమితి తస్యైష ఆత్మేతి తత్ర ప్రతిపాదితమ్। తత్ర చ హేతురుక్త: – సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వా: ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్ఠా: (ఛా.౬.౮.౩) ఇతి; సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితిశాన్త: (ఛాం.౩.౧౪.౧.) ఇతివత్||
(బ్రహ్మ-తదితరయోః తాదాత్మ్యస్య శరీరాత్మభావకృతత్వే శ్రుతయః)
తథా శ్రుత్యన్తరాణి చ బ్రహ్మణస్తద్వ్యతిరిక్తస్య చిదచిద్వస్తునశ్చ శరీరాత్మభావమేవ తాదాత్మ్యం వదన్తి – అన్త: ప్రవిష్టశ్శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (తై.ఆర.౩.౧౧.౨౦), య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం య: పృథివీమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౩), య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాऽత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౨౨), య: పృథివీమన్తరే సంచరన్ ఇత్యారభ్య యస్య మృత్యుశ్శరీరమ్ యం మృత్యుర్న వేద ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: (సుబా.౭), తత్సృష్ట్వా। తదేవానుప్రావిశత్। తదనుప్రవిశ్య। సచ్చత్యచ్చాభవత్ (తై.ఆన.౬.౨) ఇత్యాదీని। అత్రాపి – అనేన జీవేనాऽత్మనాऽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛాం.౬.౩.౨) ఇతి బ్రహ్మాత్మకజీవానుప్రవేశేనైవ సర్వేషాం వస్తుత్వం శబ్దవాచ్యత్వం చ ప్రతిపాదితమ్। తదనుప్రవిశ్య। సచ్చ త్యచ్చాభవత్ (తై.ఆన.౬.౨) ఇత్యనేనైకార్థ్యాజ్జీవస్యాపి బ్రహ్మాత్మకత్వం బ్రహ్మానుప్రవేశాదేవేత్యవగమ్యతే।
(ఐతదాత్మ్యశబ్దార్థవ్యాఖ్యానిగమనమ్)
అతశ్చిదచిదాత్మకస్య సర్వస్య వస్తుజాతస్య బ్రహ్మతాదాత్మ్యమాత్మశరీరభావాదేవ ఇత్యవగమ్యతే। తస్మాత్ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య తచ్ఛరీత్వేనైవ వస్తుత్వాత్తస్య ప్రతిపాదకోऽపి శబ్దస్తత్పర్యన్తమేవ స్వార్థమభిదధాతి। అతస్సర్వశబ్దానాం లోకవ్యుత్పత్త్యవగతతత్తత్పదార్థవిశిష్ట-బ్రహ్మాభిధాయిత్వం సిద్ధమితి ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్ ఇతి ప్రతిజ్ఞాతార్థస్య తత్త్వమసి ఇతి సామానాధికరణ్యేన విశేషే ఉపసంహార:||
అతో నిర్విశేషవస్త్వైక్యవాదిన:, భేదాభేదవాదిన:, కేవలభేదవాదినశ్చ వైయధికరణ్యేన సామానాధికరణ్యేన చ బ్రహ్మాత్మభావోపదేశాస్సర్వే పరిత్యక్తాస్స్యు:। ఏకస్మిన్వస్తుని కస్య తాదాత్మ్యముపదిశ్యతే? తస్యైవేతి చేత్; తత్స్వవాక్యేనైవావగతమితి న తాదాత్మ్యోపదేశావసేయమస్తి కిఞ్చిత్। కల్పితభేదనిరసనమితి చేత్; తత్తు న సామానాధికరణ్యతాదాత్మ్యోపదేశావసేయమిత్యుక్తమ్। సామానాధికరణ్యం తు బ్రహ్మణి ప్రకారద్వయప్రతిపాదనేన విరోధమేవాऽవహేత్। భేదాభేదవాదే తు బ్రహ్మణ్యేవోపాధిసంసర్గాత్తత్ప్రయుక్తా జీవగతా దోషా బ్రహ్మణ్యేవ ప్రాదు:ష్యురితి నిరస్తనిఖిలదోషకల్యాణగుణాత్మకబ్రహ్మాత్మభావోపదేశా హి విరోధాదేవ పరిత్యక్తాస్స్యు:। స్వాభావికభేదాభేదవాదేऽపి బ్రహ్మణస్స్వత ఏవ జీవభావాభ్యుపగమాత్ గుణవద్దోషాశ్చ స్వాభావికా భవేయురితి నిర్దోషబ్రహ్మతాదాత్మ్యోపదేశో విరుద్ధ ఏవ। కేవలభేదవాదినాం చాత్యన్తభిన్నయో: కేనాపి ప్రకారేణైక్యాసంభవాదేవ బ్రహ్మాత్మభావోపదేశా న సంభవన్తీతి సర్వవేదాన్తపరిత్యాగస్స్యాత్||
(పూర్వపక్షాపేక్షయా స్వపక్షే వైలక్షణ్యమ్)
నిఖిలోపినషత్ప్రసిద్ధం కృత్స్నస్య బ్రహ్మశరీరభావమాతిష్ఠమానై: కృత్స్నస్య బ్రహ్మాత్మభావోపదేశాస్సర్వే సమ్యగుపపాదితా భవన్తి। జాతిగుణయోరివ ద్రవ్యాణామపి శరీరభావేన విశేషణత్వేన గౌరశ్వో మనుష్యో దేవో జాత: పురుష: కర్మభి: ఇతి సామానాధికరణ్యం లోకవేదయోర్ముఖ్యమేవ దృష్టచరమ్।
జాతిగుణయోరపి ద్రవ్యప్రకారత్వమేవ ఖణ్డో గౌ:, శుక్ల: పట: ఇతి సామానాధికరణ్యనిబన్ధనమ్। మనుష్యత్వాదివిశిష్ట-పిణ్డానామప్యాత్మన: ప్రకారతయైవ పదార్థత్వాత్ మనుష్య: పురుషష్షణ్డో యోషిదాత్మా జాత: ఇతి సామానాధికరణ్యం సర్వత్రానుగతమితి ప్రకారత్వమేవ సామానాధికరణ్యనిబన్ధనమ్, న పరస్పరవ్యావృత్తా జాత్యాదయ: ||
స్వనిష్ఠానామేవ హి ద్రవ్యాణాం కదాచిత్ క్వచిద్ద్రవ్యవిశేషణత్వే మత్వర్థీయప్రత్యయో దృష్ట:, దణ్డీ కుణ్డలీ ఇతి; న పృథక్ ప్రతిపత్తిస్థిత్యనర్హాణాం ద్రవ్యాణామ్; తేషాం విశేషణత్వం సామానాధికరణ్యావసేయమేవ||
(శరీరశరీరిభావస్థలే సామానాధికరణ్యస్య లాక్షణికత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
యది గౌరశ్వో మనుష్యో దేవ: పురుషో యోషిత్ షణ్డ ఆత్మా కర్మభిర్జాత: ఇత్యత్ర ఖణ్డో ముణ్డో గౌ:, శుక్ల: పట:, కృష్ణ: పట: ఇతి జాతిగుణవదాత్మప్రకారత్వం మనుష్యాదిశరీరాణామిష్యతే; తర్హి జాతివ్యక్త్యోరివ ప్రకారప్రకారిణోశ్శరీరాత్మనోరపి నియమేన సహ ప్రతిపత్తిస్స్యాత్; న చైవం దృశ్యతే। న హి నియమేన గోత్వాదివదాత్మాశ్రయతయైవాऽత్మనా సహ మనుష్యాదిశరీరం పశ్యన్తి। అతో మనుష్య ఆత్మా ఇతి సామానాధికరణ్యం లాక్షణికమేవ। నైతదేవమ్; మనుష్యాదిశరీరాణామప్యాత్మైకాశ్రయత్వమ్, తదేకప్రయోజనత్వమ్, తత్ప్రకారత్వం చ జాత్యాదితుల్యమ్। ఆత్మైకాశ్రయత్వమాత్మవిశ్లేషే శరీరవినాశాదవగమ్యతే। ఆత్మైకప్రయోజనత్వం చ తత్కర్మఫలభోగార్థతయైవ సద్భావాత్। తత్ప్రకారత్వమపి దేవో మనుష్య ఇత్యాత్మవిశేషణతయైవ ప్రతీతే:। ఏతదేవ హి గవాదిశబ్దానాం వ్యక్తిపర్యన్తత్వే హేతు:। ఏతత్స్వభావవిరహాదేవ దణ్డకుణ్డలాదీనాం విశేషణత్వే దణ్డీ, కుణ్డలీ ఇతి మత్వర్థీయప్రత్యయ:। దేవమనుష్యాదిపిణ్డానామాత్మైకాశ్రయత్వతదేకప్రయోజనత్వతత్ప్రకారత్వస్వభావాత్ దేవో మనుష్య ఆత్మా ఇతి లోకవేదయోస్సామానాధికరణ్యేన వ్యవహార:। జాతివ్యక్త్యోర్నియమేన సహ ప్రతీతిరుభయోశ్చాక్షుషత్వాత్। ఆత్మనస్త్వచాక్షుషత్వాచ్చక్షుషా శరీరగ్రహణవేలాయామాత్మా న గృహ్యతే। పృథగ్గ్రహణయోగ్యస్య ప్రకారతైకస్వరూపత్వం దుర్ఘటిమితి మా వోచ:; జాత్యాదివత్తదేకాశ్రయత్వతదేకప్రయోజనత్వ-తద్విశేషణత్వైశ్శరీరస్యాపి తత్ప్రకారతైకస్వభావత్వావగమాత్। సహోపలమ్భనియమస్త్వేకసామగ్రీ-వేద్యత్వనిబన్ధన ఇత్యుక్తమ్। యథా చక్షుషా పృథివ్యాదే: గన్ధరసాదిసమ్బన్ధిత్వం స్వాభావికమపి న గృహ్యతే ఏవం చక్షుషా గృహ్యమాణం శరీరమాత్మప్రకారతైకస్వభావమపి న తథా గృహ్యతే; ఆత్మగ్రహణే చక్షుషస్సామర్థ్యాభావాత్ నైతావతా శరీరస్య తత్ప్రకారత్వస్వభావవిరహ:। తత్ప్రకారతైకస్వభావత్వమేవ సామానాధికరణ్యనిబన్ధనమ్। ఆత్మప్రకారతయా ప్రతిపాదనసమర్థస్తు శబ్దస్సహైవ ప్రకారతయా ప్రతిపాదయతి ||
(శబ్దస్య శరీరిపర్యన్తానభిధాయిత్వశఙ్కా-పరిహారౌ)
నను చ శాబ్దేऽపి వ్యవహారే శరీరశబ్దేన శరీరమాత్రం గృహ్యత ఇతి నాత్మపర్యన్తతా శరీరశబ్దస్య। నైవమ్; ఆత్మప్రకారభూతస్యైవ శరీరస్య పదార్థవివేకప్రదర్శనాయ నిరూపణాన్నిష్కర్షకశబ్దోऽయమ్; యథా గోత్వం శుక్లత్వమాకృతిర్గుణ: ఇత్యాదిశబ్దా:||
అతో గవాదిశబ్దవద్దేవమనుష్యాదిశబ్దా ఆత్మపర్యన్తా: ||
(చిదచిద్వాచినాం శబ్దానాం పరమాత్మపర్యన్తాభిధాయితా)
ఏవం దేవమనుష్యాదిపిణ్డవిశిష్టానాం జీవానాం పరమాత్మశరీరతయా తత్ప్రకారత్వాత్ జీవాత్మవాచినశ్శబ్దా: పరమాత్మపర్యన్తా:। అత: పరస్య బ్రహ్మణ: ప్రకారతయైవ చిదచద్వస్తున: పదార్థత్వమితి తత్సామానాధికరణ్యేన ప్రయోగ:। అయమర్థో వేదార్థసంగ్రహే సమర్థిత:।
(మతాన్తరేషు సామానాధికరణ్యానుపపత్తిః)
ఇదమేవ శరీరాత్మభావలక్షణం తాదాత్మ్యమ్ ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ (శారీ.౪.౧.౩) ఇతి వక్ష్యతి, ఆత్మేత్యేవ తు గృహ్ణీయాత్ ఇతి చ వాక్యకార:||
(ఉక్తానామర్థానాం సంక్షేపేణ ప్రతిపాదనమ్)
అత్రదం తత్త్వమ్ – అచిద్వస్తున: చిద్వస్తున: పరస్య చ బ్రహ్మణో భోగ్యత్వేన భోక్తృత్వేన చేశితృత్వేన చ స్వరూపవివేకమాహు: కాశ్చన శ్రుతయ: – అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్తస్మింశ్చాన్యో మాయయా సన్నిరుద్ధ: (శ్వే.౪.౯), మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౪.౧౦), క్షరం ప్రధానమమృతాక్షరం హర: క్షరాత్మానావీశతే దేవ ఏక:; (శ్వే.౧.౧౦), అమృతాక్షరం హర ఇతి భోక్తా నిర్దిశ్యతే, ప్రధానమాత్మనో భోగ్యత్వేన హరతీతి హర:। స కారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిజ్జనితా న చాధిప: (శ్వే.౬.౯), ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశ: (శ్వే.౬.౧౬), పతిం విశ్వస్యాऽత్మేశ్వరం శాశ్వతం శివమచ్యుతమ్ (తై.నారాయణే.౧౧-అను.౩), జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వావజావీశానీశౌ (శ్వే.౧.౯), నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బృహూనాం యో విదధాతి కామాన్ (కఠ.౫.౧౩), భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.౧.౧౨), తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్ అన్యో అభిచాకశీతి (ము.౩.౧.౧), పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా జుష్టస్తతస్తేనామృతత్వమేతి (శ్వే.౧.౬), అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం బహ్వీం ప్రజాం జనయన్తీం సరూపామ్। అజో హ్యేకో జుషమాణోऽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోऽన్య: (తై.౬.౧౦.౫), సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నోऽనీశయా శోచతి ముహ్యమాన:। జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమస్య మహిమానమితి వీతశోక: (శ్వే.౪.౭) ఇత్యాద్యా:||
స్మృతావపి అహఙ్కార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా|| అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్। జీవభూతాం మహాబాహో యయేదం ధార్యతే జగత్|| (భ.గీ.౭.౪,౫), సర్వభూతాని కౌన్తేయ ప్రకృతిం యాన్తి మామికామ్। కల్పక్షయే పునస్తాని కల్పాదౌ విసృజామ్యహమ్|| ప్రకృతిం స్వామవష్టభ్య విసృజామి పున: పున:। భూతగ్రామమిమం కృత్స్నామవశం ప్రకృతేర్వశాత్|| (భ.గీ.౯.౭,౮), మయాऽధ్యక్షేణ ప్రకృతిస్సూయతే సచరాచరమ్। హేతునాऽనేన కౌన్తేయ జగద్ధి పరివర్తతే|| (భ.గీ.౯.౧౦), ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి। (భ.గీ.౧౩.౧౯), మమ యోనిర్మహద్బ్రహ్మ తస్మిన్గర్భం దధామ్యహమ్। సమ్భవస్సర్వభూతానాం తతో భవతి భారత|| (భ.గీ.౧౪.౩) ఇతి|| జగద్యోనిభూతం మహత్ బ్రహ్మ మదీయం ప్రకృత్యాఖ్యం భూతసూక్ష్మమచిద్వస్తు యత్; తస్మింశ్చేతనాఖ్యం గర్భం యత్సంయోజయామి, తతో మత్కృతాచ్చిదచిత్సంసర్గాత్ దేవాదిస్థావరాన్తానామచిన్మిశ్రాణాం సర్వభూతానాం సమ్భవో భవతీత్యర్థ:||
ఏవం భోక్తృభోగ్యరూపేణావస్థితయోస్సర్వావస్థావస్థితయోశ్చిదచితో: పరమపురుషశరీరతయా తన్నియామ్యత్వేన తదపృథక్స్థితిం పరమపురుషస్య చాత్మత్వమాహు: కాశ్చన శ్రుతయ: – య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం య: పృథివీమన్తరో యమయతి (బృ.౫.౭.౩) ఇత్యారభ్య య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాऽత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౨౨) ఇతి। తథా – య: పృథివీమన్తరే సఞ్చరన్యస్య పృతివీ శరీరం యం పృథివీ న వేద (సుబాల.౭) ఇత్యారభ్య యోऽక్షరమన్తరే సఞ్చరన్యస్యాక్షరం శరీరం యమక్షరం న వేద యో మృత్యుమన్తరే సఞ్చరన్యస్య మృత్యుశ్శరీరం యం మృత్యుర్న వేద ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: (సుబాల.౭)। అత్ర మృత్యుశబ్దేన తమశ్శబ్దవాచ్యం సూక్ష్మావస్థమచిద్వస్త్వభిధీయతే; అస్యామేవోపనిషది – అవ్యక్తమక్షరే లీయతే। (సుబాల.౨) ఇతి వచనాత్। అన్త: ప్రవిష్టశ్శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (తై.ఆర.౩.౧౧.౨౧.) ఇతి చ||
(భేదశ్రుతి-ఘటకశ్రుత్యోః అవిరోధేన ఐక్యశ్రుతీనామర్థవర్ణనమ్)
ఏవం సర్వావస్థావస్థితచిదచిద్వస్తుశరీరతయా తత్ప్రకార: పరమపురుష ఏవ కార్యావస్థకారణావస్థ-జగద్రూపేణావస్థిత ఇతీమమర్థం జ్ఞాపయితుం కాశ్చన శ్రుతయ: కార్యావస్థం కారణావస్థం చ జగత్ స ఏవేత్యాహు: – సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయం తదైక్షత బహుస్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోసృజత (ఛా.౬.౨.౧) ఇత్యారభ్య సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వా: ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్ఠా:। ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో (ఛా.౬.౮.౬) ఇతి। తథా సోऽకామయత। బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి। స తపోऽతప్యత। స తపస్తప్త్వా। ఇదం సర్వమసృజత ఇత్యారభ్య సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ (తై.ఆన.౬.౨-౩) ఇత్యాద్యా:||
అత్రాపి శ్రుత్యన్తరసిద్ధశ్చిదచితో: పరమపురుషస్య చ స్వరూపవివేకస్స్మారిత: – హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాऽత్మనాऽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి ఇతి, తత్సృష్ట్వా, తదేవానుప్రావిశత్, తదనుప్రవిశ్య, సచ్చత్యచ్చాభవత్ … విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ। సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ ఇతి చ। అనేన జీవేనాऽత్మనాऽనుప్రవిశ్య ఇతి జీవస్య బ్రహ్మాత్మకత్వం, తదనుప్రవిశ్య సచ్చత్యచ్చాభవత్, విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ ఇత్యనేనైకార్థ్యాత్ ఆత్మశరీరభావనిబన్ధనమితి విజ్ఞాయతే। ఏవం భూతమేవ నామరూపవ్యాకరణం తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్। తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత (బృ.౩.౪.౭) ఇత్యత్రాప్యుక్తమ్।
(స్వమతే ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపత్తిః)
అత: కార్యావస్థ: కారణావస్థశ్చ స్థూలసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీర: పరమపురుష ఏవేతి, కారణాత్కార్యస్యానన్యత్వేన కారణవిజ్ఞానేన కార్యస్య జ్ఞాతతయైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సమీహితముపపన్నతరమ్। అహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాऽత్మనాऽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.ఉ.6-3-2) ఇతి, తిస్రో దేవతా: ఇతి సర్వమచిద్వస్తు నిర్దిశ్య తత్ర స్వాత్మకజీవానుప్రవేశేన నామరూపవ్యాకరణవచనాత్ సర్వే వాచకాశ్శబ్దా: అచిద్విశిష్టజీవవిశిష్టపరమాత్మన ఏవ వాచకా ఇతి కారణావస్థపరమాత్మవాచినా శబ్దేన కార్యవాచినశ్శబ్దస్య సామానాధికరణ్యం ముఖ్యవృత్తమ్। అత: స్థూలసూక్ష్మచిదచిత్ప్రకారం బ్రహ్మైవ కార్యం కారణం చేతి బ్రహ్మోపాదానం జగత్।
(బ్రహ్మణః ఉపాదానత్వే స్వభావాసాఙ్కర్యోపపాదనమ్)
సూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరకం బ్రహ్మైవ కారణమితి। బ్రహ్మోపాదానత్వేऽపి సంఘాతస్యోపాదానత్వేన చిదచితోర్బ్రహ్మణశ్చ స్వభావాసఙ్కరోऽప్యుపపన్నతర:। యథా శుక్లకృష్ణరక్తతన్తుసంఘాతోపాదానత్వేऽపి చిత్రపటస్య తత్తత్తన్తుప్రదేశ ఏవ శౌక్ల్యాదిసంబన్ధ ఇతి కార్యావస్థాయామపి న సర్వత్ర వర్ణసఙ్కర:; తథా చిదచిదీశ్వరసంఘాతోపాదానత్వేऽపి జగత: కార్యావస్థాయామపి భోక్తృత్వభోగ్యత్వ- నియన్తృత్వాద్యసఙ్కర:। తన్తూనాం పృథక్స్థితియోగ్యానామేవ పురుషేచ్ఛయా కదాచిత్సంహతానాం కారణత్వం కార్యత్వం చ। ఇహ తు చిదచితోస్సర్వావస్థయో: పరమపురుషశరీరత్వేన తత్ప్రకారతయైవ పదార్థత్వాత్తత్ప్రకార: పరమపురుష: సర్వదా సర్వశబ్దవాచ్య ఇతి విశేష:। స్వభావభేదస్తదసఙ్కరశ్చ తత్ర చాత్ర చ తుల్య:।
(బ్రహ్మణః అవికృతత్వ-కార్యత్వ-నిర్గుణత్వానాం శ్రుత్యుక్తానాం ఉపపత్తిః)
ఏవం చ సతి పరస్య బ్రహ్మణ: కార్యానుప్రవేశేऽపి స్వరూపాన్యథాభావాభావాదవికృతత్వముపపన్నతరమ్। స్థూలావస్థస్య నామరూపవిభాగవిభక్తస్య చిదచిద్వస్తున ఆత్మతయాऽవస్థానాత్కార్యత్వమపి ఉపపన్నతరమ్। అవస్థాన్తరాపత్తిరేవ హి కార్యతా||
నిర్గుణవాదాశ్చ పరస్య బ్రహ్మణో హేయగుణాసమ్బన్ధాదుపపద్యన్తే। అపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోऽపిపాస: (ఛా.౮.౧.౫) ఇతి హేయగుణాన్ ప్రతిషిధ్య సత్యకామస్సఙ్కల్ప: ఇతి కల్యాణగుణాన్విదధతీ ఇయం శ్రుతిరేవాన్యత్ర సామాన్యేనావగతం గుణనిషేధం హేయగుణవిషయం వ్యవస్థాపయతి||
జ్ఞానస్వరూపం బ్రహ్మేతివాదశ్చ సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేర్నిఖలహేయప్రత్యనీకకల్యాణగుణాకరస్య బ్రహ్మణస్స్వరూపం జ్ఞానైకనిరూపణీయం స్వయంప్రకాశతయా జ్ఞానస్వరూపం చేత్యభ్యుపగమాదుపపన్నతర:। యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్ (ముం.౧.౧.౯), పరాऽస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ (శ్వే.౬.౮), విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్ (బృ.౬.౫.౧౫), సత్యం జ్ఞానమ్ (తై.ఆన.౧.౧) ఇత్యాదికా: జ్ఞాతృత్వమావేదయన్తి సత్యం జ్ఞానమిత్యాదికాశ్చ జ్ఞానైకనిరూపణీయతయా స్వప్రకాశతయా చ జ్ఞానస్వరూపతామ్||
(భేదనిషేధశ్రుతీనామర్థవర్ణనమ్)
సోऽకామయత బహు స్యామ్ (తై.ఆ.౬.౨), తదైక్షత బహు స్యామ్ (ఛాం.౬.౨.౩), తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత (బృ.౩.౪.౭) ఇతి బ్రహ్మైవ స్వసఙ్కల్పాద్విచిత్రస్థిరత్రసరూపతయా నానాప్రకారమవస్థితమితి తత్ప్రత్యనీకాబ్రహ్మాత్మకవస్తునానాత్వమతత్వమితి తత్ప్రతిషిధ్యతే, మృత్యోస్స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి (కఠ.౪.౧౧), నేహ నానాऽస్తి కిఞ్చన (కఠ.౪.౧౦,౧౧), యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్తత్కేన కం విజానీయాత్ (బృ.౪.౪.౧౪) ఇత్యాదినా। న పున: బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యాది శ్రుతిసిద్ధం స్వసఙ్కల్పకృతం బ్రహ్మణో నానానామరూపభాక్త్వేన నానాప్రకారత్వమపి నిషిధ్యతే। యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్ ఇత్యాది నిషేధవాక్యాదౌ చ తత్స్థాపితమ్ – సర్వం తం పరాదాద్యోऽన్యత్రాऽత్మనస్సర్వం వేద (బృ.౪.౪.౬) తస్య హ వా ఏతస్య మహతో భూతస్య నిశ్విసతమేతద్యదృగ్వేదో యజుర్వేద: (సుబా.౨,బృ.౪.౪-౧౦,౬-౫-౧౧) ఇత్యాదినా||
(పూర్వోక్తవ్యాఖ్యావిధానే శ్రుత్యాది సర్వసామఞ్జస్యమ్)
ఏవం చిదచిదీశ్వరాణాం స్వభావభేదం స్వరూపభేదం చ వదన్తీనాం కార్యకారణభావం కార్యకారణయోరనన్యత్వం చ వదన్తీనాం సర్వాసాం శ్రుతీనామవిరోధ:, చిదచితో: పరమాత్మనశ్చ సర్వదా శరీరాత్మభావం శరీరభూతయో: కారణదశాయాం నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మదశాపత్తిం కార్యదశాయాం చ తదర్హాస్థూలదశాపత్తిం వదన్తీభిశ్శ్రుతిభరేవ జ్ఞాయత ఇతి బ్రహ్మాజ్ఞానవాదస్యౌపాధికబ్రహ్మభేద-వాదస్యాన్యస్యాప్యపన్యాయమూలస్య సకలశ్రుతివిరుద్ధస్య న కథఞ్చిదప్యవకాశో దృశ్యతే। చిదచిదీశ్వరాణాం పృథక్స్వభావతయా తత్తచ్ఛ్రుతిసిద్ధానాం శరీరాత్మభావేన ప్రకారప్రకారితయా శ్రుతిభిరేవ ప్రతిపన్నానాం శ్రుత్యన్తరేణ కార్యకారణభావప్రతిపాదనం కార్యకారణయోరైక్యప్రతిపాదనం చ హ్యవిరుద్ధమ్। యథాగ్నేయాదీన్ షడ్యాగానుత్పత్తివాక్యై: పృథగుత్పన్నాన్ సముదాయానువాదివాక్యద్వయేన సముదాయద్వయత్వమాపన్నాన్ దర్శపూర్ణమాసాభ్యామ్ (కాత్యా.శ్రౌ.సూ.౪-౨-౪౭) ఇత్యధికారవాక్యం కామిన: కర్తవ్యతయా విదధాతి; తథా చిదచిదీశ్వరాన్వివిక్తస్వరూపస్వభావాన్; క్షరం ప్రధానమమృతాక్షరం హర: క్షరాత్మానావీశతే దేవ ఏక: (శ్వే.౧.౧౦), పతిం విశ్వస్యాऽత్మేశ్వరమ్ (తై.నా.౧౧.౩), ఆత్మా నారాయణ: పర: (తై.నా.౧౧.౪), ఇత్యాదివాక్యై: పృథక్ ప్రతిపాద్య యస్య పృథివీ శరీరమ్ యస్యాऽత్మా శరీరమ్ (బృ.౫.౭.౩), యస్యావ్యక్తం శరీరమ్। యస్యాక్షరం శరీరమ్ (బృ.౫.౮), ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: (సుబాల.౭.ఖ.) ఇత్యాదిభిర్వాక్యైశ్చిదచితోస్సర్వావస్థావస్థితయో: పరమాత్మశరీరతాం పరమాత్మనస్తదాత్మతాం చ ప్రతిపాద్య శరీరభూతపరమాత్మాభిధాయిభిస్సద్బ్రహ్మాత్మాదిశబ్దై: కారణావస్థ: కార్యావస్థశ్చ పరమాత్మైక ఏవేతి పృథక్ప్రతిపన్నం వస్తుత్రితయం సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛాం.౬.౨.౧), ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్ (ఛాం.౬.౮.౭), సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ (ఛాం.౩.౧౪.౧) ఇత్యాదివాక్యం ప్రతిపాదయతి। చిదచిద్వస్తుశరీరిణ: పరమాత్మన: పరమాత్మశబ్దేనాభిధానే హి నాస్తి విరోధ: యథా మనుష్యపిణ్డశరీరకస్యాऽత్మవిశేషస్య అయమాత్మా సుఖీ ఇత్యాత్మశబ్దేనాభిధానే ఇత్యలమతివిస్తరేణ||
(భావరూపాజ్ఞానే నివృత్త్యనుపపత్తివర్ణనమ్)
యత్పునరిదముక్తమ్ – బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేనైవావిద్యానివృత్తిర్యుక్తా ఇతి, తదయుక్తమ్ , బన్ధస్య పారమార్థికత్వేన జ్ఞాననివర్త్యత్వాభావాత్ పుణ్యాపుణ్యరూపకర్మనిమిత్తదేవాదిశరీరప్రవేశతత్ప్రయుక్తసుఖదు:ఖ-అనుభవరూపస్య బన్ధస్య మిథ్యాత్వం కథమివ శక్యతే వక్తుమ్।
(ఏతన్మతే నివృత్త్యుపపత్తివర్ణనమ్)
ఏవంరూపబన్ధనివృత్తిర్భక్తిరూపాపన్న ఉపాసనప్రీతపరమపురుషప్రసాదలభ్యేతి పూర్వమేవోక్తమ్। భవదభిమతస్యైక్యజ్ఞానస్య యథావస్థితవస్తు-విపరీతవిషయస్య మిథ్యారూపత్వేన బన్ధవివృద్ధిరేవ ఫలం భవతి మిథ్యైతదన్యద్ద్రవ్యం హి నైతి తద్ద్రవ్యతాం యత: (వి.పు.౨.౧౪.౨౭) ఇతి శాస్త్రాత్। ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: (భ.గీ.౧౫.౧౭), పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.౧.౬) ఇతి జీవాత్మవిసజాతీయస్య తదన్తర్యామిణో బ్రహ్మణో జ్ఞానం పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షసాధనమిత్యుపదేశాచ్చ||
అపి చ భవదభిమతస్యాపి నివర్తకజ్ఞానస్య మిథ్యారూపత్వాత్తస్య నివర్తకాన్తరం మృగ్యమ్। నివర్తకజ్ఞానమిదం స్వవిరోధి సర్వం భేదజ్ఞానం నివర్త్య క్షణికత్వాత్స్వయమేవ నశ్యతీతి చేన్న; తత్స్వరూపతదుత్పత్తివినాశానాం కాల్పనికత్వేన వినాశతత్కల్పనాకల్పకరూపావిద్యాయా నివర్తకాన్తరం అన్వేషణీయమ్। తద్వినాశో బ్రహ్మస్వరూపమేవేతి చేత్; తథా సతి నివర్తకజ్ఞానోత్పత్తిరేవ న స్యాత్, తద్వినాశే తిష్ఠతి, తదుత్పత్త్యసమ్భవాత్||
(నివర్తకజ్ఞానస్య జ్ఞాత్రనుపపత్తిః)
అపి చ – చిన్మాత్రబ్రహ్మవ్యతిరిక్తకృత్స్ననిషేధవిషయజ్ఞానస్య కోऽయం జ్ఞాతా అధ్యాసరూప ఇతి చేన్న; తస్య నిషేధ్యతయా నివర్తకజ్ఞానకర్మత్వాత్ తత్కర్తృత్వానుపపత్తే:। బ్రహ్మ స్వరూపమితి చేత్; బ్రహ్మణో నివర్తకజ్ఞానం ప్రతి జ్ఞాతృత్వం కిం స్వరూపమ్; ఉతాధ్యస్తమ్। అధ్యస్తం చేత్, అయమధ్యాసస్తన్మూలావిద్యాన్తరం చ నివర్తకజ్ఞానావిషయతయా తిష్ఠత్యేవ। నివర్తకజ్ఞానాన్తరాభ్యుపగమే తస్యాపి త్రిరూపత్వాత్ జ్ఞాత్రపేక్షయాऽనవస్థా స్యాత్। బ్రహ్మస్వరూపస్యైవ జ్ఞాతృత్వేऽస్మదీయ ఏవ పక్ష: పరిగృహీతస్స్యాత్। నివర్తకజ్ఞానస్వరూపం స్వస్య జ్ఞాతా చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తత్వేన స్వనివర్త్యాన్తర్గతమితి వచనం భూతలవ్యతిరిక్తం కృత్స్నం దేవదత్తేన చ్ఛిన్నమ్ ఇత్యస్యామేవ చ్ఛేదనక్రియాయామస్య చ్ఛేత్తు: అస్యాశ్ఛేదనక్రియాయాశ్చ చ్ఛేద్యానుప్రవేశవచనవదుపహాస్యమ్। అధ్యస్తో జ్ఞాతా స్వనాశహేతుభూతనివర్తకజ్ఞానే స్వయం కర్తా చ న భవతి, స్వనాశస్యాపురుషార్థత్వాత్। తన్నాశస్య బ్రహ్మస్వరూపత్వాభ్యుపగమే భేదదర్శనతన్మూలావిద్యాదీనాం కల్పనమేవ న స్యాత్। ఇత్యలమనేన దిష్టహతముద్గరాభిఘాతేన||
(కర్మవిచారపూర్వవృత్తతాయుక్తతమత్వమ్)
తస్మాదనాదికర్మప్రవాహరూపాజ్ఞానమూలత్వాద్బన్ధస్య తన్నిబర్హాణం ఉక్తలక్షణజ్ఞానాదేవ। తదుత్పత్తిశ్చ అహరహ: అనుష్ఠీయమానపరమపురుషారాధనవేషాత్మయాథాత్మ్యబుద్ధివిశేషసంస్కృతవర్ణాశ్రమోచితకర్మలభ్యా। తత్ర కేవలకర్మణామల్పాస్థిరఫలత్వమ్, అనభిసంహితఫలపరమపురుషారాధనవేషాణాం కర్మణాం ఉపాసనాత్మక-జ్ఞానోత్పత్తిద్వారేణ బ్రహ్మయాథాత్మ్యానుభవరూపానన్తస్థిరఫలత్వం చ కర్మస్వరూపజ్ఞానాదృతే న జ్ఞాయతే। కేవలాకారపరిత్యాగపూర్వక-యథోక్తస్వరూపకర్మోపాదానం చ న సమ్భవతీతి కర్మవిచారానన్తరం తత ఏవ హేతో: బ్రహ్మవిచార: కర్తవ్య ఇతి అథాత ఇత్యుక్తమ్।
(ఇతి మహాసిద్ధాన్తః)
(అథ సూత్రకారాభిమతసూత్రార్థయోజనారమ్భః)
(వేదాన్తానాం బ్రహ్మణి అప్రమాణత్వాశఙ్కా)
తత్ర పూర్వపక్షవాదీ మన్యతే వృద్ధవ్యవహారాదన్యత్ర శబ్దస్య బోధకత్వశక్త్యవధారణాసమ్భవాత్, వ్యవహారస్య చ కార్యబుద్ధిపరత్వేన కార్యార్థ ఏవ శబ్దస్య ప్రామాణ్యమితి కార్యరూప ఏవ వేదార్థ:। అతో న వేదాన్తా: పరినిష్పన్నే పరే బ్రహ్మణి ప్రమాణభావమనుభవితుమర్హాన్తి।
(సిద్ధేऽర్థే శబ్దస్య వ్యుత్పత్తిరిత్యంశే భాట్టోక్తోదాహరణనిరాసః)
న చ పుత్రజన్మాదిసిద్ధవస్తువిషయవాక్యేషు హర్షహేతూనాం కాలత్రయవర్తినామర్థానామానన్త్యాత్ సులగ్నసుఖప్రసవాదిహర్షహేత్వర్థాన్తరోపనిపాతసమ్భావనయా చ ప్రియార్థప్రతిపత్తినిమిత్తముఖవికాసాది-లిఙ్గేనార్థవిశేషబుద్ధిహేతుత్వనిశ్చయ:,
(సిద్ధేऽర్థే శబ్దస్య వ్యుత్పత్తిరిత్యంశే నైయాయికోక్తోదాహరణవ్యుదాసః)
నాపి వ్యుత్పన్నేతరపదవిభక్త్యర్థస్య పదాన్తరార్థనిశ్చయేన ప్రకృత్యర్థనిశ్చయేన వా శబ్దస్య సిద్ధవస్తున్యభిధానశక్తినిశ్చయ:; జ్ఞాతకార్యాభిధాయిపద-సముదాయస్య తదంశవిశేషనిశ్చయరూపత్వాత్ తస్య ||
(సిద్ధార్థవ్యుత్పత్తివిషయే అద్వైత్యుక్తోదారహణనిరాసః)
న చ సర్పాద్భీతస్య నాయం సర్పో రజ్జురేషా ఇతి శబ్దశ్రవణసమనన్తరం భయనివృత్తిదర్శనేన సర్పాభావబుద్ధిహేతుత్వనిశ్చయ:; అత్రాపి నిశ్చేష్టం నిర్విశేషమచేతనమిదం వస్త్విత్యాద్యర్థబోధేషు బహుషు భయనివృత్తిహేతుషు సత్సు విశేషనిశ్చయాయోగాత్।
(పదానాం అన్యాన్వితస్వార్థమాత్రబోధకత్వమిత్యేతానన్నిరాసః)
కార్యబుద్ధిప్రవృత్తివ్యాప్తిబలేన శబ్దస్య ప్రవర్తకార్థావబోధిత్వముపగతమితి, సర్వపదానాం కార్యపరత్వేన, సర్వై: పదై: కార్యస్యైవ విశిష్టస్య ప్రతిపాదనాన్నాన్యాన్వితస్వార్థమాత్రే పదశక్తినిశ్చయ: ||
(ఇష్టసాధనత్వం ప్రవర్తకోऽర్థః ఇతి మతనిరాసః)
ఇష్టసాధనతాబుద్ధిస్తు కార్యబుద్ధిద్వారేణ ప్రవృత్తిహేతు:; న స్వరూపేణ, అతీతానాగతవర్తమాన- ఇష్టోపాయబుద్ధిషు ప్రవృత్త్యనుపలబ్ధే:। ఇష్టోపాయో హి మత్ప్రయత్నాదృతే న సిద్ధ్యతి; అతో మత్కృతిసాధ్య ఇతి బుద్ధిర్యావన్న జాయతే; తావన్న ప్రవర్తతే ||
(కార్యార్థస్యైవ శబ్దవాచ్యతాపూర్వపక్షనియమనమ్)
అత: కార్యబుద్ధిరేవ ప్రవృత్తిహేతురితి ప్రవర్తకస్యైవ శబ్దవాచ్యతయా కార్యస్యైవ వేదవేద్యత్వాత్ పరినిష్పన్నరూపబ్రహ్మప్రాప్తి-లక్షణానన్తస్థిరఫలాప్రతిపత్తే: అక్షయ్యం హ వై చాతుర్మాస్యయాజినః సుకృతం భవతి (ఆ.శ్రౌ.సూ.౨.౧.౧) ఇత్యాదిభి: కర్మణామేవ స్థిరఫలత్వప్రతిపాదనాచ్చ కర్మఫలాల్పాస్థిరత్వ-బ్రహ్మజ్ఞానఫలానన్తస్థిరత్వజ్ఞానహేతుకో బ్రహ్మవిచారారమ్భో న యుక్త: – ఇతి||
(సిద్ధాన్తప్రతిపాదనారమ్భోః
(తత్ర కార్యే ఏవ శబ్దవ్యుత్పత్తిరిత్యత్ర ప్రామాణికాసమ్మతిః)
అత్రాభిధీయతే – నిఖిలలోకవిదితశబ్దార్థసమ్బన్ధావధారణప్రకారమపనుద్య సర్వ శబ్దానాం అలౌకికైకార్థావబోధిత్వావధారణం ప్రామాణికా న బహుమన్వతే ||
(బుద్ధిపూర్వకవ్యుత్పత్త్యా సిద్ధేऽపి శబ్దశక్తిగ్రహః)
ఏవం కిల బాలాశ్శబ్దార్థసంబన్ధం అవధారయన్తి – మాతాపితృప్రభృతిభిరమ్బాతాతమాతులాదీన్ శశిపశునరమృగపక్షిసర్పాదీంశ్చ ఏనమవేహి, ఇమం చావధారయ ఇత్యభిప్రాయేణ అఙ్గుల్యానిర్దిశ్య నిర్దిశ్య తైస్తైశ్శబ్దైస్తేషుతేష్వర్థేషు బహుశశ్శిక్షితాశ్శనైశ్శనైస్తైస్తైరేవ శబ్దైస్తేషుతేష్వర్థేషు స్వాత్మనాం బుద్ధ్యుత్పత్తిం దృష్ట్వా శబ్దార్థయోస్సంబన్ధాన్తరాదర్శనాత్ సంకేతయితృపురుషాజ్ఞానాచ్చ తేష్వర్థేషు తేషాం శబ్దానాం ప్రయోగో బోధకత్వనిబన్ధన ఇతి నిశ్చిన్వన్తి ||
పునశ్చ వ్యుత్పన్నేతరశబ్దేషు అస్య శబ్దస్యాయమర్థ: ఇతి పూర్వవృద్ధైశ్శిక్షితాస్సర్వశబ్దానాం అర్థమవగమ్య పరప్రత్యాయనాయ తత్తదర్థావబోధి వాక్యజాతం ప్రయుఞ్జతే।
(యాదృచ్ఛిక్యా వ్యుత్పత్త్యాऽపి సిద్ధేऽపి శబ్దశక్తిగ్రహః)
ప్రకారాన్తరేణాపి శబ్దార్థసంబన్ధావధారణం సుశకమ్ – కేనచిత్పురుషేణ హస్తచేష్టాదినా పితా తే సుఖమాస్తే ఇతి దేవదత్తాయ జ్ఞాపయ ఇతి ప్రేషిత: కశ్చిత్ తజ్జ్ఞాపనే ప్రవృత్త: పితా తే సుఖమాస్తే ఇతి శబ్దం ప్రయుఙ్క్తే। పార్శ్వస్థోऽన్యో వ్యుత్పిత్సుర్మూకవచ్చేష్టావిశేషజ్ఞస్తజ్జ్ఞాపనే ప్రవృత్తమిమం జ్ఞాత్వాऽనుగతస్తజ్జ్ఞాపనాయ ప్రయుక్తమిమం శబ్దం శ్రుత్వా అయం శబ్దస్తదర్థబుద్ధిహేతు: ఇతి నిశ్చినోతి ఇతి కార్యార్థ ఏవ వ్యుత్పత్తిరితి నిర్బన్ధో నిర్నిబన్ధన:। అతో వేదాన్తా: పరినిష్పన్నం పరం బ్రహ్మ, తదుపాసనం చాపిరిమతఫలం బోధయన్తీతి తన్నిర్ణయఫలో బ్రహ్మవిచార: కర్తవ్య:||
(వేదస్య కార్యార్థత్వేऽపి బ్రహ్మవిచారారమ్భసమర్థనమ్)
కార్యార్థత్వేऽపి వేదస్య బ్రహ్మవిచార: కర్తవ్య ఏవ। కథమ్; ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యశ్శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసతివ్య: (బృ.౪.౪.౫;౬.౫.౬), సోऽన్వేష్టవ్యస్సవిజిజ్ఞాసితవ్య: (ఛా.౮.౭.౧), విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత (బృ.౬.౪.౨౧), దహరోऽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసతివ్యమ్ (ఛాం.౮.౧.౧), తత్రాపి దహ్రం గగనం విశోకస్తస్మిన్యదన్త స్తదుపాసతివ్యమ్ (తై.నా.౧౦.౨౩) ఇత్యాదిభి: ప్రతిపన్నోపాసనవిషయకార్యాధికృతఫలత్వేన బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఆన.౧.౧) ఇత్యాదిభిర్బ్రహ్మ ప్రాప్తిశ్శ్రూయత ఇతి బ్రహ్మస్వరూపతద్విశేషణానాం దు:ఖాసంభిన్నదేశవిశేష-రూపస్వర్గాదివత్, రాత్రిసత్రప్రతిష్ఠాదివత్, అపగోరణశతయాతనాసాధ్యసాధన-భావావచ్చ, కార్యోపయోగితయైవ సిద్ధే:||
అపూర్వఖణ్డనమ్
(కార్యస్య దుర్నిరూపతయా కార్యే వ్యుత్పత్తిః న సిధ్యతి)
గామానయ ఇత్యాదిష్వపి వాక్యేషు న కార్యార్థే వ్యుత్పత్తి:; భవదభిమతకార్యస్య దుర్నిరూపత్వాత్। కృతిభావభావి కృత్యుద్దేశ్యం హి భవత: కార్యమ్। కృత్యుద్దేశ్యత్వం చ కృతికర్మత్వమ్। కృతికర్మత్వఞ్చ కృత్యా ప్రాప్తుమిష్టతమత్వమ్। ఇష్టతమం చ సుఖం వర్తమానదు:ఖస్య తన్నివృత్తిర్వా। తత్రేష్టసుఖాదినా పురుషేణ స్వప్రయత్నాదృతే యది తత్సిద్ధి: ప్రతీతా, తత: ప్రయత్నేచ్ఛు: ప్రవర్తతే పురుష ఇతి న క్వచిదపీచ్ఛావిషయస్య కృత్యధీనసిద్ధిత్వమన్తరేణ కృత్యుద్దేశ్యత్వం నామ కిఞ్చిదప్యుపలభ్యతే। ఇచ్ఛావిషయస్య ప్రేరకత్వం చ ప్రయత్నాధీనసిద్ధిత్వమేవ, తత ఏవ ప్రవృత్తే:। న చ పురుషానుకూలత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వమ్, యతస్సుఖమేవ పురుషానుకూలమ్। న చ దు:ఖనివృత్తే: పురుషానుకూలత్వమ్; పురుషానుకూలం సుఖం తత్ప్రతికూలం దు:ఖమ్ ఇతి హి సుఖదు:ఖయోస్స్వరూపవివేక:। దు:ఖస్య ప్రతికూలతయా తన్నివృత్తిరిష్టా భవతి; నానుకూలతయా। అనుకూలప్రతికూలాన్వయవిరహే స్వరూపేణావస్థితిర్హి దు:ఖనివృత్తి:। అతస్సుఖవ్యతిరిక్తస్య క్రియాదేరనుకూలత్వం న సమ్భవతి। న సుఖార్థతయా తస్యాప్యనుకూలత్వమ్, దు:ఖాత్మకత్వాత్తస్య। సుఖార్థతయాऽపి తదుపాదానేచ్ఛామాత్రమేవ భవతి। న చ కృతిం ప్రతి శేషిత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వమ్, భవత్పక్షే శేషిత్వస్యానిరూపణాత్||
(శేషలక్షణమ్)
న చ పరోద్దేశప్రవృత్తకృతివ్యాప్త్యర్హాత్వం శేషత్వమితి తత్ప్రతిసమ్బన్ధీ శేషీత్యవగమ్యతే, తథా సతి కృతేరశేషత్వేన తాం ప్రతి తత్సాధ్యస్య శేషిత్వాభావాత్। న చ పరోద్దేశప్రవృత్త్యర్హాతాయాశ్శేషత్వేన పరశ్శేషీ, ఉద్దేశ్యత్వస్యైవ నిరూప్యమాణత్వాత్, ప్రధానస్యాపి భృత్యోద్దేశప్రవృత్త్యర్హాత్వదర్శనాచ్చ। ప్రధానస్తు భృత్యపోషణేऽపి స్వోద్దేశేన ప్రవర్తత ఇతి చేన్న, భృత్యోऽపి హి ప్రధానపోషణే స్వోద్దేశేనైవ ప్రవర్తతే। కార్యస్వరూపస్యైవానిరూపణాత్ కార్యప్రతిసమ్బన్ధీ శేష:, తత్ప్రతిసమ్బన్ధీ శేషీ ఇత్యప్యసఙ్గతమ్||
నాపి కృతిప్రయోజనకత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వమ్; పురుషస్య కృత్యారమ్భప్రయోజనమేవ హి కృతిప్రయోజనమ్। స చేచ్ఛావిషయ:। తస్మాదిష్టత్వాతిరేకికృత్యుద్దేశ్యత్వానిరూపణాత్ కృతిసాధ్యతాకృతిప్రధానత్వరూపం కార్యం దుర్నిరూపమేవ||
(అపూర్వే స్వతః ఇష్టత్వ-కృతిసాధ్యత్వరూపప్రయోజనత్వయోః నిరాసః)
నియోగస్యాపి సాక్షాదిషివిషయభూతసుఖదు:ఖనివృత్తిభ్యామన్యత్వాత్తత్సాధనతయైవేష్టత్వం కృతిసాధ్యత్వం చ। అత ఏవ హి తస్య క్రియాతిరిక్తతా; అన్యథా క్రియైవ కార్యం స్యాత్; స్వర్గకామపదసమభివ్యాహారానుగుణ్యేన లిఙాదివాచ్యం కార్యం స్వర్గసాధనమేవేతి క్షణభఙ్గికర్మాతిరేకి స్థిరం స్వర్గసాధనమపూర్వమేవ కార్యమితి స్వర్గసాధనతోల్లేఖేనైవ హ్యపూర్వవ్యుత్పత్తి:। అత: ప్రథమమనన్యార్థతయా ప్రతిపన్నస్య కార్యస్యానన్యార్థత్వనిర్వహణాయాపూర్వమేవ పశ్చాత్స్వర్గసాధనం భవతీత్యుపహాస్యమ్, స్వర్గకామపదాన్వితకార్యాభిధాయిపదేన ప్రథమమప్యనన్యార్థతానభిధానాత్; సుఖదు:ఖనివృత్తితత్సాధనేభ్యోऽన్యస్య అనన్యార్థస్య కృతిసాధ్యతాప్రతీత్యనుపపత్తేశ్చ ||
(నియోగాఖ్యస్యాపూర్వస్య సుఖత్వరూపప్రయోజనత్వనిరాసః)
అపి చ – కిమిదం నియోగస్య ప్రయోజనత్వమ్? సుఖవన్నియోగస్యాపి అనుకూలత్వమేవేతి చేత్, కిం నియోగస్సుఖమ్? సుఖమేవ హ్యనుకూలమ్। సుఖవిశేషవన్నియోగాపరపర్యాయం విలక్షణం సుఖాన్తరమితి చేత్; కిం తత్ర ప్రమాణమితి వక్తవ్యమ్। స్వానుభవశ్చేత్, న; విషయవిశేషానుభవసుఖవత్ నియోగానుభవసుఖమిదమితి భవతాऽపి నానుభూయతే। శాస్త్రేణ నియోగస్య పురుషార్థతయా ప్రతిపాదనాత్। పశ్చాత్తు భోక్ష్యత ఇతి చేత్; కిం తన్నియోగస్య పురుషార్థత్వవాచి శాస్త్రమ్। న తావల్లౌకికం వాక్యమ్; తస్య దు:ఖాత్మకక్రియావిషయత్వాత్, తేన సుఖాదిసాధనతయైవ కృతిసాధ్యతామాత్రప్రతిపాదనాత్। నాపి వైదికమ్; తేనాపి స్వర్గాదిసాధనతయైవ కార్యస్య ప్రతిపాదనాత్। నాపి నిత్యనైమిత్తికశాస్త్రమ్; తస్యాపి తదభిధాయిత్వం స్వర్గకామవాక్యస్థాపూర్వవ్యుత్పత్తిపూర్వకం ఇత్యుక్తరీత్యా తేనాపి సుఖాదిసాధనకార్యాభిధానం అవర్జనీయమ్। నియతైహికఫలస్య కర్మణోऽనుష్ఠితస్య ఫలత్వేన తదానీమనుభూయమానాన్నాద్యరోగతాది-వ్యతిరేకేణ నియోగరూపసుఖానుభవానుపలబ్ధేశ్చ నియోగస్సుఖమిత్యత్ర న కిఞ్చన ప్రమాణముపలభామహే। అర్థవాదాదిష్వపి స్వర్గాదిసుఖప్రకారకీర్తనవత్ నియోగరూపసుఖప్రకారకీర్తనం భవతాపి న దృష్టచరమ్।
(లిఙర్థనిష్కర్షః)
అతో విధివాక్యేష్వపి ధాత్వర్థస్య కర్తృవ్యాపారసాధ్యతామాత్రం శబ్దానుశాసనసిద్ధమేవ లిఙ్గాదేర్వాచ్యమిత్యధ్యవసీయతే। ధాత్వర్థస్య చ యాగాదేరగ్న్యాదిదేవతాన్తర్యామి పరమపురుషసమారాధనరూపతా, సమారాధితాత్పరమపురుషాత్ఫలసిద్ధిశ్చేతి ఫలమత ఉపపత్తే: (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౭) ఇత్యత్ర ప్రతిపాదయిష్యతే। అతో వేదాన్తా: పరినిష్పన్నం బ్రహ్మ బోధయన్తీతి బ్రహ్మోపాసనఫలానన్త్యం స్థిరత్వం చ సిద్ధమ్। చాతుర్మాస్యాదికర్మస్వపి కేవలస్య కర్మణ: క్షయిఫలత్వోపదేశాదక్షయఫలశ్రవణం వాయుశ్చాన్తరిక్షం చైతదమృతమ్ (బృ.౪.౩.౩) ఇత్యాదివదాపేక్షికం మన్తవ్యమ్।
అత: కేవలానాం కర్మణామల్పాస్థిరఫలత్వాత్, బ్రహ్మజ్ఞానస్య చానన్తస్థిరఫలత్వాత్ తన్నిర్ణయఫలో బ్రహ్మవిచారారమ్భో యుక్త ఇతి స్థితమ్||
ఇతి శ్రీశారీరకమీమాంసాభాష్యే జిజ్ఞాసాధికరణమ్||౧||