(సాఫల్యరూపతాత్పర్యలిఙ్గసమర్థనపరమ్)

శ్రీశారీరికమీమాంసాభాష్యే సమన్వయాధికరణమ్||౪||

(అధికరణార్థః – బ్రహ్మణః స్వతః పురుషార్థతయా అన్వయః)

(అవాన్తరసఙ్గతిః)

యద్యపి ప్రమాణాన్తరాగోచరం బ్రహ్మ తథాపి ప్రవృత్తినివృత్తిపరత్వాభావేన  సిద్ధరూపం బ్రహ్మ న శాస్త్రం ప్రతిపాదయతీత్యాశఙ్క్యాహ-

౪. తత్తు సమన్వయాత్ || ౧-౧-౪ ||

(సూత్రవ్యాఖ్యానమ్)

ప్రసక్తాశఙ్కానివృత్త్యర్థస్తు శబ్ద:। తత్ శాస్త్రప్రమాణకత్వం బ్రహ్మణస్సమ్భవత్యేవ। కుత:? సమన్వయాత్ – పరమపురుషార్థతయాऽన్వయస్సమన్వయ:, పరమపురుషార్థభూతస్యైవ బ్రహ్మణోऽభిధేయతయాऽన్వయాత్||

(సమన్వయోపపాదనమ్)

ఏవమివ సమన్వితో హ్యౌపినషద: పదసముదాయ: – యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే (తై.భృ.౧), సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్। తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోऽసృజత (ఛా.౬.౨.౧,౩), బ్రహ్మ వా ఇదమేకమేవాగ్ర ఆసీత్ (బృ.౩.౨.౧౧), ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీత్ (ఐతరేయ.౧.౧.౧), తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సమ్భూత: (తై.ఉ.ఆన.౧), ఏకో హ వై నారాయణ ఆసీత్ (మ.ఉ.౧.౧), సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆన.౧), ఆనన్దో బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృ.౬) ఇత్యేవమాది:||

(ప్రవృత్తినివృత్త్యన్వయస్య ప్రామాణ్యవ్యాపకత్వాభావోపపాదనమ్)

న చ వ్యుత్పత్తిసిద్ధపరినిష్పన్నవస్తుప్రతిపాదనసమర్థానాం పదసముదాయానామఖిలజగదుత్పిత్తి- స్థితివినాశహేతుభూతాశేషదోషప్రత్యనీకాపరిమితోదారగుణసాగరానవధికాతిశయానన్దస్వరూపే బ్రహ్మణి సమన్వితానాం ప్రవృత్తినివృత్తిరూపప్రయోజనవిరహాదన్యపరత్వం స్వవిషయావబోధపర్యవసాయిత్వాత్సర్వప్రమాణానామ్। న చ ప్రయోజనానుగుణా ప్రమాణప్రవృత్తి:। ప్రయోజనం హి ప్రమాణానుగుణమ్। న చ ప్రవృత్తినివృత్త్యన్వయవిరహిణ: ప్రయోజనశూన్యత్వమ్, పురుషార్థాన్వయప్రతీతే:। తథా స్వరూపపరేష్వపి పుత్రస్తే జాత:, నాయం సర్ప: ఇత్యాదిషు హర్షభయనివృత్తిరూపప్రయోజనవత్త్వం దృష్టమ్||

(విస్తరేణ పూర్వపక్షావతరణమ్)

(తత్ర భాట్టమీమాంసకానాం పూర్వపక్షవిధా)

అత్రాహ – న వేదాన్తవాక్యాని బ్రహ్మ ప్రతిపాదయన్తి ప్రవృత్తినివృత్యన్వయవిరహిణ: శాస్త్రస్యానర్థక్యాత్ ||

యద్యపి ప్రత్యక్షాదీని వస్తుయాథాత్మ్యావబోధే పర్యవస్యన్తి; తథాऽపి శాస్త్రం ప్రయోజనపర్యవసాయ్యేవ। న హి లోకవేదయో: ప్రయోజనరహితస్య కస్యచిదపి వాక్యస్య ప్రయోగ ఉపలబ్ధచర:। న చ కిఞ్చిత్ ప్రయోజనమనుద్దిశ్య వాక్యప్రయోగ: శ్రవణం వా సమ్భవతి। తచ్చ ప్రయోజనం ప్రవృత్తినివృత్తిసాధ్యేష్టానిష్టప్రాప్తిపరిహారాత్మకముపలబ్ధమ్ అర్థార్థీ రాజకులం గచ్ఛేత్ మన్దార్గ్నిర్నామ్బు పిబేత్, స్వర్గకామో యజేత (యజుషి.౨.౫.౫), న కలఞ్జం భక్షయేత్ ఇత్యేవమాదిషు ||

(పూర్వపక్షే సిద్ధమాత్రవ్యుత్పత్తిదూషణమ్)

యత్పునస్సిద్ధవస్తుపరేష్వపి పుత్రస్తే జాత:, నాయం సర్పో రజ్జురేషా ఇత్యాదిషు హర్షభయనివృత్తిరూపపురుషార్థాన్వయో దృష్ట ఇత్యుక్తమ్। తత్ర కిం పుత్రజన్మాద్యర్థాత్పురుషార్థావాప్తి:? ఉత తజ్జ్ఞానాదితి వివేచనీయమ్। సతోऽప్యజ్ఞాతస్య అపురుషార్థత్వేన తజ్జ్ఞానాదితి చేత్ – తర్హ్యసత్యప్యర్థే జ్ఞానాదేవ పురుషార్థస్సిధ్యతీత్యర్థపరత్వాభావేన ప్రయోజనపర్యవసాయినోऽపి శాస్త్రస్య నార్థసద్భావే ప్రామాణ్యమ్। తస్మాత్సర్వత్ర ప్రవృత్తినిత్తిపరత్వేన జ్ఞానపరత్వేన వా ప్రయోజనపర్యవసానమితి కస్యాపి వాక్యస్య పరినిష్పన్నే వస్తుని తాత్పర్యాసమ్భవాన్న వేదాన్తా: పరినిష్పన్నం బ్రహ్మ ప్రతిపాదయన్తి||

(నిష్ప్రపఞ్చీకరణనియోగవాదః జరన్మాయావాదిమతమ్)

అత్ర కశ్చిదాహ – వేదాన్తవాక్యాన్యపి కార్యపరతయైవ బ్రహ్మణి ప్రమాణభావమనుభవన్తి – కథం నిష్ప్రపఞ్చమద్వితీయం జ్ఞానైకరసం బ్రహ్మ అనాద్యవిద్యయా సప్రపఞ్చతయా ప్రతీయమానం నిష్ప్రపఞ్చం కుర్యాదితి బ్రహ్మణ: ప్రపఞ్చప్రవిలయద్వారేణ విధివిషయత్వమ్ – ఇతి। కోऽసౌ ద్రష్టృదృశ్యరూపప్రపఞ్చప్రవిలయద్వారేణ సాధ్యజ్ఞానైకరసబ్రహ్మవిషయో విధి:?। న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యే:।  న మతేర్మన్తారం మన్వీథా:  (బృ.౫.అ.బ్రా.౨.వా) ఇత్యాది:। ద్రష్టృదృశ్యరూపభేదశూన్యదృశిమాత్రం బ్రహ్మ కుర్యాదిత్యర్థ:।  స్వతస్సిద్ధస్యాపి బ్రహ్మణో నిష్ప్రపఞ్చతారూపేణ కార్యత్వమవిరుద్ధమ్ – ఇతి ||

(ఏతన్మతదూషణం ప్రధానపూర్వపక్షిణా మీమాంసకేన)

తదయుక్తమ్ – నియోగవాక్యార్థవాదినా హి నియోగ:, నియోజ్యవిశేషణమ్, విషయ: కరణమ్, ఇతికర్తవ్యతా, ప్రయోక్తా చ వక్తవ్యా:|| తత్ర హి నియోజ్యవిశేషణమనుపాదేయమ్। తచ్చ నిమిత్తం ఫలమితి ద్విధా। అత్ర కిం నియోజ్య విశేషణమ్ తచ్చ కిం నిమిత్తం ఫలం వేతి వివేచనీయమ్। బ్రహ్మస్వరూపయాథాత్మ్యానుభవశ్చేన్నియోజ్యవిశేషణమ్; తర్హి న తన్నిమిత్తమ్, జీవానాదివత్ తస్యాసిద్ధత్వాత్। నిమిత్తత్వే చ తస్య నిత్యత్వేనాపవర్గోత్తరకాలమపి జీవనిమిత్తాగ్నిహోత్రాదివత్ నిత్యతద్విషయానుష్ఠానప్రసఙ్గ:। నాపి ఫలం, నైయోగికఫలత్వేన స్వర్గాదివదనిత్యత్వప్రసఙ్గాత్||

కశ్చాత్ర నియోగవిషయ:? బ్రహ్మైవేతి చేత్ – న, తస్య నిత్యత్వేనాభవ్యరూపత్వాత్, అభావార్థత్వాచ్చ। నిష్ప్రపఞ్చం బ్రహ్మ సాధ్యమితి  చేత్ – సాధ్యత్వేऽపి ఫలత్వమేవ। అభావార్థత్వాన్న విధివిషయత్వమ్। సాధ్యత్వఞ్చ కస్య? కిం బ్రహ్మణ:?, ఉత ప్రపఞ్చనివృత్తే: న తావద్బ్రహ్మణ:, సిద్ధత్వాత్,  అనిత్యత్వప్రసక్తేశ్చ। అథ ప్రపఞ్చనివృత్తే:, న తర్హి బ్రహ్మణస్సాధ్యత్వమ్। ప్రపఞ్చనివృత్తిరేవ విధివిషయ ఇతి చేత్ – న, తస్యా: ఫలత్వేన విధివిషయత్వాయోగాత్। ప్రపఞ్చనివృత్తిరేవ హి మోక్ష:। స చ ఫలమ్। అస్య చ నియోగవిషయత్వే నియోగాత్ప్రపఞ్చనివృత్తి:, ప్రపఞ్చనివృత్త్యా నియోగ: ఇతీతరేతరాశ్రయత్వమ్||

(ప్రకారాన్తరేణ నియోగవాదిమతదూషణమ్)

అపి చ – కిం నివర్తనీయ: ప్రపఞ్చో మిథ్యారూప: సత్యో వా। మిథ్యారూపత్వే జ్ఞాననివర్త్యత్వాదేవ నియోగేన న కిఞ్చిత్ప్రయోజనమ్। నియోగస్తు నివర్తకజ్ఞానముత్పాద్య తద్ద్వారేణ ప్రపఞ్చస్య నివర్తక ఇతి చేత్ – తత్ స్వవాక్యాదేవ జాతమితి నియోగేన న ప్రయోజనమ్। వాక్యార్థజ్ఞానాదేవ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య మిథ్యాభూతస్య ప్రపఞ్చస్య బాధితత్వాత్ సపరికరస్య నియోగస్యాసిద్ధిశ్చ। ప్రపఞ్చస్య నివర్త్యత్వే ప్రపఞ్చనివర్తకో నియోగ: కిం బ్రహ్మస్వరూపమేవ, ఉత తద్వ్యతిరిక్త: । యది బ్రహ్మస్వరూపమేవ నివర్తకస్య నిత్యతయా నివర్త్యప్రపఞ్చసద్భావ ఏవ న సమ్భవతి। నిత్యత్వేన నియోగస్య విషయానుష్ఠానసాధ్యత్వం చ న ఘటతే। అథ బ్రహ్మస్వరూపవ్యతిరిక్త:। తస్య కృత్స్నప్రపఞ్చనివృత్తిరూపవిషయానుష్ఠానసాధ్యత్వేన ప్రయోక్తా చ నష్ట ఇత్యాశ్రయాభావాదసిద్ధి:। ప్రపఞ్చనివృత్తిరూపవిషయానుష్ఠానేనైవ బ్రహ్మస్వరూపవ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య నివృత్తత్వాత్। న నియోగనిష్పాద్యం మోక్షాఖ్యం ఫలమ్। కిఞ్చ – ప్రపఞ్చనివృత్తేర్నియోగకరణస్య ఇతికర్తవ్యతాऽభావాత్, అనుపకృతస్య చ కరణత్వాయోగాన్న కరణత్వమ్। కథమ్ ఇతికర్తవ్యతాऽభావ ఇతి చేత్ – ఇత్థమ్ – అస్యేతికర్తవ్యతా భావరూపా? అభావరూపా? వా। భావరూపా చ కరణశరీరనిష్పత్తితదనుగ్రహకార్యభేదభిన్నా। ఉభయవిధా చ న సమ్భవతి। న హి ముద్గరాభిఘాతాదివత్ కృత్స్నస్య ప్రపఞ్చస్య నివర్తక: కోऽపి దృశ్యత ఇతి దృష్టార్థా న సమ్భవతి। నాపి నిష్పన్నస్య కారణస్య కార్యోత్పత్తావనుగ్రహస్సమ్భవతి, అనుగ్రాహకాంశసద్భావేన కృత్స్నప్రపఞ్చనివృత్తిరూపకరణస్వరూపాసిద్ధే:। బ్రహ్మణోऽద్వితీయత్వజ్ఞానం ప్రపఞ్చనివృత్తిరూపకరణశరీరం నిష్పాదయతీతి చేత్ తేనైవ ప్రపఞ్చనివృత్తిరూపో మోక్షస్సిద్ధ ఇతి న కరణాదినిష్పాద్యమ్ అవశిష్యత ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్। అభావరూపత్వే చాభావాదేవ న కరణశరీరం నిష్పాదయతి । నాప్యనుగ్రాహక:। అతో నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మవిషయో విధిర్న సమ్భవతి||

(ధ్యాననియోగవాదిపక్షోపక్షేపః)

అన్యోऽప్యాహ – యద్యపి వేదాన్తవాక్యానాం న పరినిష్పన్నబ్రహ్మస్వరూపపరతయా ప్రామాణ్యమ్। తథాऽపి బ్రహ్మస్వరూపం  సిధ్యత్యేవ। కుత:? ధ్యానవిధిసామర్థ్యాత్। ఏవమేవ హి సమామనన్తి – ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య: … నిదిధ్యాసతివ్య: (బృ.౪.౪.౫) య ఆత్మా అపహతపాప్మా సోऽన్వేష్టవ్యస్స విజిజ్ఞాసతివ్య: (ఛా.౮.౭.౧) ఆత్మేత్యేవోపాసీత (బృ.౩.౪.౭) ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత ఇతి। అత్ర ధ్యానవిషయో హి నియోగస్స్వవిషయభూతధ్యానం ధ్యేయైకనిరూపణీయమ్ ఇతి ధ్యేయమాక్షిపతి। స చ ధ్యేయస్స్వవాక్యనిర్దిష్ట ఆత్మా। స కింరూప ఇత్యపేక్షాయాం తత్స్వరూపవిశేషసమర్పణద్వారేణ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆన.౧) సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛా.౬.౨.౧) ఇత్యేవమాదీనాం వాక్యానాం ధ్యానవిధిశేషతయా ప్రామాణ్యమ్ – ఇతి। విధివిషయభూతధ్యానశరీరానుప్రవిష్టబ్రహ్మస్వరూపేऽపి తాత్పర్యమస్త్యేవ। అత: ఏకమేవాద్వతీయమ్ (ఛాం.౬.౨.౧) తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో (ఛా.౬.౮.౭), నేహ నానాऽస్తి కిఞ్చన (కఠ.౪.౧౧) ఇత్యాదిభిర్బ్రహ్మస్వరూపమేకమేవ సత్యం తద్వ్యతిరిక్తం సర్వం మిథ్యేత్యవగమ్యతే। ప్రత్యక్షాదిభి: భేదావలమ్బినా చ కర్మశాస్త్రేణ భేద: ప్రతీయతే। భేదాభేదయో: పరస్పరవిరోధే సత్యనాద్యవిద్యామూలత్వేనాపి భేదప్రతీత్యుపపత్తేరభేద ఏవ పరమార్థ ఇతి నిశ్చీయతే। తత్ర బ్రహ్మధ్యాననియోగేన తత్సాక్షాత్కారఫలేన నిరస్తసమస్తావిద్యాకృతవివిధభేదాద్వితీయజ్ఞానైకరస-బ్రహ్మరూపమోక్ష: ప్రాప్యతే||

న చ వాక్యాద్వాక్యార్థజ్ఞానమాత్రేణ బ్రహ్మభావసిద్ధి:, అనుపలబ్ధే:; వివిధభేదదర్శనానువృత్తేశ్చ। తథా చ సతి శ్రవణాదివిధానమనర్థకం స్యాత్||

(మాయావాదికృతః ధ్యాననియోగవాదిపక్షప్రతిక్షేపః)

అథోచ్యేత – రజ్జురేషా న సర్ప: ఇత్యుపదేశేన సర్పభయనివృత్తిదర్శనాత్ రజ్జుసర్పవత్ బన్ధస్య చ మిథ్యారూపత్వేన జ్ఞానబాధ్యతయా తస్య వాక్యజన్యజ్ఞానేనైవ నివృత్తిర్యుక్తా; న నియోగేన। నియోగసాధ్యత్వే మోక్షస్యానిత్యత్వం స్యాత్, స్వర్గాదివత్ । మోక్షస్య నిత్యత్వం హి సర్వవాదిసమ్ప్రతిపన్నమ్।

(నియోగస్య విపరీతఫలప్రదత్వమ్)

కిఞ్చ ధర్మాధర్మయో: ఫలహేతుత్వం స్వఫలానుభవానుగుణశరీరోత్పాదనద్వారేణేతి బ్రహ్మాదిస్థావరాన్త-చతుర్విధశరీరసమ్బన్ధరూప-సంసారఫలత్వమవర్జనీయమ్। తస్మాన్న ధర్మసాధ్యో మోక్ష:। తథా చ శ్రుతి: న హ వై సశరీరస్య సత: ప్రియాప్రియయోరపహతిరస్తి। అశరీరం వా వ సన్తం న ప్రియాప్రియే స్పృశత: (ఛా.౮.౧౨.౧) ఇత్యశరీరత్వరూపే  మోక్షే ధర్మాధర్మసాధ్యప్రియాప్రియవిరహశ్రవణాత్, న ధర్మసాధ్యమశరీరత్వమితి విజ్ఞాయతే। న చ నియోగవిశేషసాధ్య-ఫలవిశేషవత్ ధ్యాననియోగసాధ్యమశరీరత్వమ్, అశరీరత్వస్య స్వరూపత్వేన అసాధ్యత్వాత్। యథాऽऽహు: శ్రుతయ: – అశరీరం శరీరేష్వనవస్థేష్వవస్థితమ్। మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి (కఠ.౧.౨.౨౨), అప్రాణో హ్యమనాశ్శుభ్ర: (ముణ్డ.౨.౧.౨.), అసఙ్గో హ్యయం పురుష: (బృ.౬.౩.౧౫) ఇత్యాద్యా:। అతోऽశరీరత్వరూపో మోక్షో నిత్య ఇతి న ధర్మసాధ్య:। తథా చ శ్రుతి:- అన్యత్ర ధర్మాదన్యత్రాధర్మాదన్యత్రాస్మాత్కృతాకృతాత్। అన్యత్ర భూతాద్భవ్యాచ్చ యత్తత్పశ్యసి తద్వద (కఠ.౧.౨.౧౪) ఇతి||

(ముఖాన్తరేణ మోక్షస్య నియోగసాధ్యత్వదూషణమ్)

అపి చ – ఉత్పత్తిప్రాప్తివికృతిసంస్కృతిరూపేణ చతుర్విధం హి సాధ్యత్వం మోక్షస్య న సమ్భవతి। న తావదుత్పాద్య:, మోక్షస్య బ్రహ్మస్వరూపత్వేన నిత్యత్వాత్। నాపి ప్రాప్య:, ఆత్మస్వరూపత్వేన బ్రహ్మణో నిత్యప్రాప్తత్వాత్। నాపి వికార్య:, దధ్యాదివదనిత్యత్వప్రసఙ్గాదేవ। నాపి సంస్కార్య:; సంస్కారో హి దోషాపనయనేన వా గుణాధానేన వా సాధయతి। న తావద్దోషాపనయనేన, నిత్యశుద్ధత్వాద్బ్రహ్మణ:। నాప్యతిశయాధానేన, అనాధేయాతిశయస్వరూపత్వాత్। నిత్యనిర్వికారత్వేన స్వాశ్రయాయా: పరాశ్రయాయాశ్చ క్రియాయా  అవిషయతయా న నిర్ఘర్షణేనాऽదర్శాదివదపి సంస్కార్యత్వమ్। న చ దేహస్థయా స్నానాదిక్రియయా ఆత్మా సంస్క్రియతే; కిం త్వవిద్యాగృహీతస్తత్సఙ్గతోऽహఙ్కర్తా। తత్ఫలానుభవోऽపి తస్యైవ। న చాహఙ్కర్తైవాऽత్మా, తత్సాక్షిత్వాత్। తథా చ మన్త్రవర్ణ:- తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్తి అనశ్నన్నన్యో  అభిచాకశీతి (ముణ్డ.౩.౧.౧) ఇతి; ఆత్మేన్ద్రియమనోయుక్తం భోక్తేత్యాహుర్మనీషిణ: (కఠ.౩.౪), ఏకో దేవస్సర్వభూతేషు గూఢ: సర్వవ్యాపీ సర్వభూతాన్తరాత్మా। కర్మాధ్యక్షస్సర్వభూతాధివాస: సాక్షీ చేతా కేవలో నిర్గుణశ్చ । (శ్వే.౬.అ.౧౧), సపర్యగాచ్ఛుక్రమకాయమబ్రణమస్నావిరం  శుద్ధమపాపవిద్ధమ్। (ఈశ.౮) ఇతి చ। అవిద్యాగృహీతాదహఙ్కర్తురాత్మస్వరూపమనాధేయాతిశయం నిత్యశుద్ధం నిర్వికారం నిష్కృష్యతే। తస్మాదాత్మస్వరూపత్వేన న సాధ్యో మోక్ష:||

(జ్ఞానవైయర్థ్యశఙ్కాపరిహారౌ)

యద్యేవం కిం వాక్యార్థజ్ఞానేన క్రియత ఇతి చేత్ – మోక్షప్రతిబన్ధనివృత్తిమాత్రమితి బ్రూమ:। తథా చ శ్రుతయ:- త్వం హి న: పితా యోऽస్మాకమవిద్యాయా: పరం పారం తారయసి (ప్రశ్న ౬.౮) ఇతి, శ్రుతం హ్యేవమేవ భగవద్దృశేభ్యస్తరతి శోకమాత్మవిదితి, సోऽహం భగవశ్శోచామి । తం మా భగవాన్ శోకస్య పారం తారయతు (ఛాం.౭.౧.౩), తస్మై మృదితకషాయాయ తమస: పారం దర్శయతి భగవాన్ సనత్కుమార: (ఛా.౭.౨౬.౨) ఇత్యాద్యా:। తస్మాన్నిత్యస్యైవ మోక్షస్య ప్రతిబన్ధనివృత్తిర్వాక్యార్థజ్ఞానేన క్రియతే। నివృత్తిస్తు సాధ్యాऽపి ప్రధ్వంసాభావరూపా న వినశ్యతి। బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ముణ్డ.౩.౨.౯), తమేవ విదిత్వాऽతిమృత్యుమేతి (శ్వే.౩.౮) ఇత్యాదివచనం మోక్షస్య వేదనానన్తరభావితాం ప్రతిపాదయన్నియోగవ్యవధానం ప్రతిరుణద్ధి। న చ విదిక్రియా కర్మత్వేన వా ధ్యానక్రియాకర్మత్వేన వా కార్యానుప్రవేశ: ఉభయవిధకర్మత్వప్రతిషేధాత్। అన్యదేవతద్విదితాదథో అవిదితాదధి (కేన.౧.ఖ.౩), యేనేదం  సర్వం విజానాతి తత్కేన విజానీయాత్ ఇతి। (బృ.౪.౪.౧౪), తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే (కేన.ఉ.1-5) ఇతి చ||

న చైతావతా శాస్త్రస్య న్Ћిర్వషయత్వమ్,  అవిద్యాకల్పితభేదనివృత్తిపరత్వాచ్ఛాస్త్రస్య। న హీదన్తయా బ్రహ్మ విషయీకరోతి శాస్త్రమ్;  అపి తు  అవిషయం ప్రత్యగాత్మస్వరూపం ప్రతిపాదయదవిద్యాకల్పితజ్ఞానజ్ఞాతృజ్ఞేయవిభాగం నివర్తయతి। తథా చ శాస్త్రం – న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యే: (బృ.౫.౪.౨) ఇత్యేవమాది  ||

(జ్ఞానాదేవ బన్ధనివృత్త్యభ్యుపగమే శాస్త్రప్రత్యక్షవిరోధశఙ్కా-పరిహారౌ)

న చ జ్ఞానాదేవ బన్ధనివృత్తిరితి శ్రవణాదివిధ్యానర్థక్యమ్, స్వభావప్రవృత్తసకలేతరవికల్ప-విముఖీకరణద్వారేణ వాక్యార్థావగతిహేతుత్వాత్తేషామ్। న చ జ్ఞానమాత్రాత్ బన్ధనివృత్తిర్న దృష్టేతి వాచ్యమ్, బన్ధస్య మిథ్యారూపత్వేన జ్ఞానోత్తరకాలం స్థిత్యనుపపత్తే:। అత ఏవ న శరీరపాతాదూర్ధ్వమేవ బన్ధనివృత్తిరితి వక్తుం యుక్తమ్। న హి మిథ్యారూపసర్పభయనివృత్తి: రజ్జుయాథాత్మ్యజ్ఞానాతిరేకేణ సర్పవినాశమపేక్షతే। యది శరీరసమ్బన్ధ: పారమార్థిక: తదా హి తద్వినాశాపేక్షా। స తు బ్రహ్మవ్యతిరిక్తతయా న పారమార్థిక:। యస్య తు బన్ధో న నివృత్త:, తస్య జ్ఞానమేవ న జాతమిత్యవగమ్యతే, జ్ఞానకార్యాదర్శనాత్। తస్మాత్ శరీరస్థితిర్భవతు వా మా వా, వాక్యార్థజ్ఞానసమనన్తరం ముక్త ఏవాసౌ। అతో న ధ్యాననియోగసాధ్యో మోక్ష ఇతి న ధ్యానవిధిశేషతయా బ్రహ్మణస్సిద్ధి:।  అపి తు సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౧), తత్వమసి (ఛా.౬.౮.౭), అయమాత్మా బ్రహ్మ (మాండూ.౧.౨) ఇతి తత్పరేణైవ పదసముదాయేన  సిధ్యతీతి||

(ఉక్తార్థస్య ధ్యాననియోగవాదికృతం దూషణమ్)

తదయుక్తం, వాక్యార్థజ్ఞానమాత్రాద్బన్ధనివృత్త్యనుపపత్తే:। యద్యపి మిథ్యారూపో బన్ధో జ్ఞానబాధ్య:। తథాऽపి బన్ధస్యాపరోక్షత్వాత్ న పరోక్షరూపేణవాక్యార్థజ్ఞానేన స బాధ్యతే, రజ్జ్వాదావపరోక్షసర్పప్రతీతౌ వర్తమానాయాం నాయం సర్పో రజ్జురేషా ఇత్యాప్తోపదేశజనితపరోక్షసర్పవిపరీతజ్ఞానమాత్రేణ భయానివృత్తిదర్శనాత్। ఆప్తోపదేశస్య తు భయనివృత్తిహేతుత్వం వస్తుయాథాత్మ్యాపరోక్షనిమిత్తప్రవృతిహేతుత్వేన ||

(తత్ర శబ్దస్య అపరోక్షజ్ఞానహేతుతాదూషణమ్)

తథా హి – రజ్జుసర్పదర్శనభయాత్ పరావృత్త: పురుషో నాయం సర్పో రజ్జురేషా ఇత్యాప్తోపదేశేన తద్వస్తుయాథాత్మ్యదర్శనే ప్రవృత్తస్తదేవ ప్రత్యక్షేణ దృష్ట్వా భయాన్నివర్తతే। న చ శబ్ద  ఏవ ప్రత్యక్షజ్ఞానం జనయతీతి వక్తుం యుక్తమ్, తస్యానిన్ద్రియత్వాత్। జ్ఞానసామగ్రీష్విన్ద్రయాణ్యేవ హ్యపరోక్షసాధనాని। న చాస్యానభిసంహితఫలకర్మానుష్ఠానమృదితకషాయస్య శ్రవణమనననిదిధ్యాసనవిముఖీకృతబాహ్యవిషయస్య పురుషస్య వాక్యమేవాపరోక్షజ్ఞానం జనయతి, నివృత్తప్రతిబన్ధే తత్పరేऽపి పురుషే జ్ఞానసామగ్రీవిశేషాణామిన్ద్రియాదీనాం స్వవిషయనియమాతిక్రమాదర్శనేన తదయోగాత్ ||

(ధ్యానస్య వాక్యార్థజ్ఞానోపాయత్వదూషణమ్)

న చ ధ్యానస్య వాక్యర్థజ్ఞానోపాయతా, ఇతరేతరాశ్రయత్వాత్ – వాక్యార్థజ్ఞానే జాతే  తద్విషయధ్యానమ్, ధ్యానే నిర్వృత్తే వాక్యార్థజ్ఞానమ్ – ఇతి। న చ ధ్యానవాక్యార్థజ్ఞానయోర్భిన్నవిషయత్వమ్, తథా సతి ధ్యానస్య వాక్యార్థజ్ఞానోపాయతా న స్యాత్। న హ్యన్యద్ధ్యానమన్యౌన్ముఖ్యముత్పాదయతి। జ్ఞాతార్థస్మృతిసన్తతిరూపస్య ధ్యానస్య వాక్యార్థజ్ఞానపూర్వకత్వమవర్జనీయమ్, ధ్యేయబ్రహ్మవిషయజ్ఞానస్య హేత్వన్తరాసంభవాత్। । న చ ధ్యానమూలం జ్ఞానం వాక్యాన్తరజన్యమ్ నివర్తకజ్ఞానం తత్త్వమస్యాదివాక్యజన్యమితి యుక్తమ్। ధ్యానమూలమిదం వాక్యాన్తరజన్యం జ్ఞానం తత్వమస్యాదివాక్యజన్యజ్ఞానేనేనైకవిషయమ్, భిన్నవిషయం వా । ఏకవిషయత్వే తదేవేతరేతరాశ్రయత్వమ్। భిన్నవిషయత్వే ధ్యానేన తదౌన్ముఖ్యాపాదనాసంభవ:। కిఞ్చ ధ్యానస్య ధ్యేయధ్యాత్రాద్యనేకప్రపఞ్చాపేక్షత్వాత్ నిష్ప్రపఞ్చబ్రహ్మాత్మైకత్వ-విషయవాక్యార్థజ్ఞానోత్పత్తౌ దృష్టద్వారేణ నోపయోగ ఇతి వాక్యార్థజ్ఞానమాత్రాదవిద్యానివృత్తిం వదత: శ్రవణమనననిదిధ్యాసనవిధీనామానర్థక్యమేవ||

(అనేన జీవన్ముక్తినిరాససిద్ధ్యుపపాదనమ్)

యతో వాక్యాదాపరోక్ష్యజ్ఞానాసమ్భవాద్వాక్యార్థజ్ఞానేనావిద్యా న నివర్తతే, తత ఏవ జీవన్ముక్తిరపి దూరోత్సారితా। కా చేయం జీవన్ముక్తి:? సశరీరస్యైవ మోక్ష ఇతి చేత్ – మాతా మే వన్ధ్యా ఇతివదసఙ్గతార్థం వచ:, యతస్సశరీరత్వం బన్ధ: అశరీరత్వమేవ మోక్ష ఇతి త్వయైవ శ్రుతిభిరుపపాదితమ్। అథ సశరీరత్వప్రతిభాసే వర్తమానే యస్యాయం ప్రతిభాసో మిథ్యేతి ప్రత్యయ: తస్య సశరీరత్వనివృత్తిరితి। న, మిథ్యేతి ప్రత్యయేన సశరీరత్వం నివృత్తం చేత్ – కథం సశరీరస్య ముక్తి:?। అజీవతోऽపి ముక్తిస్సశరీరత్వమిథ్యాప్రతిభాసనివృత్తిరేవేతి కోऽయం జీవన్ముక్తిరితి విశేష:। అథ సశరీరత్వప్రతిభాసో బాధితోऽపి యస్య ద్విచన్ద్రజ్ఞానవదనువర్తతే, స జీవన్ముక్త ఇతి చేత్ న, బ్రహ్మవ్యతిరిక్తసకలవస్తువిషయత్వాద్బాధకజ్ఞానస్య। కారణభూతావిద్యాకర్మాదిదోషస్సశరీరత్వ-ప్రతిభాసేన సహ తేనైవ బాధిత ఇతి బాధితానువృత్తిర్న శక్యతే వక్తుమ్। ద్విచన్ద్రాదౌ తు తత్ప్రతిభాసహేతుభూతదోషస్య బాధకజ్ఞానభూతచన్ద్రైకత్వజ్ఞాన-విషయత్వేనాబాధితత్వాత్ ద్విచన్ద్ర-ప్రతిభాసానువృత్తిః యుక్తా ||

(జీవన్ముక్తేః శ్రుతివిరుద్ధత్వోపపాదనమ్)

కిఞ్చ తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే అథ సమ్పత్స్యే (ఛాం.౬.౧౪.౨) ఇతి సద్విద్యానిష్ఠస్య శరీరపాతమాత్రమపేక్షతే మోక్ష ఇతి వదన్తీయం శ్రుతి: జీవన్ముక్తిం వారయతి ||

(జీవన్ముక్తేః స్మృతివిరుద్ధతా)

సైషా జీవన్ముక్తిరాపస్తమ్బేనాపి నిరస్తా – …వేదానిమం లోకమముం చ పరిత్యజ్యాత్మానమన్విచ్ఛేత్, (ఆప.ధర్మ.సూ.౨.౯.౨౧.౧౩) బుద్ధే క్షేమప్రాపణం (ఆప.ధర్మ.సూ.౨.౯.౨౧.౧౪) తచ్ఛాస్త్రైర్విప్రతిషిద్ధమ్  (ఆప.ధర్మ.సూ.౨.౯.౨౧.౧౫), బుద్ధే చేత్ క్షేమప్రాపణమిహైవ న దు:ఖముపలభేత (ఆప.ధర్మ.సూ.౨.౯.౨౧.౧౬), ఏతేన పరం వ్యాఖ్యాతమ్ ((ఆప.ధర్మ.సూ.౨.౯.౨౧.౧౭) ఇతి। అనేన జ్ఞానమాత్రాన్మోక్షశ్చ నిరస్త:। అతస్సకలభేదనివృత్తిరూపా ముక్తిర్జీవతో న సంభవతి||

(ధ్యాననియోగస్యైవేష్టార్థసాధకత్వమ్)

తస్మాద్ధ్యాననియోగేన బ్రహ్మాపరోక్షజ్ఞానఫలేనైవ బన్ధనివృత్తి:। న చ నియోగసాధ్యత్వే మోక్షస్యానిత్యత్వప్రసక్తి:, ప్రతిబన్ధనివృత్తిమాత్రస్యైవ సాధ్యత్వాత్। కిఞ్చ – న నియోగేన సాక్షాత్ బన్ధనివృత్తి: క్రియతే; కిన్తు నిష్ప్రపఞ్చజ్ఞానైకరసబ్రహ్మాపరోక్ష్యజ్ఞానేన। నియోగస్తు తదాపరోక్ష్యజ్ఞానం జనయతి।

కథం నియోగస్య జ్ఞానోత్పత్తిహేతుత్వమితి చేత్ – కథం వా భవతోऽనభిసంహితఫలానాం కర్మణాం వేదనోత్పత్తిహేతుత్వమ్? మనోనైర్మల్యద్వారేణేతి చేత్ – మమాపి తథైవ। మమ తు నిర్మలే మనసి శాస్త్రేణ జ్ఞానముత్పాద్యతే। తవ తు నియోగేన మనసి నిర్మలే జ్ఞానసామగ్రీ వక్తవ్యేతి చేత్ ధ్యాననియోగనిర్మలం మన ఏవ సాధనమితి బ్రూమ:। కేనావగమ్యత ఇతి చేత్ – భవతో వా కర్మభిర్మనో నిర్మలం భవతి, నిర్మలే మనసి శ్రవణమనననిదిధ్యాసనైస్సకలేతరవిషయవిముఖస్యైవ శాస్త్రం నివర్తకజ్ఞానముత్పాదయతీతి కేనావగమ్యతే? వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానా శకేన (బృ.౬.౪.౨౨), శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్య: (బృ.౬.౫.౬), బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ముణ్డ.౩.౨.౯) ఇత్యాదిభిశ్శాస్త్రైరితి చేత్ మమాపి (బృ.౬.౫.౬) శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదధ్యాసితవ్య:, బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఆ.౧), న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా (ముణ్డ.౩.౧.౮), మనసా తు విశుద్ధేన (వ్యాసస్మృతి:), హృదా మనీషా మనసాభిక్లృప్త: (తై.నా) ఇత్యాదిభిశ్శాస్త్రైర్ధ్యాననియోగేన మనో నిర్మలం భవతి, నిర్మలం చ మనో బ్రహ్మాపరోక్షజ్ఞానం జనయతీత్యవగమ్యతే – ఇతి నిరవద్యమ్||

(బ్రహ్మణః ఉపాస్యత్వనిషేధశఙ్కాపరిహారౌ)

నేదం యదిదముపాసతే (కైన.౧.౫) ఇత్యుపాస్యత్వం ప్రతిషిద్ధమితి చేత్ నైవమ్, నాత్ర బ్రహ్మణ: ఉపాస్యత్వం ప్రతిషిధ్యతే;  అపి తు బ్రహ్మణో జగద్వైరూప్యం ప్రతిపాద్యతే। యదిదం జగదుపాసతే ప్రాణిన: నేదం బ్రహ్మ; తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి; యద్వాచాऽనభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే ఇతి వాక్యార్థ:। అన్యథా తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి ఇతి విరుధ్యతే। ధ్యానవిధివైయర్థ్యం చ స్యాత్। అతో బ్రహ్మసాక్షాత్కారఫలేన ధ్యానయోగేనైవాపరమార్థభూతస్య కృత్స్నస్య ద్రష్టృదృశ్యాదిప్రపఞ్చరూపబన్ధస్య నివృత్తి:||

(ధ్యాననియోగవాదికృతః భాస్కరాభిమతభేదాభేదానువాదపూర్వకః తన్నిరాసః)

యదపి కైశ్చిదుక్తమ్ – భేదాభేదయోర్విరోధో న విద్యతే – ఇతి, తదయుక్తమ్, న హి శీతోష్ణతమ:ప్రకాశాదివద్భేదాభేదావేకస్మిన్వస్తుని సంఙ్గచ్ఛేతే। అథోచ్యేత – సర్వం హి వస్తుజాతం ప్రతీతివ్యవస్థాప్యమ్। సర్వం చ భిన్నాభిన్నం ప్రతీయతే। కారణాత్మనా జాత్యాత్మనా చాభిన్నమ్। కార్యాత్మనా వ్యక్త్యాత్మనా చ భిన్నమ్। ఛాయాతపాదిషు విరోధస్సహానవస్థానలక్షణో భిన్నాధారత్వరూపశ్చ। కార్యకారణయోర్జాతివ్యక్త్యోశ్చ తదుభయమపి నోపలభ్యతే। ప్రత్యుత ఏకమేవ వస్తు ద్విరూపం ప్రతీయతే; యథా మృదయం ఘట:, ఖణ్డో గౌ:, ముణ్డో గౌ: ఇతి। న చైకరూపం కిఞ్చిదపి వస్తు లోకే  దృష్టచరమ్। న చ తృణాదేర్జ్వలనాదివదభేదో భేదోపమర్దీ దృశ్యత ఇతి న వస్తువిరోధ:; మృత్సువర్ణగవాశ్వాద్యాత్మనాऽవస్థితస్యైవ ఘటముకుటఖణ్డబడవాద్యాత్మనా చావస్థానాత్। న చాభిన్నస్య భిన్నస్య చ వస్తునోऽభేదో భేదశ్చ ఏక ఏవాకార ఇతీశ్వరాజ్ఞా। ప్రతీతత్వాదైకరూప్యం చేత్ ప్రతీతత్వాదేవ భిన్నాభిన్నత్వమితి ద్వైరూప్యమప్యభ్యుపగమ్యతామ్। న హి విస్ఫారితాక్ష: పురుషో ఘటశరావఖణ్డముణ్డాదిషు వస్తుషూపలభ్యమానేషు ఇయం మృత్, అయం ఘట:, ఇదం గోత్వమ్, ఇయం వ్యక్తి: ఇతి వివేక్తుం శక్నోతి।  అపి తు మృదయం ఘట:, ఖణ్డో గౌ: ఇత్యేవ ప్రత్యేతి। అనువృత్తిబుద్ధిబోధ్యం కారణమాకృతిశ్చ, వ్యావృత్తిబుద్ధిబోధ్యం కార్యం వ్యక్తిశ్చేతి వివినక్తీతి చేత్ – నైవమ్, వివిక్తాకారానుపలబ్ధే:। న హి సుసూక్ష్మమపి నిరీక్షమాణై: ఇదమనువర్తమానమ్, ఇదం చ వ్యావర్తమానమ్ ఇతి పురోऽవస్థితే వస్తున్యాకారభేద ఉపలభ్యతే। యథా సంప్రతిపన్నైక్యే కార్యే విశేషే చైకత్వబుద్ధిరుపజాయతే; తథైవ సకారణే ససామాన్యే చైకత్వబుద్ధిరవిశిష్టోపజాయతే। ఏవమేవ దేశత: కాలతశ్చాకారతశ్చ అత్యన్తవిలక్షణేష్వపి వస్తుషు తదేవేదమితి ప్రత్యభిజ్ఞా జాయతే। అతో ద్వ్యాత్మకమేవ వస్తు ప్రతీయత ఇతి కార్యకారణయోర్జాతివ్యక్త్యోశ్చాత్యన్తభేదోపపాదనం ప్రతీతిపరాహతమ్ ||

(శఙ్కాపూర్వకం భేదాభేదపక్షస్థిరీకరణమ్)

అథోచ్యేత – మృదయం ఘట:, ఖణ్డో గౌ: ఇతివత్ దేవోऽహం, మనుష్యోऽహమ్ ఇతి సామానాధికరణ్యేనైక్యప్రతీతేరాత్మశరీరయోరపి భిన్నాభిన్నత్వం స్యాత్; అత ఇదం భేదాభేదోపపాదనం నిజసదననిహితహుతవహజ్వాలాయత ఇతి, తదిదమనాకలితభేదాభేద- సాధనసామానాధికరణ్య-తదర్థయాథాత్మ్యావబోధవిలసతిమ్। తథా హి అబాధిత ఏవ ప్రత్యయ: సర్వత్రార్థం వ్యవస్థాపయతి। దేవాద్యాత్మాభిమానస్తు ఆత్మయాథాత్మ్యగోచరైస్సర్వై: ప్రమాణైర్బాధ్యమానో రజ్జుసర్పాదిబుద్ధివత్ న ఆత్మశరీరయోరభేదం సాధయతి। ఖణ్డో గౌ:, ముణ్డో గౌ: ఇతి సామానాధికరణ్యస్య న కేనిచిత్క్వచిద్బాధో దృశ్యతే। తస్మాన్నాతిప్రసఙ్గ: ||

(జీవబ్రహ్మణోః భేదాభేదప్రతిపాదనమ్)

అత ఏవ జీవోऽపి బ్రహ్మణో నాత్యన్తభిన్న:।  అపి తు బ్రహ్మాంశత్వేన భిన్నాభిన్న:। తత్రాభేద ఏవ స్వాభావిక:, భేదస్త్వౌపాధిక: కథమవగమ్యత ఇతి చేత్? తత్త్వమసి (ఛా.౬.౮.౭) నాన్యోऽతోऽస్తి ద్రష్టా (బృ.౫.౭.౨౩) అయమాత్మా బ్రహ్మ (బృ.౬.౪.౫) ఇత్యాదిభిశ్శ్రుతిభి: బ్రహ్మేమే ద్యావాపృథివీ (అథర్వబ్రహ్మసూక్తం) ఇతి ప్రకృత్య బ్రహ్మ దాశా బ్రహ్మ దాసా బ్రహ్మేమే కితవా ఉత। స్త్రీపుంసౌ బ్రహ్మణో జాతౌ స్త్రియో బ్రహ్మోత వా పుమాన్ (అథర్వబ్రహ్మసూక్తం) ఇత్యాథర్వణికానాం సంహితోపినషిది బ్రహ్మసూక్తే అభేదశ్రవణాచ్చ। నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ (శ్వే.౬.౧౯), జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వావజావీశనీశాై (శ్వే.౫.౧౨), క్రియాగుణైరాత్మగుణైశ్చ తేషాం సంయోగహేతురపరోऽపి దృష్ట: (శ్వే.౫.౧౨), ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశ: సంసారమోక్షస్థితిబన్ధహేతు: (శ్వే.౬.౧౬), స కారణం కరణాధిపాధిప: (శ్వే.౬.౯), తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యో  అభిచాకశీతి (శ్వే.౪.౬), య ఆత్మని తిష్ఠన్ (బృ.౫.౭.౨౨), ప్రాజ్ఞేనాऽత్మనా సంపరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద…, ప్రాజ్ఞేనాऽత్మనాऽన్వారూఢ: ఉత్సర్జన్యాతి (బృ.౬.౩.౨౧,౩౫), తమేవ విదిత్వాऽతిమృత్యుమేతి (శ్వే.౩.౮) ఇత్యాదిభిర్భేదశ్రవణాచ్చ, జీవపరయోర్భేదాభేదావవశ్యాశ్రయణీయౌ, తత్ర బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ముణ్డ.౩.౨.౯) ఇత్యాదిభిర్మోక్షదశాయాం జీవస్య బ్రహ్మస్వరూపాపత్తివ్యపదేశాత్। యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్ (బృ.౪.౪.౧౪) ఇతి తదానీం భేదేనేశ్వరదర్శననిషేధాచ్చాభేదస్స్వాభావిక ఇత్యవగమ్యతే।

(ముక్తౌ భేదదర్శనస్య శ్రౌతత్వశఙ్కాపరిహారౌ)

నను చ సోऽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ బ్రహ్మణా విపశ్చితా (తై.ఆ.౧) ఇతి సహ శ్రుత్యా తదానీమపి భేద: ప్రతీయతే వక్ష్యతి చ  జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసన్నిహితత్వాచ్చ (బ్ర.సూ.౪.౪.౧౭) భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ (బ్ర.సూ.౪.౪.౨౧) ఇతి। నైతదేవమ్ నాన్యోऽతోऽస్తి ద్రష్టా (బృ.౫.౭.౨౩) ఇత్యాదిశ్రుతిశతైరాత్మభేదప్రతిషేధాత్। సోऽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ బ్రహ్మణా విపిశ్చతా (తై.అన.౧.) ఇతి సర్వై: కామైస్సహ బ్రహ్మాశ్నుతే – సర్వగుణాన్వితం బ్రహ్మాశ్నుత ఇత్యుక్తం భవతి। అన్యథా బ్రహ్మణా సహేత్యప్రాధాన్యం బ్రహ్మణ: ప్రసజ్యేత। జగద్వ్యాపారవర్జమ్ ఇత్యత్ర ముక్తస్య భేదేనావస్థానే సత్యైశ్వర్యస్య న్యూనతాప్రసఙ్గో వక్ష్యతే అన్యథా సంపద్యావిర్భావస్స్వేనశబ్దాత్ (బ్ర.సూ.౪.౪.౧) ఇత్యాదిభిర్విరోధాత్। తస్మాదభేద ఏవ స్వాభావిక:। భేదస్తు జీవానాం పరస్మాత్ బ్రహ్మణ: పరస్పరం చ బుద్ధీన్ద్రియదేహోపాధికృత:। యద్యపి బ్రహ్మ నిరవయవం సర్వగతం చ; తథాऽప్యాకాశ ఇవ ఘటాదినా బుద్ధ్యాద్యుపాధినా బ్రహ్మణ్యపి భేదస్సంభవత్యేవ। న చ భిన్నే బ్రహ్మణి బుద్ధ్యాద్యుపాధిసంయోగ:, బుద్ధ్యాద్యుపాధిసంయోగాద్బ్రహ్మణి భేద ఇతీతరేతరాశ్రయత్వమ్; ఉపాధేస్తత్సంయోగస్య చ కర్మకృతత్వాత్ తత్ప్రవాహస్య చానాదిత్వాత్। ఏతదుక్తం భవతి – పూర్వకర్మసంబద్ధాజ్జీవాత్ స్వసంబద్ధ ఏవోపాధిరుత్పద్యతే తద్యుక్తాత్కర్మ। ఏవం బీజాఙ్కురన్యాయేన కర్మోపాధిసంబన్ధస్యానాదిత్వాన్న దోష: – ఇతి। అతో జీవానాం పరస్పరం బ్రహ్మణా చాభేదవత్ భేదోऽపి స్వాభావిక:, భేదస్త్వౌపాధిక: । ఉపాధీనాం పున: పరస్పరం బ్రహ్మణా చాభేదవత్ భేదోऽపి స్వాభావిక: । ఉపాధీనాముపాధ్యన్తరాభావాత్, తదభ్యుపగమేऽనవస్థానాచ్చ  అతో జీవకర్మానురూపం బ్రహ్మణో భిన్నాభిన్నస్వభావా ఏవోపాధయ ఉత్పద్యన్తే – ఇతి||

(ధ్యాననియోగవాదికృతం భేదాభేదదూషణమ్)

అత్రోచ్యతే – అద్వితీయసచ్చిదానన్దబ్రహ్మధ్యానవిషయవిధిపరం వేదాన్తవాక్యజాతమితి వేదాన్తవాక్యైరభేద: ప్రతీయతే। భేదావలమ్బిభి: కర్మశాస్త్రై: ప్రత్యక్షాదిభిశ్చ భేద: ప్రతీయతే। భేదాభేదయో: పరస్పరవిరోధాత్ అనాద్యవిద్యామూలతయాऽపి భేదప్రతీత్యుపపత్తేరభేద ఏవ పరమార్థ ఇత్యుక్తమ్। తత్ర యదుక్తం – భేదోభేదయోరుభయోరపి ప్రతీతిసిద్ధత్వాన్న విరోధ ఇతి। తదయుక్తమ్, కస్మాచ్చిత్కస్యచిద్విలక్షణత్వం హి తస్మాత్తస్య భేద:।  తద్విపరీతత్వం చాభేద:। తయోస్తథాభావాతథాభావరూపయోరేకత్ర సమ్భవమనున్మత్త: కో బ్రవీతి? కారణాత్మనా జాత్యాత్మనా చాభేద:, కార్యాత్మనా వ్యక్త్యాత్మనా చ భేద: ఇత్యాకారభేదాదవిరోధ ఇతి చేత్ – న, వికల్పాసహత్వాత్। ఆకారభేదాదవిరోధం వదత: కిమేకస్మిన్నాకారే భేద:, ఆకారాన్తరే చాభేద: – ఇత్యభిప్రాయ:?; ఉతాకారద్వయయోగివస్తుగతావుభావపీతి? పూర్వస్మిన్ కల్పే వ్యక్తిగతో భేద:, జాతిగతశ్చాభేద ఇతి నైకస్య ద్వ్యాత్మకతా। జాతిర్వ్యక్తిరితి చైకమేవ వస్త్వితి చేత్ – తర్హ్యాకారభేదాదవిరోధ: పరిత్యక్త: స్యాత్। ఏకస్మింశ్చ విలక్షణత్వతద్విపర్యయౌ విరుద్ధావిత్యుక్తమ్। ద్వితీయే తు కల్పే అన్యోన్యవిలక్షణమాకారద్వయమ్, అప్రతిపన్నం చ తదాశ్రయభూతం వస్త్వితి తృతీయాభ్యుపగమేऽపి త్రయాణామన్యోన్యవైలక్షణ్యమేవోపపాదితం స్యాత్;     న పునరభేద:। ఆకారద్వయనిరుహ్యమాణావిరోధం తదాశ్రయభూతే వస్తుని భిన్నాభిన్నత్వమితి చేత్ స్వస్మాద్విలక్షణం స్వాశ్రయమాకారద్వయం స్వస్మిన్విరుద్ధధర్మద్వయసమావేశనిర్వాహకం కథం భవేత్?।  అవిలక్షణం తు కథంతరామ్? ఆకారద్వయతద్వతోశ్చ ద్వ్యాత్మకత్వాభ్యుపగమే నిర్వాహకాన్తరాపేక్షయాऽనవస్థా స్యాత్। న చ సమ్ప్రతిపన్నైక్యవ్యక్తిప్రతీతివత్ ససామాన్యేऽపి వస్తున్యేకరూపా ప్రతీతిరుపజాయతే,  యత: ఇదమిత్థమ్ ఇతి సర్వత్ర ప్రకారప్రకారతయైవ సర్వా ప్రతీతి:। తత్ర ప్రకారాంశో జాతి: ప్రకార్యంశో వ్యక్తిరితి నైకాకారా ప్రతీతి:।

(లౌకికే వస్తునీవ వైదికేऽపి భేదాభేదయోః విరుద్ధతా)

అత ఏవ జీవస్యాపి బ్రహ్మణో భిన్నాభిన్నత్వం న సమ్భవతి। తస్మాదభేదస్యానన్యథా సిద్ధశాస్త్రమూలత్వాత్ అనాద్యవిద్యామూల ఏవ భేదప్రత్యయ:। నన్వేవం బ్రహ్మణ ఏవాజ్ఞత్వం తన్మూలాశ్చ  జన్మజరామరణాదయో దోషా: ప్రాదు:ష్యు:। తతశ్చ యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్ (ముణ్డ.౧.౧.౯), ఏష ఆత్మాऽపహతపాప్మా (ఛా.౮.౧.౫) ఇత్యాదీని శాస్త్రాణి బాధ్యేరన్। నైవమ్ – అజ్ఞానాదిదోషాణామపరమార్థత్వాత్। భవతస్తూపాధిబ్రహ్మవ్యతిరిక్తం వస్త్వన్తరమనభ్యుగచ్ఛతో బ్రహ్మణ్యేవోపాధిసంసర్గస్తత్కృతాశ్చ జీవత్వాజ్ఞత్వాదయో దోషా: పరమార్థత ఏవ భవేయు:। న హి బ్రహ్మణి నిరవయవే అచ్ఛేద్యే సమ్బధ్యమానా ఉపాధయస్తచ్ఛిత్వా భిత్వా వా సమ్బధ్యన్తే।  అపి తు బ్రహ్మస్వరూపే సంయుజ్య తస్మిన్నేవ స్వకార్యాణి కుర్వన్తి ||

(బ్రహ్మణః ఉపహితానుపహితాంశభేదేన సదోషత్వనిర్దోషత్వోపపాదనమ్)

యది మన్వీత – ఉపాధ్యుపహితం బ్రహ్మ జీవ:। స చాణుపరిమాణ:। అణుత్వం చావచ్ఛేదకస్య మనసోऽణుత్వాత్। స చావచ్ఛేదోऽనాది: ఏవముపాధ్యుపహితేంశే సమ్బధ్యమానా దోషా: అనుపహితే పరే బ్రహ్మణి న సమ్బధ్యన్త – ఇతి। అయం ప్రష్టవ్య: కిముపాధినా ఛిన్నో బ్రహ్మఖణ్డోऽణురూపో జీవ:? ఉతాచ్ఛిన్న ఏవాణురూపోపాధిసంయుక్తో బ్రహ్మప్రదేశవిశేష:? ఉతోపాధిసంయుక్తం బ్రహ్మస్వరూపమ్?। అథోపాధిసంయుక్తం చేతనాన్తరమ్?। అథోపాధిరేవ? ఇతి। అచ్ఛేద్యత్వాద్బ్రహ్మణ: ప్రథమ: కల్పో న కల్పతే। ఆదిమత్త్వం చ జీవస్య స్యాత్। ఏకస్య సతో ద్వైధీకరణం హి చ్ఛేదనమ్। ద్వితీయే తు కల్పే బ్రహ్మణ ఏవ ప్రదేశవిశేషే ఉపాధిసమ్బన్ధాదౌపాధికాస్సర్వే దోషాస్తస్యైవ స్యు:। ఉపాధౌ గచ్ఛత్యుపాధినా స్వసంయుక్తబ్రహ్మప్రదేశాకర్షణాయోగాదనుక్షణముపాధిసంయుక్తబ్రహ్మప్రదేశభేదాత్ క్షణేక్షణే బన్ధమోక్షౌ చ స్యాతామ్। ఆకర్షణే చాచ్ఛిన్నత్వాత్ కృత్స్నస్య బ్రహ్మణ: ఆకర్షణం స్యాత్। నిరంశస్య వ్యాపిన: ఆకర్షణం న సమ్భవతీతి చేత్ తర్హి ఉపాధిరేవ గచ్ఛతీతి పూర్వోక్త ఏవ దోష: స్యాత్।  అచ్ఛిన్నబ్రహ్మప్రదేశేషు సర్వోపాధిసంసర్గే సర్వేషాం చ జీవానాం బ్రహ్మణ ఏవ ప్రదేశత్వేనైకత్వేన ప్రతిసన్ధానం న స్యాత్। ప్రదేశభేదాదప్రతిసన్ధానే చైకస్యాపి స్వోపాధౌ గచ్ఛతి ప్రతిసన్ధానం న స్యాత్। తృతీయే తు కల్పే బ్రహ్మస్వరూపస్యైవోపాధిసమ్బన్ధేన జీవత్వాపాతాత్ తదతిరిక్తానుపహితబ్రహ్మాసిద్ధి: స్యాత్। సర్వేషు చ దేహేష్వేక ఏవ జీవ: స్యాత్। తురీయే తు కల్పే బ్రహ్మణోऽన్య ఏవ జీవ ఇతి జీవభేదస్యౌపాధికత్వం పరిత్యక్తం స్యాత్। చరమే చార్వాకపక్ష ఏవ పరిగృహీత: స్యాత్ ||

(భేదాభేదదూషణోపసంహారః)

తస్మాదభేదశాస్త్రబలేన కృత్స్నస్య భేదస్యావిద్యామూలత్వమేవాభ్యుపగన్తవ్యమ్। అత: ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనపరతయైవ శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యేऽపి ధ్యానవిధిశేషతయా వేదాన్తవాక్యానాం బ్రహ్మస్వరూపే ప్రామాణ్యముపపన్నమ్ – ఇతి||

(మీమాంసకకృతం ధ్యాననియోగవాదిదూషణమ్)

తదప్యయుక్తమ్ – ధ్యానవిధిశేషత్వేऽపి వేదాన్తవాక్యానామర్థసత్యత్వే ప్రామాణ్యాయోగాత్। ఏతదుక్తం భవతి – బ్రహ్మస్వరూపగోచరాణి వాక్యాని కిం ధ్యానవిధినైకవాక్యతామాపన్నాని బ్రహ్మస్వరూపే ప్రామాణ్యం ప్రతిపద్యన్తే; ఉత స్వతన్త్రాణ్యేవ? ఏకవాక్యత్వే ధ్యానవిధిపరత్వేన బ్రహ్మస్వరూపే తాత్పర్యం న సమ్భవతి। భిన్నవాక్యత్వే ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనవిరహాదనవబోధకత్వమేవ। న చ వాచ్యమ్ ధ్యానం నామ స్మృతిసన్తతిరూపమ్। తచ్చ స్మర్తవ్యైకనిరూపణీయమితి ధ్యానవిధేస్స్మర్తవ్య విశేషాకాఙక్షాయాం ఇదం సర్వ యదయమాత్మా (బృ.౪.౪.౬), బ్రహ్మ సర్వానుభూ: (బృ.౪.౫.౧౯), సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆనం.౧) ఇత్యాదీని స్వరూపతద్విశేషాదీని సమర్పయన్తి। తేనైకవాక్యతామాపన్నాన్యర్థసద్భావే ప్రమాణమ్ ఇతి; ధ్యానవిధేస్స్మర్తవ్యవిశేషాపేక్షత్వేऽపి నామ బ్రహ్మ (ఛాం.౭.౧.౫) ఇత్యాది దృష్టివిధివదసత్యేనాప్యర్థవిశేషేణ ధ్యాననిర్వృత్త్యుపపత్తే: ధ్యేయసత్యత్వానపేక్షణాత్ ||

(ఉక్తార్థసఙ్గ్రహపూర్వకం పూర్వపక్షోపసంహారః)

అతో వేదాన్తవాక్యానాం ప్రవృత్తినివృత్తిప్రయోజనవిధురత్వాద్ధ్యానవిధిశేషత్వేऽపి ధ్యేయవిశేషస్వరూప-సమర్పణమాత్రపర్యవసానాత్, స్వాతన్త్ర్యేऽపి బాలాతురాద్యుపచ్ఛన్దనవాక్యవత్ జ్ఞానమాత్రేణైవ పురుషార్థపర్యన్తతాసిద్ధేశ్చ పరినిష్పన్నవస్తుసత్యతాగోచరత్వాభావాత్ బ్రహ్మణశ్శాస్త్రప్రమాణకత్వం న సమ్భవతీతి ప్రాప్తమ్ ||

(విశిష్టాద్వైతినాం సిద్ధాన్తారమ్భః, తత్ర సూత్రార్థః)

తత్ర ప్రతిపాద్యతే – తతు సమన్వయాత్ ఇతి। సమన్వయ: – సమ్యగన్వయ: పురుషార్థతయాऽన్వయ ఇత్యర్థ:। పరమపురుషార్థభూతస్యానవధికాతిశయానన్దస్వరూపస్య బ్రహ్మణోऽభిధేయతయాऽన్వయాత్ తత్ శాస్త్రప్రమాణకత్వం  సిధ్యత్యేవేత్యర్థ: ||

(అప్రామాణ్యశఙ్కాపరిహారః)

నిరస్తనిఖిలదోషనిరతిశయానన్దస్వరూపతయా పరమప్రాప్యం బ్రహ్మ బోధయన్వేదాన్తవాక్యగణ: ప్రవృత్తినివృత్తిపరతావిరహాన్న ప్రయోజనపర్యవసాయీతి వ్రువాణో రాజకులవాసిన: పురుషస్య కౌలేయకకులాననుప్రవేశేన ప్రయోజనశూన్యతాం బ్రూతే ||

ఏతదుక్తం భవతి – అనాదికర్మరూపావిద్యావేష్టనతిరోహితపరావరతత్త్వయాథాత్మ్యస్వస్వరూపావబోధానాం దేవాసురగన్ధర్వసిద్ధవిద్యాధరకిన్నరకిమ్పురుషయక్షరాక్షసపిశాచమనుజపశుశకునిసరీసృపవృక్షగుల్మలతాదూర్వాదీనాం స్త్రీపున్నపంసకభేదభిన్నానాం క్షేత్రజ్ఞానాం వ్యవస్థితధారకపోషకభోగ్యవిశేషాణాం ముక్తానాం స్వస్య చావిశేషేణానుభవసమ్భవే స్వరూపగుణవిభవచేష్టితైరనవధికాతిశయానన్దజననం పరం బ్రహ్మాస్తీతి బోధయదేవ వాక్యం ప్రయోజనపర్యవసాయి। ప్రవృత్తినివృత్తినిష్ఠం తు యావత్పురుషార్థాన్వయబోధం న ప్రయోజనపర్యవసాయి ||

(ధ్యానవిధ్యానర్థక్యపరిహారః)

ఏవం భూతం పరం బ్రహ్మ కథం ప్రాప్యత ఇత్యపేక్షాయాం బ్రహ్మవిదాప్నోతిపరమ్ (తై.ఆనం.౧), ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత (బృ.౩.౪.౧౫) ఇతి వేదనాదిశబ్దైరుపాసనం బ్రహ్మప్రాప్త్యుపాయతయా విధీయతే। యథా స్వవేశ్మని నిధిరస్తి ఇతి వాక్యేన నిధిసద్భావం జ్ఞాత్వా తృప్తస్సన్ పశ్చాత్తదుపాదానే చ ప్రయతతే। యథా చ – కశ్చిద్రాజకుమారో బాలక్రీడాసక్తో నరేన్ద్రభవనాన్నిష్కాన్తో మార్గాద్భ్రష్టో నష్ట ఇతి రాజ్ఞా విజ్ఞాతస్స్వయం చాజ్ఞాతపితృక: కేనచిద్ద్విజవర్యేణ వర్ధితోऽధిగతవేదశాస్త్రష్షోడశవర్షస్సర్వకల్యాణ-గుణాకరస్తిష్ఠన్ పితా తే సర్వలోకాధిపతి: గామ్భీర్యౌదార్యవాత్సల్యసౌశీల్యశౌర్యవీర్య-పరాక్రమాదిగుణసమ్పన్నస్త్వామేవ నష్టం పుత్రం దిదృక్షు: పురవరే తిష్ఠతి ఇతి కేనిచదభియుక్తతమేన ప్రయుక్తం వాక్యం శృణోతి చేత్ – తదానీమేవ అహం తావత్ జీవత: పుత్ర:, మత్పితా చ సర్వసమ్పత్సమృద్ధ: ఇతి నిరతిశయహర్షసమన్వితో భవతి। రాజా చ స్వపుత్రం జీవన్తమరోగమతిమనోహరదర్శనం విదితసకలవేద్యం శ్రుత్వాऽవాప్తసమస్తపురుషార్థో భవతి। పశ్చాత్తదుపాదానే చ ప్రయతతే। పశ్చాత్తావుభౌ సఙ్గచ్ఛేతే చ ఇతి।

యత్పున: – పరినిష్పన్నవస్తుగోచరస్య వాక్యస్య తజ్జ్ఞానమాత్రేణాపి పురుషార్థపర్యవసానాత్ బాలాతురాద్యుపచ్ఛన్దనవాక్యవన్నార్థసద్భావే ప్రామాణ్యమితి, తదసత్ – అర్థసద్భావాభావే నిశ్చితే జ్ఞాతోऽప్యర్థ: పురుషార్థాయ న భవతి। బాలాతురాదీనామప్యర్థసద్భావభ్రాన్త్యా  హర్షాద్యుత్పత్తి:। తేషామేవ తస్మిన్నేవ జ్ఞానే విద్యమానే యద్యర్థాభావనిశ్చయో జాయేత; తతస్తదానీమేవ హర్షాదయో నివర్తేరన్। ఔపనిషదేష్వపి వాక్యేషు బ్రహ్మాస్తిత్వతాత్పర్యాభావనిశ్చయే బ్రహ్మజ్ఞానే సత్యపి పురుషార్థపర్యవసానం న స్యాత్। అత: యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే (తై.భృగు.౧.౧) ఇత్యాదివాక్యం నిఖిలజగదేకకారణం నిరస్తనిఖిలదోషగన్ధం సార్వజ్ఞ్యసత్యసఙ్కల్పత్వాద్యనన్తకల్యాణగుణాకరమనవధికాతిశయానన్దం బ్రహ్మాస్తీతి బోధయతీతి సిద్ధమ్||౪||

ఇతి శ్రీశారీరకమీమాంసాభాష్యే సమన్వయాధికరణమ్ || ౪ ||