ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ
ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ಪಞ್ಚಮೋಽಧ್ಯಾಯ:
ಚತುರ್ಥೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಪೂರ್ವಕಸ್ವರೂಪಭೇದೋ ಜ್ಞಾನಾಂಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋ-ಽಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯಾನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಜ್ಞಾನತ್ವಾದಪ್ರಮಾದತ್ವಾತ್ಸುಕರತ್ವಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತೃತೀಯ ಏವೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಶ್ಶೈಘ್ರ್ಯಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾನ್ತರ್ಗತಾಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನ-ಪ್ರಕಾರಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತನ್ಮೂಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ವಿಶೋಧ್ಯತೇ ।।
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ
ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕೃಷ್ಣ ಪುನರ್ಯೋಗಂ ಚ ಶಂಸಸಿ ।
ಯಚ್ಛ್ರೇಯ ಏತಯೋರೇಕಂ ತನ್ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಮ್ ।। ೧ ।।
ಕರ್ಮಣಾಂ ಸಂನ್ಯಾಸಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಂ ಪುನ: ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಚ ಶಂಸಸಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ದ್ವಿತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಮುಮುಕ್ಷೋ: ಪ್ರಥಮಂ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯ:, ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಮೃದಿತಾನ್ತ:ಕರಣಕಷಾಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನಾತ್ಮದರ್ಶನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಪುನಸ್ತೃತೀಯಚತುರ್ಥಯೋ: ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರದಶಾಪನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೈವ ಜ್ಯಾಯಸೀ, ಸೈವ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾನಿರಪೇಕ್ಷಾ ಆತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತೌ ಸಾಧನಮಿತಿ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಶಂಶಸಿ ಇತಿ । ತತ್ರೈತಯೋರ್ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಯೋರಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಭಾವೇ ಯದೇಕಂ ಸೌಕಾರ್ಯಚ್ಛೈಘ್ರ್ಯಾಚ್ಚ ಶ್ರೇಯ: ಶ್ರೇಷ್ಠಮಿತಿ ಸುನಿಶ್ಚಿತಮ್, ತನ್ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ ।। ೧ ।।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಸಂನ್ಯಾಸ: ಕರ್ಮಯೋಗಶ್ಚ ನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಕರಾವುಭೌ ।
ತಯೋಸ್ತು ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗೋ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।। ೨ ।।
ಸಂನ್ಯಾಸ: ಜ್ಞಾನಯೋಗ:, ಕರ್ಮಯೋಗಶ್ಚ ಜ್ಞಾನಯೋಗಶಕ್ತಸ್ಯಾಪ್ಯುಭೌ ನಿರಪೇಕ್ಷೌ ನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಕರೌ । ತಯೋಸ್ತು ಕರ್ಮಸಂನ್ಯಾಸಾಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಗಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।। ೨ ।।
ಕುತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಜ್ಞೇಯ: ಸ ನಿತ್ಯಸಂನ್ಯಾಸೀ ಯೋ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ನ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ ।
ನಿರ್ದ್ವನ್ದ್ವೋ ಹಿ ಮಹಾಬಾಹೋ ಸುಖಂ ಬನ್ಧಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ।। ೩ ।।
ಯ: ಕರ್ಮಯೋಗೀ ತದನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಾನುಭವತೃಪ್ತಸ್ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಮಪಿ ನ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ, ತತ ಏವ ಕಿಮಪಿ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ, ತತ ಏವ ದ್ವನ್ದ್ವಸಹಶ್ಚ ಸ ನಿತ್ಯಸಂನ್ಯಾಸೀ ನಿತ್ಯಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯ: । ಸ ಹಿ ಸುಕರಕರ್ಮಯೋಗನಿಷ್ಠತಯಾ ಸುಖಂ ಬನ್ಧಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ।। ೩ ।।
ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಯೋರಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಭಾವೇಽನ್ಯೋನ್ಯನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಹ –
ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗೌ ಪೃಥಗ್ಬಾಲಾ: ಪ್ರವದನ್ತಿ ನ ಪಣ್ಡಿತಾ: ।
ಏಕಮಪ್ಯಾಸ್ಥಿತಸ್ಸಮ್ಯಗುಭಯೋರ್ವಿನ್ದನ್ತೇ ಫಲಮ್ ।। ೪ ।।
ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗೌ ಫಲಭೇದಾತ್ಪೃಥಗ್ಭೂತೌ ಯೇ ಪ್ರವದನ್ತಿ, ತೇ ಬಾಲಾ: ಅನಿಷ್ಪನ್ನಜ್ಞಾನಾ: ನ ಪಣ್ಡಿತಾ: ಅಕೃತ್ಸ್ನವಿದ: । ಕರ್ಮಯೋಗೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗಮೇವ ಸಾಧಯತಿ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ತ್ವೇಕ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಂ ಸಾಧಯತೀತಿ ತಯೋ: ಫಲಭೇದೇನ ಪೃಥಕ್ತ್ವಂ ವದನ್ತೋ ನ ಪಣ್ಡಿತಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಉಭಯೋರಾತ್ಮಾವಲೋಕನೈಕಫಲಯೋರೇಕಫಲತ್ವೇನ ಏಕಮಪ್ಯಾಸ್ಥಿತಸ್ತದೇವ ಫಲಂ ಲಭತೇ ।। ೪ ।।
ಏತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯತ್ಸಾಂಖ್ಯೈ: ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಸ್ಥಾನಂ ತದ್ಯೋಗೈರಪಿ ಗಮ್ಯತೇ ।
ಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಚ ಯೋಗಂ ಚ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಪಶ್ಯತಿ ।। ೫ ।।
ಸಾಂಖ್ಯೈ: ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೈ: । ಯದತ್ಮಾವಲೋಕನರೂಪಂ ಫಲಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ, ತದೇವ ಕರ್ಮಯೋಗನಿಷ್ಠೈರಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ । ಏವಮೇಕಫಲತ್ವೇನೈಕಂ ವೈಕಲ್ಪಿಕಂ ಸಾಂಖ್ಯಂ ಯೋಗಂ ಚ ಯ: ಪಶ್ಯತಿ, ಸ ಪಶ್ಯತಿ ಸ ಏವ ಪಣ್ಡಿತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।।೫।।
ಇಯಾನ್ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಾಹ –
ಸಂನ್ಯಾಸಸ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ದು:ಖಮಾಪ್ತುಮಯೋಗತ: ।
ಯೋಗಯುಕ್ತೋ ಮುನಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಚಿರೇಣಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೬ ।।
ಸಂನ್ಯಾಸ: ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ತು ಅಯೋಗತ: ಕರ್ಮಯೋಗಾದ್ತೇ ಪ್ರಾಪ್ತುಮಶಕ್ಯ: ಯೋಗಯುಕ್ತ: ಕರ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತ: ಸ್ವಯಮೇವ ಮುನಿ: ಆತ್ಮಮನನಶೀಲ: ಸುಖೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಸಾಧಯಿತ್ವಾ ನ ಚಿರೇಣ ಅಲ್ಪೇನೈವ ಕಾಲೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾಧಿಗಚ್ಛತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಜ್ಞಾನಯೋಗಯುಕ್ತಸ್ತು ಮಹತಾ ದು:ಖೇನ ಜ್ಞಾನಯೋಗಂ ಸಾಧಯತಿ ದು:ಖಸಾಧ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮಾನಂ ಚಿರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೬ ।।
ಯೋಗಯುಕ್ತೋ ವಿಶುದ್ಧಾತ್ಮಾ ವಿಜಿತಾತ್ಮಾ ಜಿತೇನ್ದ್ರಿಯ: ।
ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಾತ್ಮಾ ಕುರ್ವನ್ನಪಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ।। ೭ ।।
ಕರ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತಸ್ತು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನರೂಪೇ ವಿಶುದ್ಧೇ ಕರ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನ: ತೇನ ವಿಶುದ್ಧಮನಾ: ವಿಜಿತಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾಭ್ಯಸ್ತೇ ತೇ ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯಾಪೃತಮನಸ್ತ್ವೇನ ಸುಖೇನ ವಿಜಿತಮನಾ: , ತತ ಏವ ಜಿತೇನ್ದಿಯ: ಕರ್ತುರಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನ-ನಿಷ್ಠತಯಾ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಾತ್ಮಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ದೇವಾದಿಭೂತಾನಾಮಾತ್ಮಭೂತ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯಾಸೌ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಭೂತಾತ್ಮಾ । ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯ-ಮನುಸನ್ಧಾನಸ್ಯ ಹಿ ದೇವಾದೀನಾಂ ಸ್ವಸ್ಯ ಚೈಕಾಕಾರ ಆತ್ಮಾ ದೇವಾದಿಭೇದಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷರೂಪತಯಾ-ತ್ಮಾಕಾರತ್ವಾಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತ: ಸರ್ವತ್ರ ದೇವಾದಿದೇಹೇಷು ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಮಾನಾಕಾರ ಇತಿ ‘ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ‘ ಇತಿ ಅನನ್ತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಸ ಏವಂಭೂತ: ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ನಪಿ ಅನಾತ್ಮನ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೇನ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯತೇ । ಅತೋಽಚಿರೇಣಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।೭ ।।
ಯತ: ಸೌಕರ್ಯಾಚ್ಛೈಘ್ರ್ಯಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನ್, ಅತಸ್ತದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಶೃಣು –
ನೈಷ ಕಿಞ್ಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಯುಕ್ತೋ ಮನ್ಯೇತ ತತ್ತ್ವವಿತ್ ।
ಪಶ್ಯನ್ ಶೃಣ್ವನ್ ಸ್ಪೃಶನ್ ಜಿಘ್ರನಶ್ನನ್ ಗಚ್ಛನ್ ಸ್ವಪನ್ ಶ್ವಸನ್ ।। ೮ ।।
ಪ್ರಲಪನ್ ವಿಸೃಜನ್ ಗೃಹ್ಣನುನ್ಮಿಷನ್ನಿಮಿಷನ್ನಪಿ ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಷು ವರ್ತನ್ತ ಇತಿ ಧಾರಯನ್ ।। ೯ ।।
ಏವಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವವಿಚ್ಶ್ರೋತ್ರಾದೀನಿ ಜ್ಞಾನೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ, ವಾಗಾದೀನಿ ಚ ಕರ್ಮೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ, ಪ್ರಣಾಶ್ಚ ಸ್ವವಿಷಯೇಷು ವರ್ತನ್ತ ಇತಿ ಧಾರಯನನುಸನ್ಧಾನ: ನಾಹಂ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಮನ್ಯೇತ ಜ್ಞಾನೈಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಮಮ ಕರ್ಮಮೂಲೇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಸಂಬನ್ಧಕೃತಮೀದೃಶಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ಮನ್ಯೇತೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೮ – ೯।।
ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾಧಾಯ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರೋತಿ ಯ: ।
ಲಿಪ್ಯತೇ ನ ಸ ಪಾಪೇನ ಪದ್ಮಪತ್ರಮಿವಾಮ್ಭಸಾ ।। ೧೦ ।।
ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಿರಿಹೋಚ್ಯತೇ । ಮಮ ಯೋನಿರ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ (ಭ.ಗೀ.೧೪.೩) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷರೂಪತ್ವೇನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಿತಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಪಶ್ಯಞ್ಛೃಣ್ವನ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಾಧಾಯ, ಫಲಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ, ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ಯ: ಕರ್ಮಾಣಿ ಕರೋತಿ, ಸ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ವರ್ತಮಾನೋಽಪಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪೇಣ ಬನ್ಧಹೇತುನಾ ಪಾಪೇನ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ । ಪದ್ಮಪತ್ರಮಿವಾಮ್ಭಸಾ ಯಥಾ ಪದ್ಮಪತ್ರಮಮ್ಭಸಾ ಸಂಸೃಷ್ಟಮಪಿ ನ ಲಿಪ್ಯತೇ, ತಥಾ ನ ಲಿಪ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ।।
ಕಾಯೇನ ಮನಸಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕೇವಲೈರಿನ್ದ್ರಿಯೈರಪಿ ।
ಯೋಗಿನ: ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ತಿ ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾತ್ಮಶುದ್ಧಯೇ ।। ೧೧ ।।
ಕಾಯಮನೋಬುದ್ಧೀನ್ದ್ರಿಯಸಾಧ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಯೋಗಿನ ಆತ್ಮವಿಶುದ್ಧಯೇ ಕುರನ್ತಿ ಆತ್ಮಗತಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಬನ್ಧವಿನಾಶಾಯ ಕುರ್ವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೧ ।।
ಯುಕ್ತ: ಕರ್ಮಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಶಾನ್ತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ನೈಷ್ಠಿಕೀಮ್ ।
ಅಯುಕ್ತ: ಕಾಮಕಾರೇಣ ಫಲೇ ಸಕ್ತೋ ನಿಬಧ್ಯತೇ ।।೧೨।।
ಯುಕ್ತ: ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಫಲೇಷ್ವಚಪಲ: ಆತ್ಮೈಕಪ್ರವಣ:, ಕರ್ಮಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕೇವಲಮಾತ್ಮಶುದ್ಧಯೇ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯ ನೈಷ್ಠಿಕೀಂ ಶಾನ್ತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ಸ್ಥಿರಾಮಾತ್ಮಾನುಭವರೂಪಾಂ ನಿರ್ವೃತಿಮಾಪ್ನೋತಿ । ಅಯುಕ್ತ: ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಫಲೇಷು ಚಪಲ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನವಿಮುಖ: ಕಾಮಕಾರೇಣ ಫಲೇ ಸಕ್ತ: ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವನ್ನಿತ್ಯಂ ಕರ್ಮಭಿರ್ಬಧ್ಯತೇ ನಿತ್ಯಸಂಸಾರೀ ಭವತಿ । ಅತ: ಫಲಸಙ್ಗರಹಿತ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ಆತ್ಮನೋ ಬನ್ಧಮೋಚನಾಯೈವ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವೀತೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।। ೧೨ ।।
ಅಥ ದೇಹಾಕಾರೇಣ ಪರಿಣತಾಯಾಂ ಪ್ರಕೃತೌ ಕರ್ತೃತ್ವಸಂನ್ಯಾಸ ಉಚ್ಯತೇ –
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಮನಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೇ ಸುಖಂ ವಶೀ ।
ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ದೇಹೀ ನೈವ ಕುರ್ವನ್ನ ಕಾರಯನ್ ।। ೧೩ ।।
ಆತ್ಮನ: ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಮೂಲದೇಹಸಂಬನ್ಧಪ್ರಯುಕ್ತಮಿದಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿವೇಕವಿಷಯೇಣ ಮನಸಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ನವದ್ವಾರೇ ಪುರೇ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ ದೇಹೀ ಸ್ವಯಂ ವಶೀ ದೇಹಾಧಿಷ್ಠಾನಪ್ರಯತ್ನಮಕುರ್ವನ್ ದೇಹಂ ಚ ನೈವ ಕಾರಯನ್ ಸುಖಮಾಸ್ತೇ ।।೧೩।। ಸಾಕ್ಷಾದಾತ್ಮನ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ರೂಪಮಾಹ –
ನ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ನ ಕರ್ಮಾಣಿ ಲೋಕಸ್ಯ ಸೃಜತಿ ಪ್ರಭು: ।
ನ ಕರ್ಮಫಲಸಂಯೋಗಂ ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ ।। ೧೪ ।।
ಅಸ್ಯ ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಸ್ಥಾವರಾತ್ಮನಾ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗೇಣ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಲೋಕಸ್ಯ ದೇವಾದ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ತತ್ತದಸಾಧಾರಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಜನ್ಯದೇವಾದಿಫಲಸಂಯೋಗಂ ಚ, ಅಯಂ ಪ್ರಭು: ಅಕರ್ಮವಶ್ಯ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತ ಆತ್ಮಾ ನ ಸೃಜತಿ ನೋತ್ಪಾದಯತಿ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ? ಸ್ವಭಾವಸ್ತು ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಸ್ವಭಾವ: ಪ್ರಕೃತಿವಾಸನಾ । ಅನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತ-ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮಜನಿತದೇವಾದ್ಯಾಕಾರಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗಕೃತತತ್ತದಾತ್ಮಾಭಿಮಾನ- ಜನಿತವಾಸನಾಕೃತಮೀದೃಶಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಕಂ ಸರ್ವಮ್ ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೪ ।।
ನಾದತ್ತೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪಾಪಂ ನ ಚೈವ ಸುಕೃತಂ ವಿಭು: ।
ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ತೇನ ಮುಹ್ಯನ್ತಿ ಜನ್ತವ: ।। ೧೫ ।।
ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸ್ವಸಂಬನ್ಧಿತಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ಪುತ್ರಾದೇ: ಪಾಪಂ ದು:ಖಂ ನಾದತ್ತೇ ನಾಪನುದತಿ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ ಪ್ರತಿಕೂಲತಯಾಭಿಮತಸ್ಯ ಸುಕೃತಂ ಸುಖಂ ಚ ನಾದತ್ತೇ ನಾಪನುದತಿ । ಯತೋಽಯಂ ವಿಭು: ನ ಕ್ವಾಚಿತ್ಕ:, ನ ದೇವಾದಿ-ದೇಹಾದ್ಯಸಾಧಾರಣದೇಶ:, ಅತ ಏವ ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸಂಬನ್ಧೀ, ನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಶ್ಚ । ಸರ್ವಮಿದಂ ವಾಸನಾಕೃತಮ್। ಏವಂಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಕಥಮಿಯಂ ವಿಪರೀತವಾಸನಾ ಉತ್ಪದ್ಯತೇ? ಅಜ್ಞಾನೇನಾವೃತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿನಾ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಕರ್ಮಣಾ ಸ್ವಫಲಾನುಭವಯೋಗ್ಯತ್ವಾಯ ಅಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಾವೃತಂ ಸಂಕುಚಿತಮ್ । ತೇನ ಜ್ಞಾನಾವರಣರೂಪೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ದೇವಾದಿದೇಹಸಂಯೋಗಸ್ತತ್ತದಾತ್ಮಾಭಿಮಾನರೂಪಮೋಹಶ್ಚ ಜಾಯತೇ । ತತಶ್ಚ ತಥಾವಿಧಾತ್ಮಾಭಿಮಾನ ವಾಸನಾ, ತದುಚಿತಕರ್ಮವಾಸನಾ ಚ ವಾಸನಾತೋ ವಿಪರೀತಾತ್ಮಾಭಿಮಾನ:, ಕರ್ಮಾರಮ್ಭಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ।। ೧೫ ।।
ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾನಪ್ಲವೇನೈವ ವೃಜಿನಂ ಸಂತರಿಷ್ಯತಿ (ಭ.ಗೀ.೪.೩೬), ಜ್ಞಾನಾಗ್ನಿ: ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಭಸ್ಮಸಾತ್ಕುರುತೇ ತಥಾ (ಭ.ಗೀ.೪.೩೭), ನ ಹಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಸದೃಶಂ ಪವಿತ್ರಮ್ (ಭ.ಗೀ.೪.೩೮) ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸ್ವಕಾಲೇ ಸಂಗಮಯತಿ –
ಜ್ಞಾನೇನ ತು ತದಜ್ಞಾನಂ ಯೇಷಾಂ ನಾಶಿತಮಾತ್ಮನ: ।
ತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯವಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ ತತ್ಪರಮ್ ।। ೧೬ ।।
ಏವಂ ವರ್ತಮಾನೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಯೇಷಾಮಾತ್ಮನಾಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಜನಿತೇನ ಆತ್ಮವಿಷಯೇಣ ಅಹರಹರಭ್ಯಾಸಾಧೇಯಾತಿಶಯೇನ ನಿರತಿಶಯಪವಿತ್ರೇಣ ಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ ಜ್ಞಾನಾವರಣಮನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾನನ್ತಕರ್ಮಸಂಚಯ-ರೂಪಮಜ್ಞಾನಂ ನಾಶಿತಮ್, ತೇಷಾಂ ತತ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಪರಂ ಜ್ಞಾನಮಪರಿಮಿತಮಸಂಕುಚಿತಮಾದಿತ್ಯವತ್ಸರ್ವಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಂ ಪ್ರಕಾಶಯತಿ । ತೇಷಾಮಿತಿ ವಿನಷ್ಟಾಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಬಹುತ್ವಾಭಿಮಾನಾದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಬಹುತ್ವಮ್, ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಮ್ (ಭ.ಗೀ.೨.೧೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾವಗತಮತ್ರ ಸ್ಪಷ್ಟತರಮುಕ್ತಮ್ । ನ ಚೇದಂ ಬಹುತ್ವಮುಪಾಧಿಕೃತಮ್ ವಿನಷ್ಟಾಜ್ಞಾನಾನಾಮುಪಾಧಿಗನ್ಧಾಭಾವಾತ್ । ತೇಷಾಮಾದಿತ್ಯವಜ್ಜ್ಞಾನಮ್ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಾಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಾನುಬನ್ಧಿಧರ್ಮತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಆದಿತ್ಯದೃಷ್ಟಾನ್ತೇನ ಚ ಜ್ಞಾತೃಜ್ಞಾನಯೋ: ಪ್ರಭಾಪ್ರಭಾವತೋರಿವಾವಸ್ಥಾನಂ ಚ । ತತ ಏವ ಸಂಸಾರದಶಾಯಾಂ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಣಾ ಸಂಕೋಚೋ ಮೋಕ್ಷದಶಾಯಾಂ ವಿಕಾಸಶ್ಚೋಪಪನ್ನ: ।। ೧೬ ।।
ತದ್ಬುದ್ಧಯಸ್ತದಾತ್ಮನಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸ್ತತ್ಪರಾಯಣಾ: ।
ಗಚ್ಛನ್ತ್ಯಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ಜ್ಞಾನನಿರ್ಧೂತಕಲ್ಮಷಾ: ।। ೧೭ ।।
ತದ್ಬುದ್ಧಯ: ತಥಾವಿಧಾತ್ಮದರ್ಶನಾಧ್ಯವಸಾಯಾ:, ತದಾತ್ಮಾನ: ತದ್ವಿಷಯಮನಸ:, ತನ್ನಿಷ್ಠಾ: ತದಭ್ಯಾಸನಿರತಾ:, ತತ್ಪರಾಯಣಾ: ತದೇವ ಪರಮಪ್ರಯೋಜನಮಿತಿ ಮನ್ವಾನಾ:, ಏವಮಭ್ಯಸ್ಯಮಾನೇನ ಜ್ಞಾನೇನ ನಿರ್ಧೂತಪ್ರಾಚೀನಕಲ್ಮಷಾ: ತಥಾವಿಧಮಾತ್ಮನಮಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ । ಯದವಸ್ಥಾದಾತ್ಮನ: ಪುನರಾವೃತ್ತಿರ್ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಸ ಆತ್ಮಾ ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿ:। ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಮಾತ್ಮಾನಂ ಗಚ್ಛನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೭ ।।
ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಗವಿ ಹಸ್ತಿನಿ ।
ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ ಪಣ್ಡಿತಾ: ಸಮದರ್ಶಿನ: ।। ೧೮ ।।
ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನೇ, ಕೇವಲಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ, ಗೋಹಸ್ತಿಶ್ವಶ್ವಪಚಾದಿಷು ಅತ್ಯನ್ತವಿಷಮಾಕಾರತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಷು ಆತ್ಮಸು ಪಣ್ಡಿತಾ: ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದ:, ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸರ್ವತ್ರ ಸಮದರ್ಶಿನ: ವಿಷಮಾಕಾರಸ್ತು ಪ್ರಕೃತೇ:, ನಾತ್ಮನ: ಆತ್ಮಾ ತು ಸರ್ವತ್ರ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಮ ಇತಿ ಪಶ್ಯನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೮ ।।
ಇಹೈವ ತೈರ್ಜಿತಸ್ಸ್ವರ್ಗೋ ಯೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ಮನ: ।
ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇ ಸ್ಥಿತಾ: ।। ೧೯ ।।
ಇಹೈವ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನದಶಾಯಾಮೇವ ತೈ: ಸರ್ಗೋ ಜಿತ: ಸಂಸಾರೋ ಜಿತ: ಯೇಷಾಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಸರ್ವೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ಮನ: । ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ । ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗದೋಷವಿಯುಕ್ತತಯಾ ಸಮಮಾತ್ಮವಸ್ತು ಹಿ ಬ್ರಮ್ಹ । ಆತ್ಮಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಾಶ್ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಾ ಏವ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಿರೇವ ಹಿ ಸಂಸಾರಜಯ: । ಆತ್ಮಸು ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಾಮ್ಯಮೇವಾನುಸನ್ಧಾನಾ ಮುಕ್ತಾ ಏವೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೯ ।।
ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾವಥಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಿನ: ಸಮದರ್ಶನರೂಪೋ ಜ್ಞನವಿಪಾಕೋ ಭವತಿ, ತಂ ಪ್ರಕಾರಮುಪದಿಶತಿ –
ನ ಪ್ರಹೃಷ್ಯೇತ್ಪ್ರಿಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನೋದ್ವಿಜೇತ್ಪ್ರಾಪ್ಯ ಚಾಪ್ರಿಯಮ್ ।
ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿರಸಂಮೂಢೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತ: ।। ೨೦ ।।
ಯಾದೃಶದೇಹಸ್ಥಸ್ಯ ಯದವಸ್ಥಸ್ಯ ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮವಾಸನಯಾ ಯತ್ಪ್ರಿಯಂ ಭವತಿ, ಯಚ್ಚಾಪ್ರಿಯಮ್, ತದುಭಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಹರ್ಷೋದ್ವೇಗೌ ನ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಕಥಮ್? ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿ: ಸ್ಥಿರೇ ಆತ್ಮನಿ ಬುದ್ಧಿರ್ಯಸ್ಯ ಸ: ಸ್ಥಿರಬುದ್ಧಿ:, ಅಸಂಮೂಢೋ ಅಸ್ಥಿಏಣ ಶರೀರೇಣ ಸ್ಥಿರಮಾತ್ಮಾನಮೇಕೀಕೃತ್ಯ ಮೋಹ: ಸಂಮೋಹ: ತದ್ರಹಿತ: । ತಚ್ಚ ಕಥಮ್? ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತ: । ಉಪದೇಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿತ್ಸನ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಭ್ಯಾಸಯುಕ್ತ: । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ತತ್ತ್ವವಿದಾಮುಪದೇಶೇನ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದ್ಭೂತ್ವಾ ತತ್ರೈವ ಯತಮಾನೋ ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಸ್ಥಿರರೂಪಾತ್ಮಾವಲೋಕನಪ್ರಿಯಾನುಭವೇ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ: ಅಸ್ಥಿರೇ ಪ್ರಾಕೃತೇ ಪ್ರಿಯಾಪ್ರಿಯೇ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಹರ್ಷೋದೇವೇಗೌ ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ।। ೨೦ ।।
ಬಾಹ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇಷ್ವಸಕ್ತಾತ್ಮಾ ವಿನ್ದತ್ಯಾತ್ಮನಿ ಯ: ಸುಖಮ್ ।
ಸ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಸುಖಮಕ್ಷಯಮಶ್ನುತೇ ।। ೨೧ ।।
ಏವಮುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಬಾಹ್ಯಸ್ಪರ್ಶೇಷು ಆತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಾನುಭವೇಷು, ಅಸಕ್ತಾತ್ಮಾ ಅಸಕ್ತಮನಾ: ಅನ್ತರಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಯ: ಸುಖಂ ವಿನ್ದತಿ ಲಭತೇ, ಸ ಪ್ರಕೃತ್ಯಭ್ಯಾಸಂ ವಿಹಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಯೋಗಯುಕ್ತಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮಾಭ್ಯಾಸಯುಕ್ತಮನಾ: ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವರೂಪಮಕ್ಷಯಂ ಸುಖಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ।। ೨೧ ।।
ಪ್ರಾಕೃತಸ್ಯ ಭೋಗಸ್ಯ ಸುತ್ಯಜತಾಮಾಹ –
ಯೇ ಹಿ ಸಂಸ್ಪರ್ಶಜಾ ಭೋಗಾ ದು:ಖಯೋನಯ ಏವ ತೇ ।
ಆದ್ಯನ್ತವನ್ತ: ಕೌನ್ತೇಯ ನ ತೇಷು ರಮತೇ ಬುಧ: ।। ೨೨ ।।
ವಿಷಯೇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಪರ್ಶಜಾ: ಯೇ ಭೋಗಾ: ದು:ಖಯೋನಯಸ್ತೇ ದು:ಖೋದರ್ಕಾ: । ಆದ್ಯನ್ತವನ್ತ: ಅಲ್ಪಕಾಲವರ್ತಿನೋ ಹಿ ಉಪಲಭ್ಯನ್ತೇ । ನ ತೇಷು ತದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದ್ರಮತೇ ।। ೨೨ ।।
ಶಕ್ನೋತೀಹೈವ ಯ: ಸೋಢುಂ ಪ್ರಾಕ್ಶರೀರವಿಮೋಕ್ಷಣಾತ್ ।
ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಂ ವೇಗಂ ಸ ಯುಕ್ತ: ಸ ಸುಖೀ ನರ: ।। ೨೩ ।।
ಶರೀರವಿಮೋಕ್ಷಣಾತ್ಪ್ರಾಕಿಹಅಏವ ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನದಶಾಯಮೇವ ಆತ್ಮಾನುಭವಪ್ರೀತ್ಯಾ ಕಾಮಕ್ರೋಧೋದ್ಭವಂ ವೇಗಂ ಸೋಢುಂ ನಿರೋದ್ಧುಂ ಯ: ಶಕ್ನೋತಿ, ಸ ಯುಕ್ತ: ಆತ್ಮಾನುಭವಾಯಾರ್ಹಾ: । ಸ ಏವ ಶರೀರವಿಮೋಕ್ಷೋತ್ತರಕಾಲಮಾತ್ಮಾನುಭವೈಕ-ಸುಖಸ್ಸಂಪತ್ಸ್ಯತೇ ।। ೨೩ ।।
ಯೋಽನ್ತಸ್ಸುಖೋಽನ್ತರಾರಾಮಸ್ತಥಾನ್ತರ್ಜ್ಯೋತಿರೇವ ಯ: ।
ಸ ಯೋಗೀ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರ್ವಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋಽಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೨೪ ।।
ಯೋ ಬಾಹ್ಯವಿಷಯಾನುಭವಂ ಸರ್ವಂ ವಿಹಾಯ ಅನ್ತಸ್ಸುಖ: ಆತ್ಮಾನುಭವೈಕಸುಖ:, ಅನ್ತರಾರಾಮ: ಆತ್ಮೈಕೋದ್ಯಾನ: ಸ್ವಗುಣೈರಾತ್ಮೈವ ಸುಖವರ್ಧಕೋ ಯಸ್ಯ ಸ ತಥೋಕ್ತ:, ತಥಾನ್ತರ್ಜ್ಯೋತಿ: ಆತ್ಮೈಕಜ್ಞಾನೋ ಯೋ ವರ್ತತೇ, ಸ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ಯೋಗೀ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮಾತ್ಮಾನುಭವಸುಖಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ ।। ೨೪ ।।
ಲಭನ್ತೇ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮೃಷಯ: ಕ್ಷೀಣಕಲ್ಮಷಾ: ।
ಛಿನ್ನದ್ವೈಧಾ ಯತಾತ್ಮಾನಸ್ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾ: ।। ೨೫ ।।
ಚ್ಛಿನ್ನದ್ವೈಧಾ: ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿದ್ವನ್ದ್ವೈರ್ವಿಮುಕ್ತಾ:, ಯತಾತ್ಮಾನ: ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ನಿಯಮಿತಮನಸ:, ಸರ್ವಭೂತಹಿತೇ ರತಾ: ಆತ್ಮವತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಭೂತಾನಾಂ ಹಿತೇಷ್ವೇವ ನಿರತಾ:, ಋಷಯ: ದ್ರಷ್ಟಾರ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಪರಾ:, ಯ ಏವಮ್ಭೂತಾಸ್ತೇ ಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿಕಲ್ಮಷಾ: ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ಲಭನ್ತೇ ।। ೨೫ ।।
ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅತ್ಯನ್ತಸುಲಭಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕಾಮಕ್ರೋಧವಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಯತೀನಾಂ ಯತಚೇತಸಾಮ್ ।
ಅಭಿತೋ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಂ ವರ್ತತೇ ವಿಜಿತಾತ್ಮನಾಮ್ ।। ೨೬ ।।
ಕಾಮಕ್ರೋಧ್ವಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಯತೀನಾಂ ಯತನಶೀಲಾನಾಂ ಯತಚೇತಸಾಂ ನಿಯಮಿತಮನಸಾಂ ವಿಜಿತಾತ್ಮನಾಂ ವಿಜಿತಮನಸಾಂ, ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮಭಿತೋ ವರ್ತತೇ । ಏವಂಭೂತಾನಾಂ ಹಸ್ತಸ್ಥಂ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೬ ।।
ಉಕ್ತಂ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ಸ್ವಲಕ್ಷ್ಯಭೂತಯೋಗಶಿರಸ್ಕಮುಪಸಂಹರತಿ –
ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿರ್ಬಾಹ್ಯಾಂಶ್ಚಕ್ಷುಶ್ಚೈವಾನ್ತರೇ ಭ್ರುವೋ: ।
ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಸಮೌ ಕೃತ್ವಾ ನಾಸಾಭ್ಯನ್ತರಚಾರಿಣೌ ।। ೨೭ ।।
ಯತೇನ್ದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿರ್ಮುನಿರ್ಮೋಕ್ಷಪರಾಯಣ: ।
ವಿಗತೇಚ್ಛಾಭಯಕ್ರೋಧೋ ಯ: ಸದಾ ಮುಕ್ತ ಏವ ಸ: ।। ೨೮ ।।
ಬಾಹ್ಯಾನ್ ವಿಷಯಸ್ಪರ್ಶಾನ್ ಬಹಿ: ಕೃತ್ವಾ ಬಾಹ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಂ ಸರ್ವಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ, ಯೋಗಯೋಗ್ಯಾಸನೇ ಋಜುಕಾಯ ಉಪವಿಶ್ಯ ಚಕ್ಷುಷೀ ಭ್ರುವೋರನ್ತರೇ ನಾಸಾಗ್ರೇ ವಿನ್ಯಸ್ಯ ನಾಸಾಭ್ಯನ್ತರಚಾರಿಣೌ ಪ್ರಾಣಾಪಾನೌ ಸಮೌ ಕೃತ್ವಾ ಉಚ್ಛ್ವಾಸನಿಶ್ವಾಸೌ ಸಮಗತೀ ಕೃತ್ವಾ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಾದನ್ಯತ್ರ ಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನರ್ಹೇಾನ್ದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿ:, ತತ ಏವ ವಿಗತೇಚ್ಛಾಭಯಕ್ರೋಧ:, ಮೋಕ್ಷಪರಾಯಣ: ಮೋಕ್ಷೈಕಪ್ರಯೋಜನ:, ಮುನಿ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಶೀಲ: ಯ:, ಸ: ಸದಾ ಮುಕ್ತ ಏವ ಸಾಧ್ಯದಶಾಯಾಮಿವ ಸಾಧನದಶಾಯಾಮಪಿ ಮುಕ್ತ ಏವೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೨೭ – ೨೮।।
ಉಕ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಯೋಗಶಿರಸ್ಕಸ್ಯ ಸುಶಕತಾಮಾಹ –
ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಮ್ ।
ಸುಹೃದಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮಾಂ ಶಾನ್ತಿಮೃಚ್ಛತಿ ।। ೨೯ ।।
ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಂ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಸುಹೃದಂ ಮಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಾನ್ತಿಮೃಚ್ಛತಿ, ಕರ್ಮಯೋಗಕರಣ ಏವ ಸುಖಮೃಚ್ಛತಿ । ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕೇಶ್ವರಾಣಾಮಪೀಶ್ವರಮ್ । ತಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಪರಮಂ ಮಹೇಶ್ವರಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೭) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಮಾಂ ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಂ ಸರ್ವಸುಹೃದಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಮದಾರಾಧನರೂಪ: ಕರ್ಮಯೋಗ ಇತಿ ಸುಖೇನ ತತ್ರ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ಸುಹೃದ ಆರಾಧನಾಯ ಹಿ ಸರ್ವೇ ಪ್ರವರ್ತನ್ತೇ ।। ೨೯ ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ಪಞ್ಚಮೋಽಧ್ಯಾಯ:।। ೫।।
