|| ಶ್ರೀಮತೇ ರಾಮಾನುಜಾಯ ನಮ: ||

 

ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯಮ್

 

(ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ-ಪ್ರಥಮಪಾದೇ-ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್)

(ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸೂಚನಗರ್ಭಿತಂ ಮಙ್ಗಳಾಚರಣಮ್, ಭಾಷ್ಯಪ್ರಣಯನಪ್ರಯೋಜನಂ ಚ)

ಅಖಿಲ ಭುವನಜನ್ಮಸ್ಥೇಮಭಙ್ಗಾದಿಲೀಲೇ

ವಿನತವಿವಿಧಭೂತವ್ರಾತರಕ್ಷೈಕದೀಕ್ಷೇ।

ಶ್ರುತಿಶಿರಸಿ ವಿದೀಪ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶ್ರೀನಿವಾಸೇ

ಭವತು ಮಮ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಶೇಮುಷೀ ಭಕ್ತಿರೂಪಾ ||೧||

ಪಾರಾಶರ್ಯವಚಸ್ಸುಧಾಮುಪನಿಷದ್ದುಗ್ಧಾಬ್ಧಿಮಧ್ಯೋದ್ಧೃತಾಂ

ಸಂಸಾರಾಗ್ನಿವಿದೀಪನವ್ಯಪಗತಪ್ರಾಣಾತ್ಮಸಞ್ಜೀವನೀಮ್।

ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಸುರಕ್ಷಿತಾಂ ಬಹುಮತಿವ್ಯಾಘಾತದೂರಸ್ಥಿತಾ-

ಮಾನೀತಾಂ ತು ನಿಜಾಕ್ಷರೈಸ್ಸುಮನಸೋ ಭೌಮಾ: ಪಿಬನ್ತ್ವನ್ವಹಮ್ ||೨||

(ಶಾರೀರಕಶಾಸ್ತ್ರವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ)

ಭಗವದ್ಬೋಧಾಯನಕೃತಾಂ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರವೃತ್ತಿಂ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಾಸ್ಸಞ್ಚಿಕ್ಷಿಪು:, ತನ್ಮತಾನುಸಾರೇಣ ಸೂತ್ರಾಕ್ಷರಾಣಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯನ್ತೇ-

(ಪ್ರಥಮಂ ಸಮನ್ವಯಾಧ್ಯಾಯೇ, ಆದ್ಯೇ ಅಯೋಗವ್ಯವಚ್ಛೇದಪಾದೇ ಸಿದ್ಧೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಮರ್ಥನಪರಮ್)

ಜಿಜ್ಞಾಸಾಧಿಕರಣಮ್ – (1-1-1)

(ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯಮ್)

೧. ಓಂ || ಅಥಾತೋ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ || ೧-೧-೧ ||

(ಸೌತ್ರಪದಾನಾಮರ್ಥವರ್ಣನಮ್)

ಅತ್ರಾಯಮಥಶಬ್ದ: ಆನನ್ತರ್ಯೇ ಭವತಿ। ಅತಶ್ಶಬ್ದೋ ವೃತ್ತಸ್ಯ ಹೇತುಭಾವೇ। ಅಧೀತಸಾಙ್ಗ ಸಶಿರಸ್ಕವೇದಸ್ಯಾಧಿಗತಾಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲಕೇವಲಕರ್ಮಜ್ಞಾನತಯಾ ಸಂಜಾತಮೋಕ್ಷಾಭಿಲಾಷಸ್ಯಾನನ್ತಸ್ಥಿರಫಲ-ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಹ್ಯನನ್ತರಭಾವಿನೀ ||

ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣ ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ, ಕರ್ತೃ ಕರ್ಮಣೋ: ಕೃತಿ (ಅಷ್ಟಾ.೨.೨.೬೫)  ಇತಿ ವಿಶೇಷವಿಧಾನಾತ್। ಯದ್ಯಪಿ  ಸಮ್ಬನ್ಧಸಾಮಾನ್ಯಪರಿಗ್ರಹೇಽಪಿ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ: ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಕರ್ಮಾರ್ಥತ್ವಸಿದ್ಧಿ:, ತಥಾಽಪ್ಯಾಕ್ಷೇಪತ: ಪ್ರಾಪ್ತಾದಾಭಿಧಾನಿಕಸ್ಯೈವ ಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠೀ ಗೃಹ್ಯತೇ । ನ ಚ ಪ್ರತಿಪದವಿಧಾನಾ ಷಷ್ಠೀ ನ ಸಮಸ್ಯತೇ (ಅಷ್ಟಾ.೨.೨.೧೦.ಸೂ.ವಾ) ಇತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಷಷ್ಠ್ಯಾಸ್ಸಮಾಸನಿಷೇಧಶ್ಶಙ್ಕನೀಯ:, ಕೃದ್ಯೋಗಾ ಚ ಷಷ್ಠೀ ಸಮಸ್ಯತ, (ಅಷ್ಟಾ.೨.೨.೫.ಸೂ.ವಾ.) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪ್ರಸವಸದ್ಭಾವಾತ್ ।  ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಚ ಸ್ವಭಾವತೋ ನಿರಸ್ತನಿಖಲದೋಷೋಽನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಙ್ಖ್ಯೇಯ-ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣ: ಪುರುಷೋತ್ತಮೋಽಭಿಧೀಯತೇ। ಸರ್ವತ್ರ ಬೃಹತ್ತ್ವಗುಣಯೋಗೇನ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದ: । ಬೃಹತ್ತ್ವಂ ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಗುಣೈಶ್ಚ ಯತ್ರಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಂ ಸೋಽಸ್ಯ ಮುಖ್ಯೋಽರ್ಥ:; ಸ ಚ ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏವ। ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ತತ್ರೈವ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತ:। ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ತದ್ಗುಣಲೇಶಯೋಗಾದೌಪಚಾರಿಕ:, ಅನೇಕಾರ್ಥಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್, ಭಗವಚ್ಛಬ್ದವತ್ । ತಾಪತ್ರಯಾತುರೈರಮೃತತ್ವಾಯ ಸ ಏವ ಜಿಜ್ಞಾಸ್ಯ:। ಅತಸ್ಸರ್ವೇಶ್ವರ ಏವ ಜಿಜ್ಞಾಸಾಕರ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ||

ಜ್ಞಾತುಮಿಚ್ಛಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾ। ಇಚ್ಛಾಯಾ ಇಷ್ಯಮಾಣಪ್ರಧಾನತ್ವಾದಿಷ್ಯಮಾಣಂ ಜ್ಞಾನಮಿಹ ವಿಧೀಯತೇ|| ಮೀಮಾಂಸಾಪೂರ್ವಭಾಗಜ್ಞಾತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋಽಲಪಾಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಾದುಪರತಿನಭಾಗಾವಸೇಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನನ್ತಾಕ್ಷಯ-ಫಲತ್ವಾಚ್ಚ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾತ್ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಾದನನ್ತರಂ ತತ ಏವ ಹೇತೋರ್ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ತದಾಹ ವೃತ್ತಿಕಾರ: – ವೃತ್ತಾತ್ಕರ್ಮಾಧಿಗಮಾದನನ್ತರಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿವಿದಿಷಾ ಇತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಕರ್ಮಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಯೋರೈಕಶಾಸ್ತ್ರ್ಯಂ –

(ಪೂರ್ವೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಯೋಃ ಏಕಶಾಸ್ತ್ರತಾ)

ಸಂಹಿತಮೇತಚ್ಛಾರೀರಕಂ ಜೈಮಿನೀಯೇನ ಷೋಡಶಲಕ್ಷಣೇನೇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕತ್ವಸಿದ್ಧಿ: ಇತಿ । ಅತ: ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷತಾರ್ಥಭೇದೇನ ಷಟ್ಕಭೇದವದಧ್ಯಾಯಭೇದವಚ್ಚ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಮೀಮಾಂಸಯೋರ್ಭೇದ:। ಮೀಮಾಂಸಾಶಾಸ್ತ್ರಮ್ – ಅಥಾತೋ ಧರ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ (ಪೂರ್ವ.ಮೀ.೧.೧.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅನಾವೃತ್ತಿಶ್ಶಬ್ದಾದನಾವೃತ್ತಿಶ್ಶಬ್ದಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೪.೨೨.) ಇತ್ಯೇವಮನ್ತಂ ಸಙ್ಗತಿವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ರಮಮ್ । ತಥಾಹಿ ಪ್ರಥಮಂ ತಾವತ್ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ: (ಯಜುರಾರಣ್ಯಕೇ.೨.ಪ್ರ. ೧೫.ಅನು.) ಇತ್ಯಧ್ಯಯನೇನೈವ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶಬ್ದವಾಚ್ಯವೇದಾಖ್ಯಾಕ್ಷರರಾಶೇರ್ಗ್ರಹಣಂ ವಿಧೀಯತೇ||

(ಅಧ್ಯಯನಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾರೌ)

ತಚ್ಚಾಧ್ಯಯನಂ ಕಿಂರೂಪಂ ಕಥಂ ಚ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್ ಅಷ್ಟವರ್ಷಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮುಪನಯೀತ ತಮಧ್ಯಾಪಯೇತ್ (ಶತಪಥಬ್ರಾಹ್ಮಣಮ್) ಇತ್ಯನೇನ,

ಶ್ರಾವಣ್ಯಾಂ ಪ್ರೌಷ್ಠಪದ್ಯಾಂ ವಾ ಉಪಾಕೃತ್ಯ ಯಥಾವಿಧಿ।

ಯುಕ್ತಶ್ಛನ್ದಾಂಸ್ಯಧೀಯೀತ ಮಾಸಾನ್ವಿಪ್ರೋಽರ್ಧಪಞ್ಚಮಾನ್||                 (ಮನುಸ್ಮೃ.೪.೬೫)

ಇತ್ಯಾದಿವ್ರತನಿಯಮವಿಶೇಷೋಪದೇಶೈಶ್ಚಾಪೇಕ್ಷಿತಾನಿ ವಿಧೀಯನ್ತೇ||

ಏವಂ ಸತ್ಸನ್ತಾನಪ್ರಸೂತಸದಾಚಾರನಿಷ್ಠಾತ್ಮಗುಣೋಪೇತವೇದವಿದಾಚಾರ್ಯೋಪನೀತಸ್ಯ ವ್ರತನಿಯಮವಿಶೇಷಯುಕ್ತಸ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋಚ್ಚಾರಣಾನೂಚ್ಚಾರಣರೂಪಮಕ್ಷರರಾಶಿಗ್ರಹಣಫಲಮಧ್ಯಯನಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ||

(ಅಧ್ಯಯನವಿಧಿಃ ನಿಯಮವಿಧಿಃ)

ಅಧ್ಯಯನಂ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಂಸ್ಕಾರ:, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯ:  (ಯಜುರಾರಣ್ಯಕೇ.೨.ಪ್ರ.೧೫.ಅನು.) ಇತಿ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವಾವಗಮಾತ್। ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ನಾಮ ಕಾರ್ಯಾನ್ತರಯೋಗ್ಯತಾಕರಣಮ್। ಸಂಸ್ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಯುಕ್ತಮ್, ಧರ್ಮಾರ್ಥಕಾಮಮೋಕ್ಷರೂಪಪುರುಷಾರ್ಥಚತುಷ್ಟಯತತ್ಸಾಧನಾವಬೋಧಿತ್ವಾತ್, ಜಪಾದಿನಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾಪಿ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಾಚ್ಚ।

ಏವಮಧ್ಯಯನವಿಧಿರ್ಮನ್ತ್ರವತ್ ನಿಯಮವದಕ್ಷರಾಶಿಗ್ರಹಣಮಾತ್ರೇ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ।

(ವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಸ್ವತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿಃ)

ಅಧ್ಯಯನಗೃಹೀತಸ್ಯ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವತ ಏವ ಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಾವಬೋಧಿತ್ವದರ್ಶನಾತ್, ಗೃಹೀತಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದವಗಮ್ಯಮಾನಾನ್ ಪ್ರಯೋಜನವತೋಽರ್ಥಾನಾಪಾತತೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾರವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯ-ಫಲವೇದವಾಕ್ಯವಿಚಾರರೂಪ-ಮೀಮಾಂಸಾಶ್ರವಣೇ ಅಧೀತವೇದ: ಪುರಷಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರವರ್ತತೇ। ತತ್ರ ಕರ್ಮವಿಧಿಸ್ವರೂಪೇ ನಿರೂಪಿತೇ ಕರ್ಮಣಾಂ ಅಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಅಧ್ಯಯನಗೃಹೀತಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೈಕದೇಶೋಪನಿಷದ್ವಾಕ್ಯೇಷು ಚಾಮೃತತ್ವರೂಪಾನನ್ತಸ್ಥಿರ-ಫಲಾಪಾತಪ್ರತೀತೇಃ ತನ್ನಿರ್ಣಯಫಲ-ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯವಿಚಾರರೂಪಶಾರೀರಕ-ಮೀಮಾಂಸಾಯಾಂ ಅಧಿಕರೋತಿ।

(ಉಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧತಾ)

ತಥಾ ಚ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ಕೇವಲಕರ್ಮಫಲಸ್ಯ ಕ್ಷಯಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚಾಕ್ಷಯಫಲತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯನ್ತಿ- ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕ: ಕ್ಷೀಯತೇ, ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕ: ಕ್ಷೀಯತೇ (ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ.೮.೧.೬) ಅನ್ತವದೇವಾಸ್ಯ ತದ್ಭವತಿ (ಬೃ.೫.೮.೧೦) ನ ಹ್ಯಧ್ರುವೈ: ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ (ಕಠ.೨.೧೦) ಪ್ಲವಾ ಹ್ಯೇತೇ ಅದೃಢಾ ಯಜ್ಞರೂಪಾ: (ಮು.೧.೨.೭) ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ಲೋಕಾನ್ ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್ ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತ: ಕೃತೇನ  ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂ ಸ ಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ ಸಮಿತ್ಪಾಣಿಶ್ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್। ತಸ್ಮೈ ಸ ವಿದ್ವಾನುಪಸನ್ನಾಯ ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಶಾನ್ತಚಿತ್ತಾಯ ಶಮಾನ್ವಿತಾಯ । ಯೇನಾಕ್ಷರಂ ಪುರುಷಂ ವೇದ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರೋವಾಚ ತಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ । (ಮು.೧.೨.೧೨-೧೩) ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್  (ತೈ.ಆನನ್ದ.೨.೧ಅನು.೧) ನ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯವೇ ತದೇಕಂ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಪಶ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುಂ ಪಶ್ಯತಿ (ಬೃ.೭.೨೬.೨) ಸ ಸ್ವರಾಡ್ ಭವತಿ (ಛಾಂ.೭.೨೫.೨) ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ನಾನ್ಯಃ ಪನ್ಥಾ ಅಯನಾಯ ವಿದ್ಯತೇ (ಪು.ಸೂ.೧೭) ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.೧.೬) – ಇತ್ಯಾದೀನಿ||

(ಕರ್ಮವಿಚಾರನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಶಙ್ಕಾ-ಸಮಾಧಾನೇ)

ನನು ಚ – ಸಾಙ್ಗವೇದಾಧ್ಯಯನಾದೇವ ಕರ್ಮಣಾಂ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲತ್ವಮ್, ಸ್ವರ್ಗಾದೀನಾಂ ಚ ಕ್ಷಯಿತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಫಲತ್ವಂ ಚ ಜ್ಞಾಯತ ಏವ। ಅನನ್ತರಂ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾಮೇವ ಪ್ರವರ್ತತಾಮ್; ಕಿಮರ್ಥಾ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಾ? ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಯಾಮಪಿ ನ ಪ್ರವರ್ತತಾಮ್, ಸಾಙ್ಗಾಧ್ಯಯನಾದೇವ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತ್ವಾತ್। ಸತ್ಯಮ್; ಆಪಾತಪ್ರತೀತಿರ್ವಿದ್ಯತ ಏವ, ತಥಾಪಿ ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅರ್ಥನಿಶ್ಚಾಯಕತ್ವಾದಾಪಾತಪ್ರತೀತೋಽಪ್ಯರ್ಥಸ್ಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯೌ ನಾತಿವರ್ತತೇ; ಅತಸ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯ-ವಿಚಾರ: ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್; ತಥೈವ ಧರ್ಮವಿಚಾರೋಽಪಿ ಕರ್ತವ್ಯ ಇತಿ ಪಶ್ಯತು ಭವಾನ್ ||

(ಇತಿ ಸವಿಮರ್ಶಃ ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯಸಮ್ಮತಾದ್ಯಸೂತ್ರಾಕ್ಷರವ್ಯಾಖ್ಯಾಘಟ್ಟಃ)

ಲಘುಪೂರ್ವಪಕ್ಷ:

(ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾಯ ಭೂಮಿಕಾ)

ನನು ಚ – ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾ ಯದೇವ ನಿಯಮೇನಾಪೇಕ್ಷತೇ, ತದೇವ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ನ ಧರ್ಮವಿಚಾರಾಪೇಕ್ಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ:, ಅಧೀತವೇದಾನ್ತಸ್ಯಾನಧಿಗತಕರ್ಮಣೋಽಪಿ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಿಚಾರೋಪಪತ್ತೇ:। ಕರ್ಮಾಙ್ಗಾಶ್ರಯಾಣಿ ಉಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾನ್ಯತ್ರೈವ ಚಿನ್ತ್ಯನ್ತೇ; ತದನಧಿಗತಕರ್ಮಣೋ ನ ಶಕ್ಯಂ ಕರ್ತುಮ್, ಇತಿ ಚೇತ್ –

(ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾನಙ್ಗತ್ವಮ್)

ಅನಭಿಜ್ಞೋ ಭವಾನ್ ಶಾರೀರಕಶಾಸ್ತ್ರವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ। ಅಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಅನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಕೃತವಿವಿಧಭೇದದರ್ಶನ-ನಿಮಿತ್ತಜನ್ಮಜರಾಮರಣಾದಿ-ಸಾಂಸಾರಿಕದು:ಖಸಾಗರನಿಮಗ್ನಸ್ಯ ನಿಖಿಲದು:ಖಮೂಲಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಬರ್ಹಾಣಾಯ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್। ಅಸ್ಯ ಹಿ ಭೇದಾವಲಮ್ಬಿ ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕ್ವೋಪಯುಜ್ಯತೇ? ಪ್ರತ್ಯುತ ವಿರುದ್ಧಮೇವ। ಉದ್ಗೀಥಾದಿವಿಚಾರಸ್ತು ಕರ್ಮಶೇಷಭೂತ ಏವ ಜ್ಞಾನರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾದಿಹೈವ ಕ್ರಿಯತೇ। ಸ ತು ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಸಙ್ಗತ:। ಅತೋ ಯತ್ಪ್ರಧಾನಂ ಶಾಸ್ತ್ರಂ, ತದಪೇಕ್ಷಿತಮೇವ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ಕಿಮಪಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್||

ಬಾಢಮ್; ತದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಚ ಕರ್ಮವಿಜ್ಞಾನಮೇವ, ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಿತಾತ್ ಜ್ಞಾನಾದಪವರ್ಗಶ್ರುತೇ:। ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ – ಸರ್ವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೪.೨೬) ಇತಿ। ಅಪೇಕ್ಷಿತೇ ಚ ಕರ್ಮಣ್ಯಜ್ಞಾತೇ ಕೇನ ಸಮುಚ್ಚಯ: ಕೇನ ನೇತಿ ವಿಭಾಗೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ಜ್ಞಾತುಮ್। ಅತಸ್ತದೇವ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮ್||

(ಕರ್ಮಣೋ ಮೋಕ್ಷವಿರೋಧಿತ್ವಮ್)

ನೈತದ್ಯುಕ್ತಂ; ಸಕಲವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯನೀಕಚಿನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದೇವಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತೇ:; ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಹಿ ಮೋಕ್ಷ:। ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಶೇಷಸಾಧ್ಯಸಾಧನೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾದ್ಯನನ್ತವಿಕಲ್ಪಾಸ್ಪದಂ ಕರ್ಮ ಸಕಲಭೇದದರ್ಶನನಿವೃತ್ತಿರೂಪ- ಅಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತೇ: ಕಥಮಿವ ಸಾಧನಂ ಭವೇತ್?। ಶ್ರುತಯಶ್ಚ ಕರ್ಮಣಾಮನಿತ್ಯಫಲತ್ವೇನ ಮೋಕ್ಷವಿರೋಧಿತ್ವಂ, ಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯನ್ತಿ – ಅನ್ತವದೇವಾಸ್ಯ ತದ್ಭವತಿ (ಬೃ.೫.೮.೧೦), ತದ್ಯಥೇಹ ಕರ್ಮಚಿತೋ ಲೋಕ: ಕ್ಷೀಯತೇ। ಏವಮೇವಾಮುತ್ರ ಪುಣ್ಯಚಿತೋ ಲೋಕ: ಕ್ಷೀಯತೇ (ಛಾ.೮.೧.೬), ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.ಉ.ಆನ.೨.೧.೧), ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ (ಮು.೩.೨.೯), ತಮೇವ ವಿದತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.೩.೮) – ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:||

(ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯವಾದನಿರಾಸಃ)

ಯದಪಿ ಚೇದಮುಕ್ತಂ  ಯಜ್ಞಾದಿಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಾ ವಿದ್ಯೇತಿ, ತದ್ವಸ್ತುವಿರೋಧಾತ್ ಶ್ರುತ್ಯಕ್ಷರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಚಾನ್ತ:ಕರಣನೈರ್ಮಲ್ಯದ್ವಾರೇಣ ವಿವಿದಷೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಯುಜ್ಯತೇ, ನ ಫಲೋತ್ಪತ್ತೌ, ವಿವಿದಿಷನ್ತಿ ಇತಿ ಶ್ರವಣಾತ್। ವಿವಿದಿಷಾಯಾಂ ಜಾತಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತೌ ಶಮಾದೀನಾಮೇವಾನ್ತರಙ್ಗೋಪಾಯತಾಂ ಶ್ರುತಿರೇವಾಽಹ – ಶಾನ್ತೋ ದಾನ್ತ ಉಪರತಸ್ತಿತುಕ್ಷುಸ್ಸಮಾಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾಽಽತ್ಮನ್ಯೇವಾಽತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇತ್ – (ಬೃ.೬.೪.೨೩) ಇತಿ||

(ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾತ್ ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ)

ತದೇವಂ ಜನ್ಮಾನ್ತರಶತಾನುಷ್ಠಿತಾನಭಿಸಂಹಿತಫಲವಿಶೇಷಕರ್ಮಮೃದಿತಕಷಾಯಸ್ಯ ವಿವಿದಿಷೋತ್ಪತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಆನ.೨.೧.೧) ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ (ಬೃ.೬.೪.೫) ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾಂ.೬.೮.೭) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಜ್ಞಾನಾದವಿದ್ಯಾ ನಿವರ್ತತೇ।

(ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸಹಕಾರೀಣಿ)

ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೋಪಯೋಗೀನಿ ಚ ಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಿ। ಶ್ರವಣಂ ನಾಮ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ಆತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಕಾನೀತಿ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿನ ಆಚಾರ್ಯಾತ್ ನ್ಯಾಯಯುಕ್ತಾರ್ಥಗ್ರಹಣಮ್। ಏವಮಾಚಾರ್ಯೋಪದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಅರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯೇವಮೇವ ಯುಕ್ತಮಿತಿ ಹೇತುತ: ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪನಂ ಮನನಮ್। ಏತದ್ವಿರೋಧಿ ಅನಾದಿಭೇದವಾಸನಾ-ನಿರಸನಾಯ ಅಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯಾನವರತಭಾವನಾ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮ್।

(ಶಾರೀರಕಪೂರ್ವವೃತ್ತನಿಗಮನಮ್)

ಶ್ರವಣಾದಿಭಿರ್ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಭೇದವಾಸನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾಂ ನಿವರ್ತಯತೀತ್ಯೇವಂರೂಪಸ್ಯ ಶ್ರವಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಪೇಕ್ಷಿತಮೇವ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್।

ತಚ್ಚ – ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕ:, ಶಮದಮಾದಿಸಾಧನಸಮ್ಪತ್, ಇಹಾಮುತ್ರಫಲಭೋಗವಿರಾಗ:, ಮುಮುಕ್ಷುತ್ವಂ ಚೇತ್ಯೇತತ್ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಮ್। ಅನೇನ ವಿನಾ ಜಿಜ್ಞಾಸಾನುಪಪತ್ತೇ:, ಅರ್ಥಸ್ವಭಾವಾದೇವೇದಮೇವ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮಿತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ ||

(ಬನ್ಧ-ತತ್ಕಾರಣ-ತನ್ನಿವರ್ತಕಾನಾಂ ನಿಗಮನಮ್)

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾಮೂಲಮಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಭೇದದರ್ಶನಮೇವ ಬನ್ಧಮೂಲಮ್। ಬನ್ಧಶ್ಚಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ:। ಸ ಚ ಸಮೂಲೋಽಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾದೇವ ಜ್ಞಾನೇನೈವ ನಿವರ್ತ್ಯತೇ। ನಿವರ್ತಕಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಜನ್ಯಮ್ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೋತ್ಪತ್ತೌ ಕಾರ್ಯೇ ವಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ನೋಪಯೋಗ:। ವಿವಿದಿಷಾಯಾಮೇವ ತು ಕರ್ಮಣಾಮುಪಯೋಗ:। ಸ ಚ ಪಾಪಮೂಲರಜಸ್ತಮೋನಿಬರ್ಹಾಣದ್ವಾರೇಣ ಸತ್ವವಿವೃದ್ಧ್ಯಾ ಭವತೀತೀಮಮುಪಯೋಗಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷನ್ತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ||

ಅತ: ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಾತ್ ಉಕ್ತಮೇವ ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಂ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್।

(ಇತಿ ಲಘುಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ)

ಲಘುಸಿದ್ಧಾನ್ತ:

(ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಮ್ ಶಾಸ್ತ್ರ-ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಮ್)

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಯದುಕ್ತಮವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ಮೋಕ್ಷ:; ಸಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಭವತಿ ಇತಿ ತದಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ। ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಯೇ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಕಿಂರೂಪಮಿತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್ – ಕಿಂ ವಾಕ್ಯಾದ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್, ಉತ ತನ್ಮೂಲಮುಪಾಸನಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞಾನಮ್? – ಇತಿ; ನ ತಾವದ್ವಾಕ್ಯಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ, ತಸ್ಯ ವಿಧಾನಮನ್ತರೇಣಾಪಿ ವಾಕ್ಯಾದೇವ ಸಿದ್ಧೇ:; ತಾವನ್ಮಾತ್ರೇಣಾವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತ್ಯನುಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ।

ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ – ಭೇದವಾಸನಾಯಾಮನಿರಸ್ತಾಯಾಂ ವಾಕ್ಯಮವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಜನಯತಿ, ಜಾತೇಽಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸಹಸೈವ ಭೇದಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತಿರ್ನ ದೋಷಾಯ, ಚನ್ದ್ರೈಕತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇಽಪಿ ದ್ವಿಚನ್ದ್ರಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತಿವತ್। ಅನಿವೃತ್ತಮಪಿ ಛಿನ್ನಮೂಲತ್ವೇನ ನ ಬನ್ಧಾಯ ಭವತಿ – ಇತಿ। ಸತ್ಯಾಂ ಸಾಮಗ್ರ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಾನುತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇ:; ಸತ್ಯಾಮಪಿ ವಿಪರೀತವಾಸನಾಯಾಮಾಪ್ತೋಪದೇಶಲಿಙ್ಗಾದಿಭಿ: ಬಾಧಕಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್ ।

ಸತ್ಯಪಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನೇ ಅನಾದಿವಾಸನಯಾ ಮಾತ್ರಯಾ ಭೇದಜ್ಞಾನಮನುವರ್ತತ ಇತಿ ಭವತಾ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್; ಭೇದಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರ್ಯಾ ಅಪಿ ವಾಸನಾಯಾ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯೈವ ನಿವೃತ್ತತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಾವಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಅನಿವೃತ್ತೌ ನಿವರ್ತಕಾನ್ತರಾಭಾವಾತ್ ಕದಾಚಿದಪಿ ನಾಸ್ಯಾ ವಾಸನಾಯಾ ನಿವೃತ್ತಿ:।

ವಾಸನಾಕಾರ್ಯಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ಛಿನ್ನಮೂಲಮಥ ಚಾನುವರ್ತತ ಇತಿ ಬಾಲಿಶಭಾಷಿತಮ್|| ದ್ವಿಚನ್ದ್ರಜ್ಞಾನಾದೌ ತು ಬಾಧಕಸನ್ನಿಧಾವಪಿ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಹೇತೋ: ಪರಮಾರ್ಥತಿಮಿರಾದಿದೋಷಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಬಾಧ್ಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಅವಿನಷ್ಟತ್ವಾತ್ ಮಿಥ್ಯಾಜ್ಞಾನಾನಿವೃತ್ತಿ: ಅವಿರುದ್ಧಾ। ಪ್ರಬಲಪ್ರಮಾಣಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಭಯಾದಿಕಾರ್ಯಂ ತು ನಿವರ್ತತೇ।

(ಅದ್ವೈತರೀತ್ಯಾ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ)

ಅಪಿ ಚ ಭೇದವಾಸನಾನಿರಸನದ್ವಾರೇಣ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಂ ಕದಾಚಿದಪಿ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ; ಭೇದವಾಸನಾಯಾ ಅನಾದಿಕಾಲೋಪಚಿತತ್ವೇನಾಪರಿಮಿತತ್ವಾತ್,  ತದ್ವಿರೋಧಿಭಾವನಾಯಾಶ್ಚಾಲ್ಪತ್ವಾದನಯಾ ತನ್ನಿರಸನಾನುಪಪತ್ತೇ:।

(ಅಪವರ್ಗಸಾಧನೀಭೂತಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮ್)

ಅತೋ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದನ್ಯದೇವ ಧ್ಯಾನೋಪಾಸನಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯೈರ್ವಿಧಿತ್ಸಿತಮ್। ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಯ: – ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ (ಬೃ.೬.೪.೨೧) ಅನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ (ಛಾಂ.೮.೧೨.೬) ಓಮಿತ್ಯೇವಾಽತ್ಮಾನಂ ಧ್ಯಾಯಥ (ಮು.೨.೨.೬) ನಿಚಾಯ್ಯ ತಂ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ (ಕ.೧.೩.೧೫) ಆತ್ಮಾನಮೇವ ಲೋಕಮುಪಾಸೀತ (ಬೃ.೩.೪.೧೪) ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಶ್ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮನ್ತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸತಿವ್ಯ: (ಬೃ.೬.೪.೬) ಸೋಽನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಸ್ಸ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸತಿವ್ಯ: (ಛಾಂ.೮.೭.೧) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ:||

(ಅಪವರ್ಗಸಾಧನಂ ಚ ಜ್ಞಾನಂ ಧ್ಯಾನರೂಪಮ್)

ಅತ್ರ ನಿದಿಧ್ಯಾಸತಿವ್ಯ: ಇತ್ಯಾದಿನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ ಅನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ, ವಿಜ್ಞಾಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಕುರ್ವೀತ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿರ್ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಂ ಧ್ಯಾನೋಪಕಾರಕತ್ವಾತ್ ಅನುವಿದ್ಯ, ವಿಜ್ಞಾಯ ಇತ್ಯನೂದ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾಙ್ಕುರ್ವೀತ, ವಿಜಾನಾತಿ ಇತಿ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ। ಶ್ರೋತವ್ಯ: ಇತಿ ಚಾನುವಾದ: ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವೇನಾಧೀತವೇದ: ಪುರುಷ: ಪ್ರಯೋಜನವದರ್ಥಾವಬೋಧಿತ್ವದರ್ಶನಾತ್ತನ್ನಿರ್ಣಯಾಯ ಸ್ವಯಮೇವ ಶ್ರವಣೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಶ್ರವಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್। ಶ್ರವಣಪ್ರತಿಷ್ಠಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಮನನಸ್ಯ ಮನ್ತವ್ಯ: ಇತಿ ಚಾನುವಾದ: । ತಸ್ಮಾದ್ಧ್ಯಾನಮೇವ ವಿಧೀಯತೇ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಆವೃತ್ತಿರಸಕೃದುಪದೇಶಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೧.೧) ಇತಿ।

(ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ವೇದನೋಪಾಸನಾತ್ಮಕತ್ವಮ್)

ತದಿದಮಪವರ್ಗೋಪಾಯತಯಾ ವಿಧಿತ್ಸಿತಂ ವೇದನಮುಪಾಸನಂ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ವಿದ್ಯುಪಾಸ್ಯೋರ್ವ್ಯತಿಕರೇಣ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್ ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯುಪಾಸೀತ (ಛಾಂ.೩.೧೮.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಭಾತಿ ಚ ತಪತಿ ಚ ಕೀರ್ತ್ಯಾ ಯಶಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವರ್ಚಸೇನ ಯ ಏವಂ ವೇದ, (ಛಾಂ.೩.೧೮.೫) ನ ಸ ವೇದ ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷ: ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ, (ಬೃ.೩.೪.೭) ಯಸ್ತದ್ವೇದ ಯತ್ಸ ವೇದ ಸ ಮಯೈತದುಕ್ತ: (ಛಾ.೪.೧.೪) ಇತ್ಯತ್ರ ಅನುಮ ಏತಾಂ ಭಗವೋ ದೇವತಾಂ ಶಾಧಿ ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ಸೇ (ಛಾಂ.೪.೨.೨) ಇತಿ||

(ಧ್ಯಾನಸ್ಯ ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತಿ-ದರ್ಶನರೂಪತಾ)

ಧ್ಯಾನಂ ಚ ತೈಲಧಾರಾವದವಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಮೃತಿಸನ್ತಾನರೂಪಮ್ ಧ್ರುವಾ ಸ್ಮೃತಿ:। ಸ್ಮೃತಿಲಮ್ಭೇ ಸರ್ವಗ್ರನ್ಥೀನಾಂ ವಿಪ್ರಮೋಕ್ಷ: (ಛಾ.೭.೨೬.೨) ಇತಿ ಧ್ರುವಾಯಾಸ್ಸ್ಮೃತೇರಪವರ್ಗೋಪಾಯತ್ವಶ್ರವಣಾತ್। ಸಾ ಚ ಸ್ಮೃತಿರ್ದರ್ಶನಸಮಾನಾಕಾರಾ-ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರನ್ಥಿಶ್ಛಿದ್ಯನ್ತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾ: । ಕ್ಷೀಯನ್ತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿನ್ ದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ|| (ಮು.೨.೧.೮) ಇತ್ಯನೇನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ: (ಬೃ.೬೪.೬) ಇತ್ಯನೇನ ನಿದಿಧ್ಯಾಸನಸ್ಯ ದರ್ಶನಸಮಾನಾಕಾರತಾ ವಿಧೀಯತೇ । ಭವತಿ ಚ ಸ್ಮೃತೇರ್ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಾದ್ದರ್ಶನರೂಪತಾ। ವಾಕ್ಯಕಾರೇಣ ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮ್ – ವೇದನಮುಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾತ್ ತದ್ವಿಷಯೇ ಶ್ರವಣಾತ್ ಇತಿ। ಸರ್ವಾಸೂಪನಿಷತ್ಸು ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ವಿಹಿತಂ ವೇದನಮುಪಾಸನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಸಕೃತ್ಪ್ರತ್ಯಯಂ ಕುರ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಸ್ಯ ಕೃತತ್ವಾತ್ಪ್ರಯಾಜಾದಿವತ್  ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ ಸಿದ್ಧಂ ತೂಪಾಸನಶಬ್ದಾತ್ ಇತಿ ವೇದನಮಸಕೃದಾವೃತ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ನಿರ್ಣೀತಮ್ । ಉಪಾಸನಂ ಸ್ಯಾದ್ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತೇ: ದರ್ಶನಾನ್ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚ ಇತಿ ತಸ್ಯೈವ ವೇದನಸ್ಯೋಪಾಸನರೂಪಸ್ಯಾಸಕೃದಾವೃತ್ತಸ್ಯ ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತಿತ್ವಮುಪವರ್ಣಿತಮ್||

ಸೇಯಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ದರ್ಶನರೂಪಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ದರ್ಶನರೂಪತಾ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಪತ್ತಿ: ।

(ಅಪವರ್ಗಸಾಧನೀಭೂತಸ್ಮೃತಿಗತಂ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಮ್)

ಏವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಪನ್ನಾಂ ಅಪವರ್ಗಸಾಧನಭೂತಾಂ ಸ್ಮೃತಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ – ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಮೇಧಯಾ ನ ಬಹುನಾ ಶ್ರುತೇನ। ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿವೃಣುತೇ ತನೂಂ ಸ್ವಾಮ್ || (ಮು.೩.೨.೩) ಇತಿ। ಅನೇನ ಕೇವಲಶ್ರವಣಮನನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಾನಾಂ ಆತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನುಪಾಯತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಯಮೇವೈಷ ಆತ್ಮಾ ವೃಣುತೇ ತೇನೈವ ಲಭ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಿಯತಮ ಏವ ಹಿ ವರಣೀಯೋ ಭವತಿ। ಯಸ್ಯಾಯಂ ನಿರತಿಶಯಪ್ರಿಯಸ್ಸ ಏವಾಸ್ಯ ಪ್ರಿಯತಮೋ ಭವತಿ। ಯಥಾಯಂ ಪ್ರಿಯತಮ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ, ತಥಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರಯತತ ಇತಿ ಭಗವತೈವೋಕ್ತಮ್|| ತೇಷಾಂ ಸತತಯುಕ್ತಾನಾಂ ಭಜತಾಂ ಪ್ರೀತಿಪೂರ್ವಕಮ್। ದದಾಮಿ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ತಂ ಯೇನ ಮಾಮುಪಯಾನ್ತಿ ತೇ|| (ಭ.ಗೀ.೧೦.೧೦) ಇತಿ, ಪ್ರಿಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನೋಽತ್ಯರ್ಥಮಹಂ ಸ ಚ ಮಮ ಪ್ರಿಯ:|| (ಭ.ಗೀತಾ.೭.೧೭) ಇತಿ ಚ||

ಅತಸ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರರೂಪಾ ಸ್ಮೃತಿ: ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಾತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯತ್ವೇನ ಸ್ವಯಮಪ್ಯತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯಾ ಯಸ್ಯ, ಸ ಏವ ಪರೇಣಾಽತ್ಮನಾ ವರಣೀಯೋ ಭವತೀತಿ ತೇನೈವ ಲಭ್ಯತೇ ಪರ ಆತ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ।

(ದರ್ಶನಸಮಾನಾಕಾರಾಯಾಃ ಸ್ಮೃತೇಃ ಭಕ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತಾ)

ಏವಂ ರೂಪಾ ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತಿರೇವ ಭಕ್ತಿಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ, ಉಪಾಸನಪರ್ಯಾಯತ್ವಾದ್ಭಕ್ತಿಶಬ್ದಸ್ಯ । ಅತ ಏವ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭಿರೇವಮಭಿಧೀಯತೇ –

ತಮೇವ ವಿದತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.೩.೮) ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ।  ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ಅಯನಾಯ ವಿದ್ಯತೇ (ಪುರುಷಸೂಕ್ತಂ.೧೭)

ನಾಹಂ  ವೇದೈರ್ನ ತಪಸಾ ನ ದಾನೇನ ನ ಚೇಜ್ಯಯಾ। ಶಕ್ಯ ಏವಂವಿಧೋ ದ್ರಷ್ಟುಂ ದೃಷ್ಟವಾನಸಿ ಮಾಂ ಯಥಾ|| ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯ ಅಹಮೇವಂವಿಧೋಽರ್ಜುನ। ಜ್ಞಾತುಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಚ ಪರನ್ತಪ!||(ಭ.ಗೀ.೧೧.೫೩,೫೪) ಪುರುಷಸ್ಸ ಪರ: ಪಾರ್ಥ! ಭಕ್ತ್ಯಾ ಲಭ್ಯಸ್ತ್ವನನ್ಯಯಾ|| (ಭ.ಗೀ.೮.೨೨) ಇತಿ||

(ಭಕ್ತೇಃ ಕರ್ಮಾಙ್ಗಕತ್ವಮ್)

ಏವಂರೂಪಾಯಾ ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತೇಸ್ಸಾಧನಾನಿ ಯಜ್ಞಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣೀತಿ ಯಜ್ಞಾದಿಶ್ರುತೇರಶ್ವವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೪.೨೬) ಇತ್ಯಭಿಧಾಸ್ಯತೇ । ಯದ್ಯಪಿ  ವಿವಿದಷನ್ತೀತಿ ಯಜ್ಞಾದಯೋ   ವಿವಿದಷೋತ್ಪತ್ತೌ ವಿನಿಯುಜ್ಯನ್ತೇ, ತಥಾಽಪಿ ತಸ್ಯೈವ ವೇದನಸ್ಯ ಧ್ಯಾನರೂಪಸ್ಯಾಹರಹರನುಷ್ಠೀಯಮಾನಸ್ಯ  ಅಭ್ಯಾಸಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಆಪ್ರಯಾಣಾದನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಸಾಧನತ್ವಾತ್ತದುತ್ಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವಾಣ್ಯಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಣಿ ಯಾವಜ್ಜೀವಮನುಷ್ಠೇಯಾನಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ – ಆಪ್ರಯಾಣಾತ್ತತ್ರಾಪಿ ಹಿ ದೃಷ್ಟಮ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೧.೧೨.) ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿ ತು ತತ್ಕಾರ್ಯಾಯೈವ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ (ಬ್ರ.ಸ್.೪.೧.೧೬) ಸಹಕಾರಿತ್ವೇನ ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೪.೩೩) ಇತ್ಯಾದಿಷು।

(ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತೇಃ ಸಾಧನಸಪ್ತಕನಿಷ್ಪಾದ್ಯತ್ವಮ್)

ವಾಕ್ಯಕಾರಶ್ಚ ಧ್ರುವಾನುಸ್ಮೃತೇರ್ವಿವೇಕಾದಿಭ್ಯ ಏವ ನಿಷ್ಪತ್ತಿಮಾಹ – ತಲ್ಲಬ್ಘಿರ್ವಿವೇಕವಿಮೋಕಾಭ್ಯಾಸ-ಕ್ರಿಯಾಕಲ್ಯಾಣಾನವಸಾದಾನುದ್ಧರ್ಷೇಭ್ಯ: ಸಂಭವಾನ್ನಿರ್ವಚನಾಚ್ಚ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ । ವಿವೇಕಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಚಾಹ – ಜಾತ್ಯಾಶ್ರಯನಿಮಿತ್ತಾದುಷ್ಟಾದನ್ನಾತ್ ಕಾಯಶುದ್ಧಿರ್ವಿವೇಕ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ । ಅತ್ರ ನಿರ್ವಚನಮ್ – ಆಹಾರಶುದ್ಧೌ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿಸ್ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ಧ್ರುವಾ ಸ್ಮೃತಿ: (ಛಾಂ.೭.೨೬.೨) ಇತಿ । ವಿಮೋಕ: ಕಾಮಾನಭಿಷ್ವಙ್ಗ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ। ಶಾನ್ತ ಉಪಾಸೀತ (ಛಾ.೩.೧೪.೧) ಇತಿ ನಿರ್ವಚನಮ್। ಆರಮ್ಭಣಸಂಶೀಲನಂ ಪುನ:ಪುನರಭ್ಯಾಸ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ)  ಇತಿ । ನಿರ್ವಚನಂ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮುದಾಹೃತಂ ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣ – ಸದಾ ತದ್ಭಾವಭಾವಿತ: (ಭ.ಗೀ.೮.೬) ಇತಿ। ಪಞ್ಚಮಹಾಯಜ್ಞಾದ್ಯ-ನುಷ್ಠಾನಂ ಶಕ್ತಿತ: ಕ್ರಿಯಾ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) । ನಿರ್ವಚನಂ ಕ್ರಿಯಾವಾನೇಷ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಂ ವರಿಷ್ಠ: (ಮು.೩.೧.೪) ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷನ್ತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾಽನಾಶಕೇನ (ಬೃ.೬.೪.೨೨.) ಇತಿ ಚ । ಸತ್ಯಾರ್ಜವದಯಾದಾನಾಹಿಂಸಾನಭಿಧ್ಯಾ: ಕಲ್ಯಾಣಾನಿ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ)  ಇತಿ । ನಿರ್ವಚನಂ ಸತ್ಯೇನ ಲಭ್ಯ: (ಮು.೩.೧.೫) ತೇಷಾಮೇವೈಷ ವಿರಜೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ: (ಪ್ರ.೧.೧೫.೧೬) ಇತ್ಯಾದಿ । ದೇಶಕಾಲವೈಗುಣ್ಯಾತ್ ಶೋಕವಸ್ತ್ವಾದ್ಯನುಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ ತಜ್ಜಂ ದೈನ್ಯಮಭಾಸ್ವರತ್ವಂ ಮನಸೋಽವಸಾದ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ, ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೋ ಅನವಸಾದ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ)। ನಿರ್ವಚನಂ ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಬಲಹೀನೇನ ಲಭ್ಯ: (ಮು.ಉ.೩.೪) ಇತಿ । ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಜಾ ತುಷ್ಟಿರುದ್ಧರ್ಷ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ)   ಇತಿ। ತದ್ವಿಪರ್ಯಯೋಽನುದ್ಧರ್ಷ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) । ಅತಿಸನ್ತೋಷಶ್ಚ ವಿರೋಧೀತ್ಯರ್ಥ:। ನಿರ್ವರ್ಚನಮಪಿ – ಶಾನ್ತೋ ದಾನ್ತ:ಾ(ಬೃ.೬.೪.೨೩) ಇತಿ।

(ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಪತ್ತೇಃ ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಾವಿನಾಭಾವಿತಾ)

ಏವಂ ನಿಯಮಯುಕ್ತಸ್ಯಾಽಶ್ರಮವಿಹಿತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನೈವ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಪತ್ತಿರಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ|| ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಮ್ – ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭಯಂ ಸಹ। ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಽಮೃತಮಶ್ನುತೇ|| (ಈ.೧೧) ಅತ್ರಾವಿದ್ಯಾಶಬ್ದಾಭಿಹಿತಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮ । ಅವಿದ್ಯಯಾ – ಕರ್ಮಣಾ, ಮೃತ್ಯುಂ – ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಕರ್ಮ, ತೀರ್ತ್ವಾ – ಅಪೋಹ್ಯ, ವಿದ್ಯಯಾ – ಜ್ಞಾನೇನ, ಅಮೃತಂ – ಬ್ರಹ್ಮ। ಅಶ್ನುತೇ – ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಮೃತ್ಯುತರಣೋಪಾಯತಯಾ ಪ್ರತೀತಾ ಅವಿದ್ಯಾ ವಿದ್ಯೇತರದ್ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮೈವ, ಯಥೋಕ್ತಮ್ – ಇಯಾಜ ಸೋಽಪಿ ಸುಬಹೂನ್ ಯಜ್ಞಾನ್ ಜ್ಞಾನವ್ಯಪಾಶ್ರಯ:। ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ತರ್ತುಂ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಯಾ|| ಇತಿ|| (ವಿ.ಪು.೬.೬.೧೨)

ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿ ಚ ಕರ್ಮ ಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವೇನಾನಿಷ್ಟಫಲತಯಾ ಉಭಯೋರಪಿ ಪಾಪಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತ್ವಮ್ । ಅಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿಹೇತುಭೂತಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವವಿರೋಧಿ-ರಜಸ್ತಮೋವಿವೃದ್ಧಿದ್ವಾರೇಣ। ಪಾಪಸ್ಯ ಚ ಜ್ಞಾನೋದಯವಿರೋಧಿತ್ವಮ್ – ಏಷ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮಧೋ ನಿನೀಷತಿ – (ಕೌ.೩.೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯಾವಗಮ್ಯತೇ।

(ಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನ-ತದಾವರಣಯೋಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಾಯತ್ತತಾ)

ರಜಸ್ತಮಸೋರ್ಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾವರಣತ್ವಂ, ಸತ್ತ್ವಸ್ಯ ಚ ಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಂ ಭಗವತೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ – ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಞ್ಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಮ್ (ಭ.ಗೀ.೧೪.೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತಶ್ಚ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಯೇ ಪಾಪಂ ಕರ್ಮ ನಿರಸನೀಯಮ್। ತನ್ನಿರಸನಂ ಚ ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲೇನಾನುಷ್ಠಿತೇನ ಧರ್ಮೇಣ। ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿ: – ಧರ್ಮೇಣ ಪಾಪಮಪನುದತಿ (ತೈ.ಉ.೬.೫೦) ಇತಿ।

(ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಯಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಮೀಮಾಂಸಾಪೂರ್ವವೃತ್ತತ್ವನಿಗಮನಮ್)

ತದೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಾಶ್ರಮಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಮ್। ಅತೋಽಪೇಕ್ಷಿತಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ, ಕೇವಲಕರ್ಮಣಾಮಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲತ್ವಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕರ್ಮಮೀಮಾಂಸಾವಸೇಯಮಿತಿ, ಸೈವಾಪೇಕ್ಷಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಾಯಾ: ಪೂರ್ವವೃತ್ತಾ ವಕ್ತವ್ಯಾ||

(ಸಾಧನಚತುಷ್ಟಯಸಮ್ಪತ್ತೇಃ ಮೀಮಾಂಸಾದ್ವಯಶ್ರವಣಪಶ್ಚಾದ್ಭಾವಿತ್ವಮ್)

ಅಪಿ ಚ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯವಸ್ತುವಿವೇಕಾದಯಶ್ಚ, ಮೀಮಾಂಸಾಶ್ರವಣಮನ್ತರೇಣ ನ ಸಂಪತ್ಸ್ಯನ್ತೇ, ಫಲಕರಣ-ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಧಿಕಾರಿವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯಾದೃತೇ, ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪತತ್ಫಲಸ್ಥಿರತ್ವಾತ್ಮನಿತ್ಯತ್ವಾದೀನಾಂ ದುರವಬೋಧತ್ವಾತ್। ಏಷಾಂ ಸಾಧನತ್ವಂ ಚ ವಿನಿಯೋಗಾವಸೇಯಮ್ । ವಿನಿಯೋಗಶ್ಚ ಶ್ರುತಿಲಿಙ್ಗಾದಿಭ್ಯ:। ಸ ಚ ತಾರ್ತೀಯ: । ಉದ್ಗೀಥಾದ್ಯುಪಾಸನಾನಿ ಕರ್ಮಸಮೃದ್ಧ್ಯರ್ಥಾನ್ಯಪಿ ಬ್ರಹ್ಮದೃಷ್ಟಿರೂಪಾಣಿ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಾಣೀತಿ, ಇಹೈವ ಚಿನ್ತನೀಯಾನಿ । ತಾನ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯನಭಿಸಂಹಿತಫಲಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋತ್ಪಾದಕಾನೀತಿ ತತ್ಸಾದ್ಗುಣ್ಯಾಪಾದನಾನ್ಯೇತಾನಿ ಸುತರಾಮಿಹೈವ ಸಙ್ಗತಾನಿ। ತೇಷಾಂ ಚ ಕರ್ಮಸ್ವರೂಪಾಧಿಗಮಾಪೇಕ್ಷಾ  ಸರ್ವಸಮ್ಮತಾ ||

|| ಇತಿ ಲಘುಸಿದ್ಧಾನ್ತಃ  ||

ಅಥ ಮಹಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷ:

(ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಸತ್ಯತ್ವಮ್, ತದತಿರಿಕ್ತಸರ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್ ಚ)

ಯದಪ್ಯಾಹು: – ಅಶೇಷವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯನೀಕಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಾರ್ಥ: ತದತಿರೇಕಿ ನಾನಾವಿಧಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯ-ತತ್ಕೃತಜ್ಞಾನಭೇದಾದಿಸರ್ವಂ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪರಿಕಲ್ಪಿತಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಂ –

(ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುನಃ ಶ್ರೌತತಾ)

ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.೬.೨.೧) ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮಗ್ರಾಹ್ಯಮಗೋತ್ರಮವರ್ಣಮಚಕ್ಷುಶ್ಶ್ರೋತ್ರಂ ತದಪಾಣಿಪಾದಂ ನಿತ್ಯಂ ವಿಭುಂ ಸರ್ವಗತಂ ಸುಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತದವ್ಯಯಂ ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯನ್ತಿ ಧೀರಾ: || (ಮು.೧.೧.೬) ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಆನ.೧.೧) ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾನ್ತಂ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಞ್ಜನಮ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೯) ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಂ ಮತಂ ಯಸ್ಯ ನ ವೇದ ಸ:। ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್ (ಕೇನ.೨.೩) ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಪಶ್ಯೇ: ನ ಮತೇರ್ಮನ್ತಾರಂ ಮನ್ವೀಥಾ: (ಬೃ.೫.೪.೨) ಆನನ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಭೃಗು.೬ಅನು.) ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ (ಬೃ.೪.೪.೬) ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಞ್ಚನ। ಮೃತ್ಯೋಸ್ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ (ಬೃ.೬.೪.೧೯) ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ ತದಿತರ ಇತರಂ ಪಶ್ಯತಿ ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ವಾಚಾಽಽರಮ್ಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ (ಛಾ.೬.೧.೪) ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನುದರಮನ್ತರಂ ಕುರುತೇ ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ (ತೈ.ಉ.ಆನ.೭.೨) ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ ಪರಸ್ಯೋಭಯಲಿಂಗಂ ಸರ್ವತ್ರ ಹಿ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೧೧) ಮಾಯಾಮಾತ್ರಂ ತು ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನ ಅನಭಿವ್ಯಕ್ತ-ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩),

(ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುನಿ ಪರಾಶರಸಮ್ಮತಿಃ)

ಪ್ರತ್ಯಸ್ಯತಮಿತಭೇದಂ ಯತ್ಸತ್ತಾಮಾತ್ರಮಗೋಚರಮ್ । ವಚಸಾಮಾತ್ಮಸಂವೇದ್ಯಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಂಜ್ಞಿತಮ್|| (ವಿ.ಪು.೬.೭.೪೩) ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮತ್ಯನ್ತನಿರ್ಮಲಂ ಪರಮಾರ್ಥತ:। ತಮೇವಾರ್ಥಸ್ವರೂಪೇಣ ಭ್ರಾನ್ತಿದರ್ಶನತ: ಸ್ಥಿತಮ್|| (ವಿ.ಪು.೧,೨,೬) ಪರಮಾರ್ಥಸ್ತ್ವಮೇವೈಕೋ ನಾನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಜಗತ: ಪತೇ!|| (ವಿ.ಪು.೧.೪.೩೮) ಯದೇತದ್ದೃಶ್ಯತೇ ಮೂರ್ತಮೇತಜ್ಜ್ಞಾನಾತ್ಮನಸ್ತವ। ಭ್ರಾನ್ತಿಜ್ಞಾನೇನ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಜಗದ್ರೂಪಮಯೋಗಿನ:|| ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಖಿಲಂ ಜಗದೇತದಬುದ್ಧಯ:। ಅರ್ಥಸ್ವರೂಪಂ ಪಶ್ಯನ್ತೋ ಭ್ರಾಮ್ಯನ್ತೇ ಮೋಹಸಂಪ್ಲವೇ|| ಯೇ ತು ಜ್ಞಾನವಿದಶ್ಶುದ್ಧಚೇತಸಸ್ತೇಽಖಿಲಂ ಜಗತ್ । ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಕಂ ಪ್ರಪಶ್ಯನ್ತಿ ತ್ವದ್ರೂಪಂ ಪರಮೇಶ್ವರ!|| (ವಿ.ಪು.೧.೪-೩೯,೪೦,೪೧) ತಸ್ಯಾತ್ಮಪರದೇಹೇಷು ಸತೋಽಪ್ಯೇಕಮಯಂ ಹಿ ಯತ್ । ವಿಜ್ಞಾನಂ ಪರಮಾರ್ಥೋ ಹಿ ದ್ವೈತಿನೋಽತಥ್ಯದರ್ಶಿನ:|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೩೧) ಯದ್ಯನ್ಯೋಽಸ್ತಿ ಪರ: ಕೋಽಪಿ ಮತ್ತ: ಪಾರ್ಥಿವಸತ್ತಮ!। ತದೈಷೋಽಹಮಯಂ ಚಾನ್ಯೋ ವಕ್ತುಮೇವಮಪೀಷ್ಯತೇ|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೯೦) ವೇಣುರನ್ಧ್ರವಿಭೇದೇನ ಭೇದಷ್ಷಡ್ಜಾದಿಸಂಜ್ಞಿತ:। ಅಭೇದವ್ಯಾಪಿನೋ ವಾಯೋಸ್ತಥಾಽಸೌ ಪರಮಾತ್ಮನ:|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೩೨) ಸೋಽಹಂ ಸ ಚ ತ್ವಂ ಸ ಚ ಸರ್ವಮೇತದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತ್ಯಜ ಭೇದಮೋಹಮ್ । ಇತೀರಿತಸ್ತೇನ ಸ ರಾಜವರ್ಯಸ್ತತ್ಯಾಜ ಭೇದಂ ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ಟಿ:|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೬.೨೩) ವಿಭೇದಜನಕೇಽಜ್ಞಾನೇ ನಾಶಮಾತ್ಯನ್ತಿಕಂ ಗತೇ। ಆತ್ಮನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭೇದಮಸನ್ತಂ ಕ: ಕರಿಷ್ಯತಿ|| (ವಿ.ಪು.೬.೭.೯೬) ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ! ಸರ್ವಭೂತಾಶಯಸ್ಥಿತ:। (ಭ.ಗೀ.೧೦.೨೦) ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಂ ಚಾಪಿ ಮಾಂ ವಿದ್ಧಿ ಸರ್ವಕ್ಷೇತ್ರೇಷು ಭಾರತ!। (ಭ.ಗೀ.೧೩.೩) ನ ತದಸ್ತಿ ವಿನಾ ಯತ್ಸ್ಯಾನ್ಮಯಾ ಭೂತಂ ಚರಾಚರಮ್|| (ಭ.ಗೀ.೧೦.೯೩) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೋಪದೇಶಪರೈಶ್ಶಾಸ್ತ್ರೈ: ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸತ್ಯಮನ್ಯತ್ಸರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾ ಇತ್ಯಭಿಧಾನಾತ್।

(ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಸ್ವರೂಪಮ್, ಲಕ್ಷ್ಯೇ ತದನ್ವಯಶ್ಚ)

ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ನಾಮ ಪ್ರತೀಯಮಾನತ್ವಪೂರ್ವಕಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯತ್ವಮ್, ಯಥಾ ರಜ್ಜವಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸರ್ಪಾದೇ:। ದೋಷವಶಾದ್ಧಿ ತತ್ರ ತತ್ಕಲ್ಪನಮ್ । ಏವಂ ಚಿನ್ಮಾತ್ರವಪುಷಿ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ದೋಷಪರಿಕಲ್ಪಿತಮಿದಂ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಸ್ಥಾವರಾದಿಭೇದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದ್ಯಥಾವಸ್ಥಿತಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಬೋಧಬಾಧ್ಯಂ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮ್ ।

(ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಮ್, ತತ್ರ ಶ್ರುತಯಶ್ಚ)

ದೋಷಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರವಿಕ್ಷೇಪಕರೀ ಸದಸದನಿರ್ವಚನೀಯಾಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾ। ಅನೃತೇನ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯೂಢಾ: (ಛಾ.೮.೩.೨) ತೇಷಾಂ ಸತ್ಯಾನಾಂ ಸತಾಮನೃತಮಪಿಧಾನಮ್ (ಛಾ.೮.೩.೧) ನಾಸದಾಸೀನ್ನೋ ಸದಾಸೀತ್ತದಾನೀಂ ತಮ ಆಸೀತ್ತಮಸಾ ಗೂಢಮಗ್ರೇ ಪ್ರಕೇತಮ್ (ಯಜು.೨ಅಷ್ಟ.೮.ಪ್ರ.೯ಅನು.) ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್ (ಶ್ವೇ.೪.೧೦) ಇನ್ದ್ರೋ ಮಾಯಾಭಿ: ಪುರುರೂಪ ಈಯತೇ (ಬೃ.೪.೫.೧೯) ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ (ಭ.ಗೀ.೭.೧೪) ಅನಾದಿಮಾಯಯಾ ಸುಪ್ತೋ ಯದಾ ಜೀವ: ಪ್ರಬುಧ್ಯತೇ (ಮಾಂ.೨.೨೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾನಾದ್ಯವಿದ್ಯಯಾ ಸದಸದನಿರ್ವಾಚ್ಯಯಾ ತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಗತನಾನಾತ್ವಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ಯಥೋಕ್ತಮ್ –

(ಬ್ರಹ್ಮಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಆವಿದ್ಯಕತ್ವೇ ಪೌರಾಣಿಕಾನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ)

ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪೋ ಭಗವಾನ್ಯತೋಽಸಾವಶೇಷಮೂರ್ತಿರ್ನ ತು ವಸ್ತುಭೂತ:। ತತೋ ಹಿ ಶೈಲಾಬ್ಧಿಧರಾದಿಭೇದಾನ್ ಜಾನೀಹಿ ವಿಜ್ಞಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತಾನಿ|| ಯದಾ ತು ಶುದ್ಧಂ ನಿಜರೂಪಿ ಸರ್ವಕರ್ಮಕ್ಷಯೇ ಜ್ಞಾನಮಪಾಸ್ತದೋಷಮ್। ತದಾ ಹಿ ಸಙ್ಕಲ್ಪತರೋ: ಫಲಾನಿ ಭವನ್ತಿ ನೋ ವಸ್ತುಷು ವಸ್ತುಭೇದಾ:|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೩೯,೪೦) ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಜ್ಞಾನಮೃತೇಽಸ್ತಿ ಕಿಞ್ಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ ಕದಾಚಿದ್ದ್ವಿಜ! ವಸ್ತುಜಾತಮ್ । ವಿಜ್ಞಾನಮೇಕಂ ನಿಜಕರ್ಮಭೇದವಿಭಿನ್ನಚಿತ್ತೈರ್ಬಹುಧಾಽಭ್ಯುಪೇತಮ್|| ಜ್ಞಾನಂ ವಿಶುದ್ಧಂ ವಿಮಲಂ ವಿಶೋಕಮಶೇಷಲೋಭಾದಿನಿರಸ್ತಸಙ್ಗಮ್। ಏಕಂ ಸದೈಕಂ ಪರಮ: ಪರೇಶ: ಸ ವಾಸುದೇವೋ ನ ಯತೋಽನ್ಯದಸ್ತಿ|| (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೩,೪೪) ಸದ್ಭಾವ ಏವಂ ಭವತೋ ಮಯೋಕ್ತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಯಥಾ ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಮನ್ಯತ್। ಏತತ್ತು ಯತ್ಸಂವ್ಯವಹಾರಭೂತಂ ತತ್ರಾಪಿ ಚೋಕ್ತಂ ಭುವನಾಶ್ರಿತಂ ತೇ|| (ವಿ.ಪು.೧.೧೨.೪೫)

(ಅವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿಃ ತದ್ಧೇತುಶ್ಚ)

ಅಸ್ಯಾಶ್ಚಾವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನ ನಿವೃತ್ತಿಂ ವದನ್ತಿ – ನ ಪುನರ್ಮೃತ್ಯವೇ ತದೇಕಂ ಪಶ್ಯತಿ, ನ ಪಶ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುಂ ಪಶ್ಯತಿ (ಬೃ.೭.೨೬.೨) ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇ-ಅನಿಲಯನೇಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿನ್ದತೇ। ಅಥ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ (ತೈ.ಆನ.೭.೨) ಭಿದ್ಯತೇ ಹೃದಯಗ್ರನ್ಥಿಶ್ಛಿದ್ಯನ್ತೇ ಸರ್ವಸಂಶಯಾ:। ಕ್ಷೀಯನ್ತೇ ಚಾಸ್ಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ತಸ್ಮಿನ್ದೃಷ್ಟೇ ಪರಾವರೇ (ಮು.೨.೨.೮) ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ (ಮು.೩.೨.೯) ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ: (ಶ್ವೇ.೩.೮) – ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಶ್ರುತಯ:। ಅತ್ರ ಮೃತ್ಯುಶಬ್ದೇನಾವಿದ್ಯಾಽಭಿಧೀಯತೇ। ಯಥಾ ಸನತ್ಸುಜಾತವಚನಮ್ – ಪ್ರಮಾದಂ ವೈ ಮೃತ್ಯುಮಹಂ ಬ್ರವೀಮಿ ಸದಾಽಪ್ರಮಾದಮಮೃತತ್ವಂ ಬ್ರವೀಮಿ (ಭಾರತ.ಉದ್ಯೋಪರ್ವ.೪೧.೪) ಇತಿ।

(ನಿರ್ವಿಶೇಷಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧಮ್)

ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಆನ.೧.ಅನು.೧) ವಿಜ್ಞಾನಮಾನನ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಬೃ.೫.೯.೨೮) ಇತ್ಯಾದಿಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾವಸೇಯನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ – ಅಥ ಯೋಽನ್ಯಾಂ ದೇವತಾಮುಪಾಸ್ತೇ-ಅನ್ಯೋಽಸಾವನ್ಯೋಽಹಮಸ್ಮೀತಿ ನ ಸ ವೇದ (ಬೃ.೩.೪.೧೦) ಅಕೃತ್ಸ್ನೋ ಹ್ಯೇಷ: (ಬೃ.೩.೪.೭) ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವೋಪಾಸೀತ (ಬೃ.ಉ.೩.೪.೭) ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾಂ.ಉ.೬.೮.೭) ತ್ವಂ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮಿ ಭಗವೋ ದೇವತೇ ಅಹಂ ವೈ ತ್ವಮಸಿ ಭಗವೋ ದೇವತೇ ತದ್ಯೋಽಹಂ ಸೋಽಸೌ ಯೋಽಸೌ ಸೋಽಹಮಸ್ಮಿ (ಐ.ಆ.೪.೨) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಸಿದ್ಧಮ್। ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚೈತದೇವ – ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛನ್ತಿ ಗ್ರಾಹಯನ್ತಿ ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೧.೩) ಇತಿ। ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಕಾರ:- ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವ ತು ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇ: (ಬ್ರಹ್ಮನನ್ದಿವಾಕ್ಯಮ್) ಇತಿ । ಅನೇನ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನೇನ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಸ್ಯ ಸಕಾರಣಸ್ಯ ಬನ್ಧಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ||

(ನಿವರ್ತ್ಯನಿವರ್ತಕಭಾವಃ ಸದೃಷ್ಟಾನ್ತಃ)

ನನು ಚ ಸಕಲಭೇದನಿವೃತ್ತಿ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾ ಕಥಮಿವ ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯವಿಜ್ಞಾನೇನ ಕ್ರಿಯತೇ? ಕಥಂ ವಾ ರಜ್ಜುರೇಷಾ ನ ಸರ್ಪ: ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರುದ್ಧಾ ಸರ್ಪನಿವೃತ್ತಿ: ಕ್ರಿಯತೇ? ತತ್ರ ದ್ವಯೋ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರ್ವಿರೋಧ:; ಇಹ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಚೇತಿ ಚೇತ್; ತುಲ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ವಾ ಕಥಂ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವ:? ಪೂರ್ವೋತ್ತರಯೋರ್ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯತ್ವತದಭಾವಾಭ್ಯಾಮ್ – ಇತಿ ಚೇತ್; ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರಪಿ ಸಮಾನಮೇತತ್।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವೇ ತುಲ್ಯತ್ವಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾದಿ ನ ಕಾರಣಮ್; ಜ್ವಾಲಾಭೇದಾನುಮಾನೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೋಪಮರ್ದಾಯೋಗಾತ್ । ತತ್ರ ಹಿ ಜ್ವಾಲೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣಾವಗಮ್ಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ದ್ವಯೋ: ಪ್ರಮಾಣಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಯತ್ಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿ, ತದ್ಬಾಧ್ಯಮ್; ಅನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಮನವಕಾಶಮ್ ಇತರದ್ಬಾಧಕಮ್ – ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವನಿರ್ಣಯ: – ಇತಿ ||

(ಸಯುಕ್ತಿಕಮ್ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್)

ತಸ್ಮಾತ್ ಅನಾದಿನಿಧನಾವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಮ್ಪ್ರದಾಯಾಸಮ್ಭಾವ್ಯಮಾನದೋಷಗನ್ಧಾನವಕಾಶಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯ-ನಿರ್ವಿಶೇಷನಿತ್ಯಶುದ್ಧಮುಕ್ತಬುದ್ಧಸ್ವಪ್ರಕಾಶಚಿನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಾವಬೋಧೇನ ಸಮ್ಭಾವ್ಯಮಾನದೋಷಸಾವಕಾಶ-ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಿದ್ಧವಿವಿಧವಿಕಲ್ಪರೂಪ-ಬನ್ಧನಿವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತೈವ । ಸಮ್ಭಾವ್ಯತೇ ಚ ವಿವಿಧವಿಕಲ್ಪಭೇದಪ್ರಪಞ್ಚ ಗ್ರಾಹಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನಾದಿಭೇದವಾಸನಾದಿರೂಪಾವಿದ್ಯಾಖ್ಯೋ ದೋಷ:।

(ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್)

ನನು ಅನಾದಿನಿಧನಾವಿಚ್ಛಿನ್ನಸಮ್ಪ್ರದಾಯತಯಾ ನಿರ್ದೋಷಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇನ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ ಇತ್ಯೇವಮಾದೇರ್ಭೇದಾವಲಮ್ಬಿನೋ ಬಾಧ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ। ಸತ್ಯಮ್; ಪೂರ್ವಾಪರಾಪಚ್ಛೇದೇ ಪೂರ್ವಶಾಸ್ತ್ರವನ್ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿರವಕಾಶತ್ವಾತ್ತೇನ ಬಾಧ್ಯತ ಏವ । ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯೇಷ್ವಪಿ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಪರಾಣಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಣಾಮಯಮೇವ ನ್ಯಾಯ:, ನಿರ್ಗುಣತ್ವಾತ್ಪರಸ್ಯಬ್ರಹ್ಮಣ:।

(ಸ್ವರೂಪಪರೇಷು ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯೇಷು ಬಾಧ್ಯ-ಬಾಧಕಭಾವಚಿನ್ತಾ)

ನನು ಚ – ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್ (ಮು.ಉ.೨.೨.೭) ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನವಲಕ್ರಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೮) ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯಾದಿಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪಾದನ-ಪರಾಣಾಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಂ ಕಥಂ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್? ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಬ್ರೂಮ:।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಅಸ್ಥೂಲಮನಣ್ವಹ್ರಸ್ವಮದೀರ್ಘಮ್ (ಬೃ.೫ಅ.೮ಬ್ರಾ.) ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಆನ.೧) ನಿರ್ಗುಣಮ್ (ಆತ್ಮೋಪನಿಷತ್) ನಿರಞ್ಜನಮ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೯.) – ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತ-ವಿಶೇಷಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಮ್ ಬ್ರಹ್ಮ – ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ ಇತರಾಣಿ ಚ ಸಗುಣಮ್ । ಉಭಯವಿಧವಾಕ್ಯಾನಾಂ ವಿರೋಧೇ ತೇನೈವಾಪಚ್ಛೇದನ್ಯಾಯೇನ ನಿಗುರ್ಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಗುಣಾಪೇಕ್ಷತ್ವೇನ ಪರತ್ವಾದ್ವಲೀಯಸ್ತ್ವಮಿತಿ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಪಹೀನಮ್ ||

(ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯವಿಚಾಪರಃ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚ)

ನನು ಚ – ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಯೋ ಗುಣಾ: ಪ್ರತೀಯನ್ತೇ|| ನೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನೈಕಾರ್ಥತ್ವಪ್ರತೀತೇ: । ಅನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನೇಽಪ್ಯೇಕಾರ್ಥತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್ – ಇತಿ ಚೇತ್; ಅನಭಿಧಾನಜ್ಞೋ ದೇವಾನಾಂ ಪ್ರಿಯ:। ಏಕಾರ್ಥತ್ವಂ ನಾಮ ಸರ್ವಪದಾನಾಮರ್ಥೈಕ್ಯಮ್; ವಿಶಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥಾಭಿಧಾನೇ ವಿಶೇಷಣಭೇದೇನ ಪದಾನಾಮರ್ಥಭೇದೋಽವರ್ಜನೀಯ:; ತತಶ್ಚೈಕಾರ್ಥತ್ವಂ ನ ಸಿಧ್ಯತಿ। ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಪರ್ಯಾಯತಾ ಸ್ಯಾತ್, ಅವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥ ಅಭಿಧಾಯಿತ್ವಾತ್। ಏಕಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇಽಪ್ಯಪರ್ಯಾಯತ್ವಮವಹಿತಮನಾಶ್ಶೃಣು; ಏಕತ್ವತಾತ್ಪರ್ಯ-ನಿಶ್ಚಯಾತ್ ಏಕಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಿರೋಧಿ-ಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಪರತ್ವೇನ ಸರ್ವಪದಾನಾಮರ್ಥವತ್ವಮೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಅಪರ್ಯಾಯತಾ ಚ||

(ಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪರಿಷ್ಕೃತಂ ನಿಗಮನಮ್)

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಲಕ್ಷಣತ: ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಕಲೇತರಪದಾರ್ಥವಿರೋಧಿರೂಪಮ್। ತದ್ವಿರೋಧಿರೂಪಂ ಸರ್ವಮನೇನ ಪದತ್ರಯೇಣ ಫಲತೋ ವ್ಯುದಸ್ಯತೇ। ತತ್ರ ಸತ್ಯಪದಂ ವಿಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವೇನಾಸತ್ಯಾದ್ವಸ್ತುನೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಬ್ರಹ್ಮಪರಮ್। ಜ್ಞಾನಪದಂ ಚಾನ್ಯಾಧೀನಪ್ರಕಾಶಜಡರೂಪಾದ್ವಸ್ತುನೋ ವ್ಯಾವೃತ್ತಪರಮ್। ಅನನ್ತಪದಂ ಚ ದೇಶತ: ಕಾಲತೋ ವಸ್ತುತಶ್ಚ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಾತ್ ವ್ಯಾವೃತ್ತಪರಮ್। ನ ಚ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿರ್ಭಾವರೂಪೋಽಭಾವರೂಪೋ ವಾ ಧರ್ಮ:। ಅಪಿ ತು ಸಕಲೇತರವಿರೋಧಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ। ಯಥಾ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದೇ: ಕಾರ್ಷ್ಣ್ಯಾದಿವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ವರೂಪಮೇವ, ನ ಧರ್ಮಾನ್ತರಮ್। ಏವಮೇಕಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುನಸ್ಸಕಲೇತರವಿರೋಧ್ಯಾಕಾರತಾಮವಗಮಯದರ್ಥವತ್ತರಮೇಕಾರ್ಥಮಪರ್ಯಾಯಂ ಚ ಪದತ್ರಯಮ್||

(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಸ್ಥಾಪನಮ್, ಕಾರಣವಾಕ್ಯೈಕಾರ್ಥ್ಯವರ್ಣನಂ ಚ)

ತಸ್ಮಾದೇಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರ್ನಿರ್ಧೂತನಿಖಿಲವಿಶೇಷಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಏವಂ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ ಸತ್ಯೇವ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾಂ.೬.೨.೧) – ಇತ್ಯಾದಿಭಿರೈಕಾರ್ಥ್ಯಮ್।

(ಬ್ರಹ್ಮಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಅಖಣ್ಡೈಕರಸವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಮ್)

ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯನ್ತೇ (ತೈ.ಭೃಗು.೧.ಅನು.) ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಛಾಂ.೬.೨.೧) ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಐ.೧.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಜಗತ್ಕಾರಣತಯೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವರೂಪಮಿದಮುಚ್ಯತೇ – ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಆನ.೧.೧) ಇತಿ। ತತ್ರ ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯೇನ ಕಾರಣವಾಕ್ಯೇಷು ಸರ್ವೇಷು ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯವ್ಯಾವೃತ್ತಮದ್ವತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಗತಮ್। ಜಗತ್ಕಾರಣತಯೋಪಲಕ್ಷಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಂ ಸ್ವರೂಪಂ ತದವಿರೋಧೇನ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ಅದ್ವಿತೀಯತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಗುಣತೋಽಪಿ ಸದ್ವಿತೀಯತಾಂ ನ ಸಹತೇ। ಅನ್ಯಥಾ ನಿರಞ್ಜನಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೧೯) ನಿರ್ಗುಣಮ್ (ಆತ್ಮೋಪನಿಷತ್) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ವಿರೋಧ:। ಅತಶ್ಚೈತಲ್ಲಕ್ಷಣವಾಕ್ಯಮಖಣ್ಡೈಕರಸಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ।

(ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ದೋಷತ್ವಾದೋಷತ್ವವಿಚಾರಃ)

ನನು ಚ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಪದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಹಾಣೇನ ಸ್ವಾರ್ಥವಿರೋಧಿವ್ಯಾವೃತ್ತವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೋಪಸ್ಥಾಪನಪರತ್ವೇ ಲಕ್ಷಣಾ ಸ್ಯಾತ್। ನೈಷ ದೋಷ:, ಅಭಿಧಾನವೃತ್ತೇರಪಿ ತಾತ್ಪರ್ಯವೃತ್ತೇರ್ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಾತ್। ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯೈಕ್ಯ ಏವ ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ಸರ್ವಸಮ್ಮತಮ್।

ನನು ಚ – ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದೃಷ್ಟಚರೀ। ತತ: ಕಿಮ್? ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯೇಕಸ್ಯಾಪಿ ನ ದೃಷ್ಟಾ । ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಪದಸಮುದಾಯಸ್ಯೈತತ್ತಾತ್ಪರ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತಿ ದ್ವಯೋಸ್ತ್ರಯಾಣಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ವಾ ತದವಿರೋಧಾಯ ಏಕಸ್ಯೇವ ಲಕ್ಷಣಾ ನ ದೋಷಾಯ। ತಥಾ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಥೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ ||

(ಸರ್ವಪದಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅಪ್ಯದೋಷತ್ವವರ್ಣನಂ ಪ್ರಾಭಾಕರೈಃ)

ಕಾರ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಭಿ: ಲೌಕಿಕವಾಕ್ಯೇಷು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ ಸಮಾಶ್ರೀಯತೇ। ಅಪೂರ್ವಕಾರ್ಯ ಏವ ಲಿಙಾದೇರ್ಮುಖ್ಯವೃತ್ತತ್ವಾತ್ ಲಿಙಾದಿಭಿ: ಕ್ರಿಯಾಕಾರ್ಯಂ ಲಕ್ಷಣಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ। ಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿನಾಂ ಚೇತರೇಷಾಂ ಪದಾನಾಮಪೂರ್ವಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತ ಏವ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಕಾರ್ಯಾನ್ವಿತಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಲಾಕ್ಷಣಿಕಮೇವ । ಅತೋ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯಾವಿರೋಧಾಯ ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಲಕ್ಷಣಾಽಪಿ ನ ದೋಷ:। ಅತ ಇದಮೇವಾರ್ಥಜಾತಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತೋ ವೇದಾನ್ತಾ: ಪ್ರಮಾಣಮ್||

(ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋಃ ಅವಿರೋಧಃ)

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿವಿರೋಧೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್। ಸತಿ ಚ ವಿರೋಧೇ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ವಿರೋಧ ಏವ ನ ದೃಶ್ಯತೇ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಸನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಗ್ರಾಹಿತ್ವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ। ನನು ಚ – ಘಟೋಽಸ್ತಿ ಪಟೋಽಸ್ತಿ ಇತಿ ನಾನಾಕಾರವಸ್ತುವಿಷಯಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಕಥಮಿವ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ವಿಲಕ್ಷಣಗ್ರಹಣಾಭಾವೇ ಸತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಮೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಧಾರಾವಾಹಿಕವಿಜ್ಞಾನವದೇಕವ್ಯವಹಾರಹೇತುತೈವ ಸ್ಯಾತ್। ಸತ್ಯಮ್; ತಥೈವಾತ್ರ ವಿವಿಚ್ಯತೇ। ಕಥಂ?

(ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್)

ಘಟೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರಾಸ್ತಿತ್ವಂ ತದ್ಭೇದಶ್ಚ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತೇ; ನ ಚ ದ್ವಯೋರಪಿ ವ್ಯವಹಾರಯೋ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೂಲತ್ವಂ ಸಂಭವತಿ, ತಯೋರ್ಭಿನ್ನಕಾಲಜ್ಞಾನಫಲತ್ವಾತ್, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಚೈಕಕ್ಷಣವರ್ತಿತ್ವಾತ್। ತತ್ರ ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ ಭೇದೋ ವಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್। ಭೇದಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣತತ್ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ಮರಣಸವ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾದೇವ ಸ್ವರೂಪವಿಷಯತ್ವ- ಮವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಮಿತಿ ನ ಭೇದ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಅತೋ ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲ ಏವ ಭೇದವ್ಯವಹಾರ:||

(ಭೇದಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಮ್)

ಕಿಞ್ಚ ಭೇದೋ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿತ್ಪದಾರ್ಥೋ ನ್ಯಾಯವಿದ್ಭಿರ್ನಿರೂಪಯಿತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ। ಭೇದಸ್ತಾವನ್ನ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮ್, ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೇ ಗೃಹೀತೇ ಸ್ವರೂಪವ್ಯಹಾರವತ್ಸರ್ವಸ್ಮಾದ್ಭೇದವ್ಯವಹಾರಪ್ರಸಕ್ತೇ:। ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ – ಸ್ವರೂಪೇ ಗೃಹೀತೇಽಪಿ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸ್ಮರಣಸವ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್, ತತ್ಸ್ಮರಣಾಭಾವೇನ ತದಾನೀಮೇವ ನ ಭೇದವ್ಯವಹಾರ: – ಇತಿ। ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಭೇದವಾದಿನೋ ಹಿ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷಾ ಚ ನೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಿತುಂ ಕ್ಷಮಾ, ಸ್ವರೂಪಭೇದಯೋಸ್ಸ್ವರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್। ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪವ್ಯವಹಾರೋ ನ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷ:, ಭೇದವ್ಯವಹಾರೋಽಪಿ ತಥೈವ ಸ್ಯಾತ್। ಹಸ್ತ: ಕರ: ಇತಿವತ್ ಘಟೋ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ಪರ್ಯಾಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಯಾತ್। ನಾಪಿ ಧರ್ಮ:; ಧರ್ಮತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾದ್ಭೇದೋಽವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯ:, ಅನ್ಯಥಾ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ಸ್ಯಾತ್। ಭೇದೇ ಚ ತಸ್ಯಾಪಿ ಭೇದಸ್ತದ್ಧರ್ಮಸ್ತಸ್ಯಾಪೀತ್ಯನವಸ್ಥಾ। ಕಿಞ್ಚ ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶಷ್ಟವಸ್ತುಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ಭೇದಗ್ರಹಣಮ್, ಭೇದಗ್ರಹಣೇ ಸತಿ ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತುಗ್ರಹಣಮಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಣಮ್। ಅತೋ ಭೇದಸ್ಯ ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾತ್ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್||

(ಅನುವರ್ತಮಾನಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಪರಮಾರ್ಥಃ)

ಕಿಞ್ಚ ಘಟೋಽಸ್ತಿ ಪಟೋಽಸ್ತಿ ಘಟೋಽನುಭೂಯತೇ ಪಟೋಽನುಭೂಯತೇ ಇತಿ ಸರ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಾಸ್ಸತ್ತಾನುಭೂತಿಘಟಿತಾ ಏವ ದೃಶ್ಯನ್ತೇ। ಅತ್ರ ಸರ್ವಾಸು ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಷು ಸನ್ಮಾತ್ರಮನುವರ್ತಮಾನಂ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ತದೇವ ಪರಮಾರ್ಥ:।

(ಆಶ್ರಮಕರ್ಮಾವಿನಾಭಾವಿತಾ)

ವಿಶೇಷಾಸ್ತು ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತಯಾ ಅಪರಮಾರ್ಥಾ:, ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್। ಯಥಾ ರಜ್ಜುರಧಿಷ್ಠಾನತಯಾಽನುವರ್ತಮಾನಾ ಪರಮಾರ್ಥಾ ಸತೀ; ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾಸ್ಸರ್ಪಭೂದಲನಾಮ್ಬುಧಾರಾದಯೋಽಪರಮಾರ್ಥಾ:।

(ಅಬಾಧಿತತ್ವ-ಬಾಧಿತತ್ವಯೋಃ ಪ್ರಯೋಜಕೋಪಾಧಿತಾ)

ನನು ಚ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೌ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ನ ಸರ್ಪ: ಇತ್ಯಾದಿ ರಜ್ಜ್ವಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ಸರ್ಪಾದೇರಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಮ್, ನ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್। ರಜ್ಜ್ವಾದೇರಪಿ ಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಂ ನಾನುವರ್ತಮಾನತಯಾ, ಕಿಂತ್ವಬಾಧಿತತ್ವಾತ್। ಅತ್ರ ತು ಘಟಾದೀನಾಮಬಾಧಿತಾನಾಂ ಕಥಮಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಮ್?

ಉಚ್ಯತೇ, ಘಟಾದೌ ದೃಷ್ಟಾ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಸ್ಸಾ ಕಿಂರೂಪೇತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್। ಕಿಂ ಘಟೋಽಸ್ತೀತ್ಯತ್ರ ಪಟಾದ್ಯಭಾವ:? ಸಿದ್ಧಂ ತರ್ಹಿ ಘಟೋಽಸ್ತೀತ್ಯನೇನ ಪಟಾದೀನಾಂ ಬಾಧಿತತ್ವಮ್। ಅತೋ ಬಾಧಫಲಭೂತಾ ವಿಷಯನಿವೃತ್ತಿರ್ವ್ಯಾವೃತ್ತಿ:। ಸಾ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಾನಾಮಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಂ ಸಾಧಯತಿ। ರಜ್ಜುವತ್ ಸನ್ಮಾತ್ರಮಬಾಧಿತಮನುವರ್ತತೇ। ತಸ್ಮಾತ್ಸನ್ಮಾತ್ರಾತಿರೇಕಿ ಸರ್ವಮಪರಮಾರ್ಥ:। ಪ್ರಯೋಗಶ್ಚ ಭವತಿ – ಸತ್ಪರಮಾರ್ಥ:, ಅನುವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್, ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದೌ ರಜ್ಜ್ವಾದಿವತ್। ಘಟಾದಯೋಽಪರಮಾರ್ಥಾ:, ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್, ರಜ್ಜ್ವದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಸರ್ಪಾದಿವತ್ – ಇತಿ।

(ಸತ್-ಅನುಭೂತ್ಯೋಃ ಐಕ್ಯಮ್, ಅನುಭೂತೇಃ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧತಾ ಚ)

ಏವಂ ಸತ್ಯನುವರ್ತಮಾನಾಽನುಭೂತಿರೇವ ಪರಮಾರ್ಥಃ; ಸೈವ ಸತೀ||

ನನು ಚ ಸನ್ಮಾತ್ರಮನುಭೂತೇರ್ವಿಷಯತಯಾ ತತೋ ಭಿನ್ನಮ್। ನೈವಮ್; ಭೇದೋ ಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಿಷಯತ್ವಾದ್ದುರ್ನಿರೂಪತ್ವಾಚ್ಚ ಪುರಸ್ತಾದೇವ ನಿರಸ್ತ:। ಅತ ಏವ ಸತೋಽನುಭೂತಿವಿಷಯಭಾವೋಽಪಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಪದವೀಮನುಸರತಿ। ತಸ್ಮಾತ್ಸತ್ ಅನುಭೂತಿರೇವ।

ಸಾ ಚ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಾ, ಅನುಭೂತಿತ್ವಾತ್। ಅನ್ಯತಸ್ಸಿದ್ಧೌ ಘಟಾದಿವದನನುಭೂತಿತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗ:।

(ಅನುಭೂತೇಃ ಅನುಭೂತ್ಯನ್ತರಾನಪೇಕ್ಷಾ)

ಕಿಞ್ಚ ಅನುಭವಾಪೇಕ್ಷಾ ಚಾನುಭೂತೇರ್ನ ಶಕ್ಯಾ ಕಲ್ಪಯಿತುಂ, ಸತ್ತಯೈವ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾತ್। ನ ಹ್ಯನುಭೂತಿರ್ವರ್ತಮಾನಾ ಘಟಾದಿವದಪ್ರಕಾಶಾ ದೃಶ್ಯತೇ, ಯೇನ ಪರಾಯತ್ತಪ್ರಕಾಶಾಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತ||

(ಅನುಭೂತೇಃ ಜ್ಞಾತತಾನುಮೇಯತ್ವವಾದಃ)

ಅಥೈವಂ ಮನುಷೇ – ಉತ್ಪನ್ನಾಯಾಮಪ್ಯನುಭೂತೌ ವಿಷಯಮಾತ್ರಮವಭಾಸತೇ ಘಟೋಽನುಭೂಯತೇ ಇತಿ। ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಘಟೋಽಯಮ್ ಇತಿ ಜಾನನ್ ತದಾನೀಮೇವಾವಿಷಯಭೂತಾಮನಿದಮ್ಭಾವಾಮನುಭೂತಿಮಪ್ಯನುಭವತಿ। ತಸ್ಮಾದ್ಘಟಾದಿಪ್ರಕಾಶನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಚಕ್ಷುರಾದಿಕರಣಸನ್ನಿಕರ್ಷವದನುಭೂತೇಸ್ಸದ್ಭಾವ ಏವ ಹೇತು:। ತದನನ್ತರಮರ್ಥಗತಕಾದಾಚಿತ್ಕಪ್ರಕಾಶಾತಿಶಯ-ಲಿಙ್ಗೇನಾನುಭೂತಿರನುಮೀಯತೇ।

(ಅನುಭೂತೇಃ ಜಡತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯನುಭೂತೇರಜಡಾಯಾ ಅರ್ಥವಜ್ಜಡತ್ವಮಾಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಕಿಮಿದಮಜಡತ್ವಂ ನಾಮ? ನ ತಾವತ್ಸ್ವಸತ್ತಾಯಾ: ಪ್ರಕಾಶಾವ್ಯಭಿಚಾರ:, ಸುಖಾದಿಷ್ವಪಿ ತತ್ಸಮ್ಭವಾತ್; ನ ಹಿ ಕದಾಚಿದಪಿ ಸುಖಾದಯಸ್ಸನ್ತೋ ನೋಪಲಭ್ಯನ್ತೇ; ಅತೋಽನುಭೂತಿಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ನಾನುಭೂಯತೇ, ಅರ್ಥಾನ್ತರಂ ಸ್ಪೃಶತೋಽಙ್ಗುಲ್ಯಗ್ರಸ್ಯ ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಪರ್ಶವದಶಕ್ಯತ್ವಾದಿತಿ||

(ಅನುಭೂತೇಃ ಜ್ಞಾತತಾನುಮೇಯತ್ವನಿರಾಸಃ)

ತದಿದಮನಾಕಿಲತಾನುಭವವಿಭವಸ್ಯ ಸ್ವಮತಿವಿಜೃಮ್ಭಿತಮ್, ಅನುಭೂತಿವ್ಯತಿರೇಕಿಣೋ ವಿಷಯಧರ್ಮಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ರೂಪಾದಿವದನುಪಲಬ್ಧೇ:; ಉಭಯಾಭ್ಯುಪೇತಾನುಭೂತ್ಯೈವಾಶೇಷವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೌ ಪ್ರಕಾಶಾಖ್ಯಧರ್ಮಕಲ್ಪನಾ-ನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ। ಅತೋ ನಾನುಭೂತಿರನುಮೀಯತೇ। ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಾನ್ತರಸಿದ್ಧಾ। ಅಪಿ ತು ಸರ್ವಂ ಸಾಧಯನ್ತ್ಯನುಭೂತಿಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ। ಪ್ರಯೋಗಶ್ಚ – ಅನುಭೂತಿರನನ್ಯಾಧೀನಸ್ವಧರ್ಮವ್ಯವಹಾರಾ ಸ್ವಸಮ್ಬನ್ಧಾದರ್ಥಾನ್ತರೇ ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾತ್; ಯಸ್ಸ್ವಸಮ್ಬನ್ಧಾದರ್ಥಾನ್ತರೇ ಯದ್ಧರ್ಮವ್ಯವಹಾರಹೇತುಸ್ಸ ತಯೋಸ್ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನನನ್ಯಾಧೀನೋ ದೃಷ್ಟ:; ಯಥಾ ರೂಪಾದಿಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದೌ। ರೂಪಾದಿರ್ಹಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾದೌ ಸ್ವಸಮ್ಬನ್ಧಾಚ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದಿ ಜನಯನ್ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ನ ರೂಪಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧಾಧೀನಶ್ಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾದೌ। ಅತೋಽನುಭೂತಿರಾತ್ಮನ: ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇ ಪ್ರಕಾಶತ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರೇ ಚ ಸ್ವಯಮೇವ ಹೇತು:||

(ಅನುಭೂತೇಃ ನಿತ್ಯತಾ, ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ)

ಸೇಯಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾಽನುಭೂತಿರ್ನಿತ್ಯಾ ಚ, ಪ್ರಾಗಭಾವಾದ್ಯಭಾವಾತ್। ತದಭಾವಶ್ಚ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧತ್ವಾದೇವ। ನ ಹ್ಯನುಭೂತೇಸ್ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಾಯಾ: ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಸ್ವತೋಽನ್ಯತೋ ವಾಽವಗನ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ। ಅನುಭೂತಿಸ್ಸ್ವಾಭಾವಮವಗಮಯನ್ತೀ, ಸತೀ ತಾವನ್ನಾವಗಮಯತಿ। ತಸ್ಯಾಸ್ಸತ್ತ್ವೇ ವಿರೋಧಾದೇವ ತದಭಾವೋ ನಾಸ್ತೀತಿ ಕಥಂ ಸಾ ಸ್ವಾಭಾವಮವಗಮಯತಿ? ಏವಮಸತ್ಯಪಿ  ನಾವಗಮಯತಿ; ಅನುಭೂತಿಸ್ಸ್ವಯಮಸತೀ ಸ್ವಾಭಾವೇ ಕಥಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ಭವೇತ್? ನಾಪ್ಯನ್ಯತೋಽವಗನ್ತುಂ ಶಕ್ಯತೇ, ಅನುಭೂತೇರನನ್ಯಗೋಚರತ್ವಾತ್। ಅಸ್ಯಾ: ಪ್ರಾಗಭಾವಂ ಸಾಧಯತ್ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ಅನುಭೂತಿರಿಯಮ್ ಇತಿ ವಿಷಯೀಕೃತ್ಯ ತದಭಾವಂ ಸಾಧಯೇತ್; ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ಇಯಮಿತಿ ವಿಷಯೀಕಾರಾನರ್ಹಾತ್ವಾತ್, ನ ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವೋಽನ್ಯತ: ಶಕ್ಯಾವಗಮ:।

(ಅನುಭೂತೌ ಭಾವವಿಕಾರಾಣಾಂ ಅಸಮ್ಬನ್ಧಃ)

ಅತೋಽಸ್ಯಾ: ಪ್ರಾಗಭಾವಾಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತಿರ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮಿತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಸಮ್ಬದ್ಧಾಶ್ಚಾನ್ಯೇಽಪಿ ಭಾವವಿಕಾರಾಸ್ತಸ್ಯಾ ನ ಸನ್ತಿ||

(ಅನುಭೂತಿಃ ನ ನಾನಾ)

ಅನುತ್ಪನ್ನೇಯಮನುಭೂತಿರಾತ್ಮನಿ ನಾನಾತ್ವಮಪಿ ನ ಸಹತೇ, ವ್ಯಾಪಕವಿರುದ್ಧೋಪಲಬ್ಧೇ: || ನ ಹ್ಯನುತ್ಪನ್ನಂ ನಾನಾಭೂತಂ ದೃಷ್ಟಮ್। ಭೇದಾದೀನಾಮನುಭಾವ್ಯತ್ವೇನ ಚ ರೂಪಾದೇರಿವಾನುಭೂತಿಧರ್ಮತ್ವಂ ನ ಸಮ್ಭವತಿ। ಅತೋಽನುಭೂತೇ: ಅನುಭವಸ್ವರೂಪತ್ವಾದೇವಾನ್ಯೋಽಪಿ ಕಶ್ಚಿದನುಭಾವ್ಯೋ ನಾಸ್ಯಾ ಧರ್ಮ:  ||

(ಸಂವಿದೇವ ಆತ್ಮಾ)

ಯತೋ ನಿರ್ಧೂತನಿಖಿಲಭೇದಾ ಸಂವಿತ್ ಅತ ಏವ ನಾಸ್ಯಾಸ್ಸ್ವರೂಪಾತಿರಿಕ್ತ ಆಶ್ರಯೋ ಜ್ಞಾತಾ ನಾಮ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತೀತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶರೂಪಾ ಸೈವಾಽತ್ಮಾ, ಅಜಡತ್ವಾಚ್ಚ। ಅನಾತ್ಮತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ಜಡತ್ವಂ ಸಂವಿದಿ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನಮನಾತ್ಮತ್ವಮಪಿ ಹಿ ಸಂವಿದೋ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ।

(ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ನಾತ್ಮಾರ್ಥಃ)

ನನು ಚ – ಅಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾತೃತಾ ಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧಾ। ನೈವಮ್; ಸಾ ಭ್ರಾನ್ತಿಸಿದ್ಧಾ, ರಜತತೇವ ಶುಕ್ತಿಶಕಲಸ್ಯ, ಅನುಭೂತೇಸ್ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಕರ್ತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್। ಅತೋ ಮನುಷ್ಯೋಽಹಮಿತ್ಯತ್ಯನ್ತಬಹಿರ್ಭೂತಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿ-ವಿಶಷ್ಟಪಿಣ್ಡಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವತ್ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪ್ಯಧ್ಯಸ್ತಮ್। ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವಮ್। ತಚ್ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಂ ಜಡಂ ವಿಕಾರಿದ್ರವ್ಯಾಹಂಕಾರಗ್ರನ್ಥಿಸ್ಥಮವಿಕ್ರಿಯೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮನಿ ಕಥಮಿವ ಸಂಭವತಿ। ದೃಶ್ಯಧೀನಸಿದ್ಧಿತ್ವಾದೇವ ರೂಪಾದೇರಿವ ಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರ್ನಾತ್ಮಧರ್ಮತ್ವಮ್।

(ಆತ್ಮನಃ ಅಹಮ್ಪ್ರತ್ಯಯಾಗೋಚರತಾ)

ಸುಷುಪ್ತಿಮೂರ್ಚ್ಛಾದಾವಹಂಪ್ರತ್ಯಯಾಪಾಯೇಽಪಿ ಆತ್ಮಾನುಭವದರ್ಶನೇನ ನಾಽತ್ಮನೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವಮ್। ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವೇ ಚಾಽತ್ಮನೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ದೇಹಸ್ಯೇವ ಜಡತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವಾನಾತ್ಮತ್ವಾದಿಪ್ರಸಙ್ಗೋ ದುಷ್ಪರಿಹರ:। ಅಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರಾತ್ ಕರ್ತೃತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾದ್ದೇಹಾತ್ತತ್ಕ್ರಿಯಾಫಲಸ್ವರ್ಗಾದೇರ್ಭೋಕ್ತುರಾತ್ಮನೋಽನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನಾಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮೇವ। ತಥಾಽಹಮರ್ಥಾತ್ ಜ್ಞಾತುರಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಸಾಕ್ಷೀ ಪ್ರತ್ಯಾಗಾತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪತ್ತವ್ಯಮ್।

(ಅನುಭೂತಿಃ ಅಹಂಕಾರಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಾ)

ಏವಮವಿಕ್ರಿಯಾನುಭವಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವಾಭಿವ್ಯಞ್ಜಕೋ ಜಡೋಽಪ್ಯಹಂಕಾರಸ್ಸ್ವಾಶ್ರಯತಯಾ ತಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ । ಆತ್ಮಸ್ಥತಯಾಽಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಾಭಿವ್ಯಞ್ಜನಮಭಿವ್ಯಞ್ಜಕಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವ:। ದರ್ಪಣಜಲಖಣ್ಡಾದಿರ್ಹಿ ಮುಖಚನ್ದ್ರಬಿಮ್ಬಗೋತ್ವಾದಿಕಮಾತ್ಮಸ್ಥತಯಾಽಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ । ತತ್ಕೃತೋಽಯಂ ಜಾನಾಮ್ಯಹಮ್ ಇತಿ ಭ್ರಮ:।

(ಅಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯೇನಾಪಿ ಸ್ವಾಭಿವ್ಯಙ್ಗಯಸ್ಯ ಅಭಿವ್ಯಞ್ಜನಮ್)

ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾಯಾ: ಅನುಭೂತೇ: ಕಥಮಿವ ತದಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಜಡರೂಪಾಹಙ್ಕಾರೇಣಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಮಾ ವೋಚ:, ರವಿಕರನಿಕರಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಕರತಲಸ್ಯ ತದಭಿವ್ಯಞ್ಜಕತ್ವದರ್ಶನಾತ್; ಜಾಲಕರನ್ಧ್ರನಿಷ್ಕ್ರಾನ್ತದ್ಯುಮಣಿಕಿರಣಾನಾಂ ತದಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯೇನಾಪಿ ಕರತಲೇನ ಸ್ಫುಟತರಪ್ರಕಾಶೋ ಹಿ ದೃಷ್ಟಚರಃ  ||

(ಆತ್ಮನಃ ಅನುಭವಮಾತ್ರತಾ, ನ ಅನುಭಾವ್ಯತಾ)

ಯತೋಽಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಜ್ಞಾತಾಽಯಮಹಮರ್ಥ: ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತ್ಮನೋ ನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ಧರ್ಮ:; ಅತ ಏವ ಸುಷುಪ್ತಿಮುಕ್ತ್ಯೋರ್ನಾನ್ವೇತಿ। ತತ್ರ ಹ್ಯಹಮರ್ಥೋಲ್ಲೇಖವಿಗಮೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನುಭವಮಾತ್ರರೂಪೇಣಾಽತ್ಮಾಽವಭಾಸತೇ। ಅತ ಏವ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತ: ಕದಾಚಿನ್ಮಾಮಪ್ಯಹಂ ನ ಜ್ಞಾತವಾನಿತಿ ಪರಾಮೃಶತಿ। ತಸ್ಮಾತ್ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತ-ಭೇದವಿಕಲ್ಪ ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರೈಕರಸಕೂಟಸ್ಥನಿತ್ಯಸಂವಿದೇವ ಭ್ರಾನ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞೇಯಜ್ಞಾನರೂಪವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಭೇದಾ ವಿವರ್ತತ ಇತಿ ತನ್ಮೂಲಭೂತಾವಿದ್ಯಾನಿಬರ್ಹಾಣಾಯ ನಿತ್ಯಶುದ್ಧಬುದ್ಧಮುಕ್ತ-ಸ್ವಭಾವಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿದ್ಯಾಪ್ರತಿಪತ್ತಯೇ ಸರ್ವೇ ವೇದಾನ್ತಾ ಆರಭ್ಯನ್ತೇ – ಇತಿ||

(ಇತಿ ಮಹಾಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ)

(ಮಹಾಸಿದ್ಧಾನ್ತಃ)

(ಪರೋಕ್ತಾನಾಂ ಉಪಾಯೋಪೇಯನಿವರ್ತ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣತರ್ಕಾಭಾಸಮೂಲತ್ವಮನಾದರಣೀಯತಾ ಚ)

ತದಿದಮೌಪಿನಷದಪರಮಪುರುಷವರಣೀಯತಾಹೇತುಗುಣವಿಶೇಷವಿರಹಿಣಾಮನಾದಿ ಪಾಪವಾಸನಾದೂಷಿತಾಶೇಷಶೇಮುಷೀ-ಕಾಣಾಂ ಅನಧಿಗತಪದವಾಕ್ಯಸ್ವರೂಪತದರ್ಥಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಕಲಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತತದಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾರೂಪ-ಸಮೀಚೀನ-ನ್ಯಾಯಮಾರ್ಗಾಣಾಂ ವಿಕಲ್ಪಾಸಹವಿವಿಧಕುತರ್ಕಕಲ್ಕಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ, ನ್ಯಾಯಾನುಗೃಹೀತಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಕಲಪ್ರಮಾಣವೃತ್ತ-ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದ್ಭಿರನಾದರಣೀಯಮ್||

(ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ವಸ್ತುನಃ ಪ್ರಮಾಣತಃ ಅಸಿದ್ಧಿಃ)

ತಥಾ ಹಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುವಾದಿಭಿರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ವಸ್ತುನೀದಂ ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್, ಸವಿಶೇಷವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಮಾಣಾನಾಮ್। ಯಸ್ತು ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧಮಿತಿ ಸ್ವಗೋಷ್ಠೀನಿಷ್ಠಸ್ಸಮಯ:, ಸೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕಸವಿಶೇಷಾನುಭವಾದೇವ ನಿರಸ್ತ: ಇದಮಹಮದರ್ಶಮ್ ಇತಿ ಕೇನಿಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಸರ್ವೇಷಾಮನುಭವಾನಾಮ್ ||

(ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕತ್ವಾಭಿಮತಯುಕ್ತೈಃ ಆಭಾಸತಾ)

ಸವಿಶೇಷೋಽಪ್ಯನುಭೂಯಮಾನೋಽನುಭವ: ಕೇನಚಿದ್ಯುಕ್ತ್ಯಾಭಾಸೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷ ಇತಿ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯಮಾಣಃ ಸತ್ತಾತಿರೇಕಿಭಿಃ ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣೈಸ್ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷೈರ್ನಿಷ್ಕ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಹೇತುಭೂತೈ: ಸತ್ತಾತಿರೇಕಿಭಿ: ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣೈಸ್ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷೈಸ್ಸವಿಶೇಷ ಏವಾವತಿಷ್ಠತೇ। ಅತ:ಕೈಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷೈರ್ವಿಶಷ್ಟಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುನೋಽನ್ಯೇ ವಿಶೇಷಾ ನಿರಸ್ಯನ್ತ ಇತಿ, ನ ಕ್ವಚಿನ್ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿ:।

(ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಾನುಮಾನಸ್ಯ ಬಾಧಿತ್ವಮ್)

ಧಿಯೋ ಹಿ ಧೀತ್ವಂ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಾ ಚ ಜ್ಞಾತುರ್ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನ-ಸ್ವಭಾವತಯೋಪಲಬ್ಧೇ: । ಸ್ವಾಪಮದಮೂರ್ಚ್ಛಾಸು ಚ ಸವಿಶೇಷ ಏವಾನುಭವ ಇತಿ ಸ್ವಾವಸರೇ ನಿಪುಣತರಮುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮ:।

ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗತಾಶ್ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯೋ ಹಿ ಅನೇಕೇ ವಿಶೇಷಾಃ ಸನ್ತ್ಯೇವ । ತೇ ಚ ನ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮಿತಿ ಶಕ್ಯೋಪಪಾದನಾ:, ವಸ್ತುಮಾತ್ರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಸತ್ಯಪಿ  ವಿಧಾಭೇದವಿವಾದದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ವಾಭಿಮತತದ್ವಿಧಾಭೇದೈಶ್ಚ ಸ್ವಮತೋಪಪಾದನಾತ್। ಅತ: ಪ್ರಾಮಾಣಿಕವಿಶೇಷೈರ್ವಿಶಿಷ್ಟಮೇವ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್||

(ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ವಸ್ತುನಿ ನ ಶಬ್ದಗಮ್ಯಮ್)

ಶಬ್ದಸ್ಯ ತು ವಿಶೇಷೇಣ ಸವಿಶೇಷ ಏವ ವಸ್ತುನ್ಯಭಿಧಾನಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್, ಪದವಾಕ್ಯರೂಪೇಣ ಪ್ರವೃತ್ತೇ:। ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗೇನ ಹಿ ಪದತ್ವಮ್। ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯೋರರ್ಥಭೇದೇನ ಪದಸ್ಯೈವ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಮವರ್ಜನೀಯಮ್। ಪದಭೇದಶ್ಚಾರ್ಥಭೇದನಿಬನ್ಧನ:। ಪದಸಂಘಾತರೂಪಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾನೇಕಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗವಿಶೇಷಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್, ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುನಿ ಶಬ್ದ: ಪ್ರಮಾಣಮ್।

(ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಗಮ್ಯಮ್)

ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸವಿಕಲ್ಪಕಭೇದಭಿನ್ನಸ್ಯ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುನಿ ಪ್ರಮಾಣಭಾವ:। ಸವಿಕಲ್ಪಕಂ ಜಾತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾದೇವ ಸವಿಶೇಷವಿಷಯಮ್। ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಮಪಿ ಸವಿಶೇಷವಿಷಯಮೇವ, ಸವಿಕಲ್ಪಕೇ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನನುಭೂತಪದಾರ್ಥವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತಿಸಂಧಾನಹೇತುತ್ವಾತ್।

(ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸವಿಕಲ್ಪಕಯೋಃ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಟಂ ಸ್ವರೂಪಮ್)

ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಂ ನಾಮ ಕೇನಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್, ನ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಸ್ಯ, ತಥಾಭೂತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ಗ್ರಹಣಾದರ್ಶನಾದನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ।

ಕೇನಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣ ಇದಮಿತ್ಥಮಿತಿ ಹಿ ಸರ್ವಾ ಪ್ರತೀತಿರುಪಜಾಯತೇ, ತ್ರಿಕೋಣಸಾಸ್ನಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷೇಣ ವಿನಾ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಾಯೋಗಾತ್। ಅತೋ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಮೇಕಜಾತೀಯದ್ರವ್ಯೇಷು ಪ್ರಥಮಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣಮ್। ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣಂ ಸವಿಕಲ್ಪಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ||

(ಉಕ್ತವಿವಿಕ್ತಾಕಾರಸ್ಯ ಸಮರ್ಥನಮ್)

ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣೇ ಗೋತ್ವಾದೇರನುವೃತ್ತಾಕಾರತಾ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ। ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣೇಷು ಏವಾನುವೃತ್ತಿಪ್ರತೀತಿ:। ಪ್ರಥಮಪ್ರತೀತ್ಯನುಸಂಹಿತವಸ್ತುಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಗೋತ್ವಾದೇ: ಅನುವೃತ್ತಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಾದಿ-ಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣಾವಸೇಯಮಿತಿ, ದ್ವಿತೀಯಾದಿಗ್ರಹಣಸ್ಯ ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಮ್। ಸಾಸ್ನಾದಿವಸ್ತುಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಗೋತ್ವಾದೇಃ ಅನುವೃತ್ತಿರ್ನ ಪ್ರಥಮಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣೇ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ, ಪ್ರಥಮಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಮ್, ನ ಪುನಸ್ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಜಾತ್ಯಾದೇರಗ್ರಹಣಾತ್। ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಜಾತ್ಯಾದೇ: ಅಪ್ಯೈನ್ದ್ರಿಯಿಕತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್, ಸಂಸ್ಥಾನೇನ ವಿನಾ ಸಂಸ್ಥಾನಿನ: ಪ್ರತೀತ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಪ್ರಥಮಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣೇಽಪಿ ಸಸಂಸ್ಥಾನಮೇವ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಥಮಿತಿ ಗೃಹ್ಯತೇ।

ಅತೋ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪಿಣ್ಡಗ್ರಹಣೇಷು ಗೋತ್ವಾದೇರನುವೃತ್ತಿಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತಾ ಸಂಸ್ಥಾನಿವತ್ಸಂಸ್ಥಾನವಚ್ಚ ಸರ್ವದೈವ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ತೇಷು ಸವಿಕಲ್ಪಕತ್ವಮೇವ। ಅತ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವಮ್||

(ಭೇದಾಭೇದವಾದಿನಿರಾಸಃ)

ಅತ ಏವ ಸರ್ವತ್ರ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್। ಇದಮಿತ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರತೀತಾವಿದಮಿತ್ಥಂಭಾವಯೋರೈಕ್ಯಂ ಕಥಮಿವ ಪ್ರತ್ಯೇತುಂ ಶಕ್ಯತೇ। ತತ್ರೇತ್ಥಂಭಾವಸ್ಸಾಸ್ನಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷ:, ತದ್ವಿಶೇಷ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಮಿದಮಂಶ ಇತ್ಯನಯೋರೈಕ್ಯಂ ಪ್ರತೀತಿಪರಾಹತಮೇವ। ತಥಾಹಿ – ಪ್ರಥಮಮೇವ ವಸ್ತು ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಸಕಲೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಮೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ। ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಗೋತ್ವಾದಿಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟತಯೇತ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರತೀತೇ:। ಸರ್ವತ್ರ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಪ್ರತಿಪತ್ತೌ ತಯೋರತ್ಯನ್ತಭೇದ: ಪ್ರತೀತ್ಯೈವ ಸುವ್ಯಕ್ತ:। ತತ್ರ ದಣ್ಡಕುಣ್ಡಲಾದಯ: ಪೃಥಕ್ಸಂಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಿತಾ: ಸ್ವನಿಷ್ಠಾಶ್ಚ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್- ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರವಿಶೇಷಣತಯಾಽವತಿಷ್ಠನ್ತೇ। ಗೋತ್ವಾದಯಸ್ತು ದ್ರವ್ಯಸಂಸ್ಥಾನತಯೈವ ಪದಾರ್ಥಭೂತಾಃ ಸನ್ತೋ ದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಣತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತಾ:। ಉಭಯತ್ರ ವಿಶೇಷಣವಿಶೇಷ್ಯಭಾವಸ್ಸಮಾನ:। ತತ ಏವ ತಯೋರ್ಭೇದಪ್ರತಿಪತ್ತಿಶ್ಚ। ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷ: ಪೃಥಕ್ ಸ್ಥಿತಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿಯೋಗ್ಯಾ ದಣ್ಡಾದಯ:, ಗೋತ್ವಾದಯಸ್ತು ನಿಯಮೇನ ತದನರ್ಹಾ ಇತಿ। ಅತೋ ವಸ್ತುವಿರೋಧ: ಪ್ರತೀತಿಪರಾಹತ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಕಾರನಿಹ್ನವಾದೇವೋಚ್ಯತೇ। ಪ್ರತೀತಿಪ್ರಕಾರೋ ಹಿ ಇದಮಿತ್ಥಮಿತ್ಯೇವ ಸರ್ವಸಮ್ಮತ:। ತದೇತತ್ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ನೈಕಸ್ಮಿನ್ನಸಮ್ಭವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೨.೩೧) ಇತಿ ಸುವ್ಯಕ್ತಮುಪಪಾದಿತಮ್||

(ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯತ್ವನಿಗಮನಮ್)

ಅತ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸವಿಶೇಷವಿಷಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿದೃಷ್ಟಸಮ್ಬನ್ಧವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯತ್ವಾದನುಮಾನಮಪಿ ಸವಿಶೇಷವಿಷಯಮೇವ। ಪ್ರಮಾಣಸಙ್ಖ್ಯಾವಿವಾದೇಽಪಿ ಸರ್ವಾಭ್ಯುಪಗತಪ್ರಮಾಣಾನಾಮಯಮೇವ ವಿಷಯ ಇತಿ ನ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿ:। ವಸ್ತುಗತಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷೈಸ್ತದೇವ ವಸ್ತು ನಿರ್ವಿಶೇಷಮಿತಿ ವದನ್ ಜನನೀವನ್ಧ್ಯಾತ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಾಮಿವ ಸ್ವವಾಗ್ವಿರೋಧಮಪಿ ನ ಜಾನಾತಿ।

(ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತಾ ನಿರ್ಯುಕ್ತಿಕೀ)

ಯತ್ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವೇನ ನ ಭೇದಿವಷಯಮ್, ಭೇದಶ್ಚ ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾದ್ದುರ್ನಿರೂಪ: – ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಪಿ ಜಾತ್ಯಾದಿವಿಶಷ್ಟಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುನ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯತ್ವಾಜ್ಜಾತ್ಯಾದೇರೇವ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ವಸ್ತುನಸ್ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ ದೂರೋತ್ಸಾರಿತಮ್। ಸಂವೇದನವದ್ರೂಪಾದಿವಚ್ಚ ಪರತ್ರ ವ್ಯವಹಾರವಿಶೇಷಹೇತೋಸ್ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ತದ್ವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಂ ಯುಷ್ಮಾಭಿರಭ್ಯುಪೇತಂ ಭೇದಸ್ಯಾಪಿ ಸಮ್ಭವತ್ಯೇವ।

ಅತ ಏವ ಚ ನಾನವಸ್ಥಾಽನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಣಂ ಚ। ಏಕಕ್ಷಣವರ್ತಿತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕ್ಷಣೇ ವಸ್ತುಭೇದರೂಪತತ್ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಗೋತ್ವಾದೇರ್ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ ಕ್ಷಣಾನ್ತರಗ್ರಾಹ್ಯಂ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಿಹ ತಿಷ್ಠತಿ||

(ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿ-ವ್ಯವಹಾರ-ಶಬ್ದವಿರೋಧಾಃ)

ಅಪಿ ಚ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಘಟೋಽಸ್ತಿ, ಪಟೋಽಸ್ತಿ ಇತಿ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಾ ಪ್ರತೀತಿರ್ವಿರುಧ್ಯತೇ। ಯದಿ ಚ ಸನ್ಮಾತ್ರಾತಿರೇಕಿವಸ್ತುಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಜಾತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣೋ ಭೇದ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ನ ಗೃಹೀತ: ಕಿಮಿತ್ಯಶ್ವಾರ್ಥೀ ಮಹಿಷದರ್ಶನೇ ನಿವರ್ತತೇ।  ಸರ್ವಾಸು ಪ್ರತಿಪತ್ತಿಷು ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ವಿಷಯಶ್ಚೇತ್, ತತ್ತತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಷಯಸಹಚಾರಿಣಸ್ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ ಏಕೈಕಪ್ರತಿಪತ್ತಿಷು ಕಿಮಿತಿ ನ ಸ್ಮರ್ಯನ್ತೇ?

(ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಹಣೇ ಪ್ರತೀತ್ಯವಾನ್ತರಜಾತಿವಿರೋಧಃ)

ಕಿಞ್ಚ, ಅಶ್ವೇ ಹಸ್ತಿನಿ ಚ ಸಂವೇದನಯೋರೇಕವಿಷಯತ್ವೇನ ಉಪರಿತನಸ್ಯ ಗೃಹೀತಗ್ರಾಹಿತ್ವಾದ್ವಿಶೇಷಾಭಾವಾಚ್ಚ ಸ್ಮೃತಿವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ನ ಸ್ಯಾತ್। ಪ್ರತಿಸಂವೇದನಂ ವಿಶೇಷಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಶಿಷ್ಟಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವಮೇವಾಭ್ಯುಪಗತಂ ಭವತಿ। ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಂವೇದನಾನಾಮೇಕವಿಷಯತಾಯಾಮೇಕೇನೈವ ಸಂವೇದನೇನ ಅಶೇಷಗ್ರಹಣಾದನ್ಧಬಧಿರಾದ್ಯಭಾವಶ್ಚ ಪ್ರಸಜ್ಯೇತ।

(ಕರಣವ್ಯವಸ್ಥಾರ್ಥಂ ವಿಷಯಭೇದೋಪಪಾದನಮ್)

ನ ಚ ಚಕ್ಷುಷಾ ಸನ್ಮಾತ್ರಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ತಸ್ಯ ರೂಪರೂಪಿರೂಪೈಕಾರ್ಥ- ಸಮವೇತಪದಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿತ್ವಾತ್। ನಾಪಿ ತ್ವಚಾ, ಸ್ಪರ್ಶವದ್ವಸ್ತುವಿಷಯತ್ವಾತ್। ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನ್ಯಪಿ ನ ಸನ್ಮಾತ್ರವಿಷಯಾಣಿ; ಕಿನ್ತು ಶಬ್ದರಸಗನ್ಧಲಕ್ಷಣವಿಶೇಷ-ವಿಷಯಾಣ್ಯೇವ। ಅತಸ್ಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕಂ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಿಹ ದೃಶ್ಯತೇ ||

(ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾನುತ್ಥಾನಮ್)

ನಿರ್ವಿಶೇಷಸನ್ಮಾತ್ರಸ್ಯ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣೈವ ಗ್ರಹಣೇ ತದ್ವಿಷಯಾಗಮಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತವಿಷಯತ್ವೇನಾನುವಾದಕತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್। ಸನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರಮೇಯಭಾವಶ್ಚ। ತತೋ ಜಡತ್ವನಾಶಿತ್ವಾದಯಸ್ತ್ವಯೈವೋಕ್ತಾ:। ಅತೋ ವಸ್ತುಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಜಾತ್ಯಾದಿಲಕ್ಷಣಭೇದವಿಶಷ್ಟಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್ ||

(ಸಂಸ್ಥಾನಮೇವ ಜಾತಿಃ ಭೇದಶ್ಚ)

ಸಂಸ್ಥಾನಾತಿರೇಕಿಣೋಽನೇಕೇಷ್ವೇಕಾಕಾರಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯಸ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್, ತಾವತೈವ ಗೋತ್ವಾದಿಜಾತಿವ್ಯವಹಾರೋ-ಪಪತ್ತೇ:। ಅತಿರೇಕವಾದೇಽಪಿ ಸಂಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂಸ್ಥಾನಮೇವ ಜಾತಿ:। ಸಂಸ್ಥಾನಂ ನಾಮ ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣಂ ರೂಪಮಿತಿ ಯಥಾವಸ್ತು ಸಂಸ್ಥಾನಮನುಸಂಧೇಯಮ್; ಜಾತಿಗ್ರಹಣೇನೈವ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರಸಂಭವಾತ್, ಪದಾರ್ಥಾನ್ತರಾದರ್ಶನಾತ್, ಅರ್ಥಾನ್ತರವಾದಿನಾಽಪಿ ಅಭ್ಯುಪಗತತ್ವಾಚ್ಚ ಗೋತ್ವಾದಿರೇವ ಭೇದ:।

(ಭೇದವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಪ್ರತಿಯೋಗಿಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವೋಪಪತ್ತಿಃ)

ನನು ಚ – ಜಾತ್ಯಾದಿರೇವ ಭೇದಶ್ಚೇತ್ತಸ್ಮಿನ್ ಗೃಹೀತೇ ತದ್ವ್ಯವಹಾರವದ್ಭೇದವ್ಯಹಾರಸ್ಯಾತ್। ಸತ್ಯಮ್, ಭೇದಶ್ಚ ವ್ಯವಹ್ರಿಯತ ಏವ, ಗೋತ್ವಾದಿವ್ಯವಹಾರಾತ್ । ಗೋತ್ವಾದಿರೇವ ಹಿ ಸಕಲೇತರವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ, ಗೋತ್ವಾದೌ ಗೃಹೀತೇ ಸಕಲೇತರಸಜಾತೀಯಬುದ್ಧಿವ್ಯವಹಾರಯೋರ್ನಿವೃತ್ತೇ:। ಭೇದಗ್ರಹಣೇನೈವ ಹ್ಯಭೇದನಿವೃತ್ತಿ:। ಅಯಮಸ್ಮಾದ್ಭಿನ್ನ: ಇತಿ ತು ವ್ಯವಹಾರೇ ಪ್ರತಿಯೋಗಿನಿರ್ದೇಶಸ್ಯ ತದಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಭಿನ್ನ ಇತಿ ವ್ಯವಹಾರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।

(ಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಸಾಧಕಾನುಮಾನದೂಷಣಮ್)

ಯತ್ಪುನರ್ಘಟಾದೀನಾಂ ವಿಶೇಷಾಣಾಂ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತ್ವೇನಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಮುಕ್ತಮ್, ತದನಾಲೋಚಿತಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವ-ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯನುವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಸ್ಯ ಭ್ರಾನ್ತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತಮ್||

ದ್ವಯೋರ್ಜ್ಞಾನಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಹಿ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವ:। ಬಾಧಿತಸ್ಯೈವ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿ:। ಅತ್ರ ಘಟಪಟಾದಿಷು ದೇಶಕಾಲಭೇದೇನ ವಿರೋಧ ಏವ ನಾಸ್ತಿ। ಯಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವ: ಪ್ರತಿಪನ್ನ:; ತಸ್ಮಿನ್ದೇಶೇ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ತಸ್ಯಾಭಾವ: ಪ್ರತಿಪನ್ನಶ್ಚೇತ್; ತತ್ರ ವಿರೋಧಾತ್ ಬಲವತೋ ಬಾಧಕತ್ವಂ ಬಾಧಿತಸ್ಯ ಚ ನಿವೃತ್ತಿ:; ದೇಶಾನ್ತರಕಾಲಾನ್ತರಸಂಬನ್ಧಿತಯಾಽನುಭೂತಸ್ಯಾನ್ಯದೇಶಕಾಲಯೋರಭಾವ ಪ್ರತೀತೌ (ಪ್ರತಿಪತ್ತೌ) ನ ವಿರೋಧ ಇತಿ ಕಥಮತ್ರ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವ:। ಅನ್ಯತ್ರ ನಿವೃತ್ತಸ್ಯಾನ್ಯತ್ರ ನಿವೃತ್ತಿರ್ವಾ ಕಥಮುಚ್ಯತೇ, ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿಷು ತು ತದ್ದೇಶಕಾಲಸಮ್ಬನ್ಧಿತಯೈವಾಭಾವಪ್ರತೀತೇ:, ವಿರೋಧೋ ಬಾಧಕತ್ವಂ ವ್ಯಾವೃತ್ತಿಶ್ಚೇತಿ ದೇಶಕಾಲಾನ್ತರವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತ್ವಂ (ದೇಶಕಾಲಾನ್ತರದೃಷ್ಟಸ್ಯ ದೇಶಾನ್ತರಕಾಲಾನ್ತರವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತ್ವಂ) – ಮಿಥ್ಯಾತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಂ ನ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ನ ವ್ಯಾವರ್ತಮಾನತ್ವಮಾತ್ರಮಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಹೇತು:||

ಯತ್ತು ಅನುವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ಸತ್ಪರಮಾರ್ಥ: – ಇತಿ,  ತತ್ಸಿದ್ಧಮೇವೇತಿ ನ ಸಾಧನಮರ್ಹಾತಿ। ಅತೋ ನ ಸನ್ಮಾತ್ರಮೇವ ವಸ್ತು||

(ಸದನುಭೂತ್ಯೋಃ ನಾನಾತ್ವಮ್)

ಅನುಭೂತಿಸದ್ವಿಶೇಷಯೋಶ್ಚ ವಿಷಯವಿಷಯಿಭಾವೇನ ಭೇದಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾದಬಾಧಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಅನುಭೂತಿರೇವ ಸತೀತ್ಯೇತದಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್||

(ಅನುಭೂತೇಃ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಪರಿಮಿತಿಃ)

ಯತ್ತ್ವನುಭೂತೇಸ್ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಮುಕ್ತಮ್,  ತದ್ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನವೇಲಾಯಾಂ ಜ್ಞಾತುರಾತ್ಮನಸ್ತಥೈವ; ನ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸರ್ವದಾ ತಥೈವೇತಿ ನಿಯಮೋಽಸ್ತಿ, ಪರಾನುಭವಸ್ಯ ಹಾನೋಪಾದಾನಾದಿಲಿಙ್ಗಕಾನುಮಾನಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್, ಸ್ವಾನುಭವಸ್ಯಾಪ್ಯತೀತಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾಸಿಷಮ್ ಇತಿ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚ। ಅತೋಽನುಭೂತಿಶ್ಚೇತ್  ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧೇತಿ ವಕ್ತುಂ ನ ಶಕ್ಯತೇ||

(ಅನುಭೂತಿತ್ವಾನುಭಾವ್ಯತ್ವಯೋರವಿರೋಧಃ)

ಅನುಭೂತೇರನುಭಾವ್ಯತ್ವೇ, ಅನನುಭೂತಿತ್ವಮಿತ್ಯಪಿ ದುರುಕ್ತಮ್; ಸ್ವಗತಾತೀತಾನುಭವಾನಾಂ ಪರಗತಾನುಭವಾನಾಂ ಚಾನುಭಾವ್ಯತ್ವೇನಾನನುಭೂತಿತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್। ಪರಾನುಭವಾನುಮಾನಾನಭ್ಯುಪಗಮೇ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥಸಮ್ಬನ್ಧಗ್ರಹಣಾಭಾವೇನ ಸಮಸ್ತಶಬ್ದವ್ಯವಹಾರೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಙ್ಗ:। ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವತ್ತ್ವಮನುಮಾಯ ತದುಪಸತ್ತಿಶ್ಚ ಕ್ರಿಯತೇ; ಸಾ ಚ ನೋಪಪದ್ಯತೇ।

(ವೇದ್ಯತ್ವಾನುಭೂತಿತ್ವಯೋಃ ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಃ)

ನ ಚಾನ್ಯವಿಷಯತ್ವೇಽನನುಭೂತಿತ್ವಮ್। ಅನುಭೂತಿತ್ವಂ ನಾಮ ವರ್ತಮಾನದಶಾಯಾಂ ಸ್ವಸತ್ತಯೈವ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಮ್, ಸ್ವಸತ್ತಯೈವ ಸ್ವವಿಷಯಸಾಧನತ್ವಂ ವಾ। ತೇ ಚಾನುಭವಾನ್ತರಾನುಭಾವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಸ್ವಾನುಭವಸಿದ್ಧೇ  ನಾಪಗಚ್ಛತ ಇತಿ ನಾನುಭೂತಿತ್ವಮಪಗಚ್ಛೇತ್। ಘಟಾದೇಸ್ತ್ವನನುಭೂತಿತ್ವಮೇತತ್ಸ್ವಭಾವವಿರಹಾತ್; ನಾನುಭಾವ್ಯತ್ವಾತ್। ತಥಾಽನುಭೂತೇರನನುಭಾವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ, ಅನನುಭೂತಿತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗೋ ದುರ್ವಾರ:; ಗಗನಕುಸುಮಾದೇರನನುಭಾವ್ಯಸ್ಯ ಅನನುಭೂತಿತ್ವಾತ್||

ಗಗನಕುಸುಮಾದೇರನನುಭೂತಿತತ್ವಮಸತ್ತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮ್, ನಾನನುಭಾವ್ಯತ್ವಪ್ರಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಘಟಾದೇರಪ್ಯಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿತ್ವಮೇವಾನನುಭೂತಿತ್ವನಿಬನ್ಧನಮ್, ನಾನುಭಾವ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯಾಸ್ಥೀಯತಾಮ್ ||

ಅನುಭೂತೇರನುಭಾವ್ಯತ್ವೇ, ಅಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿತ್ವಮಪಿ ತಸ್ಯಾ: ಘಟಾದೇರಿವ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಅನನುಭಾವ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಗಗನಕುಸುಮಾದೇರಿವಾಜ್ಞಾನಾವಿರೋಧಿತ್ವಮಪಿ ಪ್ರಸಜ್ಯತ ಏವ। ಅತೋಽನುಭಾವ್ಯತ್ವೇ ಅನನುಭೂತಿತ್ವಮ್ ಇತ್ಯುಪಹಾಸ್ಯಮ್||

(ಸಂವಿದಃ ಪರಾಭಿಮತನಿತ್ಯತ್ವನಿರಾಸಃ)

ಯತ್ತು ಸಂವಿದಸ್ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಾಯಾ: ಪ್ರಾಗಭಾವಾದ್ಯಭಾವಾದುತ್ಪತ್ತಿರ್ನಿರಸ್ಯತೇ, ತದನ್ಧಸ್ಯ ಜಾತ್ಯನ್ಧೇನ ಯಷ್ಟಿ: ಪ್ರದೀಯತೇ। ಪ್ರಾಗಭಾವಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕಾಭಾವಾದಭಾವೋ ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್; ಅನುಭೂತ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಾತ್।

ಕಥಮನುಭೂತಿಸ್ಸತೀ ತದಾನೀಮೇವ ಸ್ವಾಭಾವಂ ವಿರುದ್ಧಮವಗಮಯತೀತಿ ಚೇತ್; ನ ಹ್ಯನುಭೂತಿಸ್ಸ್ವಸಮಕಾಲವರ್ತಿನಮೇವ ವಿಷಯೀಕರೋತೀತ್ಯಸ್ತಿ ನಿಯಮ:; ಅತೀತಾನಾಗತಯೋರವಿಷಯತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್||

(ಗ್ರಾಹ್ಯವಿಶೇಷಸ್ಯಾಪಿ ಅನುಭೂತಿಯೌಗಪದ್ಯಾನಿಯಮಃ)

ಅಥ ಮನ್ಯಸೇ ಅನುಭೂತಿಪ್ರಾಗಭಾವಾದೇಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಸ್ತತ್ಸಮಕಾಲಭಾವನಿಯಮೋಽಸ್ತೀತಿ; ಕಿಂ ತ್ವಯಾ ಕ್ವಚಿದೇವಂ ದೃಷ್ಟಮ್? ಯೇನ ನಿಯಮಂ ಬ್ರವೀಷಿ। ಹನ್ತ ತರ್ಹಿ ತತ ಏವ ದರ್ಶನಾತ್ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದಿಸ್ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ನ ತದಪಹ್ನವ:। ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವಂ ಚ ತತ್ಸಮಕಾಲವರ್ತಿನಮನುನ್ಮತ್ತ: ಕೋ ಬ್ರವೀತಿ। ಇನ್ದ್ರಿಯಜನ್ಮನ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಹ್ಯೇಷ ಸ್ವಭಾವನಿಯಮ: ಯತ್ಸ್ವಸಮಕಾಲವರ್ತಿನ: ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಗ್ರಾಹಕತ್ವಮ್; ನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಪ್ರಮಾಣಾನಾಂ ಚ; ಸ್ಮರಣಾನುಮಾನಾಗಮಯೋಗಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಷು ಕಾಲಾನ್ತರವರ್ತಿನೋಽಪಿ ಗ್ರಹಣದರ್ಶನಾತ್।

(ಪ್ರಮಾಣಾಪ್ರಮಾಣಜ್ಞಾನಯೋರ್ವೈಷಮ್ಯಮ್)

ಅತ ಏವ ಚ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಮೇಯಾವಿನಾಭಾವ: – ನ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಸ್ವಸಮಕಾಲವರ್ತಿನಾ ಅವಿನಾಭಾವಃ ಅರ್ಥಸಮ್ಬನ್ಧ:; ಅಪಿ ತು ಯದ್ದೇಶಕಾಲಾದಿಸಮ್ಬನ್ಧಿತಯಾ ಯೋಽರ್ಥೋಽವಭಾಸತೇ, ತಸ್ಯ ತಥಾವಿಧಾಕಾರಮಿಥ್ಯಾತ್ವ-ಪ್ರತ್ಯನೀಕತಾ। ಅತ ಇದಮಪಿ ನಿರಸ್ತಂ ಸ್ಮೃತಿರ್ನ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾ ನಷ್ಟೇಽಪ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ಮೃತಿದರ್ಶನಾತ್ ಇತಿ||

(ಸಂವಿತ್ಪ್ರಾಗಭಾವೇ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವನಿರಸನಮ್)

ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ನ ತಾವತ್ಸಂವಿತ್ಪ್ರಾಗಭಾವ: ಪ್ರಸ್ಯಕ್ಷಾವಸೇಯ:, ಅವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್। ನ ಚ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಾವಸೇಯ: ಲಿಙ್ಗಾದ್ಯಭಾವಾತ್। ನ ಹಿ ಸಂವಿತ್ಪ್ರಾಗಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಮಿಹ  ಲಿಙ್ಗಮುಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಚಾಽಗಮಸ್ತಾವತ್ತದ್ವಿಷಯೋ ದೃಷ್ಟಚರ:। ಅತಸ್ತತ್ಪ್ರಾಗಭಾವ: ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾದೇವ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ – ಇತಿ; ಯದ್ಯೇವಂ  ಸ್ವತಸ್ಸದ್ಧತ್ವವಿಭವಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವೇಽವರೂಢಶ್ಚೇತ್, ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಧ್ಯೈವಾಭಾವಸ್ಸಮರ್ಥಿತ ಇತ್ಯುಪಶಾಮ್ಯತು ಭವಾನ್||

(ಜ್ಞಾನನಿತ್ಯತ್ವಸಾಧನಮ್)

ಕಿಞ್ಚ – ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಘಟಾದಿಕಂ ಸ್ವಸತ್ತಾಕಾಲೇ ಸನ್ತಂ ಸಾಧಯತ್ತಸ್ಯ ನ ಸರ್ವದಾ ಸತ್ತಾಮವಗಮಯದ್ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಘಟಾದೇ: ಪೂರ್ವೋತ್ತರಕಾಲಸತ್ತಾ ನ ಪ್ರತೀಯತೇ। ತದಪ್ರತೀತಿಶ್ಚ ಸಂವೇದನಸ್ಯ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಪ್ರತೀತೇ:। ಘಟಾದಿವಿಷಯಮೇವ ಸಂವೇದನಂ ಸ್ವಯಂ ಕಾಲಾನವಿಚ್ಛನ್ನಂ ಪ್ರತೀತಂ ಚೇತ್, ಸಂವೇದನವಿಷಯೋ ಘಟಾದಿರಪಿ ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನ: ಪ್ರತೀಯೇತೇತಿ ನಿತ್ಯಸ್ಸ್ಯಾತ್। ನಿತ್ಯಂ ಚೇತ್ಸಂವೇದನಂ ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಂ ನಿತ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತೀಯೇತ। ನ ಚ ತಥಾ ಪ್ರತೀಯತೇ।

ಏವಮನುಮಾನಾದಿಸಂವಿದೋಽಪಿ ಕಾಲಾನವಿಚ್ಛನ್ನಾ: ಪ್ರತೀತಾಶ್ಚೇತ್, ಸ್ವವಿಷಯಾನಪಿ ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನಾನ್ ಪ್ರಕಾಶಯನ್ತೀತಿ ತೇ ಚ ಸರ್ವೇ ಕಾಲಾನವಚ್ಛಿನ್ನಾ ನಿತ್ಯಾಸ್ಸ್ಯು:, ಸಂವಿದನುರೂಪತ್ವಾದ್ವಿವಿಷಯಾಣಾಮ್।

(ನಿರ್ವಿಷಯಾನುಭವನಿತ್ಯತ್ವಪಕ್ಷದೂಷಣಮ್)

ನ ಚ ನಿರ್ವಿಷಯಾ ಕಾಚಿತ್ಸಂವಿದಸ್ತಿ, ಅನುಪಲಬ್ಧೇ: । ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನತಯೈವೋಪಲಬ್ಧೇರೇವ ಹಿ ಸಂವಿದಸ್ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾ ಸಮರ್ಥಿತಾ, ಸಂವಿದೋ ವಿಷಯಪ್ರಕಾಶನತಾ-ಸ್ವಭಾವವಿರಹೇ ಸತಿ ಸ್ವಂಯಪ್ರಕಾಶತ್ವಾಸಿದ್ಧೇ:, ಅನುಭೂತೇ: ಅನುಭವಾನ್ತರಾನನುಭಾವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸಂವಿದಸ್ತ್ತುಚ್ಛತೈವ ಸ್ಯಾತ್  ||

(ಸ್ವಾಪಾದಿಷು ಅನುಭೂತೇಃ ಅಸ್ಫುರಣಮ್)

ನ ಚ ಸ್ವಾಪಮದಮೂರ್ಚ್ಛಾದಿಷು ಸರ್ವವಿಷಯಶೂನ್ಯಾ ಕೇವಲೈವ ಸಂವಿತ್ಪರಿಸ್ಫುರತೀತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ಯೋಗ್ಯಾನುಪಲಬ್ಧಿಪರಾಹತತ್ವಾತ್। ತಾಸ್ವಪಿ ದಶಾಸ್ವನುಭೂತಿರನುಭೂತಾ ಚೇತ್, ತಸ್ಯಾ: ಪ್ರಬೋಧಸಮಯೇಽನುಸಂಧಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ನ ಚ ತದಸ್ತಿ||

(ಅಸ್ಮರಣನಿಯಮಃ ಅನುಭವಾಭಾವಸಾಧಕಃ)

ನನ್ವಭೂತಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಮರಣನಿಯಮೋ ನ ದೃಷ್ಟಚರ:। ಅತಸ್ಸ್ಮರಣಾಭಾವ: ಕಥಮನುಭವಾಭಾವಂ ಸಾಧಯೇತ್?

ಉಚ್ಯತೇ,ನಿಖಿಲಸಂಸ್ಕಾರತಿರಸ್ಕೃತಿಕರದೇಹವಿಗಮಾದಿಪ್ರಬಲಹೇತುವಿರಹೇಽಪ್ಯಸ್ಮರಣನಿಯಮಃ ಅನುಭವಾಭಾವಮ್ ಏವ ಸಾಧಯತಿ ||

ನ ಕೇವಲಮಸ್ಮರಣಿನಯಮಾದನುಭವಾಭಾವ:; ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಇಯನ್ತಂ ಕಾಲಂ ನ ಕಿಞ್ಚದಹಮಜ್ಞಾಸಿಷಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶೇನೈವ ಸಿದ್ಧೇ:। ನ ಚ ಸತ್ಯಪ್ಯನುಭವೇ ತದಸ್ಮರಣನಿಯಮೋ ವಿಷಯಾವಚ್ಛೇದವಿರಹಾದಹಂಕಾರ-ವಿಗಮಾದ್ವಾ ಇತಿ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್, ಅರ್ಥಾನ್ತರಾನನುಭವಸ್ಯಾರ್ಥಾನ್ತರಾಭಾವಸ್ಯ ಚಾನುಭೂತಾರ್ಥಾನ್ತರಾಸ್ಮರಣ-ಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್। ತಾಸ್ವಪಿ ದಶಾಸ್ವಹಮರ್ಥೋಽನುವರ್ತತ ಇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ||

(ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾರ್ಥವ್ಯಾಘಾತಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ನನು ಸ್ವಾಪಾದಿದಶಾಸ್ವಪಿ ಸವಿಶೇಷೋಽನುಭವೋಽಸ್ತೀತಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್। ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್; ಸ ತ್ವಾತ್ಮಾನುಭವ:।    ಸ ಚ ಸವಿಶೇಷ ಏವೇತಿ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯತೇ। ಇಹ ತು ಸಕಲವಿಷಯವಿರಹಿಣೀ ನಿರಾಶ್ರಯಾ ಚ ಸಂವಿನ್ನಿಷಿಧ್ಯತೇ। ಕೇವಲೈವ ಸಂವಿತ್ ಆತ್ಮಾನುಭವ ಇತಿ ಚೇತ್ ಸಾ ಚ ಸಾಶ್ರಯೇತಿ ಹ್ಯುಪಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ।

(ಉಕ್ತಾರ್ಥನಿಗಮನಮ್)

ಅತೋಽನುಭೂತಿಸ್ಸತೀ ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಪ್ರಾಗಭಾವಂ ನ ಸಾಧಯತೀತಿ ಪ್ರಾಗಭಾವಾಸಿದ್ಧಿರ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್। ಅನುಭೂತೇರನುಭಾವ್ಯತ್ವಸಮ್ಭವೋಪಪಾದನೇನ ಅನ್ಯತೋಽಪ್ಯಸಿದ್ಧಿರ್ನಿರಸ್ತಾ। ತಸ್ಮಾನ್ನ ಪ್ರಾಗಭಾವಾದ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯಾ ಸಂವಿದೋಽನುತ್ಪತ್ತಿರುಪಪತ್ತಿಮತೀ ||

(ಸಂವಿದಃ ಉತ್ಪತ್ತೇರಭಾವಾತ್ ತತ್ಕೃತವಿಕಾರಸ್ಯಾಪ್ಯಭಾವಃ ಇತ್ಯೇತದ್ದೂಷಣಮ್)

ಯದಪ್ಯಸ್ಯಾ ಅನುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ವಿಕಾರಾನ್ತರನಿರಸನಮ್; ತದಪ್ಯನುಪಪನ್ನಮ್, ಪ್ರಾಗಭಾವೇ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್ । ತಸ್ಯ ಹಿ ಜನ್ಮಾಭಾವೇಽಪಿ ವಿನಾಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ। ಭಾವೇಷ್ವಿತಿ ವಿಶೇಷಣೇ ತರ್ಕಕುಶಲತಾಽಽವಿಷ್ಕೃತಾ ಭವತಿ। ತಥಾ ಚ ಭವದಭಿಮತಾಽವಿದ್ಯಾಽನುತ್ಪನ್ನೈವ ವಿವಿಧವಿಕಾರಾಸ್ಪದಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೋದಯಾದನ್ತವತೀ ಚೇತಿ ತಸ್ಯಾಮನೈಕಾನ್ತ್ಯಮ್।   ತದ್ವಿಕಾರಾಸ್ಸರ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾ ಇತಿ ಚೇತ್; ಕಿಂ ಭವತ: ಪರಮಾರ್ಥಭೂತೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ ವಿಕಾರ:? ಯೇನೈತದ್ವಿಶೇಷಣಂ ಅರ್ಥವದ್ಭವತಿ। ನ ಹ್ಯಸಾವಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ||

(ಅಜ್ಞಚ್ವಸ್ಯ ನಾನಾತ್ವಾಭಾವವ್ಯಾಪ್ಯತಾದೂಷಣಮ್)

ಯದಪಿ – ಅನುಭೂತಿರಜತ್ವಾತ್ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ವಿಭಾಗಂ ನ ಸಹತೇ ಇತಿ। ತದಪಿ ನೋಪಪದ್ಯತೇ, ಅಜಸ್ಯೈವಾಽತ್ಮನೋ ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಾದಿಭ್ಯೋ ವಿಭಕ್ತತ್ವಾದನಾದಿತ್ವೇನ ಚಾಭ್ಯುಪಗತಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಆತ್ಮನೋ ವ್ಯತಿರೇಕಸ್ಯಾವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾತ್। ಸ ವಿಭಾಗೋ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪ ಇತಿ ಚೇತ್; ಜನ್ಮಪ್ರತಿಬದ್ಧ: ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕವಿಭಾಗ: ಕಿಂ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಸ್ತ್ವಯಾ?। ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ಆತ್ಮನ: ಪರಮಾರ್ಥತೋ ವಿಭಾಗಾಭಾವೇ ವಸ್ತುತೋ ಹ್ಯವಿದ್ಯೈವ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮಾ। ಅಬಾಧಿತಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸಿದ್ಧದೃಶ್ಯಭೇದಸಮರ್ಥನೇನ ದರ್ಶನಭೇದೋಽಪಿ ಸಮರ್ಥಿತ ಏವ, ಛೇದ್ಯಭೇದಾಚ್ಛೇದನಭೇದವತ್||

(ದೃಶಿತ್ವ-ದೃಶ್ಯತ್ವಹೇತುಕಾನುಮಾನದೂಷಣಮ್)

ಯದಪಿ – ನಾಸ್ಯಾ ದೃಶೇರ್ದೃಶಿಸ್ವರೂಪಾಯಾ ದೃಶ್ಯ: ಕಶ್ಚಿದಪಿ ಧರ್ಮೋಽಸ್ತಿ; ದೃಶ್ಯತ್ವಾದೇವ ತೇಷಾಂ ನ ದೃಶಿಧರ್ಮತ್ವಮ್ ಇತಿ ಚ। ತದಪಿ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗತೈ: ಪ್ರಮಾಣಸಿದ್ಧೈರ್ನಿತ್ಯತ್ವಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದಿಧರ್ಮೈರುಭಯಂ ಅನೈಕಾನ್ತಿಕಮ್। ನ ಚ ತೇ ಸಂವೇದನಮಾತ್ರಮ್, ಸ್ವರೂಪಭೇದಾತ್। ಸ್ವಸತ್ತಯೈವ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಷಯಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶನಂ ಹಿ ಸಂವೇದನಮ್। ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾ ತು ಸ್ವಸತ್ತಯೈವ ಸ್ವಾಶ್ರಯಾಯ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಾ। ಪ್ರಕಾಶಶ್ಚ  ಚಿದಚಿದಶೇಷಪದಾರ್ಥಸಾಧಾರಣಂ ವ್ಯವಹಾರಾನುಗುಣ್ಯಮ್।

ಸರ್ವಕಾಲವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ಹಿ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್। ಏಕತ್ವಮೇಕಸಂಖ್ಯಾವಚ್ಛೇದ ಇತಿ। ತೇಷಾಂ ಜಡತ್ವಾದ್ಯಭಾವರೂಪತಾಯಾಮಪಿ ತಥಾಭೂತೈರಪಿ ಚೈತನ್ಯಧರ್ಮಭೂತೈಸ್ತೈರನೈಕಾನ್ತ್ಯಮಪರಿಹಾರ್ಯಮ್। ಸಂವಿದಿ ತು ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕೇಣ ಜಡತ್ವಾದಿಪ್ರತ್ಯನೀಕತ್ವಮಿತ್ಯಭಾವರೂಪೋ ಭಾವರೂಪೋ ವಾ ಧರ್ಮೋ ನಾಭ್ಯುಪೇತಶ್ಚೇತ್; ತತ್ತಿನ್ನಷೇಧೋಕ್ತ್ಯಾ ಕಿಮಪಿ ನೋಕ್ತಂ ಭವೇತ್||

(ಸಂವಿದಃ ಆತ್ಮತ್ವನಿರಾಕೋಪಕ್ರಮಃ)

ಅಪಿ ಚ ಸಂವಿತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ವಾ ನ ವಾ?। ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ಚೇತ್; ಸಧರ್ಮತಾ ಸ್ಯಾತ್। ನ ಚೇತ್; ತುಚ್ಛತಾ, ಗಗನಕುಸುಮಾದಿವತ್। ಸಿದ್ಧಿರೇವ ಸಂವಿದಿತಿ ಚೇತ್; ಕಸ್ಯ ಕಂ ಪ್ರತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್; ಯದಿ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಿಞ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿ; ಸಾ ತರ್ಹಿ ನ ಸಿದ್ಧಿ:। ಸಿದ್ಧಿರ್ಹಿ ಪುತ್ರತ್ವಮಿವ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಿಞ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿ ಭವತಿ। ಆತ್ಮನ ಇತಿ ಚೇತ್; ಕೋಽಯಮಾತ್ಮಾ? ನನು ಸಂವಿದೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಸತ್ಯಮುಕ್ತಮ್; ದುರುಕ್ತಂ ತು ತತ್। ತಥಾಹಿ; ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಿಞ್ಚಿದರ್ಥಜಾತಂ ಪ್ರತಿ ಸಿದ್ಧಿರೂಪಾ ತತ್ಸಮ್ಬನ್ಧಿನೀ ಸಾ ಸಂವಿತ್ಸ್ವಯಂ ಕಥಮಿವಾಽತ್ಮಭಾವಮನುಭವೇತ್?||

(ಸಂವಿದಃ ಅನಾತ್ಮತ್ವನಿಷ್ಕರ್ಷಣಮ್)

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಅನುಭೂತಿರಿತಿ ಸ್ವಾಶ್ರಯಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಸದ್ಭಾವೇನೈವ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಸ್ತುನೋ ವ್ಯವಹಾರಾನುಗುಣ್ಯಾಪಾದನಸ್ವಭಾವೋ ಜ್ಞಾನಾವಗತಿಸಂವಿದಾದ್ಯಪರನಾಮಾ ಸಕರ್ಮಕೋಽನುಭವಿತುರಾತ್ಮನೋ ಧರ್ಮವಿಶೇಷೋ ಘಟಮಹಂ ಜಾನಾಮೀಮಮರ್ಥಮವಗಚ್ಛಾಮಿ ಪಟಮಹಂ ಸಂವೇದ್ಮಿ ಇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಿಕ: ಪ್ರಸಿದ್ಧ:। ಏತತ್ಸ್ವಭಾವತಯಾ ಹಿ ತಸ್ಯಾಸ್ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾ ಭವತಾಽಪ್ಯುಪಪಾದಿತಾ। ಅಸ್ಯ ಸಕರ್ಮಕಸ್ಯ ಕರ್ತೃಧರ್ಮವಿಶೇಷಸ್ಯ ಕರ್ಮತ್ವವತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮಪಿ ದುರ್ಘಟಮಿತಿ||

(ಸ್ಥಿರತ್ವಾಸ್ಥಿರತ್ವೇ ಅಪಿ ಸಂವಿದನಾತ್ಮತ್ವಸಾಧಕೇ)

ತಥಾಹಿ; ಅಸ್ಯ ಕರ್ತುಸ್ಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಕರ್ತೃಧರ್ಮಸ್ಯ ಸಂವೇದನಾಖ್ಯಸ್ಯ ಸುಖದು:ಖಾದೇರಿವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿ-ನಿರೋಧಾಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೀಕ್ಷ್ಯನ್ತೇ। ಕರ್ತೃಸ್ಥೈರ್ಯಂ ತಾವತ್ ಸ ಏವಾಯಮರ್ಥ: ಪೂರ್ವಂ ಮಯಾಽನುಭೂತ: ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಮ್। ಅಹಂ ಜಾನಾಮಿ, ಅಹಮಜ್ಞಾಸಿಷಂ, ಜ್ಞಾತುರೇವ ಮಮೇದಾನೀಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಷ್ಟಮ್ ಇತಿ ಚ ಸಂವಿದುತ್ಪತ್ತ್ಯಾದಯ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಕುತಸ್ತದೈಕ್ಯಮ್। ಏವಂ ಕ್ಷಣಭಙ್ಗಿನ್ಯಾಸ್ಸಂವಿದ ಆತ್ಮತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪೂರ್ವೇದ್ಯುರ್ದೃಷ್ಟಮಪರೇದ್ಯು: ಇದಹಮದರ್ಶಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ ಚ ನ ಘಟತೇ; ಅನ್ಯೇನಾನುಭೂತಸ್ಯ ನ ಹ್ಯನ್ಯೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಸಮ್ಭವ:||

(ಸಂವಿದಃ ಸ್ಥಿರತ್ವೇಽಪಿ ಅನಾತ್ಮತಾ)

ಕಿಞ್ಚ ಅನುಭೂತೇರಾತ್ಮತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯಾ: ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತಿಸನ್ಧಾನಾಸಮ್ಭವಸ್ತದವಸ್ಥ:।  ಪ್ರತಿಸನ್ಧಾನಂ ಹಿ ಪೂರ್ವಾಪರಕಾಲಸ್ಥಾಯಿನಮನುಭವಿತಾರಮುಪಸ್ಥಾಪಯತಿ; ನಾನುಭೂತಿಮಾತ್ರಮ್। ಅಹಮೇವೇದಂ ಪೂರ್ವಮಪ್ಯನ್ವಭೂವಮಿತಿ। ಭವತೋಽಪ್ಯನುಭೂತೇರ್ನ ಹ್ಯನುಭವಿತೃತ್ವಮಿಷ್ಟಮ್।

(ಕ್ರಿಯಾಯಾಃ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾತ್ ಸಂವಿದಃ ಅನಾತ್ಮತ್ವಮ್)

ಅನುಭೂತಿರನುಭೂತಿಮಾತ್ರಮೇವ। ಸಂವಿನ್ನಾಮ ಕಾಚಿನ್ನಿರಾಶ್ರಯಾ ನಿರ್ವಿಷಯಾ ವಾಽತ್ಯನ್ತಾನುಪಲಬ್ಧೇರ್ನ ಸಮ್ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಉಭಯಾಭ್ಯುಪೇತಾ  ಸಂವಿದೇವಾಽತ್ಮೇತ್ಯುಪಲಬ್ಧಿಪರಾಹತಮ್। ಅನುಭೂತಿಮಾತ್ರಮೇವ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತಿ ನಿಷ್ಕರ್ಷಕಹೇತ್ವಾಭಾಸಾಶ್ಚ ನಿರಾಕೃತಾ:||

(ಆತ್ಮನಃ ಅಹಮರ್ಥತ್ವಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾಬಾಧಕಮ್)

ನನು ಚ ಅಹಂ ಜಾನಾಮಿ ಇತ್ಯಸ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ ಯೋಽನಿದಮಂಶ: ಪ್ರಕಾಶೈಕರಸಶ್ಚಿತ್ಪದಾರ್ಥಸ್ಸ ಆತ್ಮಾ। ತಸ್ಮಿಂಸ್ತದ್ಬಲನಿರ್ಭಾಸಿತತಯಾ ಯುಷ್ಮದರ್ಥಲಕ್ಷಣೋಽಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಸಿಧ್ಯನ್ನಹಮರ್ಥಶ್ಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತಿರೇಕೀ ಯುಷ್ಮದರ್ಥ ಏವ। ನೈತದೇವಮ್, ಅಹಂ ಜಾನಾಮಿ ಇತಿ ಧರ್ಮಧರ್ಮಿತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪ್ರತೀತಿವಿರೋಧಾದೇವ||

(ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ ಅಹಮರ್ಥ ಏವಾತ್ಮಾ)

ಕಿಞ್ಚ

ಅಹಮರ್ಥೋ ನ ಚೇದಾತ್ಮಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಂ ನಾಽತ್ಮನೋ ಭವೇತ್।

ಅಹಂ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಪರಾಗರ್ಥಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗರ್ಥೋ ಹಿ ಭಿದ್ಯತೇ||

(ಮುಮುಕ್ಷೋಃ ಅಭಿಸನ್ಧಿಃ)

ನಿರಸ್ತಾಖಿಲದು:ಖೋಽಹಮನನ್ತಾನನ್ದಭಾಕ್ ಸ್ವರಾಟ್।

ಭವೇಯಮಿತಿ ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೀ ಶ್ರವಣಾದೌ ಪ್ರವರ್ತತೇ||

(ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಅಹಮರ್ಥ ಆತ್ಮಾ)

ಅಹಮರ್ಥವಿನಾಶಶ್ಚೇನ್ಮೋಕ್ಷ ಇತ್ಯಧ್ಯವಸ್ಯತಿ।

ಅಪಸರ್ಪೇದಸೌ ಮೋಕ್ಷಕಥಾಪ್ರಸ್ತಾವಗನ್ಧತ:||

ಮಯಿ ನಷ್ಟೇಽಪಿ ಮತ್ತೋಽನ್ಯಾ ಕಾಚಿಜ್ಜ್ಞಪ್ತಿರವಸ್ಥಿತಾ।

ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಯತ್ನ: ಕಸ್ಯಾಪಿ ನ ಭವಿಷ್ಯತಿ||

ಸ್ವಸಮ್ಬನ್ಧಿತಯಾ ಹ್ಯಸ್ಯಾಸ್ಸತ್ತಾ ವಿಜ್ಞಪ್ತಿತಾದಿ ಚ।

ಸ್ವಸಮ್ಬನ್ಧವಿಯೋಗೇ ತು ಜ್ಞಪ್ತಿರೇವ ನ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ||

ಛೇತ್ತುಶ್ಛೇದ್ಯಸ್ಯ ಚಾಭಾವೇ ಛೇದನಾದೇರಸಿದ್ಧಿವತ್।

ಅತೋಽಹಮರ್ಥೋ ಜ್ಞಾತೈವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮ್||

ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ಕೇನ ಜಾನಾತ್ಯೇವೇತಿ ಚ ಶ್ರುತಿ:।

ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಂ ಪ್ರಾಹು: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ (ಭ.ಗೀ.೧೩.೧) ಇತಿ ಚ ಸ್ಮೃತಿ:||

ನಾಽತ್ಮಾ ಶ್ರುತೇ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೮) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸೂತ್ರಕಾರೋಽಪಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ।

ಜ್ಞೋಽತ ಏವ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೯) ಇತ್ಯತೋ ನಾಽತ್ಮಾ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮಿತಿ ಸ್ಥಿತಮ್||

(ಯುಷ್ಮದಸ್ಮದರ್ಥಯೋಃ ಐಕ್ಯಂ ವ್ಯಾಹತಮ್)

ಅಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯಸಿದ್ಧೋ ಹ್ಯಸ್ಮದರ್ಥ:; ಯುಷ್ಮತ್ಪ್ರತ್ಯಯವಿಷಯೋ ಯುಷ್ಮದರ್ಥ:। ತತ್ರಾಹಂ ಜಾನಾಮೀತಿ ಸಿದ್ಧೋ ಜ್ಞಾತಾ ಯುಷ್ಮದರ್ಥ ಇತಿ ವಚನಂ ಜನನೀ ಮೇ ವನ್ಧ್ಯೇತಿವದ್ವ್ಯಾಹತಾರ್ಥಂ ಚ। ನ ಚಾಸೌ ಜ್ಞಾತಾಽಹಮರ್ಥೋಽನ್ಯಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ: ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತ್ವಾತ್। ಚೈತನ್ಯಸ್ವಭಾವತಾ ಹಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾ। ಯ: ಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವ:; ಸೋಽನನ್ಯಾಧೀನಪ್ರಕಾಶ: ದೀಪವತ್।

(ದೀಪಸ್ಯ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾಭಙ್ಗಪರಿಹಾರೌ)

ನ ಹಿ ದೀಪಾದೇಸ್ಸ್ವಪ್ರಭಾಬಲನಿರ್ಭಾಸಿತತ್ವೇನಾಪ್ರಕಾಶತ್ವಮನ್ಯಾಧೀನಪ್ರಕಾಶತ್ವಂ ಚ। ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ದೀಪಸ್ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶತೇ; ಅನ್ಯಾನಪಿ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ಪ್ರಭಯಾ||

(ಧರ್ಮ-ಧರ್ಮಿಣೋಃ ದ್ವಯೋರಪಿ ಜ್ಞಾನರೂಪತಾ)

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯಥೈಕಮೇವ ತೇಜೋದ್ರವ್ಯಂ ಪ್ರಭಾಪ್ರಭಾವದ್ರೂಪೇಣಾವತಿಷ್ಠತೇ। ಯದ್ಯಪಿ ಪ್ರಭಾ ಪ್ರಭಾವದ್ದ್ರವ್ಯಗುಣಭೂತಾ ತಥಾಽಪಿ ತೇಜೋದ್ರವ್ಯಮೇವ, ನ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿವದ್ಗುಣ:। ಸ್ವಾಶ್ರಯಾದನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾದ್ರೂಪವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ಶೌಕ್ಲ್ಯಾದಿವೈಧರ್ಮ್ಯಾತ್; ಪ್ರಕಾಶವತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ತೇಜೋದ್ರವ್ಯಮೇವ; ನಾರ್ಥಾನ್ತರಮ್। ಪ್ರಕಾಶವತ್ತ್ವಞ್ಚ ಸ್ವಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಾತ್।

ಅಸ್ಯಾಸ್ತು ಗುಣತ್ವವ್ಯವಹಾರೋ ನಿತ್ಯತದಾಶ್ರಯತ್ವತಚ್ಛೇಷತ್ವನಿಬನ್ಧನ:|| ನ ಚಾಽಶ್ರಯಾವಯವಾ ಏವ ವಿಶೀರ್ಣಾ: ಪ್ರಚರನ್ತ: ಪ್ರಭೇತ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ; ಮಣಿದ್ಯುಮಿಣಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ವಿನಾಶಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್||

ದೀಪೇಽಪ್ಯವಯವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿ: ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಸ್ಯಾತ್। ನಹಿ ವಿಶರಣಸ್ವಭಾವಾವಯವಾ ದೀಪಾಶ್ಚತುರಙ್ಗುಲಮಾತ್ರಂ ನಿಯಮೇನ ಪಿಣ್ಡೀಭೂತಾ ಊರ್ಧ್ವಮುದ್ಗಮ್ಯ ತತ: ಪಶ್ಚಾದ್ಯುಗಪದೇವ ತಿರ್ಯಗೂರ್ಧ್ವಮಧಶ್ಚೈಕರೂಪಾ ವಿಶೀರ್ಣಾ: ಪ್ರಚರನ್ತೀತಿ ಶಕ್ಯಂ ವಕ್ತುಮ್ । ಅತಸ್ಸಪ್ರಭಾಕಾ ಏವ ದೀಪಾ: ಪ್ರತಿಕ್ಷಣಮುತ್ಪನ್ನಾ ವಿನಶ್ಯನ್ತೀತಿ ಪುಷ್ಕಲಕಾರಣಕ್ರಮೋಪನಿಪಾತಾತ್ ತದ್ವಿನಾಶೇ ವಿನಾಶಾಚ್ಚಾವಗಮ್ಯತೇ। ಪ್ರಭಾಯಾಸ್ಸ್ವಾಶ್ರಯಸಮೀಪೇ ಪ್ರಕಾಶಾಧಿಕ್ಯಮೌಷ್ಣ್ಯಾಧಿಕ್ಯಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಪಲಬ್ಧಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ಯಮ್ ಅಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮೌಷ್ಣ್ಯಾದಿವತ್। ಏವಮಾತ್ಮಾ ಚಿದ್ರೂಪ ಏವ ಚೈತನ್ಯಗುಣ ಇತಿ।

(ಚಿದ್ರೂಪತಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾರೂಪಾ)

ಚಿದ್ರೂಪತಾ ಹಿ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶತಾ|| ತಥಾಹಿ ಶ್ರುತಯ: – ಸ ಯಥಾ ಸೈನ್ಧವಘನೋಽನನ್ತರೋಽಬಾಹ್ಯ: ಕೃತ್ಸ್ನೋ ರಸಘನ ಏವ, ಏವಂ ವಾ ಅರೇಽಯಮಾತ್ಮಾಽನನ್ತರೋಽಬಾಹ್ಯ: ಕೃತ್ಸ್ನ: ಪ್ರಜ್ಞಾನಘನ ಏವ (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೧೩), ವಿಜ್ಞಾನಘನ ಏವ (ಬೃ.ಉ.೪.೪.೧೨), ಅತ್ರಾಯಂ ಪುರುಷಸ್ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿರ್ಭವತಿ (ಬೃ.ಉ.೬.೩.೯), ನ ವಿಜ್ಞಾತುರ್ವಿಜ್ಞಾತೇರ್ವಿಪರಿಲೋಪೋ ವಿದ್ಯತೇ (ಬೃ.ಉ.೬.೩.೧೦), ಅಥ ಯೋ ವೇದೇದಂ ಜಿಘ್ರಾಣೀತಿ ಸ ಆತ್ಮಾ (ಬೃ.ಉ.೬.೩.೩೦), ಕತಮ ಆತ್ಮಾ ಯೋಽಯಂ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ: ಪ್ರಾಣೇಷು ಹೃದ್ಯನ್ತರ್ಜ್ಯೋತಿ: ಪುರುಷ: (ಛಾ.ಉ.೮.೧೨.೪), ಏಷ ಹಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ರಸಿಯತಾ ಘ್ರಾತಾ ಮನ್ತಾ ಬೋದ್ಧಾ ಕರ್ತಾ ವಿಜ್ಞಾನಾತ್ಮಾ ಪುರುಷ: (ಬೃ.೬.೩.೭), ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ (ಪ್ರಶ್ನ.ಉ.೪.ಪ್ರಶ್ನ), ಜಾನಾತ್ಯೇವಾಯಂ ಪುರುಷ:, ನ ಪಶ್ಯೋ ಮೃತ್ಯುಂ ಪಶ್ಯತಿ ನ ರೋಗಂ ನೋತ ದು:ಖತಾಮ್ ಸ ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷ: (ಛಾ.೭.೨೬.೨), ನೋಪಜನಂ ಸ್ಮರನ್ನಿದಂ ಶರೀರಮ್ (ಛಾ.ಉ.೮.೧೨.೩), ಏವಮೇವಾಸ್ಯ ಪರಿದ್ರಷ್ಟುರಿಮಾಷ್ಷೋಡಶಕಲಾ: ಪುರುಷಾಯಣಾ: ಪುರುಷಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಸ್ತಂಗಚ್ಛನ್ತಿ (ಪ್ರ.ಉ.೬.೫) ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾನ್ಮನೋಮಯಾದನ್ಯೋಽನ್ತರ ಆತ್ಮಾ ವಿಜ್ಞಾನಮಯ: (ತೈ.ಆನ.೪.೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ:। ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಜ್ಞೋಽತಏವ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೯) ಇತಿ|| ಅತಸ್ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೋಽಯಮಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತೈವ, ನ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಮ್ ||

(ಸಂವಿದಃ ಅನಾತ್ಮತ್ವೋಪಪಾದಕಾಃ ತರ್ಕಾಃ)

ಪ್ರಕಾಶತ್ವಾದೇವ ಕಸ್ಯಚಿದೇವ ಭವೇತ್ಪ್ರಕಾಶ:, ದೀಪಾದಿಪ್ರಕಾಶವತ್। ತಸ್ಮಾನ್ನಾಽತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತಿ ಸಂವಿತ್। ಸಂವಿದನುಭೂತಿಜ್ಞಾನಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ಸಮ್ಬನ್ಧಿಶಬ್ದಾ ಇತಿ ಚ ಶಬ್ದಾರ್ಥವಿದ:। ನ ಹಿ ಲೋಕವೇದಯೋರ್ಜಾನಾತೀತ್ಯಾದೇರಕರ್ಮಕಸ್ಯಾಕರ್ತೃಕಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಯೋಗೋ ದೃಷ್ಟಚರ:||

(ಸಂವಿದಾತ್ಮತ್ವೇ ಅಜಡತ್ವಂ ನ ಹೇತುಃ)

ಯಚ್ಚೋಕ್ತಮಜಡತ್ವಾತ್ಸಂವಿದೇವಾಽತ್ಮೇತಿ; ತತ್ರೇದಂ ಪ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್, ಅಜಡತ್ವಮಿತಿ ಕಿಮಭಿಪ್ರೇತಮ್? ಸ್ವಸತ್ತಾಪ್ರಯುಕ್ತಪ್ರಕಾಶತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್; ತಥಾ ಸತಿ ದೀಪಾದಿಷ್ವನೈಕಾನ್ತ್ಯಮ್। ಸಂವಿದತಿರಿಕ್ತಪ್ರಕಾಶ-ಧರ್ಮಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನಾಸಿದ್ಧಿರ್ವಿರೋಧಶ್ಚ। ಅವ್ಯಭಿಚರಿತಪ್ರಕಾಶಸತ್ತಾಕತ್ವಮಪಿ ಸುಖಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರಾನ್ನಿರಸ್ತಮ್||

ಯದ್ಯುಚ್ಯೇತ –  ಸುಖಾದಿರವ್ಯಭಿಚರಿತಪ್ರಕಾಶೋಽಪ್ಯನ್ಯಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತಯಾ ಘಟಾದಿವಜ್ಜ್ಡತ್ವೇನ ಅನಾಽತ್ಮಾ – ಇತಿ। ಜ್ಞಾನಂ ನ ಕಿಂ ಸ್ವಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶತೇ? ತದಪಿ ಹ್ಯನ್ಯಸ್ಯೈವಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುರವಭಾಸತೇ, ಅಹಂ ಸುಖೀತಿವಜ್ಜಾನಾಮ್ಯಹಮಿತಿ। ಅತಸ್ಸ್ವಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವರೂಪಮಜಡತ್ವಂ ಸಂವಿದ್ಯಸಿದ್ಧಮ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವಸತ್ತಯೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯನ್ನಜಡೋಽಹಮರ್ಥ ಏವಾಽತ್ಮಾ ||

(ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾಶರೂಪತಾಯಾಂ ಹೇತುಃ)

ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಕಾಶತಾ ತತ್ಸಂಬನ್ಧಾಯತ್ತಾ। ತತ್ಕೃತಮೇವ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖಾದೇರಿವ ಸ್ವಾಶ್ರಯಚೇತನಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಟತ್ವಮಿತರಂ ಪ್ರತ್ಯಪ್ರಕಟತ್ವಂ ಚ। ಅತೋ ನ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮಾತ್ಮಾ, ಅಪಿ ತು ಜ್ಞಾತೈವಾಹಮರ್ಥ:||

(ಅಹಮರ್ಥಃ ನ ಭ್ರಾನ್ತಿಸಿದ್ಧಃ)

ಅಥ ಯದುಕ್ತಮ್ – ಅನುಭೂತಿ: ಪರಮಾರ್ಥತೋ ನಿರ್ವಿಷಯಾ ನಿರಾಶ್ರಯಾ ಚ ಸತೀ ಭ್ರಾನ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತೃತಯಾಽವಭಾಸತೇ, ರಜತತಯೇವ ಶುಕ್ತಿ: ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾನುಪಪತ್ತೇ: ಇತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್; ತಥಾ ಸತ್ಯನುಭವಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾನುಭವಿತಾಽಹಮರ್ಥ: ಪ್ರತೀಯೇತ, ಅನುಭೂತಿರಹಮ್ ಇತಿ ಪುರೋಽವಸ್ಥಿತಭಾಸ್ವರದ್ರವ್ಯಾಕಾರತಯಾ ರಜತಾದಿರಿವ। ಅತ್ರ ತು ಪೃಥಗವಭಾಸಮಾನೈವೇಯಮನುಭೂತಿರರ್ಥಾನ್ತರಮಹಮರ್ಥಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ, ದಣ್ಡ ಇವ ದೇವದತ್ತಮ್। ತಥಾ ಹಿ ಅನುಭವಾಭ್ಯಹಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತೀತಿ:। ತದೇವಮಸ್ಮದರ್ಥಮನುಭೂತಿವಿಶಿಷ್ಟಂ  ಪ್ರಕಾಶಯನ್ನನುಭವಾಮ್ಯಹಮಿತಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ದಣ್ಡಮಾತ್ರೇ ದಣ್ಡೀ ದೇವದತ್ತ: ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯಯವದ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಾನುಭೂತಿ-ಮಾತ್ರಾವಲಮ್ಬನ: ಕಥಮಿವ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯೇತ?

(ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಮಿಥ್ಯೇತ್ಯೇತತ್ ನಿರ್ಯುಕ್ತಿಕಮ್)

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ ಸ್ಥೂಲೋಽಹಮಿತ್ಯಾದಿದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವತ ಏವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಪ್ರತಿಭಾಸನಾತ್ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾ – ಇತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್; ಆತ್ಮತಯಾ ಅಭಿಮತಾಯಾ ಅನುಭೂತೇರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್, ತದ್ವತ ಏವ ಪ್ರತೀತೇ:। ಸಕಲೇತರೋಪಮರ್ದಿತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾಬಾಧಿತತ್ವೇನಾನುಭೂತೇರ್ನ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ಹನ್ತೈವಂ ಸತಿ ತದಬಾಧಾದೇವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ನ ಮಿಥ್ಯಾ।

(ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸ್ಯ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕತ್ವಾನುವಾದಃ)

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ – ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ಯಽತ್ಮನೋ ಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾಕರ್ತೃತ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ। ಅತೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಂ ಜಡಂ ವಿಕಾರಾಸ್ಪದಾವ್ಯಕ್ತಪರಿಣಾಮಾಹಙ್ಕಾರಗ್ರನ್ಥಿಸ್ಥಮಿತಿ ನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಾತ್ಮನ:, ಅಪಿ ತ್ವನ್ತ:ಕರಣರೂಪಸ್ಯಾಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ । ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿರ್ಹಿ ರೂಪಾದಿವದ್ದೃಶ್ಯಧರ್ಮ:; ಕರ್ತೃತ್ವೇಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯಗೋಚರತ್ವೇ ಚಾತ್ಮನೋಽಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಮಾನೇ ದೇಹಸ್ಯೇವಾನಾತ್ಮತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವಜಡತ್ವಾದಿ ಪ್ರಸಙ್ಗಶ್ಚೇತಿ ||

(ಅನೂದಿತಾರ್ಥದೂಷಣಮ್)

ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ- ದೇಹಸ್ಯೇವಾಚೇತನತ್ವಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮತ್ವದೃಶ್ಯತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವಪರಾರ್ಥತ್ವಾದಿಯೋಗಾತ್ ಅನ್ತ:-ಕರಣರೂಪಸ್ಯ ಅಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ, ಚೇತನಾಸಾಧಾರಣಸ್ವಭಾವತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸ್ಯ||

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯಥಾ ದೇಹಾದಿರ್ದೃಶ್ಯತ್ವಪರಾಕ್ತ್ವಾದಿಹೇತುಭಿಸ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಾದೇರ್ವಿವಿಚ್ಯತೇ, ಏವಮನ್ತ:ಕರಣರೂಪಾಹಙ್ಕಾರೋಽಪಿ ತದ್ದ್ರವ್ಯತ್ವಾದೇವ ತೈರೇವ ಹೇತುಭಿಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಿವಿಚ್ಯತೇ – ಇತಿ।

ಅತೋ ವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ, ದೃಶಿತ್ವವತ್। ಯಥಾ ದೃಶಿತ್ವಂ ತತ್ಕರ್ಮಣೋಽಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ ನಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ, ತಥಾ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ನ ತತ್ಕರ್ಮಣೋಽಭ್ಯುಗನ್ತವ್ಯಮ್||

(ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ನ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಮ್)

ನ ಚ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಮ್, ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಹಿ ಜ್ಞಾನಗುಣಾಶ್ರಯತ್ವಮ್। ಜ್ಞಾನಂ ಚಾಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಧರ್ಮತ್ವೇನ ನಿತ್ಯಮ್। ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚಾಽತ್ಮನೋ ನಾತ್ಮಾ ಶ್ರುತೇ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಕ್ಷ್ಯತಿ। ಜ್ಞೋಽತ ಏವ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶೇನ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಿಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ। ಅಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಮಣಿಪ್ರಭೃತೀನಾಂ ಪ್ರಭಾಶ್ರಯತ್ವಮಿವ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।

(ಸ್ವಭಾವತೋ ಜ್ಞಾನವಾನಪಿ ನ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಜೀವಃ)

ಸ್ವಯಮಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಸಙ್ಕೋಚವಿಕಾಸಾರ್ಹಾಮಿತ್ಯುಪಪಾದಯಿಷ್ಯಾಮ: || ಅತಃ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕರ್ಮಣಾ ಸಙ್ಕುಚಿತಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಾನುಗುಣಂ ತರತಮಭಾವೇನ ವರ್ತತೇ । ತಚ್ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯದ್ವಾರೇಣ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್ । ತಮಿಮಮ್ ಇನ್ದ್ರಿಯದ್ವಾರಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರಸರಮಪೇಕ್ಷ್ಯ ಉದಯಾಸ್ತಮಯವ್ಯಪದೇಶಃ ಪ್ರವರ್ತತೇ ।

(ಆತ್ಮನಃ ಜ್ಞಾನಸಙ್ಕೋಚವಿಕಾಸಾತ್ಮಕವಿಕಾರಿತ್ವಸಮ್ಮತಿಃ)

ಜ್ಞಾನಪ್ರಸರೇ ತು ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಅಸ್ತ್ಯೇವ । ತಚ್ಚ ನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಮ್, ಅಪಿ ತು ಕರ್ಮಕೃತಮಿತಿ, ಅವಿಕ್ರಿಯಸ್ವರೂಪ ಏವ ಆತ್ಮಾ । ಏವಂ ರೂಪವಿಕ್ರಿಯಾತ್ಮಕಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಏವ ಇತಿ ನ ಕದಾಚಿದಪಿ ಜಡಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಸಮ್ಭವಃ  ||

(ಚಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ಜ್ಞಾತೃತ್ವನಿರ್ವಾಹನಿರಾಸಃ)

ಜಡಸ್ವರೂಪಸ್ಯಾಪಿ ಅಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ ಚಿತ್ಸಂನಿಧಾನೇನ ತಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತ್ಯಾ ತತ್ಸಮ್ಭವ ಇತಿ ಚೇತ್; ಕೇಯಂ ಚಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತಿ:? ಕಿಮಹಙ್ಕಾರಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತಿಸ್ಸಂವಿದ:? ಉತ ಸಂವಿಚ್ಛಾಯಾಪತ್ತಿರಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ?||

ನ ತಾವತ್ಸಂವಿದ:, ಸಂವಿದೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್। ನಾಪ್ಯಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ, ಉಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತಸ್ಯ  ಜಡಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಯೋಗಾತ್,  ದ್ವಯೋರಪ್ಯಚಾಕ್ಷುಷತ್ವಾಚ್ಚ, ನ ಹ್ಯಚಾಕ್ಷುಷಾಣಾಂ ಛಾಯಾ ದೃಷ್ಟಾ||

(ಚಿತ್ಸಂಪರ್ಕೇಣ ಜ್ಞಾತೃತ್ವನಿರ್ವಾಹನಿರಾಸಃ)

ಅಥ – ಅಗ್ನಿಸಂಪರ್ಕಾದಯ:ಪಿಣ್ಡೌಷ್ಣ್ಯವಚ್ಚಿತ್ಸಂಪರ್ಕಾಜ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವೋಪಲಬ್ಧಿ: – ಇತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್, ಸಂವಿದಿ ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ನ ತತ್ಸಂಪರ್ಕಾದಹಙ್ಕಾರೇ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ತದುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ । ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ತ್ವಚೇತನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಸಮ್ಭವಾದೇವ ಸುತರಾಂ ನ ತತ್ಸಂಪರ್ಕಾತ್ಸಂವಿದಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ತದುಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ||

(ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಪಕ್ಷಸ್ಯ ದೂಷಣಮ್)

ಯದಪ್ಯುಕ್ತಮ್ – ಉಭಯತ್ರ ನ ವಸ್ತುತೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಸ್ತಿ। ಅಹಙ್ಕಾರಸ್ತ್ವನುಭೂತೇರಭಿವ್ಯಞ್ಜಕ:            ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥಾಮೇವ ಅನುಭೂತಿಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ, ಆದರ್ಶಾದಿವತ್, ಇತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್, ಆತ್ಮನಸ್ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷೋ ಜಡಸ್ವರೂಪಾಹಙ್ಕಾರಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್|| ತದುಕ್ತಂ –

ಶಾನ್ತಾಙ್ಗಾರ ಇವಾಽದಿತ್ಯಮಹಙ್ಕಾರೋ ಜಡಾತ್ಮಕ:।

ಸ್ವಯಂಜ್ಯೋತಿಷಮಾತ್ಮಾನಂ ವ್ಯನಕ್ತೀತಿ ನ ಯುಕ್ತಿಮತ್|| (ಆತ್ಮಸಿದ್ಧಿ:) ಇತಿ

ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಾನುಭವಾಧೀನಸಿದ್ಧಯೋ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪದಾರ್ಥಾ:। ತತ್ರ ತದಾಯತ್ತಪ್ರಕಾಶೋಽಚಿತ್ ಅಹಙ್ಕಾರ: ಅನುದಿತಾನಸ್ತಮಿತಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶಮಶೇಷಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಹೇತುಭೂತಮನುಭವಮಭಿವ್ಯನಕ್ತೀತ್ಯಾತ್ಮವಿದ: ಪರಿಹಸನ್ತಿ।

(ಉಕ್ತವ್ಯಙ್ಕ್ತೃವ್ಯಙ್ಗ್ಯಭಾವಃ ತಯೋರ್ಮಿಥೋಽನುಪಪನ್ನಃ)

ಕಿಞ್ಚ ಅಹಙ್ಕಾರಾನುಭವಯೋಸ್ಸ್ವಭಾವವಿರೋಧಾದನುಭೂತೇರನನುಭೂತಿತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗಾಚ್ಚ ನ ವ್ಯಙ್ಕ್ತೃವ್ಯಙ್ಗ್ಯ-ಭಾವ:। ಯಥೋಕ್ತಂ-

ವ್ಯಙ್ಕ್ತೃವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವಮನ್ಯೋನ್ಯಂ ನ ಚ ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯತ:।

ವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವೇಽನನುಭೂತಿತ್ವಮಾತ್ಮನಿ ಸ್ಯಾದ್ಯಥಾ ಘಟೇ|| (ಆತ್ಮಸಿದ್ಧಿ:) ಇತಿ||

ನ ಚ ರವಿಕರನಿಕರಾಣಾಂ ಸ್ವಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಕರತಲಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವವತ್ಸಂವಿದಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಾಹಙ್ಕಾರ-ಅಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವಂ ಸಂವಿದಸ್ಸಾಧೀಯ:, ತತ್ರಾಪಿ ರವಿಕರನಿಕರಾಣಾಂ ಕರತಲಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ಕರತಲಪ್ರತಿಹತಗತಯೋ ಹಿ ರಶ್ಮಯೋ ಬಹುಲಾಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ಫುಟತರಮುಪಲಭ್ಯನ್ತ ಇತಿ ತದ್ಬಾಹುಲ್ಯಮಾತ್ರಹೇತುತ್ವಾತ್ ಕರತಲಸ್ಯ ನಾಭಿವ್ಯಞ್ಜಕತ್ವಮ್||

(ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ದೂಷಣಮ್)

ಕಿಂಚಾಸ್ಯ ಸಂವಿತ್ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋಽಹಂಕಾರನಿರ್ವರ್ತ್ಯಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ: ಕಿಂರೂಪಾ। ನ ತಾವದುತ್ಪತ್ತಿ:,  ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧತಯಾಽನನ್ಯೋತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್। ನಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಕಾಶನಮ್, ತಸ್ಯಾನುಭವಾನ್ತರಾನನುಭಾವ್ಯತ್ವಾತ್।

ತತ ಏವ ಚ ನ ತದನುಭವಸಾಧನಾನುಗ್ರಹ:। ಸ ಹಿ ದ್ವಿಧಾ; ಜ್ಞೇಯಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಸಂಬನ್ಧಹೇತುತ್ವೇನ ವಾ, ಯಥಾ ಜಾತಿರ್ನಿಜಮುಖಾದಿಗ್ರಹಣೇ ವ್ಯಕ್ತಿದರ್ಪಣಾದೀನಾಂ ನಯನಾದೀನ್ದ್ರಿಯಸಂಬನ್ಧಹೇತುತ್ವೇನ; ಬೋದ್ಧೃಗತಕಲ್ಮಷಾಪನಯನೇನ ವಾ, ಯಥಾ ಪರತತ್ತ್ವಾವಬೋಧನಸಾಧನಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಶಮದಮಾದಿನಾ। ಯಥೋಕ್ತಮ್ – ಕರಣಾನಾಮಭೂತಿತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಸಂಬನ್ಧಹೇತುತಾ । – (ಆತ್ಮಸಿದ್ಧಿ:) ಇತಿ||

(ಅನುಭೂತೇಃ ಅನುಭಾವ್ಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯ ಅನುಗ್ರಹಪಕ್ಷದೂಷಣಮ್)

ಕಿಂಞ್ಚ ಅನುಭೂತೇರನುಭಾವ್ಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪ್ಯಹಮರ್ಥೇನ ನ ತದನುಭವಸಾಧನಾನುಗ್ರಹ: ಸುವಚ:; ಸ ಹ್ಯನುಭಾವ್ಯಾನುಭವೋತ್ಪತ್ತಿಪ್ರತಿಬನ್ಧನಿರಸನೇನ ಭವೇತ್। ಯಥಾ ರೂಪಾದಿಗ್ರಹಣೋತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಿಸಂತಮಸನಿರಸನೇನ ಚಕ್ಷುಷೋ ದೀಪಾದಿನಾ। ನ ಚೇಹ ತಥಾವಿಧಂ ನಿರಸನೀಯಂ ಸಮ್ಭಾವ್ಯತೇ। ನ ತಾವತ್ಸಂವಿದಾತ್ಮಗತಂ ತಜ್ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿನಿರೋಧಿ ಕಿಞ್ಚಿಚದಪ್ಯಹಂಕಾರಾಪನೇಯಮಸ್ತಿ। ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಚೇತ್; ನ,  ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಹಂಕಾರಾಪನೋದ್ಯತ್ವಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್। ಜ್ಞಾನಮೇವ ಹ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಮ್  ||

(ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವಃ)

ನ ಚ ಸಂವಿದಾಶ್ರಯತ್ವಮಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಮ್ಭವತಿ; ಜ್ಞಾನಸಮಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾತ್ ತತ್ಸಮಾನವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾತೃಭಾವವಿಷಯಭಾವವಿರಹಿತೇ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ಸಾಕ್ಷಿಣಿ ನಾಜ್ಞಾನಂ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತಿ; ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿಶೂನ್ಯತ್ವೇನ ಘಟಾದೇರ್ನಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಮ್। ತಥಾ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇಽಪಿ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾಭಾವೇನ ನಾಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್  ||

(ಸಂವಿದಾಶ್ರಿತತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾಽಪಿ ದೂಷಣಮ್)

ಸಂವಿದೋಽಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ ಆತ್ಮತಯಾಽಭ್ಯುಪಗತಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾಭಾವೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ನ ತದ್ಗತಾಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿ:। ಜ್ಞಾನಂ ಹಿ ಸ್ವವಿಷಯ ಏವಾಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಯತಿ, ಯಥಾ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ। ಅತೋ ನ ಕೇನಾಪಿ ಕದಾಚಿತ್ಸಂವಿದಾಶ್ರಯಮಜ್ಞಾನಮುಚ್ಛಿದ್ಯೇತ।

(ಅಜ್ಞಾನಂ ನ ಅನಿರ್ವಚನೀಯಮ್, ನಾಪಿ ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವಃ)

ಅಸ್ಯ ಚ ಸದಸದನಿರ್ವಚನೀಯಸ್ಯಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮೇವ ದುರ್ನಿರೂಪಮಿತ್ಯುಪರಿಷ್ಟಾದ್ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ಜ್ಞಾನಪ್ರಾಗಭಾವರೂಪಸ್ಯ ಚಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೋತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಿತ್ವಾಭಾವೇನ ನ ತನ್ನಿರಸನೇನ ತಜ್ಜ್ಞಾನಸಾಧನಾನುಗ್ರಹ:। ಅತೋ ನ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣಾಹಙ್ಕಾರೇಣಾನುಭೂತೇರಭಿವ್ಯಕ್ತಿ:।

(ಸ್ವಾತ್ಮಸ್ಥತಯಾ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇಃ ದೂಷಣಮ್)

ನ ಚ ಸ್ವಾಶ್ರಯತಯಾಽಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಾಭಿವ್ಯಞ್ಜನಮಭಿವ್ಯಞ್ಜಕಾನಾಂ ಸ್ವಭಾವ:, ಪ್ರದೀಪಾದಿಷ್ವದರ್ಶನಾತ್, ಯಥಾವಸ್ಥಿತಪದಾರ್ಥಪ್ರತೀತ್ಯನುಗುಣಸ್ವಾಭಾವ್ಯಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನತತ್ಸಾಧನಯೋರನುಗ್ರಾಹಕಸ್ಯ ಚ। ತಚ್ಚ ಸ್ವತ: ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧಮ್। ನ ಚ ದರ್ಪಣಾದಿರ್ಮುಖಾದೇರಿಭವ್ಯಞ್ಜಕ:, ಅಪಿ ತು ಚಾಕ್ಷುಷತೇಜ:ಪ್ರತಿಫಲನರೂಪದೋಷಹೇತು:। ತದ್ದೋಷಕೃತಶ್ಚ ತತ್ರಾನ್ಯಥಾವಭಾಸ:। ಅಭಿವ್ಯಞ್ಜಕಸ್ತ್ವಾಲೋಕಾದಿರೇವ। ನ ಚೇಹ ತಥಾಹಙ್ಕಾರೇಣ ಸಂವಿದಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶಾಯಾಂ ತಾದೃಶದೋಷಾಪಾದನಂ ಸಂಭವತಿ। ವ್ಯಕ್ತೇಸ್ತು ಜಾತಿರಾಕಾರ ಇತಿ ತದಾಶ್ರಯತಯಾ ಪ್ರತೀತಿ:; ನ ತು ವ್ಯಕ್ತಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯತ್ವಾತ್।

ಅತೋಽನ್ತ:ಕರಣಭೂತಾಹಙ್ಕಾರಸ್ಥತಯಾ ಸಂವಿದುಪಲಬ್ಧೇರ್ವಸ್ತುತೋ ದೋಷತೋ ವಾ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಿಹ ಕಾರಣಮಿತಿ ನಾಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ತಥೋಪಲಬ್ಧಿರ್ವಾ। ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ವತ ಏವ ಜ್ಞಾತೃತಯಾ ಸಿದ್ಧ್ಯನ್ನಹಮರ್ಥ ಏವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ; ನ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮ್ ಅಹಂಭಾವವಿಗಮೇ ತು ಜ್ಞಪ್ತೇರಪಿ ನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ತ್ವಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್||

(ಸುಪ್ತೌ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಅವಿಶದಸ್ಫುರಣಮ್)

ತಮೋಗುಣಾಭಿಭವಾತ್ ಪರಾಗರ್ಥಾನುಭವಾಭಾವಾಚ್ಚ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಸ್ಫುಟಪ್ರತಿಭಾಸಾಭಾವೇಽಪ್ಯಾಪ್ರಬೋಧಾತ್ ಅಹಮಿತ್ಯೇಕಾಕಾರೇಣಾಽತ್ಮನಸ್ಸ್ಫುರಣಾತ್ಸುಷುಪ್ತಾವಪಿ ನಾಹಂಭಾವವಿಗಮ:। ಭವದಭಿಮತಾಯಾ ಅನುಭೂತೇರಪಿ ತಥೈವ ಪ್ರಥೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್।

(ಸ್ವಪಕ್ಷೇ ಪ್ರಮಾಣಾನುರೋಧಃ, ಪರಪಕ್ಷೇ ತದನನುರೋಧಶ್ಚ)

ನ ಹಿ ಸುಷುಪ್ತೋತ್ಥಿತ: ಕಶ್ಚಿದಹಂಭಾವವಿಯುಕ್ತಾರ್ಥಾನ್ತರಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಕಾರಾ ಜ್ಞಪ್ತಿರಹಮಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿತಯಾ ಅವತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯೇವಂವಿಧಾಂ ಸ್ವಾಪಸಮಕಾಲಾಮನುಭೂತಿಂ ಪರಾಮೃಶತಿ । ಏವಂ ಹಿ ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶ:, ಸುಖಮಹಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತಿ । ಅನೇನ ಪ್ರತ್ಯವಮರ್ಶೇನ ತದಾನೀಮಪ್ಯಹಮರ್ಥಸ್ಯೈವಾಽತ್ಮನಸ್ಸುಖಿತ್ವಂ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ  ಚ ಜ್ಞಾಯತೇ||

(ಉಕ್ತೇ ಪರಾಮರ್ಶೇ ಪರೋಕ್ತಾಯಾಃ ಅನ್ಯಾಸಿದ್ಧೇಃ ಪರಿಹಾರಃ)

ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ, ಯಥೇದಾನೀಂ ಸುಖಂ ಭವತಿ; ತಥಾ ತದಾನೀಮಸ್ವಾಪ್ಸಮಿತ್ಯೇಷಾ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರಿತಿ; ಅತದ್ರೂಪತ್ವಾತ್ಪ್ರತಿಪತ್ತೇ:। ನ ಚಾಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಽತ್ಮನೋಽಸ್ಥಿರತ್ವೇನ ತದಾನೀಮಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಸುಖಿತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿ:। ಯತಸ್ಸುಷುಪ್ತಿದಶಾಯಾ: ಪ್ರಾಗನುಭೂತಂ ವಸ್ತು ಸುಪ್ತೋತ್ಥಿತೋ ಮಯೇದಂ ಕೃತಂ, ಮಯೇದಮನುಭೂತಂ ಅಹಮೇತದವೋಚಮ್ ಇತಿ ಪರಾಮೃಶತಿ।

(ಅಹಮರ್ಥಾನನುಭವಸಾಧಕನಿಷೇಧಸಾಮಾನ್ಯವಿಷಯಪರಾಮರ್ಶಮಾದಾಯ ಶಙ್ಕಾಸಮಾಧಾನೇ)

ಏತಾವನ್ತಂ ಕಾಲಂ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಹಮಜ್ಞಾಸಿಷಮ್ ಇತಿ ಚ ಪರಾಮೃಶತೀತಿ ಚೇತ್, ತತ: ಕಿಮ್? ನ ಕಿಞ್ಚಿದಿತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರತಿಷೇಧ ಇತಿ ಚೇತ್; ನ, ನಾಹಮವೇದಿಷಮ್ ಇತಿ ವೇದಿತುರಹಮರ್ಥಸ್ಯೈವಾನುವೃತ್ತೇ: ವೇದ್ಯವಿಷಯೋ ಹಿ ಸ ಪ್ರತಿಷೇಧ:। ನ ಕಿಞ್ಚಿದಿತಿ ನಿಷೇಧಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನವಿಷಯತ್ವೇ ಭವದಭಿಮತಾ ಅನುಭೂತಿರಪಿ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾ ಸ್ಯಾತ್।

(ಅನುಭೂತೇಃ ನ ನಿಷೇಧಃ, ಕಿನ್ತು ತದನುವೃತ್ತೇಃ, ಇತ್ಯಾಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಸುಷುಪ್ತಿಸಮಯೇ ತ್ವನುಸನ್ಧೀಯಮಾನಮಹಮರ್ಥಮಾತ್ಮನಂ ಜ್ಞಾತಾರಮಹಮಿತಿ ಪರಾಮೃಶ್ಯ ನ ಕಿಞ್ಚಿದವೇದಿಷಮಿತಿ ವೇದನೇ ತಸ್ಯ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯಮಾನೇ ತಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ ನಿಷಿಧ್ಯಮಾನಾಯಾ ವಿತ್ತೇಸ್ಸಿದ್ಧಿಮನುವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುರಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಚಾಸಿದ್ಧಿಮನೇನೈವ ನ ಕಿಞ್ಚಿದಹಮವೇದಿಷಮ್ ಇತಿ ಪರಾಮರ್ಶೇನ ಸಾಧಯಂಸ್ತಮಿಮಮರ್ಥಂ ದೇವಾನಾಮೇವ ಸಾಧಯತು||

(ನಿಷೇಧವಿಶೇಷವಿಷಯಪರಾಮರ್ಶಮಾದಾಯ ಶಙ್ಕಾಸಮಾಧಾನೇ)

ಮಾಮಪ್ಯಹಂ ನ ಜ್ಞಾತವಾನ್ ಇತಿ ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯಾಪಿ ತದಾನೀಮನನುಸನ್ಧಾನಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಸ್ವಾನುಭವಸ್ವವಚನಯೋರ್ವಿರೋಧಮಪಿ ನ ಜಾನನ್ತಿ ಭವನ್ತ:। ಅಹಂ ಮಾಂ ನ ಜ್ಞಾತವಾನ್ ಇತಿ ಹ್ಯನುಭವವಚನೇ। ಮಾಮಿತಿ ಕಿಂ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ಸಾಧು ಪೃಷ್ಟಂ ಭವತಾ। ತದುಚ್ಯತೇ, ಅಹಮರ್ಥಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುರನುವೃತ್ತೇ: ನ ಸ್ವರೂಪಂ ನಿಷಿಧ್ಯತೇ; ಅಪಿ ತು ಪ್ರಬೋಧಸಮಯೇಽನುಸನ್ಧೀಯಮಾನಸ್ಯಾಹಮರ್ಥಸ್ಯ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿವಿಶಿಷ್ಟತಾ।

(ಅಹಮ್ ಮಾಮ್ ಇತಿ ಪದಯೋಃ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಥಯತಾ)

ಅಹಂ ಮಾಂ ನ ಜ್ಞಾತವಾನ್ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ವಿಷಯೋ ವಿವೇಚನೀಯ:। ಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥಾನುಸಂಹಿತಜಾತ್ಯಾದಿ-ವಿಶಿಷ್ಟೋಽಸ್ಮದರ್ಥೋ ಮಾಮಿತ್ಯಂಶಸ್ಯ ವಿಷಯ:। ಸ್ವಾಪ್ಯಯಾವಸ್ಥಾಪ್ರಸಿದ್ಧಾವಿಶದಸ್ವಾನುಭವೈಕತಾನಶ್ಚ ಅಹಮರ್ಥೋಽಹಮಿತ್ಯಂಶಸ್ಯ ವಿಷಯ:। ಅತ್ರ ಸುಪ್ತೋಽಹಮೀದೃಶೋಽಹಮಿತಿ ಚ ಮಾಮಪಿ ನ ಜ್ಞಾತವಾನಹಮಿತ್ಯೇವ ಖಲ್ವನುಭವಪ್ರಕಾರ:||

(ಉಕ್ತಾಂಶಸ್ಯ ಪರಮತೇನ ಉಪಪಾದನ್)

ಕಿಞ್ಚ, ಸುಷುಪ್ತಾವಾತ್ಮಾಽಜ್ಞಾನಸಾಕ್ಷಿತ್ವೇನಾಽಸ್ತ ಇತಿ ಹಿ ಭವದೀಯಾ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ। ಸಾಕ್ಷಿತ್ವಂ ಚ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮೇವ। ನ ಹ್ಯಜಾನತಸ್ಸಾಕ್ಷಿತ್ತ್ವಮ್। ಜ್ಞಾತೈವ ಹಿ ಲೋಕವೇದಯೋಸ್ಸಾಕ್ಷೀತಿ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ; ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮ್। ಸ್ಮರತಿ ಚ ಭಗವಾನ್ ಪಾಣಿನಿ:  ಸಾಕ್ಷಾದ್ದ್ರಷ್ಟರಿ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್ (ಅಷ್ಟಾ.೫.೨.೯೧) ಇತಿ ಸಾಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಞಾತರ್ಯೇವ ಸಾಕ್ಷಿಶಬ್ದಮ್। ಸ ಚಾಯಂ ಸಾಕ್ಷೀ ಜಾನಾಮೀತಿ ಪ್ರತೀಯಮಾನೋಽಸ್ಮದರ್ಥ ಏವೇತಿ ಕುತಸ್ತದಾನೀಮಹಮರ್ಥೋ ನ ಪ್ರತೀಯೇತ । ಆತ್ಮನೇ ಸ್ವಯಮವಭಾಸಮಾನೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಾವಭಾಸತ  ಇತಿ ಸ್ವಾಪಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸ್ವಪ್ಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಕಾಶಮಾನೋಽಹಮಿತ್ಯೇವಾವಭಾಸತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್||

(ಮುಕ್ತೌ ಅಹಮರ್ಥಾನುವೃತ್ತೇಃ ಅನೂದ್ಯ ದೂಷಣಮ್)

ಯತ್ತು – ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಮಹಮರ್ಥೋ ನಾನುವರ್ತತೇ – ಇತಿ; ತದಪೇಶಲಮ್। ತಥಾ ಸತ್ಯಾತ್ಮನಾಶ ಏವಾಪವರ್ಗ: ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತ: ಸ್ಯಾತ್। ನ ಚಾಹಮರ್ಥೋ ಧರ್ಮಮಾತ್ರಮ್; ಯೇನ  ತದ್ವಿಗಮೇಽಪ್ಯವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಾವಿವ ಸ್ವರೂಪಮವತಿಷ್ಠತೇ। ಪ್ರತ್ಯುತ ಸ್ವರೂಪಮೇವಾಹಮರ್ಥ ಆತ್ಮನ:। ಜ್ಞಾನಂ ತು ತಸ್ಯ ಧರ್ಮ: ಅಹಂ ಜಾನಾಮಿ, ಜ್ಞಾನಂ ಮೇ ಜಾತಮ್ ಇತಿ ಚಾಹಮರ್ಥಧರ್ಮತಯಾ ಜ್ಞಾನಪ್ರತೀತೇರೇವ||

(ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಾಪತ್ತ್ಯಾ ಉಕ್ತಾರ್ಥಸಮರ್ಥನಮ್)

ಅಪಿ ಚ ಯ: ಪರಮಾರ್ಥತೋ ಭ್ರಾನ್ತ್ಯಾ ವಾಽಽಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿದು:ಖೈರ್ದು:ಖಿತಯಾ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಮನುಸನ್ಧತ್ತೇ ಅಹಂ ದು:ಖೀ  ಇತಿ। ಸರ್ವಮೇತದ್ದು:ಖಜಾತಮಪುನರ್ಭವಮಪೋಹ್ಯ ಕಥಮಹಮನಾಕುಲಸ್ಸ್ವಸ್ಥೋ ಭವೇಯಮ್ ಇತ್ಯುತ್ಪನ್ನಮೋಕ್ಷ-ರಾಗಃ ಸ ಏವ ತತ್ಸಾಧನೇ ಪ್ರವರ್ತತೇ। ಸ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಯದ್ಯಹಮೇವ ನ ಭವಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯವಗಚ್ಛೇತ್; ಅಪಸರ್ಪೇದೇವಾಸೌ ಮೋಕ್ಷಕಥಾಪ್ರಸ್ತಾವಾತ್। ತತಶ್ಚಾಧಿಕಾರಿವಿರಹಾದೇವ ಸರ್ವಂ ಮೋಕ್ಷಶಾಸ್ತ್ರಮಪ್ರಮಾಣಂ ಸ್ಯಾತ್। ಅಹಮುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಮಪವರ್ಗೇಽವತಿಷ್ಠತ  ಇತಿ ಚೇತ್; ಕಿಮನೇನ? ಮಯಿ ನಷ್ಟೇಽಪಿ ಕಿಮಪಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾತ್ರಮಪವರ್ಗೇಽವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಾರೀ ಪ್ರಯತತೇ। ಅತೋಽಹಮರ್ಥಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತೃತಯಾ ಸಿದ್ಧ್ಯತ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮತ್ವಮ್।

(ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಅನುಮಾನಮ್)

ಸ ಚ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಮುಕ್ತಾವಪ್ಯಹಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಸ್ವಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವಾತ್, ಯೋ ಯ: ಸ್ವಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಸ ಸರ್ವೋಽಹಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಯಥಾ ತಥಾವಭಾಸಮಾನತ್ವೇನೋಭಯವಾದಿಸಮ್ಮತಸ್ಸಂಸಾರ್ಯಾತ್ಮಾ। ಯ: ಪುನರಹಮಿತಿ ನ ಚಕಾಸ್ತಿ; ನಾಸೌ ಸ್ವಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶತೇ, ಯಥಾ ಘಟಾದಿ:। ಸ್ವಸ್ಮೈ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚಾಯಂ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಾ; ತಸ್ಮಾದಹಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರಕಾಶತೇ||

(ಉಕ್ತಾನುಮಾನೇ ಹೇತೋಃ ಸಾಧ್ಯವಿಶೇಷವಿರುದ್ಧತ್ವಾಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ನ ಚಾಹಮಿತಿ ಪ್ರಕಾಶಮಾನತ್ವೇನ ತಸ್ಯಾಜ್ಞತ್ವಸಂಸಾರಿತ್ವಾದಿಪ್ರಸಙ್ಗ:। ಮೋಕ್ಷವಿರೋಧಾತ್, ಅಜ್ಞತ್ವಾದ್ಯಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚಾಹಂಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಯ। ಅಜ್ಞಾನಂ ನಾಮ ಸ್ವರೂಪಾಜ್ಞಾನಮನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಂ ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಂ ವಾ। ಅಹಿಮತ್ಯೇವಾಽತ್ಮನಸ್ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನರೂಪೋಽಹಂಪ್ರತ್ಯಯೋ ನಾಜ್ಞತ್ವಮಾಪಾದಯತಿ, ಕುತಸ್ಸಂಸಾರಿತ್ವಮ್। ಅಪಿ ತು  ತದ್ವಿರೋಧಿತ್ವಾನ್ನಾಶಯತ್ಯೇವ।

(ನಿವೃತ್ತಾವಿದ್ಯಾನಾಮಪಿ ಅಹಮ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ)

ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಭಾವಾಪರೋಕ್ಷ್ಯನಿರ್ಧೂತನಿರವಶೇಷಾವಿದ್ಯಾನಾಮಪಿ ವಾಮದೇವಾದೀನಾಮಹಮಿತ್ಯೇವ ಆತ್ಮಾನುಭವದರ್ಶನಾಚ್ಚ। ಶ್ರೂಯತೇ ಹಿ – ತದ್ಧೈತತ್ಪಶ್ಯನ್ನೃಷಿರ್ವಾಮದೇವ: ಪ್ರತಿಪೇದೇ ಅಹಂ ಮನುರಭವಂ ಸೂರ್ಯಶ್ಚ (ಬೃ.೩.೪.೧೦) ಇತಿ, ಅಹಮೇಕ: ಪ್ರಥಮಮಾಸಂ ವರ್ತಾಮಿ ಚ ಭವಿಷ್ಯಾಮಿ ಚ (ಅಥರ್ವ.ಶಿ.ಉ.೯.ಖಣ್ಡೇ) ಇತ್ಯಾದಿ।

(ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಹಂ ಪ್ರತ್ಯಯಃ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಷು)

ಸಕಲೇತರಾಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನ: ಸಚ್ಛಬ್ದಪ್ರತ್ಯಯಮಾತ್ರಭಾಜ: ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವ್ಯವಹಾರೋಽಪ್ಯೇವಮೇವ ಹನ್ತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ: (ಛಾ.೬.೩.೨), ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ (ತೈ.ಆನ.೬.೨), ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜಾ ಇತಿ; (ಐತ ೧.೧.೧), ತಥಾ ಯಸ್ಮಾತ್ಕ್ಷರಮತೀತೋಽಹಮಕ್ಷರಾದಪಿ ಚೋತ್ತಮ:। ಅತೋಽಸ್ಮಿ ಲೋಕೇ ವೇದೇ ಚ ಪ್ರಥಿತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ: (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೮), ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ (ಭ.ಗೀ. ೧೦.೨೦), ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಮ್ (ಭ.ಗೀ. ೨.೧೨), ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತ: ಪ್ರಭವ: ಪ್ರಲಯಸ್ತಥಾ (ಭ.ಗೀ.೭.೬), ಅಹಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರಭವೋ ಮತ್ತಸ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರವರ್ತತೇ (ಭ.ಗೀ.೧೦.೮), ತೇಷಾಮಹಂ ಸಮುದ್ಧರ್ತಾ ಮೃತ್ಯುಸಂಸಾರಸಾಗರಾತ್ (ಭ.ಗೀ.೧೨.೭), ಅಹಂ ಬೀಜಪ್ರದ: ಪಿತಾ (ಭ.ಗೀ.೧೪.೪), ವೇದಾಹಂ ಸಮತೀತಾನಿ – (ಭ.ಗೀ.೭.೨೬) ಇತ್ಯಾದಿಷು||

(ಉಕ್ತಾರ್ಥೇ ಗೀತೋಕ್ತಿವಿರೋಧಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಯದ್ಯಹಮಿತ್ಯೇವಾತ್ಮನ: ಸ್ವರೂಪಮ್, ಕಥಂ ತರ್ಹ್ಯಹಙ್ಕಾರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಾನ್ತರ್ಭಾವೋ ಭಗವತೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಮಹಾಭೂತಾನ್ಯಹಂಕಾರೋ ಬುದ್ಧಿರವ್ಯಕ್ತಮೇವ ಚ (ಭ.ಗೀತಾ.೧೩.೫) ಇತಿ। ಉಚ್ಯತೇ, ಸ್ವರೂಪೋಪದೇಶೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಹಮಿತ್ಯೇವೋಪದೇಶಾತ್ ತಥೈವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರತಿಪತ್ತೇಶ್ಚಾಹಮಿತ್ಯೇವ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನಸ್ಸ್ವರೂಪಮ್। ಅವ್ಯಕ್ತಪರಿಣಾಮಭೇದಸ್ಯ ಅಹಂಕಾರಸ್ಯ ಕ್ಷೇತ್ರಾನ್ತರ್ಭಾವೋ ಭಗವತೈವೋಪದಿಶ್ಯತೇ। ಸ ತ್ವನಾತ್ಮನಿ ದೇಹೇಽಹಂಭಾವಕರಣಹೇತುತ್ವೇನ ಅಹಂಕಾರ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಅಸ್ಯ ತ್ವಹಂಕಾರಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಭೂತತದ್ಭಾವೇಽರ್ಥೇ ಚ್ವಿಪ್ರತ್ಯಯಮುತ್ಪಾದ್ಯ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಾ। ಅಯಮೇವ ತ್ವಹಂಕಾರ: ಉತ್ಕೃಷ್ಟಜನಾವಮಾನಹೇತುರ್ಗರ್ವಾಪರನಾಮಾ ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಬಹುಶೋ ಹೇಯತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ। ತಸ್ಮಾದ್ಬಾಧಕಾಪೇತಾಽಹಂಬುದ್ಧಿಸ್ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮಗೋಚರೈವ। ಶರೀರಗೋಚರಾ ತ್ವಹಂ ಬುದ್ಧಿರವಿದ್ಯೈವ। ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣ ಶ್ರೂಯತಾಂ ಚಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾ: ಸ್ವರೂಪಂ ಕುಲನನ್ದನ । ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಬುದ್ಧಿರ್ಯಾ (ವಿ.ಪು.೬.೭.೧೦.೧೧) – ಇತಿ ।

(ಅಹಮರ್ಥಾತ್ಮತ್ವೋಪಸಂಹಾರಃ)

ಯದಿ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಮೇವಾಽತ್ಮಾ, ತದಾಽನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೇ ಶರೀರೇ ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರ-ಪ್ರತಿಭಾಸಸ್ಸ್ಯಾತ್, ನ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಪ್ರತಿಭಾಸ:। ತಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಞಾತಾಽಹಮರ್ಥ ಏವಾಽಽತ್ಮಾ ತದುಕ್ತಮ್ –

ಅತ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಿದ್ಧತ್ವಾದುಕ್ತನ್ಯಾಯಾಗಮಾನ್ವಯಾತ್।

ಅವಿದ್ಯಾಯೋಗತಶ್ಚಾಽತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತಾಽಹಮಿತಿ ಭಾಸತೇ|| ಇತಿ||

ತಥಾ ಚ

ದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯಮನ: ಪ್ರಾಣಧೀಭ್ಯೋಽನ್ಯೋಽನನ್ಯಸಾಧನ:।

ನಿತ್ಯೋ ವ್ಯಾಪೀ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇತ್ರಮಾತ್ಮಾ ಭಿನ್ನಸ್ಸ್ವತಸ್ಸುಖೀ|| (ಆತ್ಮಸಿದ್ಧೌ) ಇತಿ।

ಅನನ್ಯಸಾಧನ: – ಸ್ವಪ್ರಕಾಶ:। ವ್ಯಾಪೀ – ಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮತಯಾ ಸರ್ವಾಚೇತನಾನ್ತ:ಪ್ರವೇಶನಸ್ವಭಾವ:||

(ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿರೋಧೇ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಬಲ್ಯಸ್ಯಾನೂದ್ಯನಿರಾಸಃ)

ಯದುಕ್ತಮ್ –  ದೋಷಮೂಲತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಸಮ್ಭಾವನಯಾ ಸಕಲಭೇದಾವಲಮ್ಬಿಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಬಾಧ್ಯತ್ವಮ್ – ಇತಿ||

ಕೋಽಯಂ ದೋಷ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್, ಯನ್ಮೂಲತಯಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿ:। ಅನಾದಿಭೇದವಾಸನೈವ ಹಿ ದೋಷ ಇತಿ ಚೇತ್; ಭೇದವಾಸನಾಯಾಸ್ತಿಮಿರಾದಿವದ್ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವಂ ಕಿಮನ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾತಪೂರ್ವಮ್?  ಅನೇನೈವ ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧೇನ ಜ್ಞಾಸ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್; ನ, ಅನ್ಯೋನ್ಯಾಶ್ರಯಣಾತ್, ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲವಿಶೇಷವಸ್ತುಬೋಧಿತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಭೇದವಾಸಾನಾಯಾ ದೋಷತ್ವನಿಶ್ಚಯ:, ಭೇದವಾಸನಾಯಾ ದೋಷತ್ವನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲವಿಶೇಷವಸ್ತು- ಬೋಧಿತ್ವನಿಶ್ಚಯ ಇತಿ। ಕಿಞ್ಚ, ಯದಿ ಭೇದವಾಸನಾಮೂಲತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ವಿಪರೀತಾರ್ಥತ್ವಮ್; ಶಾಸ್ತ್ರಮಪಿ ತನ್ಮೂಲತ್ವೇನ ತಥೈವ ಸ್ಯಾತ್।

ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ದೋಷಮೂಲತ್ವೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾವಗತಸಕಲಭೇದನಿರಸನಜ್ಞಾನಹೇತುತ್ವೇನ ಪರತ್ವಾತ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಕಮ್ – ಇತಿ। ತನ್ನ, ದೋಷಮೂಲತ್ವೇ ಜ್ಞಾತೇ ಸತಿ ಪರತ್ವಮಕಿಞ್ಚಿತ್ಕರಮ್। ರಜ್ಜುಸರ್ಪಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಭಯೇ ಸತಿ ಭ್ರಾನ್ತೋಽಯಮಿತಿ ಪರಿಜ್ಞಾತೇನ ಕೇನಚಿತ್ ನಾಯಂ ಸರ್ಪೋ ಮಾ ಭೈಷೀ: ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪಿ ಭಯಾನಿವೃತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್। ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ ದೋಷಮೂಲತ್ವಂ ಶ್ರವಣವೇಲಾಯಾಮೇವ ಜ್ಞಾತಮ್। ಶ್ರವಣಾವಗತನಿಖಿಲಭೇದೋಪಮರ್ದಿಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮೈಕತ್ವವಿಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸರೂಪತ್ವಾನ್ಮನನಾದೇ:||

ಅಪಿ ಚ ಇದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್, ಏತಚ್ಚಾಸಮ್ಭಾವ್ಯಮಾನದೋಷಮ್, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತು ಸಮ್ಭಾವ್ಯಮಾನದೋಷಮಿತಿ ಕೇನಾವಗತಂ ತ್ವಯಾ? ನ ತಾವತ್ಸ್ವತಸ್ಸಿದ್ಧಾ ನಿರ್ಧೂತನಿಖಿಲವಿಶೇಷಾಽನುಭೂತಿರಿಮಮರ್ಥಮವಗಮಯತಿ, ತಸ್ಯಾಸ್ಸರ್ವವಿಷಯವಿರಕ್ತತ್ವಾತ್, ಶಾಸ್ತ್ರಪಕ್ಷಪಾತವಿರಹಾಚ್ಚ। ನಾಪ್ಯೈನ್ದ್ರಿಯಿಕಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್, ದೋಷಮೂಲತ್ವೇನ ವಿಪರೀತಾರ್ಥತ್ವಾತ್। ತನ್ಮೂಲತ್ವಾದೇವ ನಾನ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ। ಅತಸ್ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಪ್ರಮಾಣಾನಭ್ಯುಪಗಮಾನ್ನ ಸ್ವಾಭಿಮತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿ:||

ನನು ವ್ಯಾವಹಾರಿಕಪ್ರಮಾಣಪ್ರಮೇಯವ್ಯವಹಾರೋಽಸ್ಮಾಕಪ್ಯಸ್ತ್ಯೇವ, ಕೋಽಯಂ ವ್ಯಾವಹಾರಿಕೋ ನಾಮ? ಆಪಾತಪ್ರತೀತಿಸಿದ್ಧೋ ಯುಕ್ತಿಭಿರ್ನಿರೂಪಿತೋ ನ ತಥಾಽವಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಕಿಂ ತೇನ ಪ್ರಯೋಜನಮ್? ಪ್ರಮಾಣತಯಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇಽಪಿ ಯೌಕ್ತಿಕಬಾಧಾದೇವ ಪ್ರಮಾಣಕಾರ್ಯಾಭಾವಾತ್। ಅಥೋಚ್ಯೇತ – ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋ: ದ್ವಯೋರಪ್ಯವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವೇಽಪಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷವಿಷಯಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ; ಶಾಸ್ತ್ರವಿಷಯಸ್ಯ ಸದದ್ವಿತೀಯಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪಶ್ಚಾತ್ತನಬಾಧಾದರ್ಶನೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾನುಭೂತಿಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಪರಮಾರ್ಥ: – ಇತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್, ಅಬಾಧಿತಸ್ಯಾಪಿ ದೋಷಮೂಲಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯನಿಶ್ಚಯಾತ್।

ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯಥಾ ಸಕಲೇತರಕಾಚಾದಿದೋಷರಹಿತಪುರುಷಾನ್ತರಾಗೋಚರಗಿರಿಗುಹಾಸು ವಸತಸ್ತೈಮಿರಿಕಜನಸ್ಯ ಅಜ್ಞಾತಸ್ವತಿಮಿರಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ತಿಮಿರದೋಷಾವಿಶೇಷೇಣ ದ್ವಿಚನ್ದ್ರಜ್ಞಾನಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ಜಾಯತೇ। ನ ತತ್ರ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯೋಽಸ್ತೀತಿ ನ ತನ್ಮಿಥ್ಯಾ ನ ಭವತೀತಿ  ತದ್ವಿಷಯಭೂತಂ ದ್ವಿಚನ್ದ್ರತ್ವಮಪಿ ಮಿಥ್ಯೈವ। ದೋಷೋ ಹ್ಯಯಥಾರ್ಥಜ್ಞಾನಹೇತು:। ತಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಮವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವೇನ ಬಾಧಕಜ್ಞಾನರಹಿತಮಪಿ ಸ್ವವಿಷಯೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಮಿಥ್ಯೈವ – ಇತಿ।

(ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೋಷಪ್ರಸಞ್ಜನಮ್)

ಭವನ್ತಿ ಚಾತ್ರ ಪ್ರಯೋಗಾ:, ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಿಥ್ಯಾ, ಅವಿದ್ಯಾವತ ಉತ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್, ಪ್ರಪಞ್ಚವತ್। ಬ್ರಹ್ಮ ಮಿಥ್ಯಾ, ಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್, ಪ್ರಪಞ್ಚವತ್। ಬ್ರಹ್ಮ ಮಿಥ್ಯಾ, ಅಸತ್ಯಹೇತುಜನ್ಯಜ್ಞಾನವಿಷಯತ್ವಾತ್, ಪ್ರಪಞ್ಚವದೇವ।

(ಅಸತ್ಯಾತ್ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿದರ್ಶನೈಃ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಬಲ್ಯೋಕ್ತೇಃ ದೂಷಣಮ್)

ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಸ್ವಾಪ್ನಸ್ಯ ಹಸ್ತ್ಯಾದಿವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಶುಭಾಶುಭಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವವತ್ ಅವಿದ್ಯಾಮೂಲತ್ವೇನಾಸತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥಭೂತಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿಹೇತುಭಾವೋ ನ ವಿರುದ್ಧ:  – ಇತಿ, ಸ್ವಾಪ್ನಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಸತ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್। ತತ್ರ ಹಿ ವಿಷಯಾಣಾಮೇವ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್; ತೇಷಾಮೇವ ಹಿ ಬಾಧೋ ದೃಶ್ಯತೇ; ನ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ, ನ ಹಿ ಮಯಾ ಸ್ವಪ್ನವೇಲಾಯಾಮನುಭೂತಂ ಜ್ಞಾನಮಪಿ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯೋ ಜಾಯತೇ। ದರ್ಶನಂ ತು ವಿದ್ಯತೇ, ಅರ್ಥಾ ನ ಸನ್ತೀತಿ ಹಿ ಬಾಧಕಪ್ರತ್ಯಯ:। ಮಾಯಾವಿನೋ ಮನ್ತ್ರೌಷಧಾದಿಪ್ರಭವಂ ಮಾಯಾಮಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಮೇವ ಪ್ರೀತೇರ್ಭಯಸ್ಯ ಚ ಹೇತು: ತತ್ರಾಪಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಬಾಧಿತತ್ವಾತ್। ವಿಷಯೇನ್ದ್ರಿಯಾದಿದೋಷಜನ್ಯಂ ರಜ್ಜ್ವಾದೌ ಸರ್ಪಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಸತ್ಯಮೇವ, ಭಯಾದಿಹೇತು:। ಸತ್ಯೈವಾದಷ್ಟೇಽಪಿ ಸ್ವಾತ್ಮನಿ ಸರ್ಪಸನ್ನಿಧಾನಾದ್ದಷ್ಟಬುದ್ಧಿ:, ಸತ್ಯೈವ ಶಙ್ಕಾವಿಷಬುದ್ಧಿರ್ಮರಣಹೇತುಭೂತಾ। ವಸ್ತುಭೂತ ಏವ ಜಲಾದೌ ಮುಖಾದಿಪ್ರತಿಭಾಸೋ ವಸ್ತುಭೂತಮುಖಗತವಿಶೇಷನಿಶ್ಚಯ ಹೇತು:। ಏಷಾಂ ಸಂವೇದನಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾದರ್ಥಕ್ರಿಯಾಕಾರಿತ್ವಾಚ್ಚ ಸತ್ಯತ್ವಮವಸೀಯತೇ।

(ಜ್ಞಾನಸತ್ಯತ್ವಂ ವಿಷಯಸತ್ಯತಾವ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ, ತನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಿತಿ ಶಙ್ಕಾ, ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ)

ಹಸ್ತ್ಯಾದೀನಾಮ್, ಅಭಾವೇಽಪಿ ಕಥಂ ತದ್ಬುದ್ಧಯ: ಸತ್ಯಾ ಭವನ್ತೀತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್, ಬುದ್ಧೀನಾಂ ಸಾಲಮ್ಬನತ್ವಮಾತ್ರನಿಯಮಾತ್।

ಅರ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತ್ವಮೇವ ಹ್ಯಾಲಮ್ಬನತ್ವೇಽಪೇಕ್ಷಿತಮ್; ಪ್ರತಿಭಾಸಮಾನತಾ ಚಾಸ್ತ್ಯೇವ ದೋಷವಶಾತ್। ಸ ತು ಬಾಧಿತೋಽಸತ್ಯ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ। ಅಬಾಧಿತಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಸತ್ಯೈವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್||

ರೇಖಯಾ ವರ್ಣಪ್ರತಿಪತ್ತಾವಪಿ ನಾಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಬುದ್ಧಿ:, ರೇಖಾಯಾಸ್ಸತ್ಯತ್ವಾತ್ ||

(ಅಸತ್ಯಾತ್ ಸತ್ಯಬುದ್ಧೇಃ ಆಪಾದ್ಯನಿರಾಸಃ)

ನನು ವರ್ಣಾತ್ಮನಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ರೇಖಾ ವರ್ಣಬುದ್ಧಿಹೇತು:। ವರ್ಣಾತ್ಮತಾ ತ್ವಸತ್ಯಾ। ನೈವಮ್, ವರ್ಣಾತ್ಮತಾಯಾ ಅಸತ್ಯಾಯಾ ಉಪಾಯತ್ವಾಯೋಗಾತ್। ಅಸತೋ ನಿರುಪಾಖ್ಯಸ್ಯ ಹ್ಯುಪಾಯತ್ವಂ ನ ದೃಷ್ಟಮನುಪಪನ್ನಂ ಚ। ಅಥ ತಸ್ಯಾಂ ವರ್ಣಬುದ್ಧೇರುಪಾಯತ್ವಮ್; ಏವಂ ತರ್ಹ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಬುದ್ಧಿರ್ನ ಸ್ಯಾದ್ಬುದ್ಧೇಸ್ಸತ್ಯತ್ವಾದೇವ। ಉಪಾಯೋಪೇಯಯೋರೇಕತ್ವ-ಪ್ರಸಕ್ತೇಶ್ಚ, ಉಭಯೋರ್ವರ್ಣಬುದ್ಧಿತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್। ರೇಖಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಮಾನವರ್ಣಾತ್ಮನೋಪಾಯತ್ವೇ ಚೈಕಸ್ಯಾಮೇವ ರೇಖಾಯಾಮವಿದ್ಯಮಾನಸರ್ವವರ್ಣಾತ್ಮಕತ್ವಸ್ಯ ಸುಲಭತ್ವಾದೇಕರೇಖಾದರ್ಶನಾತ್ಸರ್ವವರ್ಣಪ್ರತಿಪತ್ತಿಸ್ಸ್ಯಾತ್। ಅಥ ಪಿಣ್ಡವಿಶೇಷೇ ದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದಸಂಕೇತವತ್ ಚಕ್ಷುರ್ಗ್ರಾಹ್ಯರೇಖಾವಿಶೇಷೇ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯವರ್ಣವಿಶೇಷಸಂಕೇತವಶಾದ್ರೇಖಾವಿಶೇಷೋ ವರ್ಣವಿಶೇಷಬುದ್ಧಿಹೇತುರಿತಿ। ಹನ್ತ ತರ್ಹಿ ಸತ್ಯಾದೇವ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿ:; ರೇಖಾಯಾಸ್ಸಂಕೇತಸ್ಯ ಚ ಸತ್ಯತ್ವಾತ್, ರೇಖಾಗವಯಾದಪಿ ಸತ್ಯಗವಯಬುದ್ಧಿಸ್ಸಾದೃಶ್ಯನಿಬನ್ಧನಾ, ಸಾದೃಶ್ಯಂ ಚ ಸತ್ಯಮೇವ||

(ಸ್ಫೋಟವಾದಾವಲಮ್ಬಿ ಉದಾಹರಣಮಾದಾಯ ಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ನ ಚೈಕರೂಪಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾದವಿಶೇಷೇಣಾರ್ಥಭೇದಬುದ್ಧಿಹೇತುತ್ವೇಽಪ್ಯಸತ್ಯಾತ್ಸತ್ಯಪ್ರತಿಪತ್ತಿ:, ನಾನಾನಾದಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಶಬ್ದಸ್ಯ ತತ್ತನ್ನಾದಾಭಿವ್ಯಙ್ಗ್ಯಸ್ವರೂಪೇಣಾರ್ಥವಿಶೇಷೈಸ್ಸಹ ಸಂಬನ್ಧಗ್ರಹಣವಶಾದರ್ಥಭೇದಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಹೇತುತ್ವಾತ್। ಶಬ್ದಸ್ಯೈಕರೂಪತ್ವಮಪಿ ನ ಸಾಧೀಯ:, ಗಕಾರಾದೇರ್ಬೋಧಕಸ್ಯೈವ ಶ್ರೋತ್ರಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವೇನ ಶಬ್ದತ್ವಾತ್। ಅತೋಽಸತ್ಯಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಾತ್ಸತ್ಯಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯ-ಪ್ರತಿಪತ್ತಿರ್ದುರುಪಪಾದಾ||

(ಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಅಸತ್ಯತಾ ನ ಅತ್ಯನ್ತಾಸತ್ಯತ್ವರೂಪಾ, ಕಿನ್ತು ವಿಲಕ್ಷಣಾ ಇತ್ಯಾಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ನನು ನ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಗಗನಕುಸುಮವದಸತ್ಯತ್ವಮ್; ಪ್ರಾಗದ್ವೈತಜ್ಞಾನಾತ್ಸದ್ಬುದ್ಧಿಬೋಧ್ಯತ್ವಾತ್। ಉತ್ಪನ್ನೇ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನೇ ಹ್ಯಸತ್ಯತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ। ನ ತದಾ ಶಾಸ್ತ್ರಂ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಭೇದಚಿನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೋಪಾಯ:। ಯದೋಪಾಯಸ್ತದಾ ಅಸ್ತ್ಯೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್, ಅಸ್ತೀತಿ ಬುದ್ಧೇ:। ನೈವಮ್; ಅಸತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೇ, ಅಸ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಬುದ್ಧೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಾತ್। ತತ: ಕಿಮ್? ಇದಂ ತತ:; ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ  ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್; ಯಥಾ ಧೂಮಬುದ್ಧ್ಯಾ ಗೃಹೀತಬಾಷ್ಪಜನ್ಯಾಗ್ನಿಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ  ತದ್ವಿಷಯಸ್ಯಾಗ್ನೇರಪಿ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮ್। ಪಶ್ಚಾತ್ತನಬಾಧಾದರ್ಶನಞ್ಚಾಸಿದ್ಧಮ್; ಶೂನ್ಯಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿವಾಕ್ಯೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧದರ್ಶನಾತ್। ತತ್ತು ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲಮಿತಿ ಚೇತ್, ಏತದಪಿ ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲಮಿತಿ ತ್ವಯೈವೋಕ್ತಮ್। ಪಾಶ್ಚತ್ತ್ಯಬಾಧಾದರ್ಶನಂ ತು ತಸ್ಯೈವೇತ್ಯಲಮಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಕುತರ್ಕಪರಿಹಸನೇನ||

ಶ್ರುತಿಘಟ್ಟ:

(ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರತಯಾ ಪರಾಭಿಮತಾನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಮಪಿ ಸ್ವರಸತಯಾ ಸವಿಶೇಷಪರತಾಪ್ರತಿಪಾದನಮ್)

ಯದುಕ್ತಮ್ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನೈಕರಸವಸ್ತುಮಾತ್ರಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಣಿ, ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತ್ಯೇವಮಾದೀನಿ – ಇತಿ ತದಯುಕ್ತಮ್, ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞೋಪಪಾದನಮುಖೇನ ಸಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಮ್, ಜಗಿನ್ನಿಮತ್ತತ್ವಮ್, ಸರ್ವಜ್ಞತಾ, ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗ:, ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಮ್, ಸರ್ವಾನ್ತರತ್ವಮ್, ಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಮ್, ಸರ್ವನಿಯಮನಮಿತ್ಯಾದ್ಯನೇಕಕಲ್ಯಾಣಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಾಮ್, ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತದಾತ್ಮಕತಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಏವಂಭೂತಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಸ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ। ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಶ್ಚಾಯಮರ್ಥೋ ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹೇ। ಅತ್ರಾಪ್ಯಾರಮ್ಭಣಾಧಿಕರಣೇ ನಿಪುಣತರಮುಪಪಾದಿಯಷ್ಯತೇ||

(ಪರವಿದ್ಯಾಯಾಸ್ಸವಿಶೇಷತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಮ್)

ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮ್ (ಮು.೧.೧.೫) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಕೃತಾನ್ ಹೇಯಗುಣಾನ್ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವವಿಭುತ್ವಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಸರ್ವಗತತ್ವಾವ್ಯಯತ್ವಭೂತಯೋನಿತ್ವಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿಕಲ್ಯಾಣಗುಣಯೋಗಊ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತ:||

(ಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನ್ತರ್ಗತಸತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸವಿಶೇಷಪರತಾ)

ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಆ.1-1) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯಾನೇಕವಿಶೇಷಣವಿಶಷ್ಟ- ಏಕಾರ್ಥಾಭಿಧಾನವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿ:। ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದೇನೈಕಾರ್ಥವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಹಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್। ತತ್ರ ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿ-ಪದಮುಖ್ಯಾರ್ಥೈರ್ಗುಣೈಸ್ತತ್ತದ್ಗುಣವಿರೋಧ್ಯಾಕಾರಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಕಾರೈರ್ವಾ ಏಕಸ್ಮಿನ್ನೇವಾರ್ಥೇ ಪದಾನಾಂ ಪ್ರವೃತ್ತೌ ನಿಮಿತ್ತಭೇದೋಽವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯ:। ಇಯಾಂಸ್ತು ವಿಶೇಷ: – ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಪದಾನಾಂ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತಾ; ಅಪರಸ್ಮಿಂಶ್ಚ ತೇಷಾಂ ಲಕ್ಷಣಾ। ನ ಚಾಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ಪ್ರತ್ಯನೀಕತಾ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಮೇವ, ಏಕೇನೈವ ಪದೇನ ಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿಪನ್ನಮಿತಿ ಪದಾನ್ತರಪ್ರಯೋಗವೈಯರ್ಥ್ಯಾತ್। ತಥಾ ಸತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಸ್ತುನಿ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ಪದಾನಾಂ ನಿಮಿತ್ತಭೇದಾನಾಶ್ರಯಣಾತ್। ನ ಚ, ಏಕಸ್ಯೈವಾರ್ಥಸ್ಯ ವಿಶೇಷಣಭೇದೇನ ವಿಶಿಷ್ಟತಾಭೇದಾದನೇಕಾರ್ಥತ್ವಂ ಪದಾನಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವಿರೋಧಿ; ಏಕಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುನೋಽನೇಕವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟತಾ-ಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ, ಭಿನ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿಸ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ (ಕೈಯಟೇ ವೃದ್ಧ್ಯಾಹ್ನಿಕೇ) ಇತಿ ಹಿ ಶಾಬ್ದಿಕಾ:।

(ಕಾರಣವಾಕ್ಯೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ ಶ್ರುತೀನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರತಾಯಾ ಅನೂದ್ಯ ನಿರಾಸಃ)

ಯದುಕ್ತಮ್, ಏಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರಾದ್ವಿತೀಯಪದಂ ಗುಣತೋಽಪಿ, ಸದ್ವಿತೀಯತಾಂ ನ ಸಹತೇ; ಅತಸ್ಸರ್ವಶಾಖಾ-ಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯೇನ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಾನಾಮದ್ವಿತೀಯವಸ್ತುಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮನೀಯಮ್; ಕಾರಣತಯೋಪಲಿಕ್ಷತಸ್ಯಾದ್ವಿತೀಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಲಕ್ಷಣಮಿದಮುಚ್ಯತೇ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ। ಅತೋ ಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ಗುಣಮೇವ; ಅನ್ಯಥಾ ನಿರ್ಗುಣಮ್ (ಮನ್ತ್ರಿಕೋಪನಿಷತ್) ನಿರಞ್ಜನಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಿರೋಧಶ್ಚ – ಇತಿ ತದನುಪಪನ್ನಂ; ಜಗದುಪಾದಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರನ್ತರ-ನಿವಾರಣೇನ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಪ್ರತಿಪಾದನಪರತ್ವಾದದ್ವಿತೀಯಪದಸ್ಯ। ತಥೈವ ವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಯೋಗಮೇವಾವಗಮಯತಿ – ತದೈಕ್ಷತ ಬಹುಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ (ಛಾ.೬.೨.೩) ಇತ್ಯಾದಿ। ಅವಿಶೇಷೇಣಾದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯುಕ್ತೇ ನಿಮಿತ್ತಾನ್ತರಮಾತ್ರನಿಷೇಧ: ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಸಿಸೃಕ್ಷೋರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ಕಾರ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ವಾಭಾವ್ಯೇನ ಬುದ್ಧಿಸ್ಥಂ ನಿಮಿತ್ತಾನ್ತರಮಿತಿ ತದೇವಾದ್ವಿತೀಯಪದೇನ ನಿಷಿದ್ಧ್ಯತ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ಸರ್ವನಿಷೇಧೇ ಹಿ ಸ್ವಾಭ್ಯುಪಗತಾಸ್ಸಿಷಾಧಾಯಿಷಿತಾ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಯಶ್ಚ ನಿಷಿದ್ಧಾಸ್ಸ್ಯು: ||

(ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಾದವಿಪರೀತತ್ವಮ್)

ಸರ್ವಶಾಖಾಪ್ರತ್ಯಯನ್ಯಾಯಶ್ಚಾತ್ರ ಭವತೋ ವಿಪರೀತಫಲ:, ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ಕಾರಣಾನ್ವಯಿನಾ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಮತ್ರೋಪಸಂಹಾರಹೇತುತ್ವಾತ್। ಅತ: ಕಾರಣವಾಕ್ಯಸ್ವಭಾವಾದಪಿ  ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯನೇನ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ||

(ಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನ್ತರೈಕಾರ್ಥ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರತ್ವಜ್ಞಾಪಕತಾನಿರಾಸಃ)

ನ ಚ ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯವಿರೋಧ:, ಪ್ರಾಕೃತಹೇಯಗುಣವಿಷಯತ್ವಾತ್ತೇಷಾಂ ನಿರ್ಗುಣಂ, ನಿರಞ್ಜನಂ, ನಿಷ್ಕಲಂ, ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ, ಶಾನ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾದೀನಾಮ್। ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಸ್ವರೂಪವಾದಿನ್ಯೋಽಪಿ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತಾಮಭಿದಧತಿ; ನ ತಾವತಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ ತತ್ತ್ವಮ್, ಜ್ಞಾತುರೇವ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್। ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಮಣಿದ್ಯುಮಣಿದೀಪಾದಿವದ್ಯುಕ್ತಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಾಶ್ಶ್ರುತಯೋ ವದನ್ತಿ ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್ (ಮು.೧.೧.೯) ತದೈಕ್ಷತ ಸೇಯಂ ದೇವತೈಕ್ಷತ (ಛಾ.೬.೩.೨), ಸ ಈಕ್ಷತ ಲೋಕಾನ್ನು ಸೃಜಾ ಇತಿ (ಐ.೧೧), ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ (ಕಠ.೨.೫.೧೩), ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವಾವಜಾವೀಶನೀಶೌ (ಶ್ವೇ.೧.೯), ತಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಪರಮಂ ಮಹೇಶ್ವರಂ ತಂ ದೇವತಾನಾಂ ಪರಮಂ ಚ ದೈವತಮ್।  ಪತಿಂ ಪತೀನಾಂ ಪರಮಂ ಪರಸ್ತಾದ್ವಿದಾಮ ದೇವಂ ಭುವನೇಶಮೀಡ್ಯಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೭), ನ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯ ಕರಣಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ ನ ತತ್ಸಮಶ್ಚಾಭ್ಯಿಧಕಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ। ಪರಾಽಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.೬.೮), ಏಷ ಆತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಿಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಸ್ಸತ್ಯಕಾಮ: ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: – (ಛಾ.೮.೧.೫) – ಇತ್ಯಾದ್ಯಾಶ್ಶ್ರುತಯೋ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಪ್ರಮುಖಾನ್ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನ್ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನ್ವದನ್ತಿ, ಸಮಸ್ತಹೇಯರಹಿತತಾಂ ಚ ||

(ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸಗುಣ-ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಯೋಃ ವಿಷಯವಿಭಾಗಸಿದ್ಧಿಃ)

ನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಸಗುಣವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಚ ವಿಷಯಂ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ  ಇತ್ಯಾದಿ ಅಪಿಪಾಸ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಹೇಯಗುಣಾನ್ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನ್ವಿದಧತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರೇವ ವಿವಿನಕ್ತೀತಿ ಸಗುಣನಿರ್ಗುಣವಾಕ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧಾಭಾವಾದನ್ಯತರಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾವಿಷಯತಾಶ್ರಯಣಮಪಿ ನಾಶಙ್ಕನೀಯಮ್||

(ಶ್ರುತ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವಾಙ್ಮನೋನಿವೃತ್ತಿಜ್ಞಾಪನಾತ್ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸಿದ್ಧಿಃ ಇತ್ಯಸ್ಯ ನಿರಾಸಃ)

ಭೀಷಾಽಸ್ಮಾದ್ವಾತ: ಪವತೇ (ತೈ.ಆನ.೮.೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾನಾರಭ್ಯ ತೇ ಯೇ ಶತಮ್ (ತೈ.ಆನ.೮.೧) ಇತ್ಯನುಕ್ರಮೇಣ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನನ್ದಾತಿಶಯಮುಕ್ತ್ವಾ ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತನ್ತೇ। ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ। ಆನನ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ (ತೈ.ಆನ.೯.೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನನ್ತ್ಯಮತ್ಯಾದರೇಣ ವದತೀಯಂ ಶ್ರುತಿ:||

(ಸ್ವವಾಕ್ಯೈಕದೇಶೇನಾಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸವಿಶೇಷತಾ)

ಸೋಽಶ್ನುತೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಹ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ವಿಪಿಶ್ಚತಾ (ತೈ.ಆನ.೧.೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವೇದನಫಲಮವಗಮಯದ್ವಾಕ್ಯಂ ಪರಸ್ಯ ವಿಪಿಶ್ಚತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಗುಣಾನನ್ತ್ಯಂ ಬ್ರವೀತಿ। ವಿಪಶ್ಚಿತಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಸಮಶ್ನುತೇ। ಕಾಮ್ಯನ್ತ ಇತಿ ಕಾಮಾ: – ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾ:। ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಹ ತದ್ಗುಣಾನ್ ಸರ್ವಾನಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥ:। ದಹರವಿದ್ಯಾಯಾಂ ತಸ್ಮಿನ್ಯದನ್ತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ (ಛಾ.೮.೧.೧) ಇತಿವದ್ಗುಣಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ವಕ್ತುಂ ಸಹಶಬ್ದ:। ಫಲೋಪಾಸನಯೋ: ಪ್ರಕಾರೈಕ್ಯಮ್ ಯಥಾಕ್ರತುರಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತ: ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ (ಛಾ.೩.೧೪.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸಿದ್ಧಮ್||

(ಜ್ಞೇಯತ್ವನಿಷೇಧಪರಶ್ರುತ್ಯಾ ನಿರ್ವಿಶೇಷತಾಸಿದ್ಧಿರಿತ್ಯಸ್ಯ ನಿರಾಸಃ)

ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಮ್ …… ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಮ್ (ಕೇನ.೨.೩) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ಚೇತ್; ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.೧.೧) ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ (ಮು.೩.೨.೯) ಇತಿ ಜ್ಞಾನಾನ್ಮೋಕ್ಷೋಪದೇಶೋ ನ ಸ್ಯಾತ್। ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ, ಅಸದ್ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್, ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ, ಸನ್ತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದು: (ತೈ.ಆನ.೬.೧೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಾಸದ್ಭಾವಸದ್ಭಾವಾಭ್ಯಾತ್ಮನಾಶಮಾತ್ಮಸತ್ತಾಂ ಚ ವದತಿ। ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯವೇದನಮೇವಾಪವರ್ಗೋಪಾಯಂ ಸರ್ವಾಶ್ಶ್ರುತಯೋ ವಿದಧತಿ ||

(ಉಪಾಸನಾತ್ಮಕಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಪಕ್ಷದೂಷಣಮ್)

ಜ್ಞಾನಂ ಚೋಪಾಸನಾತ್ಮಕಮ್। ಉಪಾಸ್ಯಞ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಗುಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।

ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತನ್ತೇ। ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ (ತೈ.ಆನ.೯.೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ತಸ್ಯ ಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಗುಣಸ್ಯ ವಾಙ್ಮನಸಯೋರೇತಾವದಿತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಾಯೋಗ್ಯತ್ವಶ್ರವಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮೈತಾವದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದ-ಜ್ಞಾನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾವಿಜ್ಞಾತಮಮತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ಅಪಿರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ:। ಅನ್ಯಥಾ ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಮ್, ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್ ಇತಿ ಮತತ್ವವಿಜ್ಞಾತತ್ವವಚನಂ ತತ್ರೈವ ವಿರುಧ್ಯತೇ||

(ಜ್ಞಾತೃತ್ವನಿಷೇಧಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರಃ)

ಯತು – ನ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ – ನ ಮತೇರ್ಮನ್ತಾರಮ್ (ಬೃ.೫.೪.ಉ) ಇತಿ ಶ್ರುತಿರ್ದೃಷ್ಟೇರ್ಮತೇರ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಮನ್ತಾರಂ ಚ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ – ಇತಿ; ತದಾಗನ್ತುಕಚೈತನ್ಯಗುಣಯೋಗಿತಯಾ ಜ್ಞಾತುರಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪತಾಂ ಕುತರ್ಕಸಿದ್ಧಾಂ ಮತ್ವಾ ನ ತಥಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯೇ:, ನ ಮನ್ವೀಥಾ:; ಅಪಿ ತು ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಮನ್ತಾರಮಪ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ದೃಷ್ಟಿಮತಿರೂಪಮೇವ ಪಶ್ಯೇರಿತ್ಯಭಿದಧಾತೀತಿ ಪರಿಹೃತಮ್। ಅಥವಾ ದೃಷ್ಟೇರ್ದ್ರಷ್ಟಾರಂ ಮತೇರ್ಮನ್ತಾರಂ ಜೀವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವೋಪಾಸ್ವೇತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥ:; ಅನ್ಯಥಾ ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಶ್ಚ||

ಆನನ್ದತ್ವಾನನ್ದಿತ್ವಯೋರವಿರೋಧತ್ವಭೇದತನ್ನಿಷೇಧಶ್ರುತೀನಾಮವಿರೋಧತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್

(ಆರ್ಥಗುಣನಿಷೇಧಾನ್ತರಪರಿಹಾರಃ)

ಆನನ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಭೃ.೬.೧) ಇತಿ ಆನನ್ದಮಾತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಯದುಕ್ತಮ್ – ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ವದತೀತಿ ಪರಿಹೃತಮ್। ಜ್ಞಾನಮೇವ ಹ್ಯನುಕೂಲಮಾನನ್ದ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ವಿಜ್ಞಾನಮಾನನ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಬೃ.೫.೯.೨೮) ಇತ್ಯಾನನ್ದರೂಪಮೇವ ಜ್ಞಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯರ್ಥ:। ಅತ ಏವ ಭವತಾಮೇಕರಸತಾ। ಅಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮಪಿ ಶ್ರುತಿಶತಸಮಧಿಗತಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತದ್ವದೇವ ಸ ಏಕೋ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಆನನ್ದ: (ತೈ.ಆನ.೮.೪), ಆನನ್ದಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದ್ವಾನ್ (ತೈ.ಆನ.೯.೧) ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ನಾಽನನ್ದಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ; ಅಪಿ ತ್ವಾನನ್ದಿ। ಜ್ಞಾತೃತ್ವಮೇವ ಹ್ಯಾನನ್ದಿತ್ವಮ್||

(ಭೇದನಿಷೇದಪರತಯಾ ಶಙ್ಕಿತಾನಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಮೀಚೀನಾ ಯೋಜನಾ)

ಯದಿದಮುಕ್ತಮ್ ಯತ್ರ ಹಿ ದ್ವೈತಮಿವ ಭವತಿ (ಬೃ.೪.೪.೧೪), ನೇಹ ನಾನಾಽಸ್ತಿ ಕಿಞ್ಚನ (ಬೃ.೬.೪.೧೯), ಮೃತ್ಯೋಸ್ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ,  ಯತ್ರತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ (ಬೃ.೪.೪.೧೪) ಇತಿ ಭೇದನಿಷೇಧೋ ಬಹುಧಾ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ; ತತ್ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತಯಾ ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿಕತಯಾ ಚ ತದಾತ್ಮಕತ್ವೇನೈಕ್ಯಾತ್, ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧ್ಯತೇ। ನ ಪುನ: ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ಬಹುಭವನಸಙ್ಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾನಾತ್ವಂ ಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಪರಿಹೃತಮ್। ನಾನಾತ್ವನಿಷೇಧಾದಿಯಮಪರಮಾರ್ಥವಿಷಯೇತಿ ಚೇತ್; ನ, ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಸಕಲಪ್ರಮಾಣಾನವಗತಂ ನಾನಾತ್ವಂ ದುರಾರೋಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದೇವ ಬಾಧ್ಯತ ಇತ್ಯುಪಹಾಸ್ಯಮಿದಮ್||

ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನುದರಮನ್ತರಂ ಕುರುತೇ ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ (ತೈ.ಆನ.೭.೨), ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಾನಾತ್ವಂ ಪಶ್ಯತೋ ಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಯದುಕ್ತಮ್; ತದಸತ್ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾನ್ತ ಉಪಾಸೀತ (ಛಾ.೩.೧೪.೧) ಇತಿ ತನ್ನಾನಾತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಸ್ಯ ಶಾನ್ತಿಹೇತುತ್ವೋಪದೇಶಾತ್। ತಥಾ ಹಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಲಯಕರ್ಮತಯಾ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಾನುಸಂಧಾನೇನಾತ್ರ ಶಾನ್ತಿರ್ವಿಧೀಯತೇ। ಅತೋ ಯಥಾವಸ್ಥಿತದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಸ್ಥಾವರಾದಿಭೇದಭಿನ್ನಂ ಜಗತ್ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಮಿತ್ಯನುಸಂಧಾನಸ್ಯ ಶಾನ್ತಿಹೇತುತಯಾ ಅಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಹೇತುತ್ವೇನ ನ ಭಯಹೇತುತ್ವ ಪ್ರಸಙ್ಗ:। ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ ಇತಿ ಕಿಮುಚ್ಯತೇ; ಇದಮುಚ್ಯತೇ, ಯದಾ ಹ್ಯೇವೈಷ ಏತಸ್ಮಿನ್ನದೃಶ್ಯೇಽನಾತ್ಮ್ಯೇಽನಿರುಕ್ತೇಽನಿಲಯನೇಽಭಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿನ್ದತೇ।  ಅಥ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ (ತೈ.ಆನ.೭.೨) ಇತ್ಯುಭಯಪ್ರಾಪ್ತಿಹೇತುತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಯಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಽಭಿಹಿತಾ; ತಸ್ಯಾ ವಿಚ್ಛೇದೇ ಭಯಂ ಭವತೀತಿ। ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಹರ್ಷಿಭಿ: –

ಯನ್ಮುಹೂರ್ತಂ ಕ್ಷಣಾಂ ವಾಽಪಿ ವಾಸುದೇವೋ ನ ಚಿನ್ತ್ಯತೇ।

ಸಾ ಹಾನಿಸ್ತನ್ಮಹಚ್ಛಿದ್ರಂ ಸಾ ಭ್ರಾನ್ತಿಸ್ಸಾ ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾ|| – (ಗ.ಪು.ಪೂರ್ವ.ಖ.೨.೨೨.೨೨)

ಇತ್ಯಾದಿ। ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯಾ ಅನ್ತರಮವಕಾಶೋ ವಿಚ್ಛೇದ ಏವ||

(ಗೀತೋಕ್ತಿವಿರೋಧಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)

ಯದುಕ್ತಮ್ ನ ಸ್ಥಾನತೋಽಪಿ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೩.೧೧) ಇತಿ ಸರ್ವವಿಶೇಷರಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೀತಿ;  ತನ್ನ ಸವಿಶೇಷಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯೇವ ಹಿ ತತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತಿ। ಮಾಯಾ ಮಾತ್ರಂ ತು (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೩.೩) ಇತಿ ಚ ಸ್ವಾಪ್ನಾನಾಮಪ್ಯರ್ಥಾನಾಂ ಜಾಗಿರತಾವಸ್ಥಾನುಭೂತಪದಾರ್ಥವೈಧರ್ಮ್ಯೇಣ ಮಾಯಾಮಾತ್ರತ್ವಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಜಾಗರಿತಾವಸ್ಥಾನುಭೂತಾನಾಮಿವ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತಿ||

…Continued