శ్రీమన్నిగమాన్తమహాదేశికవిరచితః
తత్త్వముక్తాకలాపః
నాయకసరః తృతీయః || ౩ ||
వ్యాప్త్యాద్యవ్యాకులాభిః శ్రుతిభిరధిగతో విశ్వనేతా స విశ్వం క్రీడాకారుణ్యతన్త్రః సృజతి సమతయా జీవకర్మానురూపమ్ । రోషోऽపి ప్రీతయే స్యాత్సునిరసవిషయస్తస్య నిస్సీమశక్తేః స్వేచ్ఛా(యాం)తస్సర్వసిద్ధిం వదతి భగవతోऽవాప్తకామత్వవాదః || ౧ ||
అప్రత్యక్షః పరాత్మా తదిహ న ఘటతే ధాతురధ్యక్షబాధో యోగ్యాదృష్టేరభావాన్న ఖలు న భవతా స్వీకృతః స్వేతరాత్మా । తస్మిన్దేహానపేక్షే శ్రుతిభిర(ధిగతే)వసితే దేహబాధాన్న బాధో వేదేభ్యో నానుమానం న చ పురుషవచస్తిష్ఠతే బద్ధవైరమ్ || ౨ ||
వాచ్యత్వం వేద్యతాం చ స్వయమభిదధతి బ్రహ్మణోऽనుశ్రవాన్తా వాక్చిత్తాగోచరత్వశ్రుతిరపి హి పరిచ్ఛిత్త్వభావప్రయుక్తా । నో చేత్ పూర్వాపరోక్తిస్వవచనకలహస్సర్వవేదాన్తబాధస్తత్సిద్ధిర్హేతుభిశ్చేత్ ప్రసజతి విహతిర్ధర్మిసాధ్యాదిశబ్దైః || ౩ ||
నిత్యం బ్రహ్మాదిశబ్దా నిరుపధికసతో లక్షకా ఇత్యయుక్తం ముఖ్యస్యాన్యస్య హానేర్న చ నిపుణధియో ముఖ్యమిచ్ఛన్తి లక్ష్యమ్ । ముఖ్యత్వే బాధకం చ క్వచిదపి న వయం కిఞ్చిదాలోకయామో ముఖ్యం లక్ష్యం చ వాచః పదమితి న చ తద్గోచరత్వాతిపాతః || ౪ ||
నిస్సాధారణ్యనారాయణపదవిషయే నిశ్చయం యాన్త్యబాధే సద్బ్రహ్మాద్యాస్సమానప్రకరణపఠితాశ్శఙ్కితాన్యార్థశబ్దాః । అన్తర్యన్తా చ నారాయణ ఇకి కథితః కారణం చాన్తరాత్మేత్యస్మాదప్యైకకణ్ఠ్యం భవతి నిరుపధిస్తత్ర శమ్భ్వాదిశబ్దః || ౫ ||
విష్ణోరప్యస్త్యభిఖ్యా శివ ఇతి శుభతారూఢిరత్రానుపాధిస్తస్మాద్ధ్యేయః శ్రుతోऽసౌ శివ ఇతి శివ ఏవేతి వాక్యం త్వనుక్తిః । ఉక్తం నారాయణాధిష్ఠితమితి చ తమోऽనేకబాధోऽన్యథా స్యాత్ బ్రహ్మేశాదేర్మహత్యాముపనిషది లయాద్యుక్తమేవం తు నాత్ర || ౬ ||
యః ప్రోక్తస్సర్వకర్తుః పరమఖిలతనోర్నాపరం కిఞ్చిదస్తీత్యస్యైవ స్యాదనుక్త్యోత్తరతరకథనం న త్వితోऽన్యస్య బాధాత్ । విశ్వవ్యాప్తస్య తస్యోచితముపధిపరిచ్ఛేదనాదున్మితత్వం స్వస్యైవ ప్రాపకత్వాదశిథిలచిదచిద్ధారణాచ్చైష సేతుః || ౭ ||
పుంసూక్తం సర్వవేదప్రపఠనమహితం యత్పరత్వైకతానం తస్యైవ శ్రీపతిత్వం విశదమభిదధే హ్యుత్తరత్రానువాకే । ఆమ్నాతశ్చైష నారాయణ ఇతి నిఖిలబ్రహ్మవిద్యాసు వేద్యస్తత్తద్విద్యాప్రదేశశ్రుతవివిధపదప్రత్యభిజ్ఞప్తిపూర్వమ్ || ౮ ||
రుద్రేన్ద్రాదిశ్చ యత్ర స్ఫురతి పరతయాऽనన్యథాసిద్ధలిఙ్గైస్తత్తత్తత్త్వైర్విశిష్టో హరిరఖిలతనుస్తాసు విద్యాసు వేద్యః । పారమ్యం త్వాన్యపర్యాన్న భవతి న కిరిత్యాదిభిః స్తోత్రవాక్యైరన్యాకూతైర్నమస్యాదిభిరపి న పరః స్యాదనైకాన్త్యదుఃస్థైః || ౯ ||
ధర్మాణాం స్థాపనార్థం స్వయమపి భజతే శాసితా శాసనం స్వం స్వస్యాపి ప్రత్యవాయానభినయతి నృణాం పాపభీతిం విధిత్సుః । శుద్ధైస్స్వేచ్ఛావతారైర్భజతి సులభతాం తావతోత్పత్త్యనూక్తిః ప్రోక్తో విష్ణుశ్శిఖాయామపి హి స పురుషః ప్రాప్తతారార్ధమాత్రః || ౧౦ ||
ఆద్యం రామాయణం తత్స చ నిగమగణే పఞ్చమః పఞ్చరాత్రం సత్త్వోపజ్ఞం పురాణం మనుముఖమునిభిర్నిర్మితం ధర్మశాస్త్రమ్ । త్యక్తాన్యో మూలవేదః కఠపరిపఠితా వల్లికాస్తాపనీయం సౌబాలబ్రహ్మబిన్దుప్రభృతికమపి నస్తత్పరం తత్పరత్వే || ౧౧ ||
మధ్యస్థోక్తిర్విరుద్ధే పరమహిమపరే తత్ర తత్రైతదుక్తిర్వృత్తాన్తాస్తే విచిత్రాః స్వమతమభిహితం దేవతాతత్త్వవిద్భిః । వైషమ్యం శిల్పశాస్త్రప్రభృతిషు వివిధం వైదికస్వీకృతత్వం ప్రజ్ఞాసంస్కారభాజాం భవతి భగవతి స్వప్రధానే ప్రమాణమ్ || ౧౨ ||
ఇన్ద్రేశానాద్యభిఖ్యా స్వయమిహ మహదాద్యుక్తిభిర్వా విశిష్టా తత్తత్పారమ్యమానం న భవతి బలవద్ధర్భిమానోపరోధాత్ । నో చేత్స్యాన్నైక ఈశో న భవతి యది వా కశ్చిదన్యోన్యబాధాల్లోకేऽప్యన్వర్థభావం న హి దధతి మహావృక్షముఖ్యాస్సమాఖ్యాః || ౧౩ ||
ఏకం త్రేధా విభక్తం త్రితయసమధికం తత్త్వమీశాస్త్రయస్తే విష్ణ్వన్యా మూర్తిరీష్టే ప్రభవననియమః కల్పభేదాత్త్రయాణామ్ । ఇన్ద్రాదీనామివ స్యాన్నిజసుకృతవశాదీశ్వరాణాం ప్రవాహః స్యాదేకస్యేశ్వరత్వం ప్రతిఫలనవదిత్యాది చైవం పరాస్తమ్ || ౧౪ ||
సర్గాదీనామసిద్ధౌ న హి నిగమగిరాం భజ్యతే సంప్రదాయస్తత్సిద్ధౌ నానుమానం ప్రభవతి యదిదం బాధశూన్యం విపక్షే । శాస్త్రేభ్యస్తత్ప్రసిద్ధౌ సహపరిపఠనాద్విశ్వకర్తాऽపి సిధ్యేద్ధర్మానుష్ఠాపనార్థం తదనుమితిరతో నైవ శక్యా కదాచిత్ || ౧౫ ||
సాధ్యం యాదృక్ సపక్షే నియతమవగతం స్యాద్ధి పక్షేऽపి తాదృక్ తస్మాత్కర్మాదియుక్తః ప్రసజతి విమతే కార్యతాద్యైస్తు కర్త్తా । ఏతత్తత్సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్న ఘటత ఇతి న క్ష్మాదిపక్షే సపక్షవ్యాప్తాకారప్రసఙ్గాత్తదనుపగమనే న క్వచిత్స్యాత్ప్రసఙ్గః || ౧౬ ||
యత్కార్యస్యోపయుక్తం తదిహ భవతు నః కిం పరేణేతి చేన్న జ్ఞానాదేరుద్భవే తద్విషయనియమనేऽప్యర్థనాదిన్ద్రియాదేః । నిత్యం జ్ఞానం విభోస్తన్న నియతవిషయం తేన నాన్యార్థనం చేన్నానిత్యస్యైవ దృష్టేస్తవ కథమజసంయోగభఙ్గోऽన్యథా స్యాత్ || ౧౭ ||
కిం వా ధీచ్ఛే గృహీతే విషయనియతయే తే హి యత్నోऽత్ర నేచ్ఛేన్నిర్హేతుస్తత్ప్రమేష్టా భవతు విషయవానేష తద్వత్స్వతస్తే । ప్రోక్తే యత్నే స్వభావాద్విషయవతి స ధీః స్యాదితీదం క్వ దృష్టం యద్వా ధీస్తం హి నిత్యం న తు జనయతి తే సా కథం తన్నియన్త్రీ || ౧౮ ||
నిశ్వాసాదిప్రయత్నక్రమ ఇహ భవతాం జీవ ఏవాస్త్వదృష్టైర్యద్వా తైరేవ సర్వం ఘటత ఇతి భవేత్తత్కృతా సిద్ధసాధ్యమ్ । క్ఌప్తావన్యస్య కర్తృద్వయముపనమతి త్వత్సపక్షే తథా స్యాత్ పక్షేऽపీత్యవ్యవస్థా యది విఫలతయా త్యక్తిరాద్యేऽపి సా స్యాత్ || ౧౯ ||
సాధ్యో హేత్వాదివేదీ మత ఇహ కలయా సర్వథా వా తవాసౌ పూర్వత్రేశో న సిధ్యేన్న కథమపి భవేద్వ్యాప్తిసిద్ధిః పరత్ర । పక్షస్పర్శాద్విశేషాన్న ఖలు సమధికం పక్షధర్మత్వలభ్యం కల్ప్యోऽన్యస్తే విశేషస్సుకృతవిషమితా జీవశక్తిస్తు సిద్ధా || ౨౦ ||
కార్యం స్యాత్ కర్త్రభావేऽప్యవధిభిరితరైః కాలవత్స హ్యసిద్ధిస్తే చాదృష్టప్రయుక్తాస్తదపి యతనవత్స్యాత్తు యత్నానపేక్షమ్ । ఏకత్యాగేऽన్యహేతుత్యజనమితి చ న ధ్వంసవత్సావధిత్వాత్ తస్మాద్ధేతోరభావే న ఫలమితి గతిస్తద్విశేషే విశేషః || ౨౧ ||
ధర్మో యావత్సపక్షానుగత ఉపధిరిత్యభ్యుపేతస్త్వయాऽపి త్యాగే తస్యాత్ర తద్వచ్ఛిథిలితనియమాః క్వాపి నోపాధయః స్యుః । తాదృగ్ధర్మాత్యయాచ్చ ప్రకరణసమతా స్యాన్న చాతిప్రసఙ్గః పక్షాదిస్థిత్యబాధాన్నిరుపధికతయా స్యాత్పరాత్మానుమా తు || ౨౨ ||
సర్వస్యావీతహేతోరపి చ నిరసనం ద్రక్ష్యసి స్వప్రసఙ్గే శ్రుత్యాऽత్ర వ్యాప్తిసిద్ధావలమనుమితిభిర్నిష్ఫలస్సంప్లవోऽపి । తస్మాదుల్లోకభూమా స కథమనుమయా విశ్వకర్తా ప్రసిధ్యేచ్ఛాస్త్రానుక్తత్వబాధద్వయపరిహృతయే శాస్త్రయోనిత్వసూత్రమ్ || ౨౩ ||
ప్రాజ్ఞాధిష్ఠానశూన్యం న తు పరిణమితుం శక్తమవ్యక్తతత్త్వం వాస్యాదౌ వ్యాప్తిసిద్ధేరితి యదభిహితం సాంఖ్యసిద్ధాన్తభఙ్గే । సోऽపి ప్రాజ్ఞవ్యుదాసేऽప్యనుమితిశరణాన్ ప్రత్యుపాత్తః ప్రసఙ్గో నేష్టే తత్సిద్ధ్యసిద్ధ్యోరనుమితిరితి ఖల్వాశయస్సూత్రకర్తుః || ౨౪ ||
అస్యైవాచిన్త్యశక్తేరఖిలజనయితుస్స్యాదుపాదానభావస్సూక్ష్మావ్యక్తాదిదేహః పరిణమతి యతోऽనేకధా స్థూలవృత్త్యా । నిష్కృష్టేऽస్మిన్ శరీరిణ్య(ఖి)మలగుణగణాలఙ్కృతానన్దరూపే సంపద్యన్తే సమస్తాస్సముచితగతయో నిర్వికారాదివాదాః || ౨౫ ||
కర్తోపాదానమేవ స్వసుఖముఖగుణే స్వప్రయత్నప్రసూతే సంయోగం స్వస్య మూర్తైస్స్వయముపజనయన్నీశ్వరోऽప్యేవమిష్టః । సర్వోపాదానభావస్స్వత ఇహ ఘటతే సర్వకర్తర్యముష్మిన్ సర్వశ్రుత్యైకరస్యప్రణయిభిరుచితం ద్వారమత్రాభ్యుపేతమ్ || ౨౬ ||
సావిద్యం కేऽపి సోపాధికమథ కతిచిచ్ఛక్తిభిర్జుష్టమన్యే స్వీకృత్యైకాద్వితీయశ్రుతిమపి జగదుస్తద్విశిష్టైక్యనిష్ఠామ్ । నిత్యత్వం విగ్రహత్వం ప్రకృతిపురుషయోర్హేతుతాం విశ్వకర్తుస్తద్వైశిష్ట్యం చ శాస్త్రప్రథితమజహతాం కోऽపరాధోऽతిరిక్తః || ౨౭ ||
బ్రహ్మోపాత్తాన్ వికారాన్ కతిచిదభిదధుశ్చేతనాచేతనేశాన్నైతద్యుక్తం యదీశాదనధికమనఘం నిర్వికారం శ్రుతం తత్ । భిన్నాయా బ్రహ్మశక్తేర్వికృతయ ఇతి చేద్ బ్రహ్మజన్యత్వభఙ్గో భేదాభేదోపపాద్యం సకలమితి మతే సప్తభఙ్గీ న దూష్యా || ౨౮ ||
విశ్వం చిత్తద్గుణానుద్భవ ఇహ ఘటతే రత్నగన్ధాదినీత్యా సర్వం బ్రహ్మేత్యధీతం త్రివిధమితి చ తద్దాశతాద్యస్య చోక్తమ్ । తస్మాత్ సర్వానువృత్తం సదనవధిదశాచిత్రమిత్యప్యయుక్తం ప్రత్యక్షాగోచరత్వప్రభృతిబహుభిదావాదిసర్వోక్తిబాధాత్ || ౨౯ ||
అవ్యక్తం త్వన్మతేऽపి హ్యనవయవమథాప్యేతదంశా వికారాస్తే చాన్యోన్యం విచిత్రాః పునరపి విలయం తత్ర తత్త్వేన యాన్తి । ఇత్థం బ్రహ్మాపి జీవః పరిణమతి విహృత్యర్థమిత్యప్యసారం స్వానర్థైకప్రవృత్తేః ప్రసజతి చ తదా సర్వశాస్త్రోపఘాతః || ౩౦ ||
బ్రహ్మైవోపాధిభిన్నం భజతి బహువిధాం సంసృతిం సోऽప్యనాదిస్తస్మాన్నాత్యన్తభిన్నో జడ ఇతి తు మతే దుఃఖమద్వారకం స్యాత్ । సౌభర్యాదౌ వ్యవస్థా న కథముపధిభిః స్వావతారేషు చైషా సర్వజ్ఞః స్వైక్యవేదీ కథమనవధిభిర్జీవదుఃఖైర్న దుఃఖ్యేత్ || ౩౧ ||
బన్ధో బ్రహ్మణ్యశేషే ప్రసజతి స యదోపాధిసంయోగమాత్రాత్ సాదేశ్యాచ్చేదుపాధౌ వ్యభిచరతి భవేద్బన్ధమోక్షావ్యవస్థా । అచ్ఛేద్యే ఛేదనాదిర్విహత ఉపధిభిర్న స్వతోంऽశస్తవాస్మిన్నోపాధిర్జీవతామప్యనుభవితుమలం బ్రహ్మరూపోऽప్యచిత్త్వాత్ || ౩౨ ||
నాపి బ్రహ్మణ్యవిద్యాస్థగితనిజతనౌ విశ్వమేతద్వివృత్తం తస్మిన్ సా స్వప్రకాశే కథమివ విలగేత్తత్ప్రకాశైకబాధ్యా । న హ్యేతస్మిన్నవిద్యావిలయకృదధికో వృత్తివేద్యో విశేషో బాధో వృత్తిస్వరూపాద్యది భవతి తదా జ్ఞానబాధ్యత్వభఙ్గః || ౩౩ ||
ఛన్నత్వే స్వప్రకాశాదనధికవపుషో బ్రహ్మణః స్యాదభావో భావానాం ఛాదనం హి స్ఫురణవిలయనం తస్య వోత్పత్తిరోధః । మిథ్యా దోషాద్భ్రమోక్తౌ కథమధికరణం సత్యమిత్యేవ వాచ్యం నాధిష్ఠానానవస్థా భవతు తవ యథా నాస్త్యవిద్యాऽనవస్థా || ౩౪ ||
దోషాభావేऽప్యవిద్యా స్ఫురతి యది తతః కిం న విశ్వం తథా స్యాత్ సా చాన్యాం కల్పితాం చేదభిలషతి తథా సాऽపి చేత్యవ్యవస్థా । నాపేక్షా చేదనాదేరకలుషధిషణాగోచరత్వాత్ సతీ స్యాత్ బ్రహ్మైవాస్యాస్తు దోషో యది న తు విరమేద్బ్రహ్మణో నిత్యభావాత్ || ౩౫ ||
జ్ఞాతేऽజ్ఞాతేऽప్యభావః ఖలు దురవగమస్సంవిదస్తే న (వేద్యం) భావః స్యాదజ్ఞానం యదీహాప్యపరిహృతమిదం తద్విరోధాదిసామ్యాత్ । తుల్యైవాऽऽకారభేదాత్ పరిహృతిరుభయోః క్ఌప్తిరత్రాధికా తే ముగ్ధోऽస్మీత్యాదిసాక్షాత్కృతిరపి నియతం తత్ప్రతిద్వన్ద్విగర్భా || ౩౬ ||
స్వాజన్మాన్యస్వదేశ్యస్వవిషయవృతికృత్స్వవ్యపోహ్యార్థపూర్వాత్ ధ్వాన్తోత్థాద్యప్రభావద్విమతమితిరిహాపూర్వనిర్భాసనాచ్చేత్ । అజ్ఞానాజ్ఞానభేత్త్రీ కిమియమనుమితిః స్వేష్టభఙ్గోऽన్యథా తు వ్యర్థాऽసావిన్ద్రియాదిష్వతిచరణమసిద్ధ్యాది చ స్యాద్వికల్పే || ౩౭ ||
యచ్చోక్తం దైవదత్తీ మితిరితరమితిన్యాయతో హన్త్యనాదిం మాత్వాత్తన్మిత్యభావాధికమితి తదపి స్యాదబాధం విపక్షే । నాభావో భావతోऽన్యో న చ పురుషభిదాऽస్త్వేకజీవత్వవాదే దృష్టాన్తే ధ్వంసకత్వం న చ విదితమిదం ధ్వంసతామాత్రసిద్ధేః || ౩౮ ||
అస్పృష్టావద్యతోక్తేర్న ఖలు విషయతామభ్యుపేయాదవిద్యా న క్షేత్రజ్ఞోऽపి తాపత్రయపరితపనాన్నాపి తద్బ్రహ్మ మౌగ్ధ్యాత్ । మిథ్యాత్వాద్దోషభావో న భవతి యది కిం తన్నిరాసప్రయాసైరుచ్ఛేత్తవ్యా పుమర్థాన్వయత ఇహ పరః కోऽభిలప్యేత దోషః || ౩౯ ||
శుద్ధే బ్రహ్మణ్యవిద్యా న యది న ఘటతే తస్య జీవైక్యవాదస్తస్మాన్నిర్దోషతోక్తిర్నిరుపధిదశయా నిర్వహేదిత్యయుక్తమ్ । ప్రత్యక్షాదిప్రమాణానుగుణబహువిధశ్రుత్యబాధేన నేతుం శక్యేऽప్యైక్యాదివాక్యే బహుగుణనిధయే బ్రహ్మణేऽసూయసి త్వమ్ || ౪౦ ||
మాయావిద్యాదిశబ్దైః ప్రకృతిరభిమ(హి)తా జ్ఞానకర్మాదయో వేత్యేతత్తత్తత్ప్రదేశే స్కుటవిదితమతో న త్వదిష్టాऽస్త్యవిద్యా । కించావిద్యాదిశూన్యః పర ఇతి వివిధామ్నాయకణ్ఠోక్తమర్థం క్షేప్తుం మాయాదిశబ్దః క్షమ ఇతి వదతః స్యాదవిద్యా తవైవ || ౪౧ ||
నిర్దోషశ్రుత్యబాధప్రణయిభిరుదితో బ్రహ్మజీవానుబన్ధీ మాయావిద్యావిభాగోऽప్యఫల ఇహ పరోన్మోహనార్థా హి మాయా । మిథ్యార్థాన్ దర్శయిత్వా విహరణమపి తైస్తాదృశం భావయన్తీ మాయైవ స్యాదవిద్యా న కథమితరథా స్యాదనుచ్ఛేదనీయా || ౪౨ ||
మిథ్యాభూతస్య సత్యం నిరుపధి భజతే న హ్యుపాదానభావం తస్యోపాధిశ్చ మిథ్యాత్మక ఇతి నిరధిష్ఠానతా నాస్య యుక్తా । తస్మాత్సత్యానృతే ద్వే మిథునమితి న సద్విశ్వసత్తా హ్యబాధ్యా సద్విద్యాయాం చ కార్యం నను కథమసతస్సద్భవేదిత్యుపాత్తమ్ || ౪౩ ||
కార్యాణాం యత్సరూపం కిమపి గుణమయం కారణం కాపిలోక్తం తత్క్షిప్తం మాక్షికాదేః క్రిమిముఖజనినా సూత్రకారైర్ద్వితీయే । తస్మాన్మిథ్యాత్మకస్య స్వయమనుపధికం సత్యమేవాస్తు సూతిః సత్యోపాదానవాదే జగదపి న మృషా స్యాదితీష్టం త్విదం నః || ౪౪ ||
దృశ్యత్వాద్విశ్వమిథ్యావచసి విహతయోऽసిద్ధయశ్చాత్ర బహ్వ్యః పశదేస్సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్న హి గతిరితరా నాపి వాదాఙ్గమీదృక్ । మర్యాదాం లోకసిద్ధాం విజహత ఇహ తే నాపరా సా ప్రసిద్ధ్యేన్నిర్మర్యాదోక్తిమాత్రాజ్జగదపలపతః కిం న సత్యం తతస్తత్ || ౪౫ ||
సాధ్యే సత్యేతరత్వే కథిత ఇహ భవేత్ స్వస్య హి స్వాన్యభావో నాన్యత్సత్యం తు దృష్టం తదవధికభిదాసాధనే చేష్టసిద్ధిః । సత్యత్వం చేన్నిషేధ్యం ప్రసజతి దహనేऽప్యుష్ణతాయా నిషేధస్సాధ్యం త్వక్షాద్యబాధ్యం యది కిమపి పరం తేన న వ్యాప్తిసిద్ధిః || ౪౬ ||
స్వాత్యన్తాభావదేశే విదితమితి యది స్థాప్యమిష్టం క్వచిత్తత్తత్రైవేతి త్వశక్యం క్వచిదపి న తథా హ్యస్తి సిద్ధాన్తసిద్ధిః । బాధశ్చాస్మిన్నుపాధిస్సమధిగతదశాదేశకాలాద్యుపాధౌ నాసౌ సాధ్యోऽత్ర మానం నిఖిలమపి యతస్తద్విధానైకతానమ్ || ౪౭ ||
తుచ్ఛత్వం తే న హీష్టం సదసదితరతా వ్యాహతత్వాదిదుఃస్థాऽసిద్ధా చాసౌ పరేషాం భవదనభిమతోऽనాత్మనా వేద్యతాదిః । విశ్వం హీదం మృషా నస్తదితరవపుషా త్వన్మతారోపితైశ్చ స్యాదేవం దూరతస్తే ధ్రువమపసరతోऽప్యుక్తదోషానుషఙ్గః || ౪౮ ||
సాధ్యం మిథ్యా న వా తే ద్వితయమనుచితం నిష్ఫలత్వాదిదోషాదాద్యం హీష్టం మమాపి ప్రసజతి భవతస్సత్యభేదః పరస్మిన్ । పక్షీకారేऽస్య బాధాదికమతిచరణం తద్బహిష్కారపక్షే తచ్చేద్ బ్రహ్మస్వరూపం భువనమభిహితం హన్త సబ్రహ్మకం స్యాత్ || ౪౯ ||
ఇష్టం బ్రహ్మాపి దృశ్యం తవ చ కథయతస్తస్య జిజ్ఞాస్యతాదీన్ మిథ్యా చేద్ దృశ్యతాऽస్మిన్ననువిమతిపదేऽప్యేవమేషా త్వయేష్టా । లిఙ్గం జాడ్యాదికం చేత్తదపి మమ మతే హ్యంశతః స్యాదసిద్ధం మిథ్యాలిఙ్గైశ్చ సిధ్యేత్ కిమపి యది భవేద్బాష్పధూమోऽగ్నిలిఙ్గమ్ || ౫౦ ||
వ్యావృత్తం శుక్తిరూప్యం విదితమిహ మృషా విశ్వమేవం న కిం స్యాత్ మైవం హేతోరయుక్తేః స ఖలు భిదురతా బాధ్యతా నాశితా వా । ఆద్యేऽనైకాన్త్యమన్త్యే స్వసమయవిహతిర్మధ్యమే స్యాదసిద్ధిర్ధీవిచ్ఛేదాదికల్పాన్తరమపి కథితైశ్చూర్ణితం దోషబృన్దైః || ౫౧ ||
యత్స్యాత్తత్సర్వదా స్యాద్యదపి చ న భవేత్తచ్చ న స్యాత్ కదాऽపి క్వాపి వ్యోమారవిన్దాదివదితి యది న వ్యాహతేస్సాధ్యహేత్వోః । మధ్యే సత్త్వం గృహీత్వా ఖలు తదుభయతోऽసత్త్వలిఙ్గం గృహీతం సామగ్ర్యా చావధీ ద్వౌ స్ఫుటతరవిదితౌ సాऽపి తత్తత్ప్రవాహాత్ || ౫౨ ||
ఆమ్నాయస్యాపి శక్తిర్న ఖలు గమయితుం స్వోపజీవ్యప్రతీపం యూపాదిత్యైక్యవాక్యప్రభృతిరితరథా నోపచారం భజేత । అక్షామ్నాయః స్వపూర్వాపరవిహతిభయాన్నేతి నేత్యాదివాక్యం వైలక్షణ్యాదిమాత్రం ప్రథయతి భువనాద్బ్రహ్మణో విశ్వమూర్తేః || ౫౩ ||
ప్రత్యక్షేణైవ పుంసాం భవతి దృఢతరో దేహ ఏవాऽऽత్మమోహో జ్వాలైక్యప్రత్యభిజ్ఞాద్యుభయమపి చ తద్బాధ్యతే హ్యాగమాద్యైః । తస్మాదక్షాదిసిద్ధం శ్రుతిభిరపి జగద్బాధ్యతామిత్యయుక్తం సన్దేహార్హేషు శక్తం యదిహ న ఖలు తద్దోషదూరేష్వపి స్యాత్ || ౫౪ ||
ప్రత్యక్షం దోషమూలం శ్రుతిరిహ న తథా పౌరుషేయత్వహానేస్తస్మాత్సా బాధికాऽస్యేత్యసదఖిలధియామన్తతో దోషసామ్యాత్ । శాస్త్రస్యాపి హ్యవిద్యాప్రభృతిభిరుదయస్సంమతస్త్వన్మతస్థైస్తస్యానావిద్యభావే న హి నిఖిలభిదాపహ్నవశ్శక్యశఙ్కః || ౫౫ ||
దోషోత్థత్వావిశేషే న హి భవతి పరం పూర్వబాధప్రగల్భం దోషజ్ఞానం తు మాభూదవిదుషి పురుషే వస్తుతస్త్వన్యథా తత్ । నిర్దోషత్వాభిమన్తృస్వసమయిమతిభిః కిం న మిథ్యాకృతాన్తాః ప్రా(బల్యం)గల్భ్యం చేన్నిషేధః పర ఇతి ముఖరం తుర్యబౌద్ధస్య తూర్యమ్ || ౫౬ ||
నిర్దోషం యచ్చ శాస్త్రం తదపి బహువిధం బోధయత్యేవ భేదం వాక్యే తత్త్వోపదేశప్రకరణపఠితే నాన్యపర్యం ప్రతీమః । నాత్రాపచ్ఛేదనీతిర్నియతిమతి సదోపక్రమన్యాయసిద్ధేః స్వప్రఖ్యాప్యాపలాపే శ్రుతిరపి వృషలోద్వాహమన్త్రాయతే వః || ౫౭ ||
భేదః ప్రత్యక్షసిద్ధో న నిగమవిషయః స్యాదితి త్వర్భకోక్తిః ప్రఖ్యాతాదన్యమేనం ప్రథయతి యదసౌ త్వన్మతాద్వైతవన్నః । సన్మాత్రగ్రాహి చాక్షం నియమయసి తతో బ్రహ్మ దృశ్యం మృషా స్యాత్ కిం తే శ్రుత్యా తదానీం ఫలమపి లభతాం క్వాపశూద్రాధికారః || ౫౮ ||
వేదా బుద్ధాగమాశ్చ స్వయమపి హి మృషా మానతా చైవమేషాం బోద్ధా బుద్ధిః ఫలం చ స్థిరతదితరతాద్యన్తరాలం చ బుద్ధేః । ఆతస్త్రైవిద్యడిమ్భాన్ గ్రసితుముపనిషద్వారవాణోపగూఢైః ప్రాయః ప్రచ్ఛాదితా స్వా పటుభిరసురతా పౌణ్డ్రకాద్వైతనిష్ఠైః || ౫౯ ||
త్వన్నిష్ఠాసిద్ధ్యసిద్ధ్యోః పరమతనియతిస్సిద్ధిమేవాధిరూఢా వేదస్యామానతాయాం త్వదభిమతహతిర్మానతాయాం చ తద్వత్ । సాధ్యాऽసాధ్యాऽపి ముక్తిస్త్వదుపగమహతా తత్సమం చాన్యదిత్థం రక్షోభ్యః ప్రేషితోऽయం రఘుపతివిశిఖో రాహుమీమాంసకేభ్యః || ౬౦ ||
శుద్ధస్యాశుద్ధసృష్టిక్రమ ఇతి కథితశ్శుద్ధసత్త్వే తు తత్త్వే స్థానం నిత్యం శ్రుతం తత్స్మృతమపి కలయా తత్ర దేహాద్యవస్థాః । సృష్టేః ప్రాగేకమేవేత్యపి నిగమవచస్స్రక్ష్యమాణవ్యపేక్షం నో చేత్స్వాభీష్టమాయోపధిముఖవిలయే స్వస్తి విశ్వప్రసూత్యై || ౬౧ ||
జ్ఞానత్వం చేద్రహస్యాగమవిదితమితి స్వీకృతం నిత్యభూతేః షాడ్గుణ్యాత్మత్వమేవం ప్రసజతి సహ తత్పాఠతోऽతో జడా సా । తత్సంబన్ధాత్ కుతశ్చిత్తదుపచరణమిత్యాహురేకే పరే తు జ్ఞానత్వాజాడ్యకష్ఠోక్త్యనుగుణమవదన్ముఖ్యతామాత్మనీవ || ౬౨ ||
నిస్సంకోచా సమస్తం చులకయతి మతిర్నిత్యముక్తేశ్వరాణాం బద్ధానాం నిత్యభూతిర్న విలసతి తతః కస్య సా స్వప్రకాశా । మైవం నిత్యేశ్వరాదేస్సతి మతివిభవే సాऽస్తు తేనానపేక్షా వేద్యానుద్భాసకాలే మతిరివ న తు సా బన్ధకాలే విభాతి || ౬౩ ||
తత్త్వాన్యప్రాకృతాని త్రిగుణ ఇవ పరీణామతశ్చేద్భవేయుః స్థానాది స్యాదనిత్యం న యది న ఘటతే భూతతాదీతి చేన్న । అత్రత్యక్ష్మాదితత్త్వక్రమనియతగుణప్రక్రియాద్యైకరూప్యాన్నిత్యేऽపి స్యాన్నిమిత్తానుగతినియమితస్తత్తదాఖ్యావిశేషః || ౬౪ ||
నిర్దిష్టం పౌష్కరాదౌ స్వయమఖిలకృతా స్వం వపుర్నిత్యసిద్ధం నిత్యాऽలిఙ్గేతి చైకాయననిగమవిదో వాక్యభాష్యాది చైవమ్ । నిత్యత్వం వాసుదేవాహ్వయవపుషి జగౌ మోక్షధర్మే మునీన్ద్రో నిత్యేచ్ఛాతస్తథా తత్తదిహ విహతిమాన్ సాంశజన్మాదితర్కః || ౬౫ ||
అస్త్రైర్వా భూషణైర్వా కిమిహ భగవతోऽవాప్తకామస్య తస్మాద్దేవో దేహేऽపి వీతావరణ ఇతి జగుః కేऽపి జైనోపజప్తాః । కిం వా దేహేన విశ్వాత్మన ఇతి వదతాం కిం ప్రతిబ్రూయురేతే తచ్చేత్తస్యాశ్రితార్థం తదధికరణకం సర్వమప్యేవమస్తు || ౬౬ ||
రూపస్థానాయుధాఖ్యాజనిలయవిధృతివ్యాపృతీచ్ఛాగుణాదేర్విశ్వాధారే నిషేధో విధిరపి విషయద్వైతశామ్యద్విరోధౌ । ఇత్థంభూతే నిషేధః క్వచిదపి న విధిం బాధతే సావకాశః కల్యాణైరస్య యోగస్తదితరవిరహోऽప్యేకవాక్యశ్రుతౌ చ || ౬౭ ||
దేహాదిర్దేవతానాం హవిరనుభవనం సన్నిధేర్యోగపద్యం ప్రీతిర్దానం ఫలస్యాప్యసదితి కథయన్త్యర్ధలోకాయతస్థాః । తత్రాధ్యక్షాదిదూరస్వమహిమసదృశాశేషవైశిష్ట్యమాసాం తత్తద్విధ్యర్థవాదప్రభృతిభిరవిదుస్తత్పరైరేవ శిష్టాః || ౬౮ ||
సాధుత్రాణాదిహేతోస్తదుచితసమయే విగ్రహాంశైః స్వకీయైః స్వేచ్ఛాతస్సత్యరూపో విభురవతరతి స్వాన్ గుణౌఘాననుజ్ఝన్ । వ్యూహే సంకర్షణాదౌ గుణనియతిరభివ్యక్తివైషమ్యమాత్రాద్వృద్ధిహ్రాసాద్యభావాత్ స హి భవతి సదా పూర్ణషాడ్గుణ్యశాలీ || ౬౯ ||
శాస్త్రాదీనాం ప్రవృత్తిః ప్రతితను నియతా స్యాద్ధి సంకర్షణాదౌ జీవాదౌ యా విభజ్యాభిమతిరిహ లయోత్పత్తిరక్షావిధిశ్చ । తత్తద్విద్యావిశేషప్రతినియతగుణన్యాయతస్తౌ తు నేయౌ సర్వస్యైకోऽభిమన్తా స హి సకలజగద్వ్యాపృతిష్వేకకర్తా || ౭౦ ||
త్రివ్యూహః క్వాపి దేవః క్వచిదపి హి చతుర్వ్యూహ ఉక్తస్తదేవం వ్యాఘాతేऽన్యోన్యబాధాదుభయమిదమసత్కల్పనామాత్రమస్తు । తత్రాద్యే వ్యూహభేదే త్రియుగగుణతయా చిన్తనీయే పరస్మాద్యుక్తా భేదావివక్షా తదనుపగమనే తత్త్వసంఖ్యాదిబాధః || ౭౧ ||
మూర్తీనాం మూలమూలిప్రభృతిషు బహుధా వైపరీత్యప్రతీతేర్వర్ణాదౌ బీజతాదివ్యవహృతివదియం వర్ణనా భావనార్థా । మైవం కాలాదిభేదాత్ ప్రశమితవిహతౌ కల్పితత్వం న కల్ప్యం నో చేద్ బ్రహ్మాద్యుదన్తేష్వపి విషమకథాభేదవైయాకులీ స్యాత్ || ౭౨ ||
ఈశస్య వ్యష్టిభేదానభిదధతి మనోవాఙ్మయాదీన్ యదన్యే తత్ర త్రేధా యదీష్టా వికృతిరవిషయా నిర్వికారాగమాః స్యుః । నిత్యత్రిత్వే తు నైకేశ్వరనియమగతిర్భ్రాన్తిసిద్ధే విభాగే మాయాదాయాదపక్షః శ్రుతిరపి నియతైరస్త్వధిష్ఠానభేదైః || ౭౩ ||
యుక్తిః ప్రశ్నోత్తరాదేర్న హి పురుషభిదాం బుద్ధిభేదం చ ముక్త్వా తస్మాద్వ్యూహాదిభేదే కతిచన పురుషాః స్యుః పరేణానుబద్ధాః । తన్న స్వచ్ఛన్దలీలః స్వయమభినయతి స్వాన్యతాం సర్వవేదీ తద్వచ్ఛిష్యాదివృత్తిప్రసృతిమిహ సతాం శిక్షయన్ సానుకమ్పః || ౭౪ ||
విశ్వాన్తర్వర్తిబాలోదరగతమఖిలం కస్య విశ్వాసభూమిస్తస్మాదౌపేన్ద్రమీదృగ్ భవతు రసవశాదిన్ద్రజాలం ప్రవృత్తమ్ । మా భూదాశ్చర్యశక్తేరవితథమిదమిత్యేవ సర్వాప్తసిద్ధేర్వ్యాఘాతస్యోపశాన్తిస్తదనుగుణదశాభేదయోగాదిభిః స్యాత్ || ౭౫ ||
యద్భావిత్వేన బుద్ధం భవతి తదథ చాతీతరూపం తదస్మిన్నుల్లేఖో భిద్యతే చేదకరణజమతేరైకరూప్యం ప్రకుప్యేత్ । ప్రాచీనోల్లేఖ ఏవ స్థితవతి తు గతే భావిబుద్ధిర్భ్రమః స్యాత్ మైవం పూర్వాపరాదిక్రమనియతసదోల్లేఖసత్యత్వసిద్ధేః || ౭౬ ||
నీలం కించిత్తదానీమరుణమితి న ఖల్విన్ద్రజాలాదృతేऽద్ధా నో చేదేవం విరోధః క్వచిదపి న భవేత్ కశ్చ జైనేऽపరాధః । తస్మాదీశో విరుద్ధద్వితయమఘటయన్ సర్వశక్తిః కథం స్యాన్మైవం వ్యాఘాతశూన్యేష్వనితరసుశకేష్వస్య తాదృక్త్వసిద్ధేః || ౭౭ ||
సంగృహ్య జ్ఞానశక్తీ కతిచన నిఖిలస్రష్టురిచ్ఛాం తు నైచ్ఛన్ తస్యాం ద్వేషః క ఏషామనుమితిశరణానీకనాసీరభాజామ్ । శ్రుత్యా తద్వోధయత్నావభిదధతి యది క్షమ్యతామేవమిచ్ఛా నిర్వాహ్యం త్వాప్తకామప్రభృతివచనమప్యాన్యపర్యోపరుద్ధమ్ || ౭౮ ||
స్వీకృత్యేశానతత్త్వం కతిచన జహతస్తత్ప్రసాదాదిసాధ్యం గఙ్గామ్భఃపఞ్చగవ్యప్రభృతివదవదన్ పావనత్వాది తస్య । తచ్ఛ్రుత్యాదిప్రతీపం యదపి చ ఫలదం దర్శితం నిష్ప్రసాదం తచ్చైతస్య ప్రసాదాదితి హి నిజగదుర్ధర్మమర్మజ్ఞచిత్తాః || ౭౯ ||
త్రయ్యన్తోదన్తచిన్తాసహచరణసహైరేభిరస్మిన్ పరస్మిన్ భక్తిశ్రద్ధాస్తికత్వప్రభృతిగుణసిరావేధిభిస్తర్కశస్త్రైః । స్వార్థత్వస్వాశ్రయత్వస్వవశయతనతాద్యూహవర్గోపసర్గశ్ఛిద్యేతాచ్ఛేద్యపూర్వోత్తరసరయుగలస్యూతతత్త్వస్థితీనామ్ || ౮౦ ||
|| ఇతి తత్త్వముక్తాకలాపే నాయకసరః తృతీయః || ౩ ||
