।।।।।।ಶ್ರೀಮದ್ವಾಲ್ಮೀಕೀಯರಾಮಾಯಣಮ್।।।।ಬಾಲಕಾಣ್ಡಃ।।।।ಶ್ರೀಸೀತಾಲಕ್ಷ್ಮಣಹನುಮತ್ಸಮೇತಶ್ರೀರಾಮಚನ್ದ್ರಪರಬ್ರಹ್ಮಣೇನಮಃ।।।।ಶ್ಲೋಕಸಹಿತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಮ್।।

ಶ್ರೀಮತೇರಾಮಾನುಜಾಯನಮಃ।।

।। ಗೊವಿನ್ದರಾಜಪ್ರಣೀತರಾಮಾಯಣ ಭೂಷಣೇತಿ ಟೀಕಾ ।।

ಆಚಾರ್ಯಂಶಠಕೋಪದೇಶಿಕಮಥಪ್ರಾಚಾರ್ಯಪಾರಮ್ಪರೀಂಶ್ರೀಮಲ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಯೋಗಿವರ್ಯ್ಯಯಮುನಾವಾಸ್ತವ್ಯನಾಥಾದಿಕಾನ್।ವಾಲ್ಮೀಕಿಂಸಹನಾರದೇನಮುನಿನಾವಾಗ್ದೇವತಾವಲ್ಲಭಂಸೀತಾಲಕ್ಷ್ಮಣವಾಯುಸೂನುಸಹಿತಂಶ್ರೀರಾಮಚನ್ದ್ರಂಭಜೇ।। 1 ।।

ಶ್ರೀಮತ್ಯಞ್ಜನಭೂಧರಸ್ಯಶಿಖರೇಶ್ರೀಮಾರುತೇಃಸನ್ನಿಧಾವಗ್ರೇವೇಙ್ಕಟನಾಯಕಸ್ಯಸದನದ್ವಾರೇಯತಿಕ್ಷ್ಮಾಭೃತಃ।ನಾನಾದೇಶಸಮಾಗತೈರ್ಬುಧಗಣೈರಾಮಾಯಣವ್ಯಾಕ್ರಿಯಾಂವಿಸ್ತೀರ್ಣಾಂರಚಯೇತಿಸಾದರಮಹಂಸ್ವಪ್ನೇಽಸ್ಮಿಸಞ್ಚೋದಿತಃ।। 2 ।।

ಕ್ವಾಹಂಮನ್ದಮತಿರ್ಗಭೀರಹೃದಯಂರಾಮಾಯಣಂತತ್ಕ್ವಚವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಽಸ್ಯಪರಿಭ್ರಮನ್ನಹಮಹೋಹಾಸಾಸ್ಪದಂಧೀಮತಾಮ್।ಕೋಭಾರೋಽತ್ರಮಮಸ್ವಯಂಕುಲಗುರುಃಕೋದಣ್ಡಪಾಣಿಃಕೃಪಾಕೂಪಾರೋರಚಯತ್ಯದಃಸಪದಿಮಜ್ಜಿಹ್ವಾಗ್ರಸಿಂಹಾಸನಃ।। 3 ।।

ವೈಯರ್ಥ್ಯಂಪುನರುಕ್ತತಾಮನುಚಿತಾರಮ್ಭಂವಿರೋಧಂಮಿಥೋಽಸಾಧುತ್ವಂಚಪದಪ್ರಬನ್ಧರಚನಾವಾಕ್ಯೇಷುನಿಃಶೇಷಯನ್।ಸ್ವಾರಸ್ಯಂಚಪದೇಪದೇಪ್ರಕಟಯನ್ರಾಮಾಯಣಸ್ಯಸ್ವಯಂವ್ಯಾಖ್ಯಾಮೇಷತನೋತಿಸಜ್ಜನಮುದೇಗೋವಿನ್ದರಾಜಾಹ್ವಯಃ|| 4 ।।

ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯ್ಯಕೃತಪ್ರಬನ್ಧಜಲಧೇಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯರತ್ನಾವಲೀರ್ಗ್ರಾಹಂಗ್ರಾಹಮಹಂಶಠಾರಿಗುರುಣಾಸನ್ದರ್ಶಿತೇನಾಧ್ವನಾ।ಅನ್ಯವ್ಯಾಕೃತಿಜಾತರೂಪಶಕಲೈರಾಯೋಜ್ಯಸಜ್ಜೀಕೃತೈಃಶ್ರೀರಾಮಾಯಣಭೂಷಣಂವಿರಚಯೇಪಶ್ಯನ್ತುನಿರ್ಮತ್ಸರಾಃ।। 5 ।।

ಸುಸ್ಪಷ್ಟಮಷ್ಟಾದಶಕೃತ್ಯಏತ್ಯಶ್ರೀಶೈಲಪೂರ್ಣಾದ್ಯತಿಶೇಖರೋಽಯಮ್।ಶುಶ್ರಾವರಾಮಾಯಣಸಮ್ಪ್ರದಾಯಂವಕ್ಷ್ಯೇತಮಾಚಾರ್ಯಪರಮ್ಪರಾತ್ತಮ್   ।।6।।

ಕ್ವಚಿತ್ಪದಾರ್ಥಂಕ್ವಚಿದನ್ವಯಾರ್ಥಂಕ್ವಚಿತ್ಪದಚ್ಛೇದಸಮರ್ಥನಾನಿ।ಕ್ವಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್ಗಾಢನಿಗೂಢಭಾವಂವಕ್ಷ್ಯೇಯಥಾಪೇಕ್ಷಮವೇಕ್ಷಣೀಯಮ್   ।। 7 ।।

ಅವತಾರಿಕಾ

ಶ್ರಿಯಃಪತಿರವಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಾಮಃಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕಃಸರ್ವೇಶ್ವರಃ “ವೈಕುಣ್ಠೇತುಪರೇಲೋಕೇಶ್ರಿಯಾಸಾರ್ದ್ಧಂಜಗತ್ಪತಿಃ। ಆಸ್ತೇವಿಷ್ಣುರಚಿನ್ತ್ಯಾತ್ಮಾಭಕ್ತೈರ್ಭಾಗವತೈಃಸಹ।।” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಶ್ರೀವೈಕುಣ್ಠಾಖ್ಯೇದಿವ್ಯಲೋಕೇಶ್ರೀಮಹಾಮಣಿಮಣ್ಡಪೇಶ್ರೀಭೂಮಿನೀಲಾಭಿಃಸಹರತ್ನಸಿಂಹಾಸನಮಧ್ಯಾಸೀನೋನಿತ್ಯೈರ್ಮು ಕ್ತೈಶ್ಚನಿರನ್ತರಪರಿಚರ್ಯಮಾಣ- ಚರಣನಲಿನೋಽಪಿತದ್ವದೇವಸ್ವಚರಣಯುಗಲಪರಿಚರಣಾರ್ಹಾನಪಿತದ್ಧೀನಾನ್ಪ್ರಲಯೇಪ್ರಕೃತಿವಿಲೀನಾನ್ಮಧೂಚ್ಛಿಷ್ಟ- ಮಗ್ನಹೇಮಕಣಸದೃಕ್ಷಾನ್ಕ್ಷೀಣಜ್ಞಾನಾನ್ಜೀವಾನವಲೋಕ್ಯ “ಏವಂಸಂಸೃತಿಚಕ್ರಸ್ಥೇಭ್ರಾಮ್ಯಮಾಣೇಸ್ವಕರ್ಮಭಿಃ।ಜೀವೇದುಃಖಾಕುಲೇವಿಷ್ಣೋಃಕೃಪಾಕಾಪ್ಯುಪಜಾಯತೇ।।” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾದಯಮಾನಮನಾಃ “ವಿಚಿತ್ರಾದೇಹಸಮ್ಪತ್ತಿರೀಶ್ವರಾಯನಿವೇದಿತುಮ್।ಪೂರ್ವಮೇವಕೃತಾಬ್ರಹ್ಮನ್ಹಸ್ತಪಾದಾದಿಸಂಯುತಾ।।” ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಮಹದಾದಿಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮೇಣತೇಷಾಸ್ವಚರ -ಣಕಮಲಸಮಾಶ್ರಯಣೋಚಿತಾನಿಕರಣಕಲೇವರಾಣಿದತ್ತ್ವಾನದೀತರಣಾಯದತ್ತೈಃಪ್ಲವೈರ್ನದೀರಯಾನುಸಾರೇಣಸಾಗರಮವಗಾಹ- ಮಾನೇಷ್ವಿವತೇಷುತೈರ್ವಿಷಯಾನ್ತರಪ್ರವಣೇಷುತೇಷಾಂಸದಸದ್ವಿವೇಚನಾಯ ‘ಶಾಸನಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಮ್’ ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಸ್ವಶಾಸನರೂಪಂವೇದಾಖ್ಯಂಶಾಸ್ತ್ರಂಪ್ರವರ್ತ್ಯಾಪಿತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ರತಿಪತ್ತಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯನ್ಯಥಾಪ್ರತಿಪತ್ತಿಭಿಸ್ತೈರನಾದೃತೇಸ್ವ ಶಾಸನಾತಿಲಙ್ಘಿನಂಜನಪದಂಸ್ವಯಮೇವಸಾಧಯಿತುಮಭಿಯಿಯಾಸುರಿವವಸುಧಾಧಿಪತಿಃಸ್ವಾಚಾರಮುಖೇನತಾನ್ಶಿಕ್ಷಯಿತುಂರಾಮಾದಿ ರೂಪೇಣಚತುರ್ದ್ಧಾವತಿತೀರ್ಷುರನ್ತರಾಽಮರಗಣೈಃಸದ್ರುಹಿಣೈರಭ್ಯರ್ಥಿತಃಸ್ವಾರಾಧಕಸ್ಯದಶರಥಸ್ಯಮನೋರಥಮಪಿಪೂರಯಿತುಂ

ಚತುರ್ದ್ಧಾವತತಾರ।ತತ್ರರಾಮರೂಪೇಣಾವತೀರ್ಯರಾವಣಂನಿಹತ್ಯಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲನಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಮನ್ವತಿಷ್ಠತ್, ಲಕ್ಷ್ಮಣರೂಪೇಣರಾವಣಿಂನಿರಸ್ಯಭಗವಚ್ಛೇಷತ್ವರೂಪಂವಿಶೇಷಧರ್ಮಮ್, ಭರತರೂಪೇಣಗನ್ಧರ್ವಾನ್ನಿರ್ವಾಸ್ಯಭಗವತ್ಪಾರ–ತನ್ತ್ರ್ಯರೂಪಮ್, ಶತ್ರುಘ್ನರೂಪೇಣಲವಣಾಸುರಂಧ್ವಂಸಯಿತ್ವಾಭಾಗವತಶೇಷತ್ವಮ್।ತಾನಿಮಾನ್ಧರ್ಮಾನ್ತಾನೀಮಾನಿಚಾಪದಾನಾನಿತತ್ಕಾಲಮಾತ್ರಪರ್ಯವಸಿತಾನಿಭವಿಷ್ಯನ್ತೀತಿಮನ್ವಾನಃಸರ್ವಲೋಕಹಿತಪರಃಪಿತಾಮ ಹೋಭಗವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಾರಾಮಚರಿತ್ರಪವಿತ್ರಿತಂಶತಕೋಟಿಪ್ರವಿಸ್ತರಂಪ್ರಬನ್ಧಂನಿರ್ಮಾಯತಂನಾರದಾದೀನಧ್ಯಾಪ್ಯಭೂಲೋಕೇಽಪಿಸನ್ತತರಾಮಮ ನ್ತ್ರಾನು- ಸನ್ಧಾನಸನ್ಧುಕ್ಷಿತಹೃದಯವಾಲ್ಮೀಕಿಮುಖೇನಸಙ್ಗ್ರಹೇಣಪ್ರವರ್ತ್ತಯಿತುಂನಾರದಂಪ್ರೇಷಯಾಮಾಸ।ತದುಕ್ತಂಮಾತ್ಸ್ಯೇ “ವಾಲ್ಮೀಕಿನಾಚಯತ್ಪ್ರೋಕ್ತಂರಾಮೋಪಾಖ್ಯಾನಮುತ್ತಮಮ್।ಬ್ರಹ್ಮಣಾಚೋದಿತಂತಚ್ಚಶತಕೋಟಿಪ್ರವಿಸ್ತರಮ್। ಆಹೃತ್ಯನಾರದೇನೈವವಾಲ್ಮೀಕಾಯನಿವೇದಿತಮ್।” ಇತಿ। ವಾಲ್ಮೀಕಿರಪಿನಿಖಿಲವೇದಾನ್ತವಿದಿತಪರತತ್ತ್ವನಿರ್ದಿಧಾರಯಿಷಯಾಯದೃಚ್ಛಯೋಪಗತಂನಾರದಂಪೃಷ್ಟ್ವಾವಗತಪರತತ್ತ್ವಸ್ವರೂಪಃತ ದನುಪ್ರಸನ್ನೇನವಿಧಿನಾದತ್ತಸಕಲಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಪ್ರಬನ್ಧ– ನಿರ್ಮಾಣಶಕ್ತಿರ್ವೇದೋಪಬೃಂಹಣಮಾರಭಮಾಣಃತಸ್ಯಾರ್ಥಪ್ರಧಾನಸುಹೃತ್ಸಮ್ಮಿತೇತಿಹಾಸತಾಂವ್ಯಙ್ಗ್ಯಪ್ರಧಾನಕಾನ್ತಾಸಮ್ಮಿತ- ಕಾವ್ಯತಾಂಚಪುರಸ್ಕುರ್ವನ್ “ಕಾವ್ಯಾಲಾಪಾಂಶ್ಚವರ್ಜಯೇತ್” ಇತಿನಿಷೇಧಸ್ಯಾಸತ್ಕಾವ್ಯವಿಷಯತಾಂಚನಿರ್ಧಾರಯನ್ಸ್ವಗ್ರನ್ಥೇಪ್ರೇಕ್ಷಾವತಾಂಪ್ರವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂತದಙ್ಗಾನಿದರ್ಶಯತಿಪ್ರಥಮತಶ್ಚತುಃಸರ್ಗ್ಯಾ।ತತ್ರಪ್ರಥಮಸರ್ಗೇಣವಿಷಯಪ್ರಯೋಜನೇದರ್ಶಯತಿ।ತತ್ರಚ “ತದ್ವಿದ್ಧಿಪ್ರಣಿಪಾತೇನಪರಿಪ್ರಶ್ನೇನಸೇವಯಾ” ಇತಿವೇದಾನ್ತರಹಸ್ಯಸ್ಯಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂಜ್ಞೇಯತ್ವವಿಧಾನಾತ್ “ನಾಪೃಷ್ಟಃಕಸ್ಯಚಿದ್ಬ್ರೂಯಾತ್” ಇತ್ಯಪೃಷ್ಟೋತ್ತರಸ್ಯಪ್ರತ್ಯಾದಿಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಚಪ್ರಶ್ನಮಾವಿಷ್ಕರೋತ್ಯಾದಿತಃಪಞ್ಚಶ್ಲೋಕ್ಯಾ।।

ತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತಂತಪಸ್ವೀವಾಗ್ವಿದಾಂವರಮ್।

ನಾರದಂಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛವಾಲ್ಮೀಕಿರ್ಮುನಿಪುಙ್ಗವಮ್।। 1.1.1 ।।

ಅಥಪ್ರಾರಿಪ್ಸಿತಸ್ಯಗ್ರನ್ಥಸ್ಯನಿಷ್ಪ್ರತ್ಯೂಹಪರಿಪೂರಣಾಯಪ್ರಚಯಗಮನಾಯಚಗುರುನಮಸ್ಕಾರಂದೇವತಾನಮಸ್ಕಾರಂಚವಿದಧಾತಿತಪ ಸ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೇತಿ।ತತ್ರ”ಆಚಾರ್ಯಾದ್ಧ್ಯೇವವಿದ್ಯಾವಿದಿತಾಸಾಧಿಷ್ಠಂಪ್ರಾಪತ್” “ಆಚಾರ್ಯವಾನ್ಪುರುಷೋವೇದ”ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯಾಸದಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶಸ್ಯೈವಾತಿಶಯಾವಹತ್ವಾತ್ಸ್ವಗುರೋರಾಚಾರ್ಯಲಕ್ಷಣಪೂರ್ತಿಂದರ್ಶಯತಿದ್ವಿತೀಯಾನ್ತಪದೈಃ।  ತತ್ರವೇದಸಮ್ಪನ್ನತ್ವಮಾಹತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತಮಿತಿ।ತಪಶ್ಚಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಶ್ಚತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೌ “ಅಲ್ಪಾಚ್ತರಮ್”ಇತಿತಪಃಶಬ್ದಸ್ಯಪೂರ್ವನಿಪಾತಃ।ತಪಃಚಾನ್ದ್ರಾಯಣಾದಿ, ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋವೇದಃ।”ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋವೇದತಪಸೋಃ”ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ತಯೋರ್ನಿರತಂನಿರನ್ತರಾಸಕ್ತಮ್।ಆವಶ್ಯಕತ್ವಾದೇತದುಭಯಮುಕ್ತಮ್।ತದಾಹಮನುಃ “ತಪೋವಿದ್ಯಾಚವಿಪ್ರಸ್ಯನಿಃಶ್ರೇಯಸಕರಂಪರಮ್।ತಪಸಾಕಲ್ಮಷಂಹನ್ತಿವಿದ್ಯಯಾಜ್ಞಾನಮಶ್ನುತೇ” ಇತಿ।ಯದ್ವಾತಪೋಜ್ಞಾನಮ್। “ತಪಆಲೋಚನೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋರಸುನ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಶ್ರುತಿಶ್ಚಾತ್ರಭವತಿ “ಯಸ್ಯಜ್ಞಾನಮಯಂತಪಃ” ಇತಿ।ಯೋಗಇತಿಯಾವತ್।ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋವೇದಃತಯೋರ್ನಿರತಮ್। “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾದ್ಯೋಗಮಾಸೀತಯೋಗಾತ್ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಮಾವಸೇತ್।ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಯೋಗಸಮ್ಪತ್ತ್ಯಾಗಮಿಷ್ಯತಿಪರಾಂಗತಿಮ್।।” ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಸಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾತಪೋವೇದಃ, “ತಪೋಹಿಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಜಪಃ। “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋವೇದಜಪಯೋಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ।ತತ್ರನಿರತಮ್। “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಾನ್ಮಾಪ್ರಮದಃ।ವೇದಮೇವಜಪೇನ್ನಿತ್ಯಮ್” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಸಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾತಪೋಬ್ರಹ್ಮ “ಬ್ರಹ್ಮೈತದುಪಾಸ್ವೈತತ್ತಪಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ತಪಃಪ್ರಧಾನಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಸ್ತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ।ಶಾಕಪಾರ್ಥಿವಾದಿತ್ವಾನ್ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪೀಸಮಾಸಃ।ವೇದಾನ್ತಇತಿಯಾವತ್, ತತ್ರನಿರತಮ್। “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಪ್ರವಚನಾಭ್ಯಾಂನಪ್ರಮದಿತವ್ಯಮ್” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಧ್ಯಯನಾದಿಪರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾತಪೋವ್ಯಾಕರಣಮ್। ತಥೋಕ್ತಂವಾಕ್ಯಪದೀಯೇ “ಆಸನ್ನಂಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯತಪಸಾಮುತ್ತಮಂತಪಃ।ಪ್ರಥಮಂಛನ್ದಸಾಮಙ್ಗಮಾಹುರ್ವ್ಯಾ- ಕರಣಂಬುಧಾಃ।” ಇತಿ, ತದಿತರೇಷಾಮಙ್ಗಾನಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್।ತತ್ಸಹಿತಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃತತ್ರನಿರತಮ್, ಸಾಙ್ಗವೇದಾಧ್ಯಾಯಿನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾತಪಃಸ್ವಂಯಸ್ಯಾಸೌತಪಃಸ್ವಃ, ಅಧ್ಯಾಯೋವೇದಃ “ಇಙ್ಅಧ್ಯಯನೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃ “ಅಧ್ಯಾಯನ್ಯಾಯ ” ಇತ್ಯಾದಿನಾನಿಪಾತನಾತ್।ಅತಏವ “ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯೋಽಧ್ಯೇತವ್ಯಃ” ಇತ್ಯತ್ರಸ್ವಸ್ಯ

ಅಧ್ಯಾಯಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃ, ಸ್ವಶಾಖೇತ್ಯಾಚಾರ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್।ತತ್ರನಿರತೋಽಧ್ಯಾಯನಿರತಃ।ತಪಃಸ್ವಶ್ಚಾಸಾವಧ್ಯಾಯ– ನಿರತಶ್ಚತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತಃಇತಿಕರ್ಮಧಾರಯಃ, ತಮ್।ಯದ್ವಾತಪೋಬ್ರಹ್ಮ, ತದ್ರೂಪಃ ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಃತಸ್ಮಿನ್ನಿರತಮ್, ಸಾಮಗಾನಲೋಲಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। “ವೇದಾನಾಂಸಾಮವೇದೋಽಸ್ಮಿ” ಇತಿಭಗವತಾಗೀತತ್ವಾತ್।ಏವಂವೇದಾಧ್ಯಯನಮುಕ್ತಮ್।।ಅಥ “ಯದಧೀತಮವಿಜ್ಞಾತಂನಿಗದೇನೈವಶಬ್ದ್ಯತೇ।ಅನಗ್ನಾವಿವಶುಷ್ಕೈಧೋನತಜ್ಜ್ವಲತಿಕರ್ಹಿಚಿತ್।।”ಇತಿಕೇವಲಾಧ್ಯಯನಸ್ಯನಿನ್ದಿತತ್ವಾತ್ತದರ್ಥಜ್ಞತ್ವಮಾಹವಾಗ್ವಿದಾಂವರಮಿತಿ।ವಾಗ್ವೇದಃ। “ಅನಾದಿನಿಧನಾಹ್ಯೇಷಾವಾಗುತ್ಸೃಷ್ಟಾಸ್ವಯಮ್ಭುವಾ” ಇತಿವಾಕ್ಶಬ್ದಸ್ಯವೇದೇಪ್ರಯೋಗಾತ್।ತಾಂವಿದನ್ತಿಜಾನನ್ತೀತಿವಾಗ್ವಿದಃವೇದಾರ್ಥಜ್ಞಾಃತೇಷಾಂಮಧ್ಯೇಪರಂಶ್ರೇಷ್ಠಮ್।ನಿರ್ದ್ಧಾರಣೇಷಷ್ಠೀ।ಯದ್ವಾವಾಕ್ವ್ಯಾಕರಣಮ್। “ಯಶ್ಚವ್ಯಾಕುರುತೇವಾಚಮ್।ವಾಗ್ಯೋಗವಿದ್ದುಷ್ಯತಿಚಾಪಶಬ್ದೈಃ” ಇತ್ಯಾದೌವ್ಯಾಕರಣಪರ್ಯಾಯತ್ವೇನಶಿಷ್ಟೈರ್ವ್ಯವಹೃತತ್ವಾತ್।ಏತದಙ್ಗಾನ್ತ- ರಾಣಾಮುಪಲಕ್ಷಣಮ್, ಷಡಙ್ಗವಿದಾಮಗ್ರೇಸರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಏತೇನವೇದಾರ್ಥಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್।ಯದ್ವಾವಾಗ್ವಿದಃಯಾವದ್ವಿವಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಕ್ಷಮಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗವಿದಃ, ತೇಷಾಂವರಮ್।ಪೂರ್ವಂವೇದಾಧ್ಯಯನಮುಕ್ತಮ್, ಅತ್ರತದಧ್ಯಾಪನಮ್।ಯದ್ವಾಗೋಬಲೀವರ್ದನ್ಯಾಯೇನವಾಚಃವೇದವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ, ತದ್ವಿದಾಂವರಮ್।ಅನೇನಚತುರ್ದಶವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನ- ವೇದಿತ್ವಮುಕ್ತಮ್।ಯದ್ವಾಭೂಮವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇನಾರದೇನಾತ್ಮನಃಸರ್ವವಿದ್ಯಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮುಕ್ತಮ್। “ಋಗ್ವೇದಂಭಗವೋಽಧ್ಯೇಮಿಯಜುರ್ವೇದಂಸಾಮವೇದಮಾಥರ್ವಣಂಚತುರ್ಥಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಂಪಞ್ಚಮಂವೇದಾನಾಂವೇದಂಪಿತ್ರ್ಯಂರಾಶಿಂದೈವಂನಿಧಿಃವಾಕೋವಾಕ್ಯಮೇ– ಕಾಯನಂದೇವವಿದ್ಯಾಂಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಂಭೂತವಿದ್ಯಾಂಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂನಕ್ಷತ್ರವಿದ್ಯಾಂಸರ್ಪದೇವಜನವಿದ್ಯಾಮೇತದ್ಭಗವೋಽಧ್ಯೇಮಿ”ಇತಿ।ತದಿದಮುಚ್ಯತೇವಾಗ್ವಿದಾಂವರಮಿತಿ।ಯದ್ವಾವಾಕ್ಸರಸ್ವತೀ “ಗೀರ್ವಾಗ್ವಾಣೀಸರಸ್ವತೀ” ಇತಿವಚನಾತ್।ತಯಾವಿದ್ಯನ್ತೇಲಭ್ಯನ್ತಇತಿವಾಗ್ವಿದಃಸರಸ್ವತೀಪುತ್ರಾಮರೀಚ್ಯಾದಯಃ।”ವಿದ್ಲೃಲಾಭೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃಕರ್ಮಣಿಕ್ವಿಪ್।ಭಗವದ್ಭಕ್ತತಯಾತೇಷಾಂವರಮ್।ಅನೇನಾಭಿಜಾತ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತಮಿತ್ಯನೇನವಿದ್ಯೋಕ್ತಾ।ಸಮಾಹಿತತ್ವಮಾಹಮುನಿಪುಙ್ಗವಮಿತಿ।ತೇನ “ಅಭಿಜನವಿದ್ಯಾಸಮುದೇತಂಸಮಾಹಿತಂಸಂಸ್ಕರ್ತ್ತಾರಮೀಪ್ಸೇತ್” ಇತ್ಯಾಪಸ್ತ-  -ಮ್ಬೋಕ್ತಮಾಚಾರ್ಯಲಕ್ಷಣಂಜ್ಞಾಪಿತಮ್।ಮುನಯೋಮನನಶೀಲಾಃ। “ಮನೇರುಚ್ಚ” ಇತಿಇನ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಪುಮಾಂಶ್ಚಾಸೌಗೌಶ್ಚೇತಿಪುಂಗವಃ”ಗೋರತದ್ಧಿತಲುಕಿ” ಇತಿಸಮಾಸಾನ್ತಷ್ಟಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಶ್ರೇಷ್ಠ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। “ಬುಧೇಚಪುಙ್ಗವಃಶ್ರೇಷ್ಠೇವೃಷಭೇಭಿಷಜಾಂವರೇ” । ಇತಿವಿಶ್ವಃ।ಮುನಿಷುಪುಙ್ಗವೋಮುನಿಪುಙ್ಗವಃ।”ಸಪ್ತಮೀ” ಇತಿಯೋಗವಿಭಾಗಾತ್ನಾಗೋತ್ತಮಾದಿವತ್ಸಮಾಸಃ,ತಮ್।ತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತಮಿತ್ಯನೇನವೇದಾರ್ಥಸ್ಯಶ್ರವಣಮುಕ್ತಮ್।ವಾಗ್ವಿದಾಂವರಮಿತ್ಯನೇನಮನನಮ್।ಮುನಿಪುಙ್ಗವಮಿತ್ಯ–ನೇನನಿದಿಧ್ಯಾಸನಮ್।ಯದ್ವಾ “ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃಪಾಣ್ಡಿತ್ಯನ್ನಿರ್ವಿದ್ಯಬಾಲ್ಯೇನತಿಷ್ಠಾಸೇತ್।ಬಾಲ್ಯಂಚಪಾಣ್ಡಿತ್ಯಂಚನಿರ್ವಿದ್ಯಾಥಮುನಿಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತಕ್ರಮೇಣತ್ರಿಭಿರೇತೈಃಪದೈಃಪಾಣ್ಡಿತ್ಯಬಾಲ್ಯಮೌನಾನ್ಯುಕ್ತಾನಿ।ನರಸ್ಯಸಮ್ಬನ್ಧಿನಾರಮ್ “ನರಾಚ್ಚೇತಿವಕ್ತವ್ಯಮ್” ಇತ್ಯಣ್, ಅಜ್ಞಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ತತ್ದ್ಯತಿಖಣ್ಡಯತೀತಿನಾರದಃ। “ದೋಅವಖಣ್ಡನೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃ “ಆದೇಚಉಪದೇಶೇಽಶಿತಿ”ಇತ್ಯಾತ್ವೇಸತಿ”ಆತೋಽನುಪಸರ್ಗೇಕಃ” ಇತಿಕಪ್ರತ್ಯಯಃಅಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ತಕಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಉಕ್ತಂಚನಾರದೀಯೇ “ಗಾಯನ್ನಾರಾಯಣಕಥಾಂಸದಾಪಾಪಭಯಾಪಹಾಮ್।ನಾರದೋನಾಶಯನ್ನೇತಿನೃಣಾಮಜ್ಞಾನಜಂತಮಃ।।” ಇತಿ।ಯದ್ವಾನಾರಂಜ್ಞಾನಂತದ್ದದಾತೀತಿನಾರದಃ।ಯದ್ವಾನರತಿಸದ್ಗತಿಂಪ್ರಾಪಯತೀತಿನರಃಪರಮಾತ್ಮಾ। “ನೃ಼ನಯೇ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃಪಚಾದ್ಯಚ್।ತದುಕ್ತಂಭಾರತೇ “ನರತೀತಿನರಃಪ್ರೋಕ್ತಃಪ್ರರಮಾತ್ಮಾಸನಾತನಃ” ಇತಿ।ಸಏವನಾರಃ।ತಂದದಾತ್ಯುಪದಿಶತೀತಿನಾರದಃ, ತಮ್।ಏವಮಾಚಾರ್ಯಲಕ್ಷಣಪೂರ್ತಿಮುಕ್ತ್ವಾಅಧಿಕಾರಿತ್ವಸಮ್ಪೂರ್ತಿಪ್ರದರ್ಶನಾಯಶಿಷ್ಯಲಕ್ಷಣಮಾಹತಪಸ್ವೀತ್ಯಾದಿನಾ।ತಪೋಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿತಪಸ್ವೀ। “ತಪಃಸಹಸ್ರಾಭ್ಯಾಂವಿನೀನೀ” ಇತಿಮತ್ವರ್ಥೀಯೋವಿನಿಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಭೂಮಾದಯೋಮತ್ವರ್ಥಾಃ।ತದುಕ್ತಮ್ “ಭೂಮನಿನ್ದಾಪ್ರಶಂಸಾಸುನಿತ್ಯಯೋಗೇಽತಿಶಾಯನೇ।ಸಂಸರ್ಗೇಽಸ್ತಿವಿವಕ್ಷಾಯಾಂಭವನ್ತಿಮತುಬಾದಯಃ||”ಇತಿ।ಪ್ರಶಸ್ತತಪಸ್ಕಇತ್ಯರ್ಥಃ।ತೇನ “ತಪಸಾಬ್ರಹ್ಮವಿಜಿಜ್ಞಾಸಸ್ವಸತಪೋಽತಪ್ಯತಸತಪಸ್ತಪ್ತ್ವಾಆನನ್ದೋಬ್ರಹ್ಮೇತಿವ್ಯಜಾನಾತ್” ಇತಿಶ್ರುತಂಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಸಾಧನಂತಪಉಕ್ತಮ್।ಯದ್ವಾತಪೋವೇದೋವ್ಯಾಕರಣಂಜ್ಞಾನಂಚ, ತದ್ವಾನ್।ತಪಃಶಬ್ದಾನಾಂತನ್ತ್ರಾವೃತ್ತ್ಯೇಕಶೇಷಾದ್ಯನ್ಯತಮೇನಅರ್ಥಸ್ಮರಣೇ ಸತಿಏಕಪದೋಪಾತ್ತ- -ಕೃತಿಕಾಲಾದೀನಾಮಿವಅನ್ವಯಬೋಧಃಸುಲಭಃ।ತಥಾಚಅಧೀತಸಾಙ್ಗಸಶಿರಸ್ಕವೇದೋಽಧಿಗತಾಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲಕೇವಲ- -ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।ನಿರ್ವೇದಶ್ಚತಪಃ। “ತಪಸ್ವೀ ತಾಪಸೇಶೋಚ್ಯೇ” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ತೇನಸಞ್ಜಾತಮೋಕ್ಷಾಭಿಲಾಷಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತಾದೃಶಏವಹಿಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಧಿಕಾರೀ।ತಪಸ್ವೀತ್ಯನೇನಶಮದಮಾದಿಸಮ್ಪತ್ತಿರಪಿಸಿದ್ಧಾ।ಯದ್ವಾತಪೋನ್ಯಾಸಃ। “ತಸ್ಮಾನ್ನ್ಯಾಸಮೇಷಾಂತಪಸಾಮತಿರಿಕ್ತಮಾಹುಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ನ್ಯಾಸಃಶರಣಾಗತಿಃಪ್ರಣಿಪಾತರೂಪಾ, ಏವಂ’ತದ್ವಿದ್ಧಿಪ್ರಣಿಪಾತೇನಪರಿಪ್ರಶ್ನೇನಸೇವಯಾ’ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಾನಿಪ್ರಣಿಪಾತಪುರಃಸರಾಣಿದರ್ಶಿತಾನಿ।ವಲ್ಮೀಕಸ್ಯಾಪತ್ಯಂವಾಲ್ಮೀಕಿಃ। “ಅತಇಞ್” ಇತೀಞ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ನನ್ವಸೌಕಥಂವಲ್ಮೀಕಾಪತ್ಯಮ್, ಯತೋಽಯಂಭೃಗುಪುತ್ರಏವಪ್ರತೀಯತೇ।ತಥಾಚಶ್ರೀವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೇ “ಋಕ್ಷೋಽಭೂದ್ಭಾರ್ಗವಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಾಲ್ಮೀಕಿರ್ಯೋಽಭಿಧೀಯತೇ” ಇತಿ।ಅತ್ರಾಪಿಉತ್ತರಕಾಣ್ಡೇವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಭಾರ್ಗವೇಣೇತಿಸಂಸ್ಕೃತೌ।ಭಾರ್ಗವೇಣತಪಸ್ವಿನಾ” ಇತಿಚ।ಅನ್ಯತ್ರಚಪ್ರಚೇತೋಽಪತ್ಯತ್ವಮಭಿಧೀಯತೇ “ಚಕ್ರೇಪ್ರಚೇತಸಃಪುತ್ರಸ್ತಂಬ್ರಹ್ಮಾಪ್ಯನ್ವಮನ್ಯತ” ಇತಿ। “ವೇದಃಪ್ರಾಚೇತಸಾದಾಸೀತ್” ಇತಿಚಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್।ಅತಃಕಥಮಸ್ಯವಲ್ಮೀಕಾ-ಪತ್ಯತ್ವಮ್ ? ಉಚ್ಯತೇನಿಶ್ಚಲತರತಪೋವಿಶೇಷೇಣಾಸ್ಯವಲ್ಮೀಕಾವೃತೌಜಾತಾಯಾಂಪ್ರಚೇತಸಾವರುಣೇನಕೃತನಿರನ್ತರವರ್ಷೇಣಪ್ರಾದುರ್ಭಾವೋಽಭೂದಿತಿಭೃ ಗುಪುತ್ರಸ್ಯೈವಾಸ್ಯಪ್ರಚೇತಸೋಽಪತ್ಯತ್ವಂವಲ್ಮೀಕಾಪತ್ಯತ್ವಂಚಸಙ್ಗಚ್ಛತೇ।ನನುಕಥಂತತ್ಪ್ರವತ್ವ- ಮಾತ್ರೇಣತದಪತ್ಯತ್ವಮ್ ? ಮೈವಮ್, ‘ಗೋಣೀಪುತ್ರಃಕಲಶೀಸುತಃ’ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯತತ್ಪ್ರಭವೇಽಪಿಬಹುಲಮುಪಲಬ್ಧೇಃ।ಉಕ್ತಂಚಬ್ರಹ್ಮವೈವರ್ತ್ತೇ “ಅಥಾಬ್ರವೀನ್ಮಹಾತೇಜಾಬ್ರಹ್ಮಾಲೋಕಪಿತಾಮಹಃ।ವಲ್ಮೀಕಪ್ರಭವೋಯಸ್ಮಾತ್ತಸ್ಮಾದ್ವಾಲ್ಮೀಕಿರಿತ್ಯಸ||” ಇತಿ। ಮಾಸ್ತ್ವಪತ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್, ತಥಾಪಿವಾಲ್ಮೀಕಿಶಬ್ದಸ್ಸಾಧುರೇವ, ಗರ್ಹಾದಿಷುಪಠಿತತ್ವಾತ್। ಯದ್ವಾಭೃಗುವಂಶ್ಯಃಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಚೇತಾನಾಮತಸ್ಯಾಯಂಪುತ್ರಃಋಕ್ಷೋನಾಮ। ‘ಚಕ್ರೇಪ್ರಚೇತಸಃಪುತ್ರಃ’ ಇತಿಪುತ್ರತ್ವಾಭಿಧಾನಾತ್।ಭಾರ್ಗವ -ಭೃಗುನನ್ದನಶಬ್ದೌರಾಮೇರಾಘವರಘುನನ್ದನಶಬ್ದವದುನ್ನೇಯೌ।ವಾಲ್ಮೀಕಿಶಬ್ದಃಪುತ್ರತ್ವೋಪಚಾರಾತ್। ಅತಏವಕ್ವಚಿತ್’ವಾಲ್ಮೀಕೇನಮಹರ್ಷಿಣಾ ‘ಇತಿಸಮ್ಬನ್ಧಮಾತ್ರೇಽಣ್ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ। ಸತ್ಸ್ವಪಿನಾಮಾನ್ತರೇಷುವಾಲ್ಮೀಕಿಶಬ್ದೇನಾಭಿಧಾನಂಜ್ಞಾನಾಙ್ಗಶಮದಮಾದ್ಯುಪೇತತ್ವಸ್ಫೋರಣಾಯ। ಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛಪರಿವಿಶೇಷೇಣಪೃಷ್ಟವಾನ್।ಕೋನ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣ- -ಮಿತಿಶೇಷಃ।ತಪಇತಿಭಿನ್ನಂಪದಂವಾಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿ। ನಾರದಂಬ್ರಹ್ಮಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅತೋನದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಹಾನಿಃ।ಉಕ್ತಂಹಿವೃತ್ತಿಕೃತಾ “ದುಹ್ಯಾಚ್ಪಚ್ದಣ್ಡ್ರುಧಿಪ್ರಚ್ಛಿಚಿಞ್ಬ್ರೂಶಾಸುಜಿಮಥ್ಮುಷಾಮ್।” ಇತ್ಯಾದಿನಾಪ್ರಚ್ಛೇರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಮ್।ಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿಪರೋಕ್ಷೇಲಿಟ್। ಪ್ರಶ್ನಸ್ಯಪರೋಕ್ಷತ್ವಂವಿವಕ್ಷಿತಭಗವದ್ಗುಣಾನುಸನ್ಧಾನಕೃತವೈಚಿತ್ಯಾತ್, ‘ಸುಪ್ತೋಽಹಂಕಿಲವಿಲಲಾಪ’ ಇತಿವತ್। ವಿಭಕ್ತಿಪ್ರತಿರೂಪಕಮವ್ಯಯಂವಾ।ಸ್ವವಿನಯವ್ಯಞ್ಜನಾಯಪ್ರಥಮಪುರುಷನಿರ್ದೇಶೋವಾ। “ಈಶ್ವರಃಸರ್ವಭೂತಾನಾಂಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನತಿಷ್ಠತಿ” ಇತಿವತ್।ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯತ್ವಮಾರೋಪ್ಯಪರೋಕ್ಷನಿರ್ದೇಶೋವಾ।ಅನೇನ “ಪರೀಕ್ಷ್ಯಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್ನಾಸ್ತ್ಯಕೃತಃಕೃತೇನ।ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂಸಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್ಸ– ಮಿತ್ಪಾಣಿಃಶ್ರೋತ್ರಿಯಂಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಮ್।ತಸ್ಮೈಸವಿದ್ವಾನುಪಸನ್ನಾಯಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಶಾನ್ತಚಿತ್ತಾಯಶಮಾನ್ವಿತಾಯ। ಯೇನಾಕ್ಷರಂಪುರುಷಂವೇದಸತ್ಯಂಪ್ರೋವಾಚತಾಂತತ್ತ್ವತೋಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್” ಇತ್ಯಾಥರ್ವಣಿಕೀಶ್ರುತಿರ್ಗುರೂಪಸದನವಿಷಯೋಪಬೃಂಹ್ಯತೇ। ತಥಾಹಿತಪಸ್ವೀತ್ಯನೇನ “ಪರೀಕ್ಷ್ಯಲೋಕಾನ್ಕರ್ಮಚಿತಾನ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋನಿರ್ವೇದಮಾಯಾತ್” ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋಽದರ್ಶಿ।ಅಧೀತ– ಸಾಙ್ಗಸಶಿರಸ್ಕವೇದೋಽಧಿಗತಾಲ್ಪಾಸ್ಥಿರಫಲಕೇವಲಕರ್ಮಜ್ಞಾನತಯಾಸಞ್ಜಾತಮೋಕ್ಷಾಭಿಲಾಷೋಹಿತಪಸ್ವಿಶಬ್ದಾರ್ಥೋವರ್ಣಿತಃ। ವಾಲ್ಮೀಕಿರಿತ್ಯನೇನ “ಸಮ್ಯಕ್ಪ್ರಶಾನ್ತಚಿತ್ತಾಯಶಮಾನ್ವಿತಾಯ” ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥೋದರ್ಶಿತಃ।ಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತ– ಮಿತ್ಯನೇನಶ್ರೀತ್ರಿಯಪದಾರ್ಥಉಕ್ತಃ। “ಶ್ರೋತ್ರಿಯಂಶ್ಛನ್ದೋಽಧೀತೇ” ಇತಿಶ್ರೋತ್ರಿಯಶಬ್ದಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶನಾತ್।ವಾಗ್ವಿದಾಂವರಮಿತ್ಯ- -ನೇನವಿದ್ವಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥಃ।ಮುನಿಪುಙ್ಗವಮಿತ್ಯನೇನಬ್ರಹ್ಮನಿಷ್ಠಶಬ್ದಾರ್ಥಃ।ನಾರದಶಬ್ದನೇಗುರುಶಬ್ದಾರ್ಥ। “ಗುಶಬ್ದಸ್ತ್ವನ್ಧ -ಕಾರಃಸ್ಯಾದ್ರುಶಬ್ದಸ್ತನ್ನಿರೋಧಕಃ।ಅನ್ಧಕಾರನಿರೋಧಿತ್ವಾದ್ಗುರುರಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ” ಇತಿತನ್ನಿರುಕ್ತಿಃ।ಪರಿಪ–ಪ್ರಚ್ಛೇತ್ಯನೇನ “ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂಸಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್” ಇತ್ಯೇತದುಪಪಾದಿತಮ್। “ವಿಧಿವದುಪಸನ್ನಃಪಪ್ರಚ್ಛ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ। ಅತ್ರಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿತಪಃಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೇಣದೇವತಾನಮಸ್ಕಾರರೂಪಂಮಙ್ಗಲಮಾಚರಿತಮ್।ತಥೋಕ್ತಮ್ “ಅಇತಿಭಗವತೋನಾರಾಯಣಸ್ಯಪ್ರಥಮಾಭಿಧಾನಮಭಿದಧತಾಕಿನ್ನಾಮಮಙ್ಗಲಂನಕೃತಮ್” ಇತಿ। “ದೇವತಾವಾಚಕಾಃಶಬ್ದಾ ಯೇಚಭದ್ರಾದಿವಾಚಕಾಃ।ತೇಸರ್ವೇಮಙ್ಗಲಾರ್ಥಾಃಸ್ಯುರ್ಲಿಪಿತೋಗಣತೋಽಪಿಚ।।” ಇತಿ। ನಿರನ್ತರನಿರತಿಶಯಾನನ್ದರೂಪಂತಪೋಜ್ಞಾನರೂಪಂಬ್ರಹ್ಮಸ್ವಾಧ್ಯಾಯಂಸುಷ್ಠುಧ್ಯಾತ್ವೇತಿವಾದೇವತಾನಮಸ್ಕಾರಃ।  ಗುರುನಮಸ್ಕಾರಶ್ಚಕೃತೋಭವತಿ।ಕಥಮ್ ? ತಪಃಸುನಿರತಂನಾರದಮಾಧ್ಯಾಯಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿ।ಯದ್ವಾಪರಿಪೂಜಯಿತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ। “ಪರಿಃಸಮನ್ತತೋಭಾವವ್ಯಾಪ್ತಿದೋಷ- ಕಥಾಸುಚ।ಭಾಷಾಶ್ಲೇಷೇಪೂಜನೇಚವರ್ಜನೇವಚನೇಶುಭೇ।।” ಇತಿವಚನಾತ್। ನಾರದಂಸಮ್ಪೂಜ್ಯಪಪ್ರಚ್ಛೇತ್ಯರ್ಥಃ। “ಪರಾಶರಂಮುನಿವರಂಕೃತಪೌರ್ವಾಹ್ಣಿಕಕ್ರಿಯಮ್।ಮೈತ್ರೇಯಃಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛಪ್ರಣಿಪತ್ಯಾಭಿವಾದ್ಯಚ||” ಇತಿವತ್।ಅಸ್ಯಶ್ರೀರಾಮಾಯಣಸ್ಯಗಾಯತ್ರ್ಯಕ್ಷರಸಙ್ಖ್ಯಾನುಸಾರೇಣಚತುರ್ವಿಂಶತಿಸಹಸ್ರಗ್ರನ್ಥಸಙ್ಖ್ಯಯಾಪ್ರವೃತ್ತತ್ವಾತ್ಪ್ರಥಮಸಹಸ್ರೋಪಕ್ರಮೇ ತಕಾರಃಪ್ರಯೋಕ್ತವ್ಯಇತಿಸತ್ಸ್ವಪಿಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕೇಷುಶಬ್ದಾನ್ತರೇಷುತಪಃಶಬ್ದಸ್ಯೈವಪ್ರಯೋಗಃ।ಪ್ರಬನ್ಧಾದೌತಕಾರಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಾ– ವಶ್ಯಕಃ।ತಸ್ಯವಕ್ತುರ್ವಾಚಕಸ್ಯಚಸೌಖ್ಯಕರತ್ವಾತ್।ತಥೋಕ್ತಮ್ “ವಸ್ತುಲಾಭಕರೋಣಸ್ತುತಕಾರಃಸೌಖ್ಯದಾಯಕಃ” ಇತಿ।ಸಾಹಿತ್ಯಚೂಡಾಮಣೌತು “ತಕಾರೋವಿಘ್ನನಾಶಕಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಕಿಞ್ಚತಕಾರಸ್ಯಜಲಂಭೂತಂಬೃಹಸ್ಪತಿರ್ದೇವತಾ।ಅತಃಶುಭಾವಹೋಽನೇನಪ್ರಬನ್ಧಾರಮ್ಭಃ।ಅತಏವೋಕ್ತಂಚಮತ್ಕಾರಚನ್ದ್ರಿಕಾಯಾಮ್ “ವರ್ಣಾನಾಮುದ್ಭವಃಪಶ್ಚಾದ್ವ್ಯಕ್ತಿಃಸಙ್ಖ್ಯಾತತಃಪರಮ್।ಭೂತಬೀಜವಿಚಾರಶ್ಚತತೋವರ್ಣಗ್ರಹಾಅಪಿ।।” ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ “ಏತತ್ಸರ್ವಮವಿಜ್ಞಾಯಯದಿಪದ್ಯಂವದೇತ್ಕವಿ।ಕೇತಕಾರೂಢಕಪಿವತ್ಭವೇತ್ಕಣ್ಟಕಪೀಡಿತಃ||” ಇತಿ।”ಕಾರಣಾತ್ಪಞ್ಚಭೂತಾನಾಮುದ್ಭೂತಾಮಾತೃಕಾಯತಃ।ಅತೋಭೂತಾತ್ಮಕಾವರ್ಣಾಃಪಞ್ಚಪಞ್ಚವಿಭಾಗತಃ।ವಾಯ್ವಗ್ನಿಭೂಜಲಾಕಾಶಾಃಪಞ್ಚಾಶಲ್ಲಿಪಯಃಕ್ರಮಾತ್।ಪಞ್ಚಹ್ರಸ್ವಾಃಪಞ್ಚದೀರ್ಘಾಬಿನ್ದ್ವನ್ತಾಃಸನ್ಧಯಸ್ತಥಾ।ತತ್ರಸ್ವರೇಶಃಸೂರ್ಯೋಽಯಂಕವರ್ಗೇಶಸ್ತುಲೋಹಿತಃ।ಚವರ್ಗಪ್ರಭವಃಕಾವ್ಯಷ್ಟವ- -ರ್ಗಾದ್ಬುಧಸಮ್ಭವಃ।ತವರ್ಗೋತ್ಥಃಸುರಗುರುಃಪವರ್ಗೋತ್ಥಃಶನೈಶ್ಚರಃ।ಯವರ್ಗಜೋಽಯಂಶೀತಾಂಶುರಿತಿಸಪ್ತಗ್ರಹಾಃಕ್ರಮಾತ್||” ಇತಿ।ಅತ್ರತಪಃಸ್ವಾಇತಿಯಗಣಃ, ಆದಿಲಘುತ್ವಾತ್।ತದುಕ್ತಮ್ “ಆದಿಮಧ್ಯಾವಸಾನೇಷುಯರತಾಯಾನ್ತಿಲಾಘವಮ್।ಭಜಸಾಗೌರವಂಯಾನ್ತಿಮನೌತುಗುರುಲಾಘವಮ್।।” ಇತಿ।ಯಗಣಪ್ರಯೋಗಶ್ಚಾರ್ಥಕರಇತ್ಯುಕ್ತಂಚಮತ್ಕಾರಚನ್ದ್ರಿಕಾಯಾಮ್ “ಕರೋತ್ಯರ್ಥಾನಾದಿಲಘುರ್ಯಗಣೋವಾಯುದೈವತಃ” ಇತಿ।ನನುತಪಸ್ತಾಪಃಸುತರಾಮಾಧಿಃಸ್ವಾಧಿಸ್ತಯೋರಾಯೇನಿರತಮಿತಿಗ್ರನ್ಥಾರಮ್ಭೇಅಶ್ಲೀಲವಚನಮನುಚಿತಮ್।ತದುಕ್ತಮ್ “ಅಶ್ಲೀಲಂಯದಮಾಙ್ಗಲ್ಯಂಜುಗುಪ್ಸಾವ್ರೀಡಭೀಕರಮ್” ಇತಿ।ಮೈವಮ್, ಪ್ರಸಿದ್ಧಿವಿಶೇಷೇಣತಪೋವೇದಯೋರೇವಪ್ರಥಮತರಂಬುದ್ಧ್ಯಾರೋಹೇಣಾಶ್ಲೀಲತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗಾಭಾವಾತ್।ಯಥಾಭಗಿನೀಲಿಙ್ಗಾದಿ– ಪ್ರಯೋಗೇಷು।ಅತ್ರಸರ್ವತ್ರಪ್ರಾಯೇಣಪಥ್ಯಾವಕ್ತ್ರಂವೃತ್ತಮ್।ತದುಕ್ತಂವೃತ್ತರತ್ನಾಕರೇ “ಯುಜೋರ್ಜೇನಸರಿದ್ಭರ್ತ್ತುಃಪಥ್ಯಾವಕ್ತ್ರಂಪ್ರಕೀರ್ತ್ತಿತಮ್” ಇತಿ।ವೃತ್ತವಿಶೇಷಾಸ್ತುತತ್ರತತ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ತೇ।ಅತ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪ್ರಾಸಃಶಬ್ದಾಲಙ್ಕಾರಃ, ತಕಾರಾದೀನಾಮಾವೃತ್ತೇಃ।ತದುಕ್ತಂಕಾವ್ಯಪ್ರಕಾಶೇ “ವರ್ಣಸಾಮ್ಯಮನುಪ್ರಾಸಃ” ಇತಿ।ವಿಶೇಷಣಾನಾಂಸಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಾತ್ಪರಿಕರೋನಾಮಾರ್ಥಾಲಙ್ಕಾರಃ।ಉಕ್ತಮಲಙ್ಕಾರಸರ್ವಸ್ವೇ “ವಿಶೇಷಣಾನಾಂಸಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವೇಪರಿಕರಃ”ಇತಿ।ತಪಃಸ್ವಾಧ್ಯಾಯನಿರತತ್ವಾದೀನಾಂಗುರೂಪಸತ್ತಿಹೇತುಜ್ಞಾನಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವಾತ್ಪದಾರ್ಥಹೇತುಕಂಕಾವ್ಯಲಿಙ್ಗಮಲಙ್ಕಾರಃ। “ಹೇತೋರ್ವಾಕ್ಯಪದಾರ್ಥತ್ವೇಕಾವ್ಯಲಿಙ್ಗಮಲಂಕೃತಿಃ” ಇತಿಲಕ್ಷಣಾತ್।ಅತ್ರವಾಲ್ಮೀಕಿನಾರದಯೋಃಸ್ವರೂಪಕಥನೇನಶಿಷ್ಯಾಚಾರ್ಯ್ಯಾಭ್ಯಾಮೇವಂಭವಿತವ್ಯಮಿತಿದ್ಯೋತನಾತ್ವಾಕ್ಯಗತವಸ್ತುನಾವಸ್ತುಧ್ವನಿಃ।। 1.1.1 ।।

ಕೋನ್ವಸ್ಮಿನ್ಸಾಮ್ಪ್ರತಂಲೋಕೇಗುಣವಾನ್ಕಶ್ಚವೀರ್ಯವಾನ್।

ಧರ್ಮಜ್ಞಶ್ಚಕೃತಜ್ಞಶ್ಚಸತ್ಯವಾಕ್ಯೋದೃಢವ್ರತಃ।। 1.1.2 ।।

ಕಥಂಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛೇತ್ಯಾಕಾಙ್ಕ್ಷಾಯಾಂಪ್ರಶ್ನಪ್ರಕಾರಂದರ್ಶಯತಿಕೋನ್ವಿತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕತ್ರಯೇಣ। “ನುಃಪೃಚ್ಛಾಯಾಂವಿಕಲ್ಪೇಚ” ಇತ್ಯುಮರಃ।ಅಸ್ಮಿನ್ಲೋಕೇಭೂಲೋಕೇಸಾಮ್ಪ್ರತಮಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇ “ಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇಽಧುನೇದಾನೀಂಸಮ್ಪ್ರತ್ಯೇತರ್ಹಿಸಾಮ್ಪ್ರತಮ್” ಇತಿಬಾಣಃ।ಲೋಕಾನ್ತರೇವಿಷ್ಣೋರ್ವಿದಿತತ್ವಾತ್।ಅತ್ರೈವಕಾಲಾನ್ತರೇನೃಸಿಂಹಾದೇಃಪ್ರಸಿದ್ಧತ್ವಾಚ್ಚತದ್ವ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮೇ– ವಮುಕ್ತಮ್।ಗುಣಾಅಸ್ಯಸನ್ತೀತಿಗುಣವಾನ್।ಭೂಮಾದಯೋಮತ್ವರ್ಥಾಃ।ಅಸ್ಮಿನ್ಲೋಕೇಅಸ್ಮಿನ್ಕಾಲೇಕೋವಾಸಕಲಕಲ್ಯಾಣಗುಣಸಮ್ಪನ್ನಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಏವಂಸಾಮಾನ್ಯೇನಗುಣಸಮುದಾಯಂಪೃಷ್ಟ್ವಾವಿಶಿಷ್ಯ ತತ್ತದ್ಗುಣಾಶ್ರಯಂಪೃಚ್ಛತಿಕಶ್ಚವೀರ್ಯವಾನ್ಇತ್ಯಾದಿನಾ।ಯದ್ವಾಗುಣ್ಯತೇಆವರ್ತ್ಯತೇಪುನಃಪುನರಾಶ್ರಿತೈರನುಸನ್ಧೀಯತಇತಿಗುಣಃಸೌಶೀಲ್ಯಮ್।”ಗುಣಸ್ತ್ವಾವೃತ್ತಿಶಬ್ದಾದಿಜ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾಮುಖ್ಯತನ್ತುಷು” ಇತಿವಿಶ್ವಃ।ಸುಶೀಲಂಹಿನಾಮಮಹತೋಮನ್ದೈಃಸಹನೀರನ್ಧ್ರೇಣಸಂಶ್ಲೇಷಃ।ತಸ್ಯಾಧಿಕ್ಯಂಸೌಶೀಲ್ಯಮ್, ತದ್ವಾನ್।ಸೌಶೀಲ್ಯೇಗುಣಶಬ್ದೋಽಭಿಯುಕ್ತೈಃಪ್ರಯುಕ್ತಃ। “ವಶೀವದಾನ್ಯೋಗುಣವಾನೃಜುಃಶುಚಿಃ” ಇತಿ।ಕೋವಾಸೌಶೀಲ್ಯವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಸರ್ವತ್ರಪ್ರಶ್ನೇತುನುಇತಿಕಿಂಶಬ್ದೋಽಪಿಯತ್ರನಪ್ರಯುಕ್ತಸ್ತ- ತ್ರಾನುಷಞ್ಜನೀಯಃ।ಏಕೇನೈವಕಿಂಶಬ್ದೇನೋಪಪತ್ತಾವಪ್ಯಾದರಾತಿಶಯಾತ್ಪುನಃಪುನಸ್ತತ್ಪ್ರಯೋಗಃ। “ಪ್ರದಾನವದೇವತದುಕ್ತಮ್” ಇತಿನ್ಯಾಯೇನಪ್ರತಿಗುಣಂಗುಣ್ಯಾವೃತ್ತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣವಾಲೋಕೇಗುಣಸಮ್ಬನ್ಧಾದ್ಗುಣ್ಯತಿಶಯಃ।ಇಹತುಗುಣಿಸಮ್ಬನ್ಧಾದ್ಗು- -ಣಾತಿಶಯಇತಿದ್ಯೋತನಾಯಗುಣಿನಃಪ್ರಥಮಂನಿರ್ದೇಶಃ “ಗುಣಾಸ್ಸತ್ಯಜ್ಞಾನ ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ।ಕಶ್ಚವೀರ್ಯ್ಯವಾನ್।ಚಕಾರಉಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯೇ।ಸತ್ಸ್ವಪಿವಿಕಾರಹೇತುಷ್ವವಿಕೃತತ್ವಂವೀರ್ಯಮ್ ‘ಔಷಧಂವೀರ್ಯವತ್’ ಇತ್ಯಾದೌತಥಾದರ್ಶನಾತ್, ತದ್ವಾನ್।ಧರ್ಮಃಅಲೌಕಿಕಶ್ರೇಯಃಸಾಧನಮ್, ತಂಸಾಮಾನ್ಯರೂಪಂವಿಶೇಷರೂಪಂಚಜಾನಾತೀತಿಧರ್ಮಜ್ಞಃ।ಚಕಾರೋಽನುಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ।ಪರಿಹಾರ್ಯಾಧರ್ಮಜ್ಞಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಕೃತಮುಪಕಾರಂಸ್ವಲ್ಪಂಪ್ರಾಸಙ್ಗಿಕಮಪಿಬಹುತಯಾಜಾನಾತೀತಿಕೃತಜ್ಞಃ।ಅಪಕಾರಾಸ್ಮರಣಂಚಶಬ್ದಾರ್ಥಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ನಸ್ಮರತ್ಯಪಕಾರಾಣಾಂಶತಮಪ್ಯಾತ್ಮವತ್ತಯಾ।ಕಥಞ್ಚಿದುಪಕಾರೇಣಕೃತೇನೈಕೇನತುಷ್ಯತಿ।।” ಇತಿ।ಸತ್ಯಂಕೃಚ್ಛ್ರೇಷ್ವಪ್ಯನೃತಶೂನ್ಯಂವಾಕ್ಯಂವಚನಂಯಸ್ಯಸಃಸತ್ಯವಾಕ್ಯಃ।ತಥಾವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಅನೃತಂನೋಕ್ತಪೂರ್ವಂಮೇನಚವಕ್ಷ್ಯೇಕದಾಚನ” ಇತಿ।ದೃಢವ್ರತಃನಿಶ್ಚಲಸಙ್ಕಲ್ಪಃ। “ಅಪ್ಯಹಂಜೀವಿತಂಜಹ್ಯಾಂತ್ವಾಂವಾಸೀತೇಸಲಕ್ಷ್ಮಣಾಮ್।ನಹಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂಸಂಶ್ರುತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋವಿಶೇಷತಃ।।” ಇತಿ।। 1.1.2 ।।

ಚಾರಿತ್ರೇಣಚಕೋಯುಕ್ತಃಸರ್ವಭೂತೇಷುಕೋಹಿತಃ।

ವಿದ್ವಾನ್ಕಃಕಃಸಮರ್ಥಶ್ಚಕಶ್ಚೈಕಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ।। 1.1.3 ।।

ಚರಿತ್ರಮಾಚಾರಃತದೇವಚಾರಿತ್ರಮ್।ವಾಯಸರಾಕ್ಷಸಾದಿವತ್ಸ್ವಾರ್ಥೇಽಣ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ತೇನಯುಕ್ತಃ, ಸರ್ವದಾಪ್ಯನುಲ್ಲಙ್ಘಿತ– ಕುಲಾಚಾರಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸರ್ವಭೂತೇಷುಸರ್ವಪ್ರಾಣಿಷುವಿಷಯೇ। “ಭೂತಂಕ್ಷ್ಮಾದೌಚಜನ್ತೌಚನಸ್ತ್ರಿಯಾಂಗುಣಸತ್ತ್ವಯೋಃ” ಇತಿಬಾಣಃ।ಹಿತಃಹಿತಕರಃ।ಹಿತಶಬ್ದಾತ್ “ತತ್ಕರೋತಿ” ಇತಿಣಿಚ್, ಪಚಾದ್ಯಚ್, ಣಿಲೋಪೇಪೂರ್ವರೂಪೇಚರೂಪಮ್।ಭೂತಶಬ್ದೇನಸ್ವಪರತಾರತಮ್ಯಾಭಾವಉಕ್ತಃ।ಸರ್ವಶಬ್ದೇನಸಾಪರಾಧೇಷ್ವಪಿಹಿತಕರತ್ವಮುಕ್ತಮ್।ವೇತ್ತೀತಿವಿದ್ವಾನ್ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಃ। “ವಿದೇಃಶತುರ್ವಸುಃ”।ಸಮರ್ಥಃಸರ್ವಕಾರ್ಯಧುರನ್ಧರಃ।ಪ್ರಿಯಂದರ್ಶನಂಯಸ್ಯಾಸೌಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ, ಏಕಶ್ಚಾಸೌಪ್ರಿಯದರ್ಶನಶ್ಚಏಕ–ಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ।ಅಯಮಿವನಾನ್ಯೋಲೋಕೇಪ್ರಿಯದರ್ಶನೋಽಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾಏಕಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃಏಕರೂಪಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ।ಲೋಕೇಹಿಕಸ್ಯಚಿದ್ದರ್ಶನಂಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಿಯಂಭವತಿಕದಾಚಿದಪ್ರಿಯಂಚಭವತಿ। “ತಸ್ಮಾದ್ದುಃಖಾತ್ಮಕಂನಾಸ್ತಿನಚಕಿಞ್ಚಿತ್ ಸುಖಾತ್ಮಕಮ್” ಇತಿವಚನಾತ್।ಅಯಂತುನತಥಾ, ಕಿನ್ತು “ಕ್ಷಣೇಕ್ಷಣೇಯನ್ನವತಾಮುಪೈತಿತದೇವರೂಪಂರಮಣೀಯತಾಯಾಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಸದಾನುಭವೇಽಪ್ಯಪೂರ್ವವದ್ವಿಸ್ಮಯಮಾದಧಾನಇತ್ಯರ್ಥಃ।ತಥೈವೋತ್ತರಯಿಷ್ಯತಿಸದೈಕಪ್ರಿಯದರ್ಶನಇತಿ। “ಏಕೇಮುಖ್ಯಾನ್ಯಕೇವಲಾಃ” ಇತ್ಯುಭಯತ್ರಾಪ್ಯಮರಃ।। 1.1.3 ।।

ಆತ್ಮವಾನ್ಕೋಜಿತಕ್ರೋಧೋದ್ಯುತಿಮಾನ್ಕೋಽನಸೂಯಕಃ।

ಕಸ್ಯಬಿಭ್ಯತಿದೇವಾಶ್ಚಜಾತರೋಷಸ್ಯಸಂಯುಗೇ।। 1.1.4 ।।

ಆತ್ಮವಾನಿತಿ।ಆತ್ಮವಾನ್ಧೈರ್ಯವಾನ್। “ಆತ್ಮಾಜೀವೇಧೃತೌದೇಹೇಸ್ವಭಾವೇಪರಮಾತ್ಮನಿ” ಇತ್ಯಮರಃ।ಅಪ್ರಕಮ್ಪ್ಯಧೈರ್ಯಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಜಿತಕ್ರೋಧಃವಿಧೇಯಕೋಪಃದಣ್ಡಾರ್ಹೇಷ್ವೇವಾಹಿತಕೋಪಇತ್ಯರ್ಥ। “ಕ್ರೋಧಮಾಹಾರಯತ್ತೀವ್ರಮ್” ಇತಿಹಿವಕ್ಷ್ಯತಿ।ದ್ಯು –ತಿಮಾನ್ಕಾನ್ತಿಮಾನ್ “ರೂಪಸಂಹನನಂಲಕ್ಷ್ಮೀಂಸೌಕುಮಾರ್ಯ್ಯಂಸುವೇಷತಾಮ್।ದದೃಶುರ್ವಿಸ್ಮಿತಾಕಾರಾರಾಮಸ್ಯವನವಾಸಿನಃ”ಇತಿಹಿವಕ್ಷ್ಯತಿ। ಗುಣೇಷುದೋಷಾವಿಷ್ಕರಣಮಸೂಯಾ। “ಅಸೂಯಾತುದೋಷಾರೋಪೋಗುಣೇಷ್ವಪಿ” ಇತ್ಯಮರಃ।ಅವಿದ್ಯಮಾನಾಸೂಯಾ

ಯಸ್ಯಾಸಾವನಸೂಯಕಃ। “ಶೇಷಾದ್ವಿಭಾಷಾ” ಇತಿಕಪಿ “ಆಪೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್” ಇತಿಹ್ರಸ್ವಃ।ಯದ್ವಾಅಸೂಯಕಃಅಸೂಙ್ಕಣ್ಡ್ವಾದೌಪಠಿತಃ।ತಸ್ಮಾತ್ “ಕಣ್ಡ್ವಾದಿಭ್ಯೋಯಕ್” ಇತಿಯಕ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।”ಅಕೃತ್ಸಾರ್ವಧಾತುಕಯೋಃ” ಇತಿದೀರ್ಘಃ।ತತೋ “ನಿನ್ದಹಿಂಸ ” ಇತ್ಯಾದಿನಾವುಞ್।ಸನಭವತೀತ್ಯನಸೂಯಕಃ।ಕಸ್ಯೇತಿ।ದೇವಾಶ್ಚೇತಿಚಕಾರೇಣಾಸುರಾದಯಃಸಮುಚ್ಚೀಯನ್ತೇ।ಜಾತರೋಷಸ್ಯಕಸ್ಯಸಂಯುಗೇದೇವಾದಯಃಸರ್ವೇಬಿಭ್ಯತೀತ್ಯನ್ವಯಃ।ಅತೋನ “ಭೀತ್ರಾರ್ಥಾನಾಂ ” ಇತಿಕಿಂಶಬ್ದಾತ್ಪಞ್ಚಮೀ।ಶತ್ರುವಿಷಯಃಕೋಪೋಮಿತ್ರಾಣಾಮಪಿಭಯಮಾವಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾಚಕಾರೋಽಪ್ಯರ್ಥಃ।ಅನುಕೂಲಾಅಪಿಬಿಭ್ಯತಿ, ಕಿಂಪುನಃಪ್ರತಿಕೂಲಾಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾಸಂಯುಗೇಜಾತರೋಷಸ್ಯಕಸ್ಯಬಿಭ್ಯತೀತ್ಯೇವಾನ್ವಯಃ।ಶೇಷೇಷಷ್ಠೀ। “ಸಞ್ಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕೋವಿಧಿರನಿತ್ಯಃ” ಇತ್ಯಪಾದಾನಸಞ್ಜ್ಞಾಪೂರ್ವಕಪಞ್ಚಮ್ಯಭಾವಃ।ಅತ್ರಶ್ಲೋಕತ್ರಯೇಸಮೃದ್ಧಿ– ಮದ್ವಸ್ತುವರ್ಣನಾದುದಾತ್ತಾಲಙ್ಕಾರಃ।। 1.1.4 ।।

ಏತದಿಚ್ಛಾಮ್ಯಹಂಶ್ರೋತುಂಪರಂಕೌತೂಹಲಂಹಿಮೇ।

ಮಹರ್ಷೇತ್ವಂಸಮರ್ಥೋಽಸಿಜ್ಞಾತುಮೇವಂವಿಧಂನರಮ್।। 1.1.5 ।।

ಅಥಾಯಂಪ್ರಶ್ನೋವಿಜಿಗೀಷಾಮೂಲಮಿತಿನಾರದೋಮನ್ಯೇತಾಪೀತಿಮನ್ವಾನಃಸ್ವಪ್ರಶ್ನೋಜಿಜ್ಞಾಸಾಹೇತುಕಇತಿದರ್ಶಯನ್ಪ್ರಶ್ನಮುಪಸಂಹರತಿಏತದಿತಿ।ಏತತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತಗುಣಾಶ್ರಯಭೂತಂವಸ್ತುಅಹಂಜಿಜ್ಞಾಸುಃನವಿಜಿಗೀಷುಃ, ಶ್ರೋತುಂನತುಕ್ಷೇಪ್ತು– ಮಿಚ್ಛಾಮಿ, ನತುಬ್ರೂಹಿಇತಿನಿರ್ಬಧ್ನಾಮಿ।ಅಹಂತಾವದಿಚ್ಛಾಮಿಮಯಿಭವತಃಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ತಿಚೇದ್ವಕ್ತುಮರ್ಹಸೀತಿಭಾವಃ।ತತ್ರಹೇತುಮಾಹಪರಮಿತಿ।ಹಿರ್ಹೇತೌ। “ಹಿರ್ಹೇತಾವವಧಾರಣೇ” ಇತಿಬಾಣಃ।ಯಸ್ಮಾತ್ಕಾರಣಾನ್ಮೇಪರಮುತ್ಕೃಷ್ಟಂಕೌತೂಹಲಂವಿಸ್ಮಯೋಽಸ್ತಿತಸ್ಮಾದಿಚ್ಛಾಮಿ।ಯದ್ವಾಹಿಃಪ್ರಸಿದ್ಧೌ।ಮುಖವಿಕಾಸಾದ್ಯನುಭಾವೈರ್ಮಮಹರ್ಷಸ್ತವಸ್ಪಷ್ಟಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸ್ವಪ್ರಶ್ನೋತ್ತರದಾನೇದೇಶಿಕಾಲಾಭಾನ್ನಿರ್ವಿಣ್ಣಃ।ಸಮ್ಪ್ರತಿಭವದ್ದರ್ಶನೇನಸಞ್ಜಾತಾಭಿಲಾಷೋಽಸ್ಮಿ, ಬ್ರೂಹಿಮತ್ಪೃಷ್ಟಮಿತಿಭಾವಃ। “ಆಚಾರ್ಯಸ್ಯಜ್ಞಾನವತ್ತಾಮನುಮಾಯಶಿಷ್ಯೇಣೋಪ(ಸ)ಪತ್ತಿಃಕ್ರಿಯತೇ” ಇತಿನ್ಯಾಯೇನನಾರದಸ್ಯಪ್ರಷ್ಟವ್ಯವಿಷಯಜ್ಞಾನಸಮ್ಭಾವನಾಮಾಹಮಹರ್ಷಇತಿ।ಋಷಿಃಜ್ಞಾನಸ್ಯಪಾರಂಗನ್ತಾ। “ಋಷೀಗತೌ” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃ “ಇಗುಪಧಾತ್ಕಿತ್” ಇತೀನ್।ಗತ್ಯರ್ಥೋಜ್ಞಾನಾರ್ಥಃ।ಮಹಾಂಶ್ಚಾಸೌಋಷಿಶ್ಚಮಹರ್ಷಿಃ। “ಆನ್ಮಹತಃಸಮಾನಾಧಿಕರಣ– ಜಾತೀಯಯೋಃ” ಇತ್ಯಾತ್ವಮ್।ಹೇತುಗರ್ಭವಿಶೇಷಣಮ್।ಮಹರ್ಷಿತ್ವಾತ್ತ್ವಮೇವಂವಿಧಂನರಂಪುರುಷಂಜ್ಞಾತುಮರ್ಹಸಿ।ಬ್ರಹ್ಮಣಃಸಕಾಶಾದ್ ವಿದಿತಸಕಲವಿಶೇಷಸ್ತ್ವಂಕಥಂಮೇಜಿಜ್ಞಾಸೋರ್ನವದೇರಿತಿಭಾವಃ।ಅತ್ರಪೂರ್ವಾರ್ಧೇಕಾವ್ಯಲಿಙ್ಗಮಲಙ್ಕಾರಃ, ಉತ್ತರವಾಕ್ಯಾ- ರ್ಥಸ್ಯಪೂರ್ವವಾಕ್ಯಾರ್ಥಹೇತುತ್ವಾತ್। “ಹೇತೋರ್ವಾಕ್ಯಪದಾರ್ಥತ್ವೇಕಾವ್ಯಲಿಙ್ಗಮಲಂಕೃತಿಃ।” ಇತಿಲಕ್ಷಣಾತ್।ಉತ್ತರಾರ್ದ್ಧೇಪರಿಕರಇತಿಅನಯೋಃಸಂಸೃಷ್ಟಿಃ।ಅನ್ತೇಚಾಸ್ಯೇತಿಕರಣಂಬೋಧ್ಯಮ್।ಇತಿಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛೇತಿಸಮ್ಬನ್ಧಃ।ನನ್ವಯಂಪ್ರಶ್ನೋವಾಲ್ಮೀಕೇರ್ನಸಙ್ಗಚ್ಛತೇ,ತಸ್ಯವಿದಿತಸಕಲರಾಮವೃತ್ತಾನ್ತತ್ವೇನನಿಶ್ಚಯೇಸಂಶಯಾಯೋಗಾತ್।ವಕ್ಷ್ಯತಿಹ್ಯಯೋಧ್ಯಾಕಾಣ್ಡೇ “ಇತಿಸೀತಾಚರಾಮಶ್ಚಲಕ್ಷ್ಮಣಶ್ಚಕೃತಾಞ್ಜಲಿಃ।ಅಭಿಗಮ್ಯಾಶ್ರಮಂಸರ್ವೇವಾಲ್ಮೀಕಿಮಭಿವಾದಯನ್||” ಇತಿ।ಕಥಂರಾಮವಿಷಯಮಧ್ಯವರ್ತ್ತೀವಾಲ್ಮೀಕಿಸ್ತದ್ಗುಣಾನ್ನವಿಜಾನೀಯಾತ್?ವಕ್ಷ್ಯತಿಹಿ”ವಿಷಯೇತೇಮಹಾರಾಜರಾಮವ್ಯಸನಕರ್ಶಿತಾಃ।ಅಪಿವೃಕ್ಷಾಃಪರಿಮ್ಲಾನಾಃಸಪುಷ್ಪಾಙ್ಕುರಕೋರಕಾಃ||”ಇತಿ।ಕಥಂವಾ “ರಾಮೋರಾಮೋರಾಮಇತಿಪ್ರಜಾನಾಮಭವನ್ಕಥಾಃ।ರಾಮಭೂತಂಜಗದಭೂದ್ರಾಮೇರಾಜ್ಯಂಪ್ರಶಾಸತಿ||” ಇತಿಪೃಥಗ್ಜನೈರಪಿವಿದಿತಂರಾಮವೈಭವಂಮುನಿರೇಷನಜಾನೀಯಾತ್, ಕಥಂಚೈತಾವನ್ಮಾತ್ರಂಸತ್ಯಲೋಕಾದಾಗತೋನಾರದಃಪ್ರಷ್ಟುಮರ್ಹತಿ, ಯಏವಮುತ್ತರಯತಿ ‘ರಾಮೋನಾಮಜನೈಃಶ್ರುತಃ’ ಇತಿ।ತತ್ರೋಚ್ಯತೇನಾಯಮಾಪಾತತೋಭಾಸಮಾನಃಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃನಾಪ್ಯುತ್ತರಾರ್ಥಃ।ಅತ್ರಕರತಲಾಮಲಕವದ್ವಿದಿತರಾಮವೃತ್ತಾನ್ತಸ್ಯವಾಲ್ಮೀಕೇಃಕುತೂಹಲಾಸಮ್ಭವಾತ್ “ಬುದ್ಧ್ವಾವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ” ಇತ್ಯುತ್ತರವಾಕ್ಯಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ।ಕಿನ್ತುವಕ್ತೃಬೋದ್ಧ್ರಾನುಗುಣ್ಯಾತ್ವೇದಾನ್ತೇಷುನಾನಾವಿದ್ಯಾಸುತತ್ತದ್ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟತಯಾವಗಮ್ಯಮಾನಂಪರಂತತ್ತ್ವಂಕಿಂವಿಷ್ಣುಃ, ಉತರುದ್ರಾದಿಷ್ವನ್ಯತಮಇತಿಪ್ರಶ್ನಾರ್ಥಃ।ತದಿದಂವಾಲ್ಮೀಕೇರ್ಹೃದಯಮಾಕಲಯನ್ಭಗವಾನ್ನಾರದೋಽಪಿರಾಮತ್ವೇನಾವತೀರ್ಣೋವಿಷ್ಣುರೇವವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯಃಪುರುಷಃ, ಬ್ರಹ್ಮಾದಯಃಸರ್ವೇತದ್ಭೃಕುಟೀಭಟಾಸ್ತತ್ಪರತನ್ತ್ರಾಃ।ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾದಿಶಬ್ದಾಶ್ಚಪರ್ಯವಸಾನವೃತ್ತ್ಯಾವಯವವೃತ್ತ್ಯಾಚವಿಷ್ಣುಪರಾಇತ್ಯೇವಮಾಶಯೇನಸಕಲವೇದಾನ್ತೋದಿತಗುಣಜಾತಂರಾಮೇಯೋಜಯನ್ನುತ್ತರಯತೀತಿಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್।। 1.1.5 ।।

ಶ್ರುತ್ವಾಚೈತತ್ತ್ರಿಲೋಕಜ್ಞೋವಾಲ್ಮೀಕೇರ್ನಾರದೋವಚಃ।

ಶ್ರೂಯತಾಮಿತಿಚಾಮನ್ತ್ರ್ಯಪ್ರಹೃಷ್ಟೋವಾಕ್ಯಮಬ್ರವೀತ್।। 1.1.6 ।।

ಏವಂ “ತದ್ವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಂಸಗುರುಮೇವಾಭಿಗಚ್ಛೇತ್” ಇತ್ಯುಕ್ತಂಗುರೂಪಸದನವಿಧಿಮುಪಬೃಂಹಯ “ಯೇನಾಕ್ಷರಂಪುರುಷಂವೇದಸತ್ಯಂಪ್ರೋವಾಚತಾಂತತ್ತ್ವತೋಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮ್ “ಇತ್ಯುಕ್ತಂಪ್ರವಚನವಿಧಿಮುಪಬೃಂಹಯತಿಶ್ರುತ್ವೇತ್ಯಾದಿನಾ।ತತ್ರ “ನಾಸಂವತ್ಸರವಾಸಿನೇಪ್ರಬ್ರೂಯಾತ್” ಇತಿನಿಯಮಸ್ಯಜ್ಯೇಷ್ಠಪುತ್ರವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವಾತ್ವಾಲ್ಮೀಕೇಶ್ಚಭೃಗುಪುತ್ರತಯಾಭ್ರಾತೃಪುತ್ರತ್ವಾತ್ಶುಶ್ರೂಷಾ– ನಿರಪೇಕ್ಷಂಪ್ರೀತ್ಯೋಪದಿದೇಶೇತ್ಯಾಹಶ್ರುತ್ವಾಚೇತಿ।ತ್ರಯಾಣಾಂಲೋಕಾನಾಂಸಮಾಹಾರಸ್ತ್ರಿಲೋಕಮ್। ಪಾತ್ರಾದಿತ್ವಾನ್ನಙೀಪ್।ಯದ್ವಾತ್ರಿತ್ವವಿಶಿಷ್ಟೋಲೋಕಸ್ತ್ರಿಲೋಕಃ। “ನವರಸರುಚಿರಾಮ್” ಇತ್ಯತ್ರಕಾವ್ಯಪ್ರಕಾಶೇತಥೈವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾತ್।ಯದ್ವಾತ್ರಯೋಲೋಕಾಯಸ್ಮಿನ್ತತ್ತ್ರಿಲೋಕಮಿತಿಬ್ರಹ್ಮಾಣ್ಡಮುಚ್ಯತೇ, ತಜ್ಜಾನಾತೀತಿತ್ರಿಲೋಕಜ್ಞಃ।ಭೂರ್ಭುವಃಸ್ವರಿತಿತ್ರೈಲೋಕ್ಯಮ್।ಯದ್ವಾವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾಕೃತಕಮಕೃತಕಂಕೃತಕಾಕೃತಕಮಿತಿತ್ರಯೋಲೋಕಾಃ।ಮಹರ್ಲೋಕಪರ್ಯನ್ತಾಃಕೃತಕಾಃಜನೋಲೋಕಃಕೃತಕಾಕೃತಕಃ।ಸತ್ಯಲೋಕೋಽಕೃತಕಇತಿ।ಯದ್ವಾಲೋಕಾಜನಾಃ “ಲೋಕಸ್ತುಭುವನೇಜನೇ” ಇತ್ಯಮರಃ।ಬದ್ಧನಿತ್ಯಮು- ಕ್ತಾಸ್ತ್ರಯೋಲೋಕಾಃ।ನಾರದಃಬ್ರಹ್ಮಪುತ್ರತಯಾತಜ್ಜ್ಞಾನಾರ್ಹಃ।ಏತತ್ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾವ್ಯಙ್ಗ್ಯಾರ್ಥಗರ್ಭಂವಾಲ್ಮೀಕೇಃಸ್ವಾಭಿಮ -ತಸ್ಯಪುತ್ರಸ್ಯವಚಃಪರಿಪೂರ್ಣಾರ್ಥಂವಾಕ್ಯಂಶ್ರುತ್ವಾನಿಶಮ್ಯ।ಚಕಾರೇಣತದೂಹಿತ್ವಾಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಪ್ರಹೃಷ್ಟಃಸ್ವೇನೋಪದಿದಿಕ್ಷಿ–ತಸ್ಯೈವಪೃಷ್ಟತ್ವೇನಸನ್ತುಷ್ಟಃಶತಕೋಟಿಪ್ರವಿಸ್ತರರಾಮಾಯಣೇಸ್ವಾವಗತಸ್ಯೈವಾನೇನಪೃಷ್ಟತ್ವಾತ್ರಾಮಗುಣಸ್ಮರಣಾಮೃತ– ಪಾನಲಾಭಾದಪೂರ್ವಶಿಷ್ಯಲಾಭಾದ್ವಾ “ಸೋಹಂಮನ್ತ್ರವಿದೇವಾಸ್ಮಿನಾತ್ಮವಿತ್” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಸನತ್ಕುಮಾರಂಪ್ರತಿಸ್ವಸ್ಯೋಪ- ಸರ್ಪಣಸ್ಮಾರಕತ್ವಾದ್ವಾಪ್ರಹೃಷ್ಟಃಸನ್।ಕರ್ತ್ತರಿಕ್ತಃ।ರಾಮಗುಣಾನುಸನ್ಧಾನಜನಿತಂನಿಜವೈಚಿತ್ರ್ಯಂವ್ಯಾಜೇನಪರಿಹರ್ತುಂಶ್ರೂಯತಾಮಿತ್ಯಾಮನ್ತ್ರ್ಯಾಭಿಮುಖೀಕೃತ್ಯವಾಕ್ಯಮುತ್ತರರೂಪಮಬ್ರವೀತ್ವ್ಯಕ್ತಮುಕ್ತವಾನ್।। 1.1.6 ।।

ಬಹವೋದುರ್ಲ್ಲಭಾಶ್ಚೈವಯೇತ್ವಯಾಕೀರ್ತ್ತಿತಾಗುಣಾಃ।

ಮುನೇವಕ್ಷ್ಯಾಮ್ಯಹಂಬುದ್ಧ್ವಾತೈರ್ಯುಕ್ತಃಶ್ರೂಯತಾಂನರಃ।। 1.1.7 ।।

ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಸ್ಯಾಸದುತ್ತರತ್ವಪರಿಹಾರಾಯಾತ್ಮನೋವಾಲ್ಮೀಕೇರಾಶಯಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮಾಹಬಹವಇತಿ।ಬಹವೋವಿಪುಲಾಃ, ಅನೇಕಗುಣ-ವಿತತಿಮೂಲಭೂತಾಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅನೇನಾಪೃಷ್ಟಾನಾಮಪಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾನಾಂಗುಣಾನಾಂನಿದಾನಮುಪದರ್ಶಿತಮ್ಯದ್ವಾಬಹವಃಅಪರಿ -ಚ್ಛಿನ್ನಾಇತ್ಯರ್ಥ।ಶ್ರೂಯತೇಹಿಅಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಂಗುಣಾನಾಮ್ “ಯತೋವಾಚೋನಿವರ್ತನ್ತೇಅಪ್ರಾಪ್ಯಮನಸಾಸಹ।ಆನನ್ದಂಬ್ರಹ್ಮಣೋವಿದ್ವಾನ್ನಬಿಭೇತಿಕುತಶ್ಚನ” ಇತಿ।ಅತ್ರಾನನ್ದಸ್ಯೈಕಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೋಕ್ತಿರಿತರೇಷಾಮಪ್ಯಪರಿಚ್ಛಿನ್ನ –ತ್ವಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥಾ।ಉಕ್ತಂಹಿಯಾಮುನಾಚಾರ್ಯೈಃ “ಉಪರ್ಯುಪರ್ಯಬ್ಜಭುವೋಽಪಿಪೂರುಷಾನ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾ।ದುರ್ಲಭಾಃಪರಮಪುರುಷಾ– ದನ್ಯತ್ರಾಸಮ್ಭಾವಿತಾಃ, ಅನ್ಯೇಷಾಂ “ನಬ್ರಹ್ಮಾನೇಶಾನಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾಅಸಮ್ಭಾವ್ಯತ್ವಾದಿವಚನಾದಿತಿಭಾವಃ।ಅನೇನಪ್ರಶ್ನಸ್ಯದೇವತಾವಿಶೇಷನಿರ್ದ್ಧಾರಣಪರತ್ವಮಾತ್ಮನಾವಗತಮಿತಿವ್ಯಞ್ಜಿತಮ್।ಚಕಾರಉಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃಅನುಕ್ತಸ -ಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥೋವಾ।ತೇನಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಙ್ಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣರೂಪಾಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಏವಕಾರಇತರತ್ರಸರ್ವಾತ್ಮನಾಅಸಮ್ಭಾವಿತತ್ವಮಭಿವ್ಯನಕ್ತಿ।ಯಇತಿವೇದಾನ್ತಪ್ರಸಿದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ।ಗುಣಾಃವೀರ್ಯಾದಯಃಕೀರ್ತಿತಾಇತ್ಯನೇನಗುಣಾನಾಂಪ್ರಶ್ನಕಾಲೇಽಪಿಭೋಗ್ಯತಾತಿಶಯಃಸೂಚ್ಯತೇ।ತೈರ್ಯುಕ್ತಃ, ನತುಕಲ್ಪಿತಇತಿನಿರ್ಗುಣವಾದನಿರಾಸಃ।ನರಃಪುರುಷಃ। “ಪುರುಷಾಃಪೂರುಷಾನರಾಃ” ಇತಿನಿಘಣ್ಟುಃ। “ಯಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇಹಿರಣ್ಮಯಃಪುರುಷೋದೃಶ್ಯತೇ” “ಪುರುಷಃಪುಣ್ಡರೀಕಾಕ್ಷಃ” ಇತಿಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತ್ಯನುಗತಃಪುರುಷಶಬ್ದೋಽನೇನಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಪ್ಯತೇ।ಶ್ರೂಯತಾಂನತುಯಥಾಕಥಞ್ಚಿತ್ ಪರಿ– ಕಲ್ಪ್ಯತಾಮ್।ಶೃಣ್ವಿತ್ಯನಭಿಧಾನಾತ್ವಿನಯೋಕ್ತಿರಿಯಮ್।ತಾತ್ಕಾಲಿಕಂಕಿಞ್ಚಿತ್ಪ್ರಕಲ್ಪ್ಯತಇತಿಭ್ರಮಂವಾರಯತಿಅಹಂಬುದ್ಧ್ವಾವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತಿ।ಮತ್ಪಿತುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಃಸಕಾಶಾತ್ಶತಕೋಟಿಪ್ರವಿಸ್ತರರಾಮಾಯಣಮುಖೇನ ವಿದಿತ್ವಾವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ।ಅನೇನಸಮ್ಪ್ರದಾಯಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮಾತ್ಮನೋದರ್ಶಿತಮ್।ಯದ್ವಾ, ರಾಮಗುಣಾನುಸನ್ಧಾನವೈಚಿತ್ರ್ಯೇನನಮೇಕಿಞ್ಚಿತ್ಪ್ರತಿಭಾತಿ, ಕ್ಷಣಾತ್ಬುದ್ಧ್ವಾವಕ್ಷ್ಯಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಅತೋಮಧ್ಯೇವಾಕ್ಯಾನ್ತರಮಲಙ್ಕಾರಾಯ।ಅನ್ಯಥಾವಾಕ್ಯಗರ್ಭಿತಮಿತಿಕಾವ್ಯದೋಷಃಸ್ಯಾತ್।ಅಹಂವಕ್ಷ್ಯಾಮಿಅಹಮ್ಭೂತ್ವಾವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ನೇದಾನೀಂನಾರದೋಽಸ್ಮಿ, ರಾಮಗುಣಶ್ರವಣಶಿಥಿಲತ್ವಾತ್।ರಾಮಗುಣಮಗ್ನೋ –ಽಯಂನದೀಪ್ರವಾಹಮಗ್ನಇವಅವಲಮ್ಬನಯಷ್ಟಿಮಪೇಕ್ಷತೇಹೇಮುನಇತಿ।ಯದ್ವಾ, ಪ್ರಶ್ನಕಾಲೇಸಮವಧಾನವಿಶೇಷಮಾಲಕ್ಷ್ಯಶ್ಲಾಘತೇಮುನಇತಿ।ಅಥಕ್ಷಣಾತ್ಸನ್ಧುಕ್ಷಿತೋನಾರದೋವಾಕ್ಯಶೇಷಂಪೂರಯತಿತೈರಿತಿ।ನರಇತ್ಯನೇನಪರತತ್ತ್ವನಿರ್ದ್ಧಾರಣಂಪ್ರಶ್ನಫಲಿತಾರ್ಥಂದ್ಯೋತಯತಿ।ಬುದ್ಧ್ವಾಇತ್ಯನೇನಶ್ರುತಿಸ್ಥತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾರ್ಥೋವಿವೃತಃ।। 1.1.7 ।।

ಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶಪ್ರಭವೋರಾಮೋನಾಮಜನೈಃಶ್ರುತಃ।

ನಿಯತಾತ್ಮಾಮಹಾವೀರ್ಯೋದ್ಯುತಿಮಾನ್ಧೃತಿಮಾನ್ವಶೀ।। 1.1.8 ।।

ಅಥವೇದಾನ್ತೋದಿತಗುಣಾನಾಂರಾಮೇಪ್ರದರ್ಶನಮುಖೇನರಾಮತ್ವೇನಾವತೀರ್ಣೋವಿಷ್ಣುರೇವವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯಂಪರಂತತ್ತ್ವಮಿತಿದರ್ಶಯತಿಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶಪ್ರಭವಇತ್ಯಾದಿನಾಸರ್ಗಶೇಷೇಣ।ತತ್ರವೇದಾನ್ತೋದಿತಗುಣಗಣಾನಾಂನಿಧೀರಾಮತ್ವೇನಾವತೀರ್ಣೋವಿಷ್ಣುರೇವೇತಿಮಹಾವಾಕ್ಯಾರ್ಥಃ।ಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶೇತ್ಯಾರಭ್ಯಸತ್ಯೇಧರ್ಮಇವಾಪರಇತ್ಯನ್ತಾಸಾರ್ಧೈಕಾದಶಶ್ಲೋಕ್ಯೇಕಾನ್ವಯಾ।ಇಕ್ಷ್ವಾಕುರ್ನಾಮವೈವಸ್ವತಮನೋರ್ಜ್ಯೇಷ್ಠಃಪುತ್ರಃ, ತಸ್ಯವಂಶಃಪುತ್ರಪೌತ್ರಾದಿಪರಮ್ಪರಾ।ಪ್ರಭವತ್ಯಸ್ಮಾದಿತಿಪ್ರಭವಃಪ್ರಾದುರ್ಭಾವಸ್ಥಾನಮ್।ಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶಃಪ್ರಭವೋಯಸ್ಯಸಃಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶಪ್ರಭವಃ।ಜನಕಾದಿಮಹಾಕುಲೇಷುವಿದ್ಯಮಾನೇಷುಕುತೋಽತ್ರೈವಭಗವಾನವತೀರ್ಣಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮಿಕ್ಷ್ವಾಕುಪದಂಪ್ರಯುಕ್ತಮ್।ಇಕ್ಷ್ವಾಕುರ್ಹಿಚಿರಂಹರಿಮಾರಾಧ್ಯತನ್ಮೂರ್ತ್ತಿವಿಶೇಷಂಶ್ರೀರಙ್ಗನಾಥಮಲಭತೇತಿಪೌರಾಣಿಕೀಗಾಥಾ।ಅತಸ್ತತ್ಪಕ್ಷಪಾತೇನತದ್ವಂಶೇಽವತೀರ್ಣಇತಿಸೂಚಯಿತುಮಿಕ್ಷ್ವಾಕುಪದಮ್।ವಂಶೇತ್ಯನೇನಗುಣವಾನ್ಕಇತಿಪೃಷ್ಟಂಸೌಶೀಲ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ರಮಯತಿಸರ್ವಾನ್ಗುಣೈರಿತಿರಾಮಃ।”ರಾಮೋರಮಯತಾಂವರಃ”ಇತ್ಯಾರ್ಷನಿರ್ವಚನಬಲಾತ್ಕರ್ತರ್ಯ್ಯಪಿಕಾರಕೇಘಞ್ವರ್ಣ್ಯತೇ।ಯದ್ವಾರಮನ್ತೇಽಸ್ಮಿನ್ಸರ್ವೇಜನಾಗುಣೈರಿತಿರಾಮಃ। “ಅಕರ್ತ್ತರಿಚಕಾರಕೇಸಞ್ಜ್ಞಾಯಾಮ್” ಇತಿಘಞ್।ತಥಾಚಾಗಸ್ತ್ಯಸಂಹಿತಾಯಾಮುಕ್ತಮ್”ರಮನ್ತೇಯೋಗಿನೋಽನನ್ತೇಸತ್ಯಾನನ್ದೇಚಿದಾತ್ಮನಿ।ಇತಿರಾಮಪದೇನಾಸೌಪರಂಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧೀಯತೇ।।” ಇತಿನಾಮೇತಿಪ್ರಸಿದ್ಧೌ।ಚಿತ್ರಕೂಟವಾಸಿನಾತ್ವಯಾವಿದಿತೋಹೀತ್ಯರ್ಥಃ।ನಕೇವಲಂಭವತಾ, ಪಾಮರೈರಪಿವಿದಿತಇತ್ಯಾಹಜನೈಃಶ್ರುತಇತಿ।ಶ್ರುತಃಅವಧೃತಃ। “ಶ್ರುತಂಶಾಸ್ತ್ರಾವಧೃತಯೋಃ” ಇತ್ಯಮರಃ।ತಾಟಕಾತಾಟಕೇಯವಧವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾಧ್ವರತ್ರಾಣಾಹಲ್ಯಾಶಾಪವಿಮೋಕ್ಷಹರಧನುರ್ಭಙ್ಗಪರಶುರಾಮನಿಗ್ರಹಸಪ್ತತಾಲವೇಧವಾಲಿವಧಸಿ ನ್ಧುಬನ್ಧಮೂಲಬಲನಿಬರ್ಹಣಾದಿಭಿರವಧಾರಿತನಾರಾಯಣಭಾವಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯಏವಮ್ಭೂತಃಸಏವನಿಯತಾತ್ಮಾಸಏವಮಹಾವೀರ್ಯ್ಯಇತ್ಯೇವಂಪ್ರತಿಪದಂವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂತತ್ಪದಮನುಷಜ್ಯತೇ। ರಾಮರೂಪೇಣಾವತೀರ್ಣೋವಿಷ್ಣುರೇವವೇದಾನ್ತೋದಿತತತ್ತದ್ಗುಣಕಇತಿಸರ್ವತ್ರತಾತ್ಪರ್ಯಾರ್ಥಃ। ಆದೌಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಕಧರ್ಮ್ಮಾನಾಹನಿಯತಾತ್ಮೇತ್ಯಾದಿನಾ।ನಿಯತಾತ್ಮಾನಿಯತಸ್ವಭಾವಃ, ನಿರ್ವಿಕಾರಇತಿಯಾವತ್। “ನಾಸ್ಯಜರಯೈತಜ್ಜೀರ್ಯತೇನವಧೇನಾಸ್ಯಹನ್ಯತೇಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾವಿಜರೋವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋವಿಜಿಯತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸಃ” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇಃ।ಮಹಾವೀರ್ಯಃಅಚಿನ್ತ್ಯವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರಶಕ್ತಿಕಃ। “ಪರಾಸ್ಯಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವಶ್ರೂಯತೇಸ್ವಾಭಾವಿಕೀಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾಚ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ದ್ಯುತಿಮಾನ್ಸ್ವಾಭಾವಿಕಪ್ರಕಾಶವಾನ್।ಸ್ವಯಮ್ಪ್ರಕಾಶಃಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಇತಿಯಾವತ್। “ವಿಜ್ಞಾನಘನಏವಪ್ರಜ್ಞಾನಘನಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ಧೃತಿಮಾನ್ನಿರತಿಶಯಾನನ್ದಃ। “ಧೃತಿಸ್ತುತುಷ್ಟಿಃಸನ್ತೋಷಃ” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ। “ಆನನ್ದೋಬ್ರಹ್ಮ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ಸರ್ವಂಜಗದ್ವಶೇಽಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿವಶೀ, ಸರ್ವಸ್ವಾಮೀತ್ಯರ್ಥಃ। “ಸರ್ವಸ್ಯವಶೀಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।। 1.1.8 ।।

ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ನೀತಿಮಾನ್ವಾಗ್ಗ್ಮೀಶ್ರೀಮಾನ್ಶತ್ರುನಿಬರ್ಹಣಃ।

ವಿಪುಲಾಂಸೋಮಹಾಬಾಹುಃಕಮ್ಬುಗ್ರೀವೋಮಹಾಹನುಃ।। 1.1.9 ।।

ಅಥಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಯೋಗಿಗುಣಾನಾಹಬುದ್ಧಿಮಾನಿತ್ಯಾದಿನಾ।ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ಸರ್ವಜ್ಞಃ। “ಯಃಸರ್ವಜ್ಞಃಸರ್ವವಿತ್” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ನೀತಿಮಾನ್ಮರ್ಯಾದಾವಾನ್।ಶ್ರುತಿರತ್ರ “ಧಾತಾಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್।ಏಷಸೇತುರ್ವಿಧರಣಏಷಾಂಲೋಕಾನಾಮಸಮ್ಭೇದಾಯ” ಇತಿ।ಶೋಭನಾವಾಗಸ್ಯಾಸ್ತೀತಿವಾಗ್ಗ್ಮೀ। “ವಾಚೋಗ್ಮಿನಿಃ” ಇತಿಗ್ಮಿನಿಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಕುತ್ವೇಜಶ್ತ್ವೇಚಕೃತೇಗಕಾರಲಾಭಾತ್ಪುನರ್ಗಕಾರಉಕ್ತಿಶೋಭನತ್ವಜ್ಞಾಪನಾಯೇತಿನ್ಯಾಸಕಾರಃ।ಸರ್ವವೇದಪ್ರವರ್ತ್ತಕಇತ್ಯರ್ಥಃ। “ಯೋಬ್ರಹ್ಮಾಣಂವಿದಧಾತಿಪೂರ್ವಂಯೋವೈವೇದಾಂಶ್ಚಪ್ರಹಿಣೋತಿತಸ್ಮೈ” ಇತಿಶ್ರುತಿಃ।ಶ್ರೀಮಾನ್ಸಮೃದ್ಧೋಭಯವಿಭೂತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಃ।”ಶ್ರೀಃಕಾನ್ತಿಸಮ್ಪದೋರ್ಲಕ್ಷ್ಮ್ಯಾಮ್”ಇತಿಬಾಣಃ। “ಸರ್ವಮಿದಮಭ್ಯಾತ್ತಃ” ಇತಿಶ್ರುತಿಃ।ಶತ್ರೂನ್ತದ್ವಿರೋಧಿನೋನಿಬರ್ಹಯತಿನಾಶಯತೀತಿಶತ್ರುನಿಬರ್ಹಣಃ। “ಬರ್ಹಹಿಂಸಾಯಾಮ್” ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃಕರ್ತ್ತರಿಲ್ಯುಟ್। “ಏಷಭೂತಪತಿರೇಷಭೂತಪಾಲಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ಅಥ “ಯಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇಹಿರಣ್ಮಯಃಪುರುಷೋದೃಶ್ಯತೇಹಿರಣ್ಯಶ್ಮಶ್ರುರ್ಹಿರಣ್ಯಕೇಶಃಆಪ್ರಣಖಾತ್ಸರ್ವಏವಸುವರ್ಣಸ್ತಸ್ಯಯಥಾಕಪ್ಯಾಸಂಪುಣ್ಡರೀಕಮೇ- -ವಮಕ್ಷಿಣೀ।ತಸ್ಯೋದಿತಿನಾಮಸಏಷಸರ್ವೇಭ್ಯಃಪಾಪ್ಮಭ್ಯಉದಿತಉದೇತಿಹವೈಸರ್ವೇಭ್ಯಃಪಾಪ್ಮಭ್ಯೋಯಏವಂವೇದ ” ಇತ್ಯನ್ತರಾದಿತ್ಯವಿದ್ಯೋದಿತಂಸರ್ವಾಙ್ಗಸುನ್ದರವಿಗ್ರಹಂದರ್ಶಯತಿವಿಪುಲಾಂಸಇತ್ಯಾದಿನಾಸಾರ್ದ್ಧಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ।ವಿಪುಲಾಂಸಃಉನ್ನತಸ್ಕನ್ಧಃ।ಉನ್ನತಸ್ಕನ್ಧತ್ವಂಚಮಹಾಪುರುಷಲಕ್ಷಣಮಿತಿಸಾಮುದ್ರಿಕೋಕ್ತಮ್”ಕಕ್ಷಃಕುಕ್ಷಿಶ್ಚವಕ್ಷಶ್ಚಘ್ರಾಣಃಸ್ಕನ್ಧೋಲಲಾಟಿಕಾ।ಸರ್ವಭೂತೇಷುನಿರ್ದ್ದಿಷ್ಟಾಉನ್ನತಾಸ್ತುಸುಖಪ್ರದಾಃ।।” ಇತಿ।ಮಹಾಬಾಹುಃವೃತ್ತಪೀವರಬಾಹುಃ।ಆಯತತ್ವಂತುವಕ್ಷ್ಯತಿಆಜಾನುಬಾಹುರಿತಿ। “ಆಜಾನುಲಮ್ಬಿನೌಬಾಹೂವೃತ್ತಪೀನೌಮಹೀಶ್ವರಃ” ಇತಿಸಾಮುದ್ರಿಕಲಕ್ಷಣಮ್।ಕಮ್ಬುಗ್ರೀವಃಶಙ್ಖತುಲ್ಯಕಣ್ಠಃ।ಇನ್ದುಮುಖೀತಿವತ್ಶಾಕಪಾರ್ಥಿವಾದಿತ್ವಾನ್ಮಧ್ಯಮಪದಲೋಪೀಸಮಾಸಃ। “ಕಮ್ಬುಗ್ರೀವಶ್ಚನೃಪತಿರ್ಲಮ್ಬಕರ್ಣೋಽತಿಭೂಷಣಃ” ಇತಿಲಕ್ಷಣಮ್। “ರೇಖಾತ್ರಯಾನ್ವಿತಾಗ್ರೀವಾಕಮ್ಬುಗ್ರೀವೇತಿಕಥ್ಯತೇ” ಇತಿಹಲಾಯುಧಃ।ಮಹತ್ಯೌಹನೂಯಸ್ಯಾಸೌಮಹಾಹನುಃ।”ಸ್ತ್ರಿಯಾಃಪುಂವತ್” ಇತ್ಯಾದಿನಾಪುಂವದ್ಭಾವಃ।ಹನುಃಕಪೋಲೋಪರಿಭಾಗಃ। “ಅಧಸ್ತಾಚ್ಚಿ -ಬುಕಂಗಣ್ಡೌಕಪೋಲೌತತ್ಪರೋಹನುಃ” ಇತ್ಯಮರಃ।”ಮಾಂಸಲೌತುಹನೂಯಸ್ಯಭವತಸ್ತ್ವೀಷದುನ್ನತೌ।ಸನರೋಮೃಷ್ಟಮಶ್ನಾತಿಯಾವದಾಯುಃಸುಖಾನ್ವಿತಃ||” ಇತಿಲಕ್ಷಣಮ್।। 1.1.9 ।।

ಮಹೋರಸ್ಕೋಮಹೇಷ್ವಾಸೋಗೂಢಜತ್ರುರರಿನ್ದಮಃ।

ಆಜಾನುಬಾಹುಃಸುಶಿರಾಃಸುಲಲಾಟಃಸುವಿಕ್ರಮಃ।। 1.1.10 ।।

ಮಹೋರಸ್ಕಇತಿ।ಮಹದ್ವಿಶಾಲಮುರೋಯಸ್ಯಾಸೌಮಹೋರಸ್ಕಃ। “ಉರಃಪ್ರಭತಿಭ್ಯಃಕಪ್” ಇತಿಕಪ್।ಲಕ್ಷಣಂತು”ಸ್ಥಿರಂವಿಶಾಲಂಕಠಿನಮುನ್ನತಂಮಾಂಸಲಂಸಮಮ್।ವಕ್ಷೋಯಸ್ಯಮಹೀಪಾಲಸ್ತತ್ಸಮೋವಾಭವೇನ್ನರಃ||” ಇತಿ।ಮಾಂಸಲತ್ವಂತುವಕ್ಷ್ಯತಿಪೀನವಕ್ಷಾಇತಿ।ಮಹಾನ್ಇಷ್ವಾಸೋಧನುರ್ಯಸ್ಯಾಸೌಮಹೇಷ್ವಾಸಃ।ಅನೇನತದುಚಿತಸಂಹನನವಿಶೇಷೋಲಕ್ಷ್ಯತೇ, ಅತೋನಪ್ರಕ್ರಮವಿರೋಧಃ।ಗೂಢೇಮಾಂಸಲತ್ವೇನಾಪ್ರಕಾಶೇಜತ್ರುಣೀಅಸಂದ್ವಯಸನ್ಧಿಗತಾಸ್ಥಿನೀಯಸ್ಯಾಸೌಗೂಢಜತ್ರುಃ। “ಸ್ಕನ್ಧೋಭುಜಶಿರೋಽಸೋಽಸ್ತ್ರೀಸನ್ಧೀತಸ್ಯೈವಜತ್ರುಣೀ” ಇತ್ಯಮರಃ। “ವಿಷಮೈರ್ಜತ್ರುಭಿರ್ನಿಃಸ್ವಾಅತಿಸೂಕ್ಷ್ಮೈಶ್ಚಮಾನವಾಃ।ಉನ್ನತೈರ್ಭೋಗಿನೋನಿಮ್ನೈರ್ನಿಃಸ್ವಾಃಪೀನೈರ್ನರಾಧಿಪಾಃ।।” ಇತಿಲಕ್ಷಣಮ್।ಅರೀನ್ದಮಯತಿನಿವರ್ತ್ತಯತೀತ್ಯರಿನ್ದಮಃ। “ಸಞ್ಜ್ಞಾಯಾಂಭೃತೃ಼ವೃಜಿಧಾರಿಸಹಿತಪಿದಮಃ” ಇತಿಖಚ್।ಅಸಞ್ಜ್ಞಾಯಾಮಪ್ಯಾರ್ಷಃ।ಅರಿಶಬ್ದೇನಪಾಪ್ಮಾವಿವಕ್ಷಿತಃ, ಅಪಹತಪಾಪ್ಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅನೇನಾಯಂವಿಗ್ರಹಪರಿಗ್ರಹೋನಕರ್ಮಮೂಲಃ, ಕಿನ್ತ್ವನುಗ್ರಹಮೂಲಃ,”ಇಚ್ಛಾಗೃಹೀತಾಭಿಮತೋರುದೇಹಃ” ಇತಿಸ್ಮೃತೇಃ।ಅತಃನಪ್ರಕ್ರಮಭಙ್ಗಃ।ಜಾನುಊರುಪರ್ವ, ತತ್ಪರ್ಯನ್ತಂವಿಲಮ್ಬಿಬಾಹುರಾಜಾನುಬಾಹುಃ।ಸುಷ್ಠುಸಮಂವೃತ್ತಂಛತ್ರಾಕಾರಂಶಿರೋಯಸ್ಯಾಸೌಸುಶಿರಾಃ।”ಸಮವೃತ್ತಶಿರಾಶ್ಚೈವಛತ್ರಾಕಾರಶಿರಾಸ್ತಥಾ।ಏಕಛತ್ರಾಂಮಹೀಂಭುಙ್ಕ್ತೇದೀರ್ಘಮಾಯುಶ್ಚಜೀವತಿ||”ಇತಿಲಕ್ಷಣಮ್।ಸುಲಲಾಟಃ।ಲಲಾಟಸೌಷ್ಠವಂಪ್ರೋಕ್ತಮ್ “ಅರ್ಧಚನ್ದ್ರನಿಭಂತುಙ್ಗಂಲಲಾಟಂಯಸ್ಯಸಪ್ರಭುಃ” ಇತಿ।ಶೋಭನಃವಿಕ್ರಮಃಪದವಿಕ್ಷೇಪೋಯಸ್ಯಾಸೌಸುವಿಕ್ರಮಃ, ಶೋಭನತ್ವಂಚಗಜಾದಿತುಲ್ಯತ್ವಮ್।ತಥೋಕ್ತಂಜಗದ್ವಲ್ಲ– -ಭಾಯಾಮ್ “ಸಿಂಹರ್ಷಭಗಜವ್ಯಾಘ್ರಗತಯೋಮನುಜಾಮುನೇ।ಸರ್ವತ್ರಸುಖಮೇಧನ್ತೇಸರ್ವತ್ರಜಯಿನಃಸದಾ।।” ಇತಿ।। 1.1.10 ।।

ಸಮಃಸಮವಿಭಕ್ತಾಙ್ಗಃಸ್ನಿಗ್ಧವರ್ಣಃಪ್ರತಾಪವಾನ್।

ಪೀನವಕ್ಷಾವಿಶಾಲಾಕ್ಷೋಲಕ್ಷ್ಮೀವಾನ್ಶುಭಲಕ್ಷಣಃ।। 1.1.11 ।।

ಸಮಃನಾತಿದೀರ್ಘೋನಾತಿಹ್ರಸ್ವಃ।ತಥಾತ್ವಂಚತತ್ರೈವೋಕ್ತಮ್ “ಷಣ್ಣವತ್ಯಙ್ಗುಲೋಚ್ಛ್ರಾಯಃಸಾರ್ವಭೌಮೋಭವೇನ್ನೃಪಃ” ಇತಿ।ಸಮಾನಿಅನ್ಯೂನಾಧಿಕಪರಿಮಾಣಾನಿವಿಭಕ್ತಾನಿಅಶ್ಲಿಷ್ಟಾನಿಅಙ್ಗಾನಿಕರಚರಣಾದ್ಯವಯವಾಯಸ್ಯಸಸಮವಿಭ- -ಕ್ತಾಙ್ಗಃ।ತಾನಿಚೋಕ್ತಾನಿಸಾಮುದ್ರಿಕೈಃ”ಭ್ರುವೌನಾಸಾಪುಟೇನೇತ್ರೇಕರ್ಣಾವೋಷ್ಠೌಚಚೂಚುಕೌ।ಕೂರ್ಪರೌಮಣಿಬನ್ಧೌಚಜಾನುನೀವೃಷಣೌಕಟೀ।ಕರೌಪಾದೌಸ್ಫಿಜೌಯಸ್ಯಸಮೌಜ್ಞೇಯಃಸಭೂಪತಿಃ।।” ಇತಿ।ಸ್ನಿಗ್ಧಃಸ್ನೇಹಯುಕ್ತೋವರ್ಣೋಯಸ್ಯಸಃಸ್ನಿಗ್ಧವರ್ಣಃ।ತತ್ರೋಕ್ತಂವರರುಚಿನಾ “ನೇತ್ರಸ್ನೇಹೇನಸೌಭಾಗ್ಯಂದನ್ತಸ್ನೇಹೇನಭೋಜನಮ್।ತ್ವಚಃಸ್ನೇಹೇನಶಯ್ಯಾಚಪಾದಸ್ನೇಹೇನವಾಹನಮ್” ಇತಿ।ಪ್ರತಾಪವಾನ್ತೇಜಸ್ವೀ, ಸಮುದಾಯಶೋಭಾಸಮ್ಪನ್ನಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಪೀನವಕ್ಷಾಮಾಂಸಲವಕ್ಷಾಃ।ವಿಶಾಲೇಪದ್ಮಪತ್ರಾಯತೇಅಕ್ಷಿಣೀಯಸ್ಯಸಃವಿಶಾಲಾಕ್ಷಃ। “ಬಹುವ್ರೀಹೌಸಕ್ಥ್ಯಕ್ಷ್ಣೋಃಸ್ವಾಙ್ಗಾತ್ಷಚ್” ಇತಿಷಚ್।ಅತ್ರಸಾಮುದ್ರಿಕಮ್ “ರಕ್ತಾನ್ತೈಃಪದ್ಮಪತ್ರಾಭೈರ್ಲೋಚನೈಃಸುಖಭೋಗಿನಃ” ಇತಿ।ಲಕ್ಷ್ಮೀವಾನ್ಅವಯವಶೋಭಾಯುಕ್ತಃ।ಶುಭಲಕ್ಷಣಃಅನುಕ್ತಸಕಲಲಕ್ಷಣಸಮ್ಪನ್ನಃ।। 1.1.11 ।।

ಧರ್ಮ್ಮಜ್ಞಃಸತ್ಯಸನ್ಧಶ್ಚಪ್ರಜಾನಾಂಚಹಿತೇರತಃ।

ಯಶಸ್ವೀಜ್ಞಾನಸಮ್ಪನ್ನಃಶುಚಿರ್ವಶ್ಯಃಸಮಾಧಿಮಾನ್।

ಪ್ರಜಾಪತಿಸಮಃಶ್ರೀಮಾನ್ಧಾತಾರಿಪುನಿಷೂದನಃ।। 1.1.12 ।।

ಏವಮಾಶ್ರಿತಾನುಭಾವ್ಯದಿವ್ಯಮಙ್ಗಲವಿಗ್ರಹಶಾಲಿತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾಆಶ್ರಿತರಕ್ಷಣೋಪಯೋಗಿಗುಣಾನಾಹಧರ್ಮಜ್ಞಇತ್ಯಾದಿನಾಸ್ವಜನಸ್ಯಚರಕ್ಷಿತೇತ್ಯನ್ತೇನ।ಧರ್ಮಂಶರಣಾಗತರಕ್ಷಣರೂಪಂಜಾನಾತೀತಿಧರ್ಮ್ಮಜ್ಞಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಮಿತ್ರಭಾವೇನಸಮ್ಪ್ರಾಪ್ತಂನತ್ಯಜೇಯಂಕಥಞ್ಚನ।ದೋಷೋಯದ್ಯಪಿತಸ್ಯಸ್ಯಾತ್ಸತಾಮೇತದಗರ್ಹಿತಮ್।।” ಇತಿ।ಸತ್ಯಾಸನ್ಧಾಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯಸ್ಯಸಸತ್ಯಸನ್ಧಃ “ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನೇವಧೌಸನ್ಧಾ” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ। “ಅಪ್ಯಹಂಜೀವಿತಂಜಹ್ಯಾಂತ್ವಾಂವಾಸೀತೇಸಲಕ್ಷ್ಮಣಾಮ್।ನಹಿಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂಸಂಶ್ರುತ್ಯಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋವಿಶೇಷತಃ||” ಇತಿ।ಪ್ರಜಾನಾಂಪ್ರಾಣಿನಾಂಹಿತೇಹಿತಕರಣೇರತಃತತ್ಪರಃ।ಯಶಸ್ವೀಆಶ್ರಿ- -ತರಕ್ಷಣೈಕಕೀರ್ತ್ತಿಃ। “ತಸ್ಯನಾಮಮಹದ್ಯಶಃ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ಜ್ಞಾನಸಮ್ಪನ್ನಃ “ಯಃಸರ್ವಜ್ಞಃಸರ್ವವಿತ್” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಸ್ವರೂಪತಃಸ್ವಭಾವತಶ್ಚಸರ್ವವಿಷಯಜ್ಞಾನಶೀಲಃ।ಶುಚಿಃಪಾವನಃಪರಿಶುದ್ಧೋವಾ,ಋಜುರಿತಿಯಾವತ್।ವಶ್ಯಃವಶಙ್ಗತಃ। “ವಶಂಗತಃ” ಇತಿನಿಪಾತನಾದ್ಯತ್।ಆಶ್ರಿತಪರತನ್ತ್ರಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸಮಾಧಿಮಾನ್ಸಮಾಧಿಃಆಶ್ರಿತರಕ್ಷಣಚಿನ್ತಾ,ತದ್ವಾನ್।ಪ್ರಜಾಪತಿಸಮಃ “ಮಧ್ಯೇವಿರಿಞ್ಚಿಗಿರಿಶಂಪ್ರಥಮಾವತಾರಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಜಗದ್ರಕ್ಷಣಾಯಪ್ರಜಾಪತಿತುಲ್ಯ– ತಯಾವತೀರ್ಣಃ।ಶ್ರೀಮಾನ್ಪುರುಷಕಾರಭೂತಯಾಲಕ್ಷ್ಮ್ಯಾಅವಿನಾಭೂತಃ।ಧಾತಾಪೋಷಕಃ। “ಡುಧಾಞ್ಧಾರಣಪೋಷಣಯೋಃ” ಇತಿಧಾತೋಸ್ತೃಚ್।ರಿಪೂನ್ಶತ್ರೂನ್ನಿಷೂದಯತಿನಿರಸ್ಯತೀತಿರಿಪುನಿಷೂದನಃ। “ಸೂದದೀಪದೀಕ್ಷಶ್ಚ” ಇತಿಪ್ರತಿಷೇಧಸ್ಯಾನಿತ್ಯ– ತ್ವಾತ್ “ಅನುದಾತ್ತೇತಶ್ಚಹಲಾದೇಃ” ಇತಿಯುಚ್, ನನ್ದ್ಯಾದಿಪಾಠಾದ್ವಾಲ್ಯುಃ।ಸುಷಾಮಾದಿತ್ವಾತ್ಷತ್ವಮ್।ಆಶ್ರಿತವಿರೋಧಿ– ನಿರಸನಶೀಲಇತ್ಯರ್ಥಃ।। 1.1.12 ।।

ರಕ್ಷಿತಾಜೀವಲೋಕಸ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯಪರಿರಕ್ಷಿತಾ।

ರಕ್ಷಿತಾಸ್ವಸ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯಸ್ವಜನಸ್ಯಚರಕ್ಷಿತಾ।। 1.1.13 ।।

ಅಥಾವತಾರೈಕಾನ್ತಾನ್ಗುಣಾನಾಹರಕ್ಷಿತೇತಿ।ಲೋಕೇಸಾರ್ವಭೌಮಃಸ್ವಕೀಯಜನರಕ್ಷಣಏವಯತತೇ, ಅಯಂತುನತಥಾ, ಕಿನ್ತುಸರ್ವಸ್ಯಪ್ರಾಣಿಜಾತಸ್ಯರಕ್ಷಿತಾ।ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯೇತೃಚ್।ಶೇಷೇಷಷ್ಠೀ।ನನುಯದಿಸರ್ವೇಷಾಂರಕ್ಷಿತಾತರ್ಹಿದುಷ್ಕೃತಿನ- -ಮಪಿಸುಖಿನಮಾಪಾದಯೇದಿತ್ಯತ್ರಾಹಧರ್ಮಸ್ಯಪರಿರಕ್ಷಿತೇತಿ।ಆಚರಣಪ್ರಚಾರಣಾಭ್ಯಾಂಸರ್ವಧರ್ಮಸ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪಯಿತಾ।ಉಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಪ್ರವರ್ತ್ತಿನೋಽಪಿಚಿಕಿತ್ಸಕನ್ಯಾಯೇನಅನಘ(ಅಲಙ್ಘ)ಯಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸ್ವಸ್ಯಸ್ವಕೀಯಸ್ಯಶರಣಾಗತರಕ್ಷಣರೂ- ಪಸ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯವಿಶೇಷಧರ್ಮಸ್ಯವಿಶಿಷ್ಯರಕ್ಷಿತಾ।ಯದ್ವಾ, ಧರ್ಮಸ್ಯತತ್ತದ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಸ್ಯನಿತ್ಯಂಸಮನ್ತತೋರಕ್ಷಿತಾ।ಲೋಕೇಸರ್ವಧರ್ಮಪ್ರವರ್ತ್ತಕೋಽಪಿ “ಧರ್ಮೋಪದೇಶಸಮಯೇಜನಾಃಸರ್ವೇಽಪಿಪಣ್ಡಿತಾಃ।ತದನುಷ್ಠಾನಸಮಯೇಮುನಯೋಽಪಿನಪಣ್ಡಿತಾಃ||” ಇತಿನ್ಯಾಯೇನಸ್ವಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇಸ್ಖಲತಿ, ನತಥಾಯಮಿತ್ಯಾಹಸ್ವಸ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯರಕ್ಷಿತಾ, ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣ– -ಸ್ಯಕ್ಷತ್ರಿಯಧರ್ಮಸ್ಯರಕ್ಷಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಲೋಕೇಸರ್ವರಕ್ಷಕೋಽಪಿಕಶ್ಚಿತ್ಸ್ವಜನರಕ್ಷಣಂಕರ್ತ್ತುಂನಪ್ರಗಲ್ಭತೇ। “ದಾಸ್ಯಮೈಶ್ವ– ರ್ಯ್ಯಭಾವೇನಜ್ಞಾತೀನಾಂಚಕರೋಮ್ಯಹಮ್।ಅರ್ಧಭೋಕ್ತಾಚಭೋಗಾನಾಂವಾಗ್ದುರುಕ್ತಾನಿಚಕ್ಷಮೇ।।” ಇತಿಭಗವತಾಪ್ಯುಕ್ತೇಃ।ತದಪಿಕರ್ತುಮೀಹತಇತ್ಯಾಹಸ್ವಜನಸ್ಯಚರಕ್ಷಿತೇತಿ।ಸ್ವಜನಸ್ಯಚ, ಸ್ವಜನಸ್ಯಾಪೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಅನೇನಸ್ವಜನರಕ್ಷಣಸ್ಯದುರ್ಘಟತ್ವಂಸೂಚಿತಮ್।ಯದ್ವಾ, ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ।ಸ್ವಜನಸ್ಯಶರಣಾಗತಸ್ಯವಿಶೇಷೇಣರಕ್ಷಿತಾ।ವಿಶೇಷಸ್ತುತದಪರಾಧಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಮ್।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಮಿತ್ರಭಾವೇನಸಮ್ಪ್ರಾಪ್ತಂನತ್ಯಜೇಯಂಕಥಞ್ಚನ।ದೋಷೋಯದ್ಯಪಿತಸ್ಯಸ್ಯಾತ್ಸತಾ- ಮೇತದಗರ್ಹಿತಮ||” ಇತಿ।ಯದ್ವಾ, ಲೋಕೇಕಶ್ಚಿತ್ಸರ್ವಾನ್ರಕ್ಷನ್ಸ್ವಜನಂಪೀಡಯತಿ,ಅಸೌತುಸ್ವಜನಸ್ಯಾಪಿರಕ್ಷಿತೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅಥವಾಸ್ವಾವತಾರಪ್ರಯೋಜನಮಾಹರಕ್ಷಿತೇತಿ।ಗೀತಂಹಿ “ಪರಿತ್ರಾಣಾಯಸಾಧೂನಾಂವಿನಾಶಾಯಚದುಷ್ಕೃತಾಮ್।ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾರ್ಥಾಯಸಮ್ಭವಾಮಿಯುಗೇಯುಗೇ||” ಇತಿ।ಸ್ವಜನಸ್ಯಸ್ವಶೇಷಭೂತಸ್ಯೇತಿಸರ್ವಲೋಕವಿಶೇಷಣಂರಕ್ಷಣಹೇತು- ಸಮ್ಬನ್ಧದ್ಯೋತನಾರ್ಥಮ್।ರಕ್ಷಿತಾಇಷ್ಟಪ್ರಾಪಕಃ, ಅನೇನಸಾಧುಪರಿತ್ರಾಣಮುಕ್ತಮ್।ಚಶಬ್ದೋಽನ್ವಾಚಯೇ।ರಕ್ಷಿತಾಚಅನಿಷ್ಟನಿವರ್ತ್ತಕಃ।ಅನೇನಾನುಷಙ್ಗಿಕದುಷ್ಕೃದ್ವಿನಾಶಉಕ್ತಃ।ಧರ್ಮಸ್ಯಸಾಮಾನ್ಯವಿಶೇಷರೂಪಸ್ಯಸ್ಥಾಪನಮಾಹೇತರ– ವಾಕ್ಯದ್ವಯೇನ।ರಕ್ಷಿತಾಸ್ವಸ್ಯಧರ್ಮಸ್ಯಸೀತಾಪರಿಣಯಮುಖೇನಸ್ವಾಶ್ರಮೋಚಿತಧರ್ಮಾಣಾಮನುಷ್ಠಾತಾ।ಯದ್ವಾ, ಸ್ವಸ್ಯಧರ್ಮಃಪರತ್ವಮ್, ತಸ್ಯರಕ್ಷಿತಾ।ಹರಧನುರ್ಭಙ್ಗಪರಶುರಾಮಜಯಾದಿನಾಹಿಪರತ್ವಂಸ್ಥಾಪಿತಮ್।ಯದ್ವಾ, ಧರ್ಮೋಧನುಃ “ಸ್ವಾಮ್ಯಸ್ವಭಾವಸುಕೃತೇಷ್ವಸ್ತ್ರೀಧರ್ಮಂತುಕಾರ್ಮುಕೇ।” ಇತಿಬಾಣಃ।ಸದಾಧನುರ್ದ್ಧರಃ।ಸ್ವಜನಸ್ಯಚರಕ್ಷಿತಾಸ್ವಭೂತೋಜನಃಸ್ವಜನಃಜ್ಞಾನೀ “ಜ್ಞಾನೀತ್ವಾತ್ಮೈವಮೇಮತಮ್’ ಇತಿಗೀತತ್ವಾತ್, ತಸ್ಯರಕ್ಷಿತಾಆತ್ಮನಇವಸರ್ವಯೋಗಕ್ಷೇಮಾವಹಇತ್ಯರ್ಥಃ।। 1.1.13 ।।

ವೇದವೇದಾಙ್ಗತತ್ತ್ವಜ್ಞೋಧನುರ್ವೇದೇಚನಿಷ್ಠಿತಃ।

ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞಃಸ್ಮೃತಿಮಾನ್ಪ್ರತಿಭಾನವಾನ್।। 1.1.14 ।।

ಅಥಾಸ್ಯಾಷ್ಟಾದಶವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನಾಭಿಜ್ಞತ್ವಮಾಹವೇದೇತಿ।ವಿದನ್ತ್ಯನೇನಧರ್ಮಾದಿಕಮಿತಿವೇದಃ।ಕರಣೇಘಞ್ ।ಸಚತುರ್ವಿಧಃ।ಋಗ್ಯಜುಃಸಾಮಾಥರ್ವಣಭೇದಾತ್।ವೇದಸ್ಯಕಿಞ್ಚಿತ್ಕರಾಣಿವೇದಾಙ್ಗಾನಿತಾನಿಚಷಟ್।ತಥೋಕ್ತಮ್ “ಶಿಕ್ಷಾಕಲ್ಪೋವ್ಯಾಕರಣಂನಿರುಕ್ತಂಜ್ಯೋತಿಷಾಂಗತಿಃ।ಛನ್ದಸಾಂವಿಚಿತಿಶ್ಚೇತಿಷಡಙ್ಗಾನಿಪ್ರಚಕ್ಷತೇ||” ಇತಿ।ತತ್ರಶಿಕ್ಷಾ– ನಾಮಅಕಾರಾದೀನಾಂವೇದವರ್ಣಾನಾಂಸ್ಥಾನಕರಣಪ್ರಯತ್ನಸ್ವರಾದಿಬೋಧಿಕಾ, ಯಾಗಕ್ರಿಯಾಕ್ರಮೋಪದೇಶಃಕಲ್ಪಃ, ಸಾಧುಶಬ್ದ– ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂವ್ಯಾಕರಣಮ್ “ವರ್ಣಾಗಮೋವರ್ಣಲೋಪೋವರ್ಣವಿಪರ್ಯಯಃ” ಇತ್ಯಾದಿನಾನಿಶ್ಚಯೇನೋಕ್ತಂನಿರುಕ್ತಮ್, ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನ -ಕಾಲಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಂಶಾಸ್ತ್ರಂಜ್ಯೌತಿಷಮ್, ಛನ್ದಸಾಂಪದ್ಯಾನಾಂಶಾಸ್ತ್ರಂಛನ್ದೋವಿಚಿತಿ।ವೇದಾಶ್ಚವೇದಾಙ್ಗಾನಿಚವೇದವೇ- ದಾಙ್ಗಾನಿತೇಷಾಂತತ್ತ್ವಂತತ್ತ್ವಾರ್ಥಃತಂಜಾನಾತೀತಿತಥೋಕ್ತಃ। “ಇಗುಪಧಜ್ಞಾಪ್ರೀಕಿರಃಕಃ” ಇತಿಕಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಧನುರ್ವೇದೋನಾಮಧನುರ್ಹಸ್ತಮುಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿವಿಶೇಷಾಕರ್ಷಣವಿಮೋಕ್ಷಣದಿವ್ಯಾಸ್ತ್ರಾದಿಪ್ರಯೋಗಪ್ರತಿಪಾದಕೋಗ್ರನ್ಥ।ಚಕಾರಇತರೋಪವೇದಸಮುಚ್ಚ–ಯಾರ್ಥಃ।ಕ್ಷತ್ರಿಯೋಧನುರ್ವೇದಪ್ರಧಾನಇತಿತಸ್ಯನಿರ್ದ್ದೇಶಃ।ತೇಚೋಪವೇದಾಶ್ಚತ್ವಾರಃ।ತಥಾಹಿ “ಆಯುರ್ವೇದೋಧನುರ್ವೇದೋವೇದೋಗಾನ್ಧರ್ವಏವಚ।ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿಪ್ರೋಕ್ತಮುಪವೇದಚತುಷ್ಟಯಮ್||” ಇತಿ।ಆಯುರ್ವೇದೋಬಾಹಟಂವೈದಿಕಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನವಿರೋಧಿ –ರೋಗನಿವರ್ತ್ತಕೌಷಧಾದಿಪ್ರತಿಪಾದಕಮ್।ಗಾನ್ಧರ್ವವೇದೋಭರತಶಾಸ್ತ್ರಂಸಾಮಗಾನೋಪಯೋಗಿ।ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಂಚಾಣಕ್ಯಾದಿ– ಪ್ರಣೀತಂನೀತಿಶಾಸ್ತ್ರಂಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇಷೂಪಯೋಗ್ಯರ್ಥಸಾಧನಮ್, ತೇಷುನಿಷ್ಠಿತಃ।ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತತ್ತ್ವಜ್ಞಇತಿ।ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿಉಪಾತ್ತವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಿಉಪಾಙ್ಗಾನಿಗೋಬಲೀವರ್ದನ್ಯಾಯಾತ್। “ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಂಪುರಾಣಂಚಮೀಮಾಂಸಾನ್ವೀಕ್ಷಿಕೀತಥಾ।ಚತ್ವಾರ್ಯೇ –ತಾನ್ಯುಪಾಙ್ಗನಿಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾಃಸಮ್ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ||” ಇತಿ।ತತ್ರಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಂಪೂರ್ವಕಾಣ್ಡೋಪಬೃಂಹಣಮ್, ಪುರಾಣಂವೇದಾನ್ತೋಪಬೃಂಹಣಮ್, ನ್ಯಾಯಮೀಮಾಂಸೇಸರ್ವವೇದಸಾಧಾರಣ್ಯೌತೇಷಾಮರ್ಥತತ್ತ್ವಮ್ಅರ್ಥಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್, ನಿಗೂಢಾಶಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ತತ್ಜಾನಾತೀತಿತಥಾ।ಅಷ್ಟಾದಶವಿದ್ಯಾಸ್ಥಾನತತ್ತ್ವಜ್ಞ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸ್ಮೃತಿಮಾನ್ಜ್ಞಾತಾರ್ಥವಿಷಯೇವಿಸ್ಮರಣಲೇಶರಹಿತಃ।ಪ್ರತಿಭಾನವಾನ್ವ್ಯವಹಾರಕಾಲೇಶ್ರುತಸ್ಯಾಶ್ರುತಸ್ಯವಾಝಟಿತಿಸ್ಫುರಣಂಪ್ರತಿಭಾನಮ್, ತದ್ವಾನ್।। 1.1.14 ।।

ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಿಯಃಸಾಧುರದೀನಾತ್ಮಾವಿಚಕ್ಷಣಃ।

ಸರ್ವದಾಭಿಗತಃಸದ್ಭಿಃಸಮುದ್ರಇವಸಿನ್ಧುಭಿಃ।। 1.1.15 ।।

ಅಥಸರ್ವದಾಸದುಪಾಸ್ಯತ್ವಮಾಹಸರ್ವೇತಿ।ಸರ್ವೇಲೋಕಾಃಪ್ರಿಯಾಯಸ್ಯಸಃಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಿಯಃ, ಸರ್ವೇಷಾಂಲೋಕಾನಾಂಪ್ರಿಯಃಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಿಯಃ।ಸರ್ವಲೋಕಪ್ರಿಯತ್ವಾತ್ಸದ್ಭಿರಭಿಗನ್ತವ್ಯಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸಾಧುಃತತ್ಕಾರ್ಯಸಾಧಕಃ।ಉಣ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಯದ್ವಾಸಾಧುಃಉಚಿತಃ, ಸದಭಿಗಮನೋಚಿತಇತ್ಯರ್ಥಃ। “ಸಾಧುಸ್ತ್ರಿಷೂಚಿತೇಸೌಮ್ಯೇಸಜ್ಜನೇವಾರ್ಧುಷಾವಪಿ” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ಅದೀನಾತ್ಮಾಅಕಾರ್ಪ್ಪಣ್ಯಾತ್ಮಾ।ಅತಿಗಮ್ಭೀರಪ್ರಕೃತಿರಿತಿಯಾವತ್।ವಿಚಷ್ಟಇತಿವಿಚಕ್ಷಣಃ।ನನ್ದ್ಯಾದಿತ್ವಾತ್ಲ್ಯುಃ “ಅಸ್ಯುಸ್ಯನೇಚಕ್ಷಿಡಃಖ್ಯಾಞ್ನೇತಿವಾಚ್ಯಮ್” ಇತಿವ್ಖ್ಯಾಞಾದೇಶಾಭಾವಃ।ವಿವಿಧಂವಕ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಅತಏವಸರ್ವದಾಸದುಪಾಸ್ಯಮಾನತ್ವಮಾಹಸರ್ವದೇತಿ।ಸರ್ವದಾಅಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸಕಾಲೇಷ್ವಪಿಸದ್ಭಿಃಸತ್ಪುರುಷೈಃಅಭಿಗತಃಪರಿಗತಃ, ಪರಿವಾರಿತಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಕಥಮಿವ ? ಸಮುದ್ರಃಸಿನ್ಧುಭಿರಿವನದೀಭಿರಿವ। “ಸ್ತ್ರೀನದ್ಯಾಂನಾನದೇಸಿನ್ಧುರ್ದೇಶಭೇದೇಽಮ್ಬುಧೌಗಜೇ।”ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ಸರ್ವದಾಭಿಗತಃಸದ್ಭಿಃಖುರಲೀಕೇಲಿಶ್ರಮವಿಶ್ರಾನ್ತಏಕಾನ್ತೇಛಾಯಾಮವಗಾಹಮಾನೇರಾಮೇಸನ್ತಃಸರ್ವೇತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷಶ್ರವಣಾಯಪರಿವೃತ್ತ್ಯಸ್ಥಿತಾಇತ್ಯರ್ಥಃ।ತಥಾಚವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಜ್ಞಾನವೃದ್ಧೈರ್ವಯೋವೃದ್ಧೈಃಶೀಲವೃದ್ಧೈಶ್ಚಸಜ್ಜನೈಃ।ಕಥಯನ್ನಾಸ್ತವೈನಿತ್ಯಮಸ್ತ್ರಯೋಗ್ಯಾನ್ತರೇಷ್ವಪಿ।।” ಇತಿ।ಅಸ್ತ್ರಯೋಗ್ಯೋಽಸ್ತ್ರಾಭ್ಯಾಸಃ।ಸಮುದ್ರಇವಸಿನ್ಧುಭಿಃ।ಏವಂಸದಭಿಗಮನಂನರಾಮಸ್ಯಾಜ್ಞಾತಜ್ಞಾಪನಾಯ, ತಸ್ಯಸ್ವತಏವಪೂರ್ಣತ್ವಾತ್।ಕಿನ್ತುಸ್ವೇಷಾಮೇವಾಪೂರ್ವಾರ್ಥವಿಶೇಷಲಾಭಾಯ, ಗತ್ಯನ್ತರಾಭಾವಾದಿತಿಭಾವಃ।ಸಿನ್ಧವೋಹಿಸ್ವಸತ್ತಾಲಾಭಾಯೈವಸಮುದ್ರಮಭಿಯಾನ್ತಿ, ನತುತಸ್ಯಾತಿಶಯಾಪಾದನಾಯ              ।। 1.1.15।।

ಆರ್ಯಃಸರ್ವಸಮಶ್ಚೈವಸದೈಕಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ।

ಸಚಸರ್ವಗುಣೋಪೇತಃಕೌಸಲ್ಯಾನನ್ದವರ್ದ್ಧನಃ।। 1.1.16 ।।

ಏವಮಭಿಗಮನಹೇತುಭೂತಂಸೌಲಭ್ಯಾದಿಕಂವಿಶದಯತಿಆರ್ಯಇತಿ।ಆಙ್ಪೂರ್ವಾತ್ ‘ಋಗತೌ’ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃಕರ್ಮಣಿಣ್ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಅಭಿಗನ್ತುಮರ್ಹಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಕಿಂಸತಾಮೇವ ? ನೇತ್ಯಾಹಸರ್ವಸಮಃ, ಜಾತಿಗುಣವೃತ್ತ್ಯಾದಿತಾರತಮ್ಯಂವಿನಾಸರ್ವೇಷಾಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವೇತುಲ್ಯಃ।ಅಸ್ಯಕಾದಾಚಿತ್ಕತ್ವಂವಾರಯತ್ಯೇವಕಾರಃ।ಚಕಾರಉಕ್ತಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ।ಕಿಞ್ಚಿದುಪ- ದೇಶಾಭಾವೇಽಪಿಸೌನ್ದರ್ಯಾದಭಿಗನ್ತವ್ಯತ್ವಮಾಹಸದೈಕಪ್ರಿಯದರ್ಶನಇತಿ।ಸದಾನುಭವೇಽಪಿನವನವತಯಾಭಾಸಮಾನಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅಥ “ಇಷುಕ್ಷಯಾನ್ನಿವರ್ತ್ತನ್ತೇನಾನ್ತರಿಕ್ಷಕ್ಷಿತಿಕ್ಷಯಾತ್।ಮತಿಕ್ಷಯಾನ್ನಿವರ್ತನ್ತೇನಗೋವಿನ್ದಗುಣಕ್ಷಯಾತ್।।” ಇತಿಭಗವದ್ಗುಣಾನಾಂವರ್ಷಾಯುತೇನಾಪಿವರ್ಣಯಿತುಮಶಕ್ಯತ್ವೇನಸಙ್ಗ್ರಹೇಣವದನ್ನುತ್ತರಮುಪಸಂಹರತಿಸಚೇತಿ।ಕೋಸಲಸ್ಯರಾಜ್ಞೋಽಪತ್ಯಂಸ್ತ್ರೀಕೌಸಲ್ಯಾ।”ವೃದ್ಧೇತ್ಕೋಸಲಾಜಾದಾಞ್ಞ್ಯಙ್” ಇತಿಞ್ಯಙ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।”ಯಙಶ್ಚಾಪ್” ಇತಿಚಾಪ್।ತಸ್ಯಾಆನನ್ದಂವರ್ದ್ಧಯತೀತಿಕೌಸಲ್ಯಾನನ್ದವರ್ದ್ಧನ।ಚಶಬ್ದಏವಕಾರಾರ್ಥ।ಕೌಸಲ್ಯಾಸುತತ್ವೇನಾವತೀರ್ಣೋವಿಷ್ಣುರೇವವೇದಾನ್ತೋ -ದಿತಸಕಲಗುಣಸಮ್ಪನ್ನಃಪರಮಾತ್ಮಾ, ನತುಬ್ರಹ್ಮಾದಿಷ್ವನ್ಯತಮಇತ್ಯರ್ಥ।ದಶರಥನನ್ದನಇತ್ಯನುಕ್ತಿಃಪುತ್ರಲಾಭಫ–ಲಸ್ಯಕೌಸಲ್ಯಯೈವಲಾಭಾತ್।ಅತಏವವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಕೌಸಲ್ಯಾಲೋಕಭರ್ತ್ತಾರಂಸುಷುವೇಯಂಮನಸ್ವಿನೀ” ಇತಿ।। 1.1.16 ।।

ಸಮುದ್ರಇವಗಾಮ್ಭೀರ್ಯ್ಯೇಧೈರ್ಯೇಣಹಿಮವಾನಿವ।

ವಿಷ್ಣುನಾಸದೃಶೋವೀರ್ಯೇಸೋಮವತ್ಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ।। 1.1.17 ।।

ಅಥಾಸ್ಯನಿಸ್ಸಮಾಭ್ಯಧಿಕತ್ವಂವಕ್ತುಂಲೋಕೇಪ್ರಕೃಷ್ಟವಸ್ತೂನಾಂತದೇಕೈಕಗುಣಸಾಮ್ಯಮಾಹಸಮುದ್ರ ಇವೇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕ– ದ್ವಯೇನ।ಗಾಮ್ಭೀರ್ಯಂನಾಮಸ್ವಾನ್ತರ್ಗತಪದಾರ್ಥಾಪ್ರಕಾಶಕತ್ವಮ್।ಯಥಾಸಮುದ್ರಃಸ್ವಾನ್ತರ್ಗತಂರತ್ನಾದಿಕಮಪ್ರಕಾಶಯನ್ನೇವವರ್ತ್ತತೇತಥಾಯಮಪಿಸ್ವೀಯಂಪರತ್ವಮಪ್ರಕಟಯನ್ನೇವಾಸ್ತಇತ್ಯರ್ಥಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಆತ್ಮಾನಂಮಾನುಷಂಮನ್ಯೇ” ಇತಿ।ಧೈರ್ಯಂನಾಮಶೋಕಹೇತುಸದ್ಭಾವೇಽಪಿನಿಃಶೋಕತ್ವಮ್।ತೇನಹಿಮವಾನಿವಹಿಮವತ್ಸದೃಶಃ। “ಗಿರಯೋವರ್ಷಧಾರಾಭಿರ್ಹನ್ಯಮಾನಾನವಿವ್ಯಥುಃ।ಅಭಿಭೂಯಮಾನಾವ್ಯಸನೈರ್ಯಥಾಧೋಕ್ಷಜಚೇತಸಃ।।” ಇತಿಹ್ಯುಕ್ತಮ್।ಅತ್ರವಸ್ತುತಃಸಮುದ್ರಾದೇರುಪಮಾನತ್ವಾಭಾವೇ ಅಪಿಪ್ರತಿಪತ್ತೃ಼ಣಾಮುಪಮಾನತ್ವಂಸಮ್ಭವತೀತ್ಯೇವಮುಕ್ತಮ್।ಯಥಾ “ಇಷುವದ್ಗಚ್ಛತಿಸವಿತಾ” ಇತ್ಯತ್ರ।ವಿಷ್ಣುನೇತಿ।ವೀರ್ಯೇವಿಷಯೇವಿಷ್ಣುನಾಸದೃಶಃ।ವಿಷ್ಣೋರರ್ಧತ್ವೇನರಾಮಸ್ಯವಿಷ್ಣುಸಾದೃಶ್ಯಂಸುವಚಮೇವ। “ಸಉಶ್ರೇಯಾನ್ಭವತಿಜಾಯಮಾನಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತತ್ವೇನತದಂಶಸ್ಯಾಪಿತತ್ಸದೃಶತ್ವಂಯುಕ್ತಮೇವ।ಸೋಮವತ್ಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃಶೋಕನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಮಾಹ್ಲಾದಕರಃ।। 1.1.17 ।।

ಕಾಲಾಗ್ನಿಸದೃಶಃಕ್ರೋಧೇಕ್ಷಮಯಾಪೃಥಿವೀಸಮಃ।

ಧನದೇನಸಮಸ್ತ್ಯಾಗೇಸತ್ಯೇಧರ್ಮಇವಾಪರಃ।। 1.1.18 ।।

ಕ್ರೋಧೇಕಾಲಾಗ್ನಿಸದೃಶಃ, ಕಾಲಾಗ್ನಿಕ್ರೋಧಸಮಕ್ರೋಧಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸ್ವವಿಷಯಾಪರಾಧಮೇವಸ್ವಯಂಸಹತೇ।ಸ್ವಾಶ್ರಿತವಿಷಯಾಪ -ರಾಧಕರಣೇತುಜ್ವಲಜ್ಜ್ವಲನಇವಶೀತಲತರೇಽಪಿಹೃದಯೇಕೋಪಮಾವಹತೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಜಲೇಹಿಕಾಲಾಗ್ನಿರ್ಜ್ವಲತಿ।ಕ್ಷಮಯಾಕ್ಷಮಾರೂಪಸದೃಶಧರ್ಮೇಣಪೃಥಿವೀಸಮಃಪೃಥಿವೀತುಲ್ಯಕ್ಷಮಃ, ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಕಾರಕರಣೇಅಚೇತನವದ್ವರ್ತ್ತತಇತ್ಯರ್ಥಃ। “ನಸ್ಮರತ್ಯಪಕಾರಾಣಾಂಶತಮಪ್ಯಾತ್ಮವತ್ತಯಾ।” ಇತಿವಕ್ಷ್ಯತಿ।ತ್ಯಾಗೇತ್ಯಾಗವಿಷಯೇಧನದೇನಕುಬೇರೇಣಸಮಃ, ತದ್ವದ್ದಾ– ತೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಕುಬೇರಸ್ಯತ್ಯಾಗಿತ್ವಂ “ತ್ಯಾಗೇಚಧನದೋಯಥಾ” ಇತ್ಯಾದಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣವಚನಶತಸಿದ್ಧಮ್।ನಚತಸ್ಯಲುಬ್ಧತ್ವಂಕುತಶ್ಚಿತ್ಸಿದ್ಧಮ್।”ತ್ಯಾಗೇಸತ್ಯಪಿಧನದವದಾಢ್ಯಃ” ಇತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನಂತುಪ್ರಕ್ರಮವಿರುದ್ಧಮ್, ನಹ್ಯಾಢ್ಯತ್ವಂಕಶ್ಚಿದ್ ಗುಣಃ।ತಥಾಸತಿಲುಬ್ಧತ್ವಮೇವಾಸ್ಯಸಿದ್ಧಂಸ್ಯಾತ್।ಸತ್ಯೇಸತ್ಯವಚನೇಅಪರಃಉತ್ಕೃಷ್ಟವಸ್ತ್ವನ್ತರರಹಿತಃಧರ್ಮಃಧರ್ಮದೇವತೇವಸ್ಥಿತಃ, ಧರ್ಮದೇವತೇವನಿರಪಾಯಸತ್ಯವಚನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸತ್ಯೇಅಪರೋಧರ್ಮಇವಸ್ಥಿತಇತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇಪ್ರಕೃತೌಪಮ್ಯೇವಿರೋಧಃ, ತಸ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾರೂಪತ್ವಾತ್।ಕ್ವಚಿದುಪಮಾಕ್ವಚಿದುಲ್ಲೇಖಃಕ್ವಚಿದುತ್ಪ್ರೇಕ್ಷೇತಿವಿಜಾತೀಯಸಙ್ಕರಇತ್ಯಪ್ಯಾಹುಃ।। 1.1.18 ।।

ತಮೇವಙ್ಗುಣಸಮ್ಪನ್ನಂರಾಮಂಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಮ್।

ಜ್ಯೇಷ್ಠಂಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಂಪ್ರಿಯಂದಶರಥಃಸುತಮ್।। 1.1.19 ।।

ಏವಂವೇದಾನ್ತೋದಿತಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಸರ್ವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿತ್ವಪ್ರಮುಖಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರಂಬ್ರಹ್ಮಕಿಂರಾಮತ್ವೇನಾವತೀರ್ಣೋವಿಷ್ಣುಃ, ಉತಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಾದಿಷ್ವನ್ಯತಮಇತಿವಾಲ್ಮೀಕಿನಾವೇದೋಪಬೃಂಹಣಾಯಪೃಷ್ಟೇವೇದಾನ್ತೋದಿತ- ಗುಣಾನಾಂತದನ್ಯೇಷ್ವಸಮ್ಭವಾತ್ತಸ್ಯೈವಸಮ್ಭವಾಚ್ಚಸಏವವೇದಾನ್ತೋದಿತಂಪರಂತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯುಪದಿಷ್ಟಮ್।ತತ್ರತತ್ರಜಗತ್ಕಾ -ರಣಪ್ರಕರಣೇಷುಪ್ರಯುಕ್ತಾಃಸ್ವಯಮ್ಭೂಶಿವಾದಿಶಬ್ದಾಃಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದವದಪರ್ಯವಸಾನವೃತ್ತ್ಯಾಽವಯವವೃತ್ತ್ಯಾವಾಪರಮಾತ್ಮಪರಾಇತ್ಯಪ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್।ಏವಂವೇದಾನ್ತಸಾರಾರ್ಥಃಸನ್ದರ್ಶಿತಃ।ನನುಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿವಫಲಸ್ವರೂಪಂತದುಪಾಯ- ಸ್ವರೂಪಮಪಿವೇದಾರ್ಥತ್ವಾದುಪಬೃಂಹಣೀಯಮ್, ತದುಭಯಂಕಿಮಿತಿನಪೃಷ್ಟಂನೋಪದಿಷ್ಟಂಚ।ಮೈವಮ್ಪರಿಪಪ್ರಚ್ಛೇತ್ಯತ್ರಪರಿಣಾತದುಭಯಸ್ವರೂಪಮಪಿಪೃಷ್ಟಮೇವ।ಉತ್ತರೇಚ “ಪ್ರಜಾನಾಂಚಹಿತೇರತಃ” ಇತ್ಯಾದಿನೋಪಾಯತ್ವಂ “ಸದೈಕಪ್ರಿಯದರ್ಶನಃ” ಇತ್ಯಾದಿನೋ -ಪೇಯತ್ವಂಚತಸ್ಯೈವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್।ನನುಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವತಸ್ಯೋಪಾಯತ್ವೇಸರ್ವಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಙ್ಗಇತಿಚೇನ್ನಯಉಪಾಯೋಪೇಯಾಧಿ– ಕಾರೀತಸ್ಯೈವಫಲಂದಿಶತಿನಾನಧಿಕಾರಿಣಇತಿವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್।ಅಧಿಕಾರಶ್ಚತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಸಾಧನಾನ್ತರಪರಿ- ತ್ಯಾಗಶ್ಚೇತ್ಯುತ್ತರಗ್ರನ್ಥೇಸುವ್ಯಕ್ತಮ್।ನನುವೇದೋಪಬೃಂಹಣಮಿದಂರಾಮಾಯಣಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಧರ್ಮೋಽಪಿವೇದಾರ್ಥಃ।ಸಕಥಂನೋಪಬೃಂಹಿತಃ, ಕಿಞ್ಚಇಯತಾಗ್ರನ್ಥೇನವೇದಾನ್ತಾರ್ಥಉಪಬೃಂಹಿತಃ, ಕಿಮತಃಪರೇಣಗ್ರನ್ಥೇನ ? ಉಚ್ಯತೇಉಕ್ತಾನನುಕ್ತಾಂಶ್ಚಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಂಸ್ತಚ್ಚರಿತ್ರನಿದರ್ಶನಮುಖೇನಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಮುತ್ತರಗ್ರನ್ಥಃ ಪೂರ್ವಭಾಗೋಪಬೃಂಹಣಂಚರಾ ಮಾಯಣಪುರುಷಾಚಾರಮುಖೇನಹಿಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮೋವಿಶೇಷಧರ್ಮಶ್ಚೋಪಬೃಂಹಿತಃ।ನನುತಥಾಪಿಕಥಂಬಾಲಕಾಣ್ಡಕಥಾನೋಪದರ್ಶಿತಾ ? ಮೈವಮ್ತತ್ರಪ್ರದರ್ಶನೀಯ -ಗುಣವಿಶೇಷಾಭಾವಾತ್, ನಚಸಾಪ್ಯತ್ಯನ್ತಮಪ್ರದರ್ಶಿತಾ। “ಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶಪ್ರಭವಃ” ಇತ್ಯವತರಣಮ್, “ಮಹಾವೀರ್ಯಃ” ಇತಿತಾಟಕಾತಾಟಕೇಯಾದಿವಧಃ, “ಧನುರ್ವೇದೇಚನಿಷ್ಠಿತಃ” ಇತಿಕೌಶಿಕಾಧಿಗತನಿಖಿಲದಿವ್ಯಾಸ್ತ್ರವತ್ತ್ವಮ್, “ಶ್ರೀಮಾನ್” ಇತಿವೈದೇಹೀಲಾಭಶ್ಚೇತಿಬಾಲಕಾಣ್ಡಕಥಾಸೂಚನಾತ್।ಅಥಾಯೋಧ್ಯಾಕಾಣ್ಡಕಥಾಂಪ್ರಸ್ತೌತಿತಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾ।ಆದೌಶ್ಲೋಕ- ದ್ವಯಮೇಕಾನ್ವಯಮ್।ದಶಸುದಿಕ್ಷುರಥೋಯಸ್ಯಸದಶರಥಃ।ಅಪ್ರತಿಹತರಥತ್ವೇನರಾಮಾಯರಾಜ್ಯಂದತ್ತಮ್, ಭೀತಿದತ್ತತ್ವಾ– ಭಾವೇನಪುನರನಾದಾತವ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್।ಮಹೀಪತಿಃಅಸ್ವಾಮಿದತ್ತತ್ವಾಭಾವಉಚ್ಯತೇ।ಏವಂದಾತ್ರದೋಷೇಣಪುನರನಾಹರಣೀಯತ್ವ- ಮುಕ್ತ್ವಾಸಮ್ಪ್ರದಾನಗುಣೇನಾಪ್ಯಾಹತಮಿತ್ಯಾದಿನಾ।ತಂಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್।ಏವಂಗುಣಸಮ್ಪನ್ನಂಪೂರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವಗುಣಸಮೃದ್ಧಮ್, ಸರ್ವಸ್ಯಸ್ವಾಮಿಭೂತಮಿತಿಯಾವತ್।ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಮಮೋಘಪರಾಕ್ರಮಮ್, ಸರ್ವರಕ್ಷಣಶಕ್ತಮಿತಿಯಾವತ್।ಜ್ಯೇಷ್ಠಂಜನ್ಮ -ಕ್ರಮೇಣಾಪಿರಾಜ್ಯಾರ್ಹಮ್।ಶ್ರೇಷ್ಠಗುಣೈರ್ಯುಕ್ತಮ್ನೀತಿಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತಷಾಡ್ಗುಣ್ಯಯುಕ್ತಮ್,ಸನ್ಧಿವಿಗ್ರಹಯಾನಾಸನದ್ವೈಧೀಭಾವ- ಸಮಾಶ್ರಯಾಃಷಡ್ಗುಣಾಃಕಾಮನ್ದಕೋಕ್ತಾಃ।ಪ್ರಿಯಂಪ್ರೀತಿವಿಷಯಮ್।ಅನೇನತಾತ್ಕಾಲಿಕಪ್ರೀತಿದಾನವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ।ಸುತಂಜನ್ಮನೈವರಾಜ್ಯಾರ್ಹಮ್।। 1.1.19 ।।

ಪ್ರಕೃತೀನಾಂಹಿತೈರ್ಯುಕ್ತಂಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಿಯಕಾಮ್ಯಯಾ।

ಯೌವರಾಜ್ಯೇನಸಂಯೋಕ್ತುಮೈಚ್ಛತ್ಪ್ರೀತ್ಯಾಮಹೀಪತಿಃ।। 1.1.20 ।।

ಪ್ರಕೃತೀನಾಂಪ್ರಜಾನಾಂಹಿತೈಃಹಿತಕರಣೈರ್ಯುಕ್ತಮ್, ಅನೇನಸರ್ವಾನುಕೂಲ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ಏವಮ್ಭೂತಂರಾಮಂಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಿಯಕಾಮ್ಯಯಾಅಮಾತ್ಯಾದೀನಾಂಪ್ರೀತಿಕರಣೇಚ್ಛಯಾ।ಇಚ್ಛಾಯಾಂಕಾಮ್ಯಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ। “ಅಪ್ರತ್ಯಯಾತ್” ಇತ್ಯಪ್ರತ್ಯಯಃ। “ಅಜಾದ್ಯತಷ್ಟಾಪ್”।ಪ್ರೀತ್ಯಾಸ್ವಪ್ರೀತ್ಯಾಚ।ಚಕಾರೋಽರ್ಥಸಿದ್ಧಃ। “ಗಾಮಶ್ವಂಪುರುಷಂಜಗತ್” ಇತಿವತ್।ಮನ್ತ್ರಿವೃದ್ಧೈರಾಲೋಚನಪೂರ್ವಕಂಕೃತ– ತ್ವಾದಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯೇಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ। “ಪ್ರಕೃತಿಃಪಞ್ಚಭೂತೇಷುಸ್ವಭಾವೇಮೂಲಕಾರಣೇ।ಛನ್ದಃಕಾರಣಗುಹ್ಯೇಷುಜನ್ಮಾಮಾತ್ಯಾ– -ದಿಮಾತೃಷು” ಇತ್ಯುಭಯತ್ರವೈಜಯನ್ತೀ।ಯುವಾಚಾಸೌರಾಜಾಚಯುವರಾಜಃತಸ್ಯಭಾವಃಕರ್ಮವಾಯೌವರಾಜ್ಯಮ್।ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ– ದಿತ್ವಾತ್ಷ್ಯಞ್।ತೇನಪಿತರಿರಾಜ್ಯಂನಿರ್ವಹತ್ಯೇವಸರ್ವನಿರ್ವಾಹಕತ್ವೇನಾಭಿಷಿಕ್ತಃಪುತ್ರೋಯುವರಾಜಃ, ತಸ್ಯಭಾವೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಸಂಯೋಕ್ತುಂಘಟಯಿತುಮೈಚ್ಛತ್, ತತ್ಸಮ್ಭಾರಾನ್ಸಮಭರದಿತ್ಯರ್ಥಃ।। 1.1.20 ।।

ತಸ್ಯಾಭಿಷೇಕಸಮ್ಭಾರಾನ್ದೃಷ್ಟ್ವಾಭಾರ್ಯಾಥಕೈಕಯೀ।

ಪೂರ್ವಂದತ್ತವರಾದೇವೀವರಮೇನಮಯಾಚತ।।

ವಿವಾಸನಂಚರಾಮಸ್ಯಭರತಸ್ಯಾಭಿಷೇಚನಮ್।। 1.1.21 ।।

ಏವಂಪುನರಾದಾನಾಯೋಗ್ಯಂರಾಮಾಯರಾಜ್ಯಪ್ರದಾನಮುಕ್ತ್ವಾಅಪರಿಹರಣೀಯಮನನ್ತರಭಾವಿಕೈಕೇಯ್ಯಾಯಾಚನಮಾಹತಸ್ಯೇತಿಸಾರ್ದ್ಧಶ್ಲೋಕಏಕಾನ್ವಯಃ।ಅಥರಾಮಾಯರಾಜ್ಯಪ್ರದಾನೇಚ್ಛಾನನ್ತರಂತಸ್ಯರಾಮಸ್ಯಾಭಿಷೇಕಃಕರ್ಮವಿಶೇಷಃ, ತಸ್ಯಸಮ್ಭಾರಾನುಪಕರಣಾನಿ। “ಔದುಮ್ಬರ್ಯಾಸನ್ದೀತಸ್ಯೈಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಾಃಪಾದಾಃಸ್ಯುಃ” ಇತ್ಯಾದೀನಿ “ದಧಿಮಧುಸರ್ಪಿರಾತಪ- ವರ್ಷ್ಯಾಆಪಃ” ಇತ್ಯನ್ತಾನಿಬ್ರಾಹ್ಮಣೋಕ್ತಾನಿದೃಷ್ಟ್ವಾಮನ್ಥರಾಮುಖೇನದರ್ಶನಇವಜ್ಞಾತ್ವಾ।ಭಾರ್ಯಾಭರ್ತುಂಯೋಗ್ಯಾ, ನತುಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯಾರ್ಹಾ।ಪೂರ್ವಂಪೂರ್ವಕಾಲೇ।ವಿಭಕ್ತಿಪ್ರತಿರೂಪಕಮವ್ಯಯಮ್।ತೇನದಶರಥೇನದತ್ತವರಾಶಮ್ಬರಾಸುರವಿಜಯಕಾಲೇಸಾರಥ್ಯಕರಣಪಾರಿತೋಷಿಕತಯಾದತ್ತವರಾ।ಯಾಚನಹೇತುತ್ವೇನೇದಮುಕ್ತಮ್। (ತಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯದಶರಥಪರಾಮರ್ಶಿತಯಾಶಮ್ಬರಾ -ಸುರಸಮರಂಸೂಚಿತಮ್।ದಶಸುದಿಕ್ಷುಅಪ್ರತಿರುದ್ಧರಥೋಹಿಸಃ।) ದೀವ್ಯತೀತಿದೇವೀ।ಪಚಾದ್ಯಚ್।ದೇವಡಿತಿಟಿತ್ತ್ವೇನಪಾಠಾತ್ಙೀಪ್।ಭೋಗೋಪಕರಣಭೂತೇತಿವ್ಯಾಮೋಹಮೂಲೋಕ್ತಿಃ।ಕೈಕಯೀಕೇಕಯಾನಾಂರಾಜಾಕೇಕಯಃ। “ಕ್ಷತ್ರಿಯಸಮಾನಶಬ್ದಾ- ಜ್ಜನಪದಾತ್ತಸ್ಯರಾಜನ್ಯಪತ್ಯವತ್” ಇತ್ಯಞ್। “ಜನಪದೇಲುಪ್”।ಕೇಕಯಸ್ಯಾಪತ್ಯಂಸ್ತ್ರೀಕೈಕಯೀ। “ಜನಪದಶಬ್ದಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿ- ಯಾದಞ್” ಇತ್ಯಪತ್ಯಾರ್ಥೇಽಞ್। “ಟಿಡ್ಢಾಣಞ್ ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಙೀಪ್।ನನ್ವಞ್ಪ್ರತ್ಯಯೇ “ಕೇಕಯಮಿತ್ರಯುಪ್ರಲಯಾನಾಂಯಾದೇರಿಯಃ” ಇತೀಯಾದೇಶಃಕಿಂನಸ್ಯಾತ್ ?ಉಚ್ಯತೇ “ಜರಾಯಾಂಜರಸನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್” ಇತ್ಯತೋಽನ್ಯತರಸ್ಯಾಮಿತ್ಯನುವೃತ್ತೇಸ್ತಸ್ಯವೈಕಲ್ಪಿಕತ್ವಾತ್।ನಚೇಯಾದೇಶಾಭಾವಆರ್ಷಇತಿವಾಚ್ಯಮ್।ಕೈಕೇಯೀಕೈಕಯೀತಿಶಬ್ದಭೇದಪ್ರಕಾಶಿಕಾಯಾಮುಕ್ತೇಃ। “ಪ್ರಾಕ್ಕೈಕಯೀತೋಭರತಸ್ತತೋಽಭೂತ್” ಇತಿಭಟ್ಟಿಪ್ರಯೋಗಾತ್।ಕೇಕಯೀತಿಪಾಠೇತುಕೇಕಯಾನ್ಜನ್ಮಭೂಮಿತ್ವೇನಾಚಷ್ಟಇತಿಕೇಕಯೀ। “ತದಾಚಷ್ಟೇ” ಇತಿಣಿಜನ್ತಾದೌಣಾದಿಕೇಸ್ತ್ರಿಯಾಮಿಕಾರಪ್ರತ್ಯಯೇಟಿಲೋಪೇಣಿಲೋಪೇಚಕೃತೇ “ಕೃದಿಕಾರಾದಕ್ತಿನಃ” ಇತಿಙೀಷಿತ್ಯಾಹುಃ। “ಪುಂಯೋಗಾದಾಖ್ಯಾಯಾಮ್” ಇತಿವಾಙೀಷ್।ತತ್ರಯೋಗಶಬ್ದೇನಾವಿಶೇಷಾಜ್ಜನ್ಯ- ಜನಕಭಾವೋಽಪಿಗೃಹ್ಯತೇ।ಕೇಕಯಶಬ್ದೋಮೂಲಪ್ರಕೃತಿರೇವೋಪಚಾರಾತ್ಸ್ತ್ರ್ಯಪತ್ಯೇವರ್ತ್ತತೇ।ಶಾರ್ಙ್ಗರವಾದಿಪಾಠಾತ್ಙೀನಿತಿನ್ಯಾಸಕಾರಃ।ಕೈಕಯೀ।ಏನಂದಶರಥಮ್। “ದ್ವಿತೀಯಾಟೌಸ್ಸ್ವೇನಃ” ಇತ್ಯನ್ವಾದೇಶೇಏನಾದೇಶಃ।ರಾಮಸ್ಯವಿವಾಸನಂಭರತ– ಸ್ಯಾಭಿಷೇಚನಂಚವರಮಯಾಚತಅರ್ಥಿತವತೀ।ಯಾಚಿರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕಃ।। 1.1.21 ।।

ಸಸತ್ಯವಚನಾದ್ರಾಜಾಧರ್ಮಪಾಶೇನಸಂಯತಃ।

ವಿವಾಸಯಾಮಾಸಸುತಂರಾಮಂದಶರಥಃಪ್ರಿಯಮ್।। 1.1.22 ।।

ಸಇತಿ।।ರಾಜಾಸರ್ವರಞ್ಜಕಃ, “ರಾಜಾಪ್ರಕೃತಿರಞ್ಜನಾತ್” ಇತಿಪ್ರಯೋಗಾತ್।ಔಣಾದಿಕಃಕನಿನ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಯದ್ಯಪಿ “ರಜಕರಜನರಜಸ್ಸೂಪಸಙ್ಖ್ಯಾನಮ್” ಇತಿವಚನಾದತ್ರನಲೋಪಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ನಾಸ್ತಿತಥಾಪಿರಜಸ್ಸಾಹಚರ್ಯಾದೌಣಾದಿಕಸ್ಯತತ್ರಗ್ರಹಣಮ್।ಸಪೂರ್ವಂರಾಮಾಯದತ್ತರಾಜ್ಯಃ, ಮನ್ತ್ರಿಪ್ರಮುಖೈರಾಲೋಚನಪೂರ್ವಕಂಪ್ರತಿಜ್ಞಾತರಾಮಾಭಿಷೇಕಇತ್ಯರ್ಥಃ।ದಶರಥಃ।ಧರ್ಮಃಪಾಶಇವಧರ್ಮಪಾಶಃ। “ಉಪಮಿತಂವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಭಿಃ” ಇತಿಸಮಾಸಃ।ವ್ಯಾಘ್ರಾದೇರಾಕೃತಿಗಣತ್ವಾತ್।ತೇನಸಂಯತೋಬದ್ಧಃಸನ್ಸತ್ಯವಚನಾತ್ಸ್ತ್ರೀವಿಷಯವಚನಸಿದ್ಧಿಹೇತೋಃಪ್ರಿಯಂಸುತಂವಿವಾಸಯಾಮಾಸ, “ರಾಮೋವಿಗ್ರಹವಾನ್ಧರ್ಮಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಪ್ರಥಮಮಙ್ಗೀಕೃತಂಪರಮಧರ್ಮಂಪರಿತ್ಯಜ್ಯಾನನ್ತರಂಪ್ರವೃತ್ತಂಸ್ತ್ರೀವಿಷಯಂಕ್ಷುದ್ರಧರ್ಮಮವಲಮ್ಬಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಏತೇನ “ಸಾಙ್ಕೇತ್ಯಂಪಾರಿಹಾಸ್ಯಂವಾಸ್ತೋಭಂಹೇಲನಮೇವವಾ।ವೈಕುಣ್ಠನಾಮಗ್ರಹಣಮಶೇಷಾಘವಿನಾಶನಮ್।।” “ಆಕ್ರುಶ್ಯಪುತ್ರಮಘವಾನ್ಯದಜಾಮಿಲೋಽಪಿನಾರಾಯಣೇತಿಮ್ರಿಯಮಾಣಉಪೈತಿಮುಕ್ತಿಮ್” “ಕಾಮಾದ್ಗೋಪ್ಯೋಭಯಾತ್ಕಂಸಃ” ಇತ್ಯೇವಂಯಥಾಕಥಞ್ಚಿತ್ಭಗವನ್ನಾಮವತಾಂಮುಕ್ತಿಸಿದ್ಧೌಸರ್ವದಾರಾಮಪರಾಯಣಸ್ಯದಶರಥಸ್ಯಕಥಂನಮುಕ್ತಿರಿತಿಶಙ್ಕಾದೂರೋತ್ಸಾರಿತಾ।ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ಯಾಗಾತ್ಕಾಶಕುಶಾವಲಮ್ಬನಾತ್ಧರ್ಮಪಾಶಪ್ರತಿಬನ್ಧಾಚ್ಚಮುಕ್ತಿಪ್ರಸಙ್ಗಾಭಾವಾತ್ತಥಾಚಮುಮುಕ್ಷುಣಾದಶರಥವನ್ನವರ್ತಿತವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಂಭವತಿ।। 1.1.22 ।।

ಸಜಗಾಮವನಂವೀರಃಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮನುಪಾಲಯನ್।

ಪಿತುರ್ವಚನನಿರ್ದೇಶಾತ್ಕೈಕೇಯ್ಯಾಃಪ್ರಿಯಕಾರಣಾತ್।। 1.1.23 ।।

ಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲನಮವಶ್ಯಂಕರ್ತ್ತವ್ಯಮ್, ಏತದ್ರಾಮಾಚಾರಮುಖೇನದರ್ಶಯತಿಸಜಗಾಮೇತಿ।ಸರಾಮಃವೀರೋಽಪಿರಾಜ್ಯಪರಿ -ಪಾಲನಸಮರ್ಥೋಽಪಿಕೈಕೇಯ್ಯಾಃಪ್ರಿಯಕಾರಣಾತ್ಪ್ರೀತಿಹೇತುಭೂತಾತ್ಸ್ತ್ರೀಪಾರವಶ್ಯೇನೋಕ್ತಾದಪೀತ್ಯರ್ಥಃ।ಪಿತುರ್ವಚನನಿರ್ದೇಶಾತ್ವಚನಮೇವನಿರ್ದ್ದೇಶಃಆಜ್ಞಾ।”ಆಜ್ಞಾಯಾಮಪಿನಿರ್ದೇಶಃ” ಇತಿಬಾಣಃ।ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃಪ್ರತಿಜ್ಞಾಂಕೈಕೇಯೀಸಮಕ್ಷಂಕೃತಾಂಪ್ರತಿಜ್ಞಾಮನುಪಾಲಯಂಶ್ಚ। “ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃಕ್ರಿಯಾಯಾಃ” ಇತಿಹೇತ್ವರ್ಥೇಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ತದ್ಬ್ರೂಹಿವಚನಂದೇವಿರಾಜ್ಞೋಯದಭಿಕಾಙ್ಕ್ಷಿತಮ್।ಕರಿಷ್ಯೇಪ್ರತಿಜಾನೇಚರಾಮೋದ್ವಿರ್ನಾಭಿಭಾಷತೇ” ಇತಿಸ್ವಪ್ರತಿಜ್ಞಾಪಾಲನಾರ್ಥಂಪಿತೃವಚನಪಾಲನಾರ್ಥಂಚೇತ್ಯರ್ಥಃ।ವನಂದಣ್ಡಕಾವನಮುದ್ದಿಶ್ಯಜಗಾಮ।। 1.1.23 ।।

ತಂವ್ರಜನ್ತಂಪ್ರಿಯೋಭ್ರಾತಾಲಕ್ಷ್ಮಣೋಽನುಜಗಾಮಹ।

ಸ್ನೇಹಾದ್ವಿನಯಸಮ್ಪನ್ನಃಸುಮಿತ್ರಾನನ್ದವರ್ದ್ಧನಃ।।

ಭ್ರಾತರಂದಯಿತೋಭ್ರಾತುಃಸೌಭ್ರಾತ್ರಮನುದರ್ಶಯನ್।। 1.1.24 ।।

ಇಕ್ಷ್ವಾಕುವಂಶೇತ್ಯಾದಿನಾಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಪರಿಪೂರ್ಣತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್।ತಮೇವಮಿತ್ಯಾದಿನಾಅಭಿಷೇಕಪ್ರವೃತ್ತಿ –ನಿವೃತ್ತಿಕಥನಾತ್ಸೌಲಭ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ಅಥಪರತ್ವಸೌಲಭ್ಯಾನುಗುಣಂಸಮಾಶ್ರಯಣಮಾಹತಂವ್ರಜನ್ತಮಿತಿ।ಯದ್ವಾಅಥಸಿದ್ಧಸಾಧನನಿಷ್ಠೈಃಲಕ್ಷ್ಮಣವತ್ಕೈಙ್ಕರ್ಯಪರೈರ್ಭವಿತವ್ಯಮಿತಿವ್ಯಞ್ಜಯನ್ನಾಹತಂವ್ರಜನ್ತಮಿತಿ, ಸಾರ್ದ್ಧಶ್ಲೋಕಏಕಾನ್ವಯಃ।ಪ್ರೀಣಾತೀತಿಪ್ರಿಯಃ।ರಾಮೇಪ್ರೀತಿಮಾನ್। “ಇಗುಪಧಜ್ಞಾಪ್ರೀಕಿರಃಕಃ” ಇತಿಕಃ।ಅನೇನಾನುಗತಿಹೇತುರ್ಭಕ್ತಿ– ರುಕ್ತಾ।ಭ್ರಾತಾ “ಭ್ರಾತಾಸ್ವಾಮೂರ್ತಿರಾತ್ಮನಃ”ಇತಿಮೂರ್ತಿಭೂತಃ।ವಿನಯಸಮ್ಪನ್ನಃಕೈಙ್ಕರ್ಯಹೇತುವಿನಯಯುಕ್ತಃ।ವಿನಯಃಶೇಷತ್ವಜ್ಞಾನಂರಾಮಕೈಙ್ಕರ್ಯ್ಯರೂಪಾಚಾರೋವಾ। “ವಿನಯೋಧರ್ಮವಿದ್ಯಾದಿಶಿಕ್ಷಾಚಾರಪ್ರಶಾನ್ತಿಷು” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ಸುಮಿತ್ರಾಯಾಃಆನನ್ದಂವರ್ದ್ಧಯತೀತಿಸುಮಿತ್ರಾನನ್ದವರ್ದ್ಧನಃ,”ಸೃಷ್ಟಸ್ತ್ವಂವನವಾಸಾಯ” “ರಾಮಂದಶರಥಂವಿದ್ಧಿಮಾಂವಿದ್ಧಿಜನಕಾತ್ಮಜಾಮ್।ಅಯೋಧ್ಯಾಮಟವೀಂವಿದ್ಧಿಗಚ್ಛತಾತಯಥಾಸುಖಮ್||” ಇತಿಸುಮಿತ್ರಯೈವೋಕ್ತತ್ವಾತ್।ದಯಿತಃರಾಮಸ್ಯೇಷ್ಟತಮಃ।”ಯಮೇವೈಷವೃಣುತೇತೇನಲಭ್ಯಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಪ್ರಿಯತಮತ್ವೇನವರಣೀಯಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಲಕ್ಷ್ಮಣಃಕೈಙ್ಕರ್ಯ –ಲಕ್ಷ್ಮೀಸಮ್ಪನ್ನೋಭವಿಷ್ಯತೀತಿಜ್ಞಾತ್ವಾಲಕ್ಷ್ಮಣಇತಿವಸಿಷ್ಠೇನಕೃತನಾಮಧೇಯಃ, “ಸತುನಾಗವರಃಶ್ರೀಮಾನ್” “ಅನ್ತರಿಕ್ಷಗತಃಶ್ರೀಮಾನ್” ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ।ಕೈಙ್ಕರ್ಯಲಕ್ಷ್ಮೀವತ್ತ್ವಂ “ಲಕ್ಷ್ಮಣೋಲಕ್ಷ್ಮೀಸಮ್ಪನ್ನಃ” ಇತಿವಕ್ಷ್ಯತಿ। “ಲಕ್ಷ್ಮ್ಯಾಅಚ್ಚ” ಇತಿಪಾಮಾದಿಗಣಸೂತ್ರಾನ್ಮತ್ವರ್ಥೀಯೋನಪ್ರತ್ಯಯಃ, ಅಕಾರಶ್ಚಾನ್ತಾದೇಶಃ। “ಲಕ್ಷ್ಮೀವಾನ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಃಶ್ರೀಮಾನ್” ಇತಿಪರ್ಯಾಯಪಾಠಶ್ಚ।ಸುಭ್ರಾತುರ್ಭಾವಃಸೌಭ್ರಾತ್ರಮ್।ಭಾವೇಅಣ್, ಅನುಶತಿಕಾದಿತ್ವಾತ್ಉಭಯಪದವೃದ್ಧಿಃ।ರಾಮಂವಿನಾಕ್ಷಣಮಪಿಜೀವನಾಕ್ಷಮತ್ವಂಸುಭ್ರಾತೃತ್ವಮ್।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ನಚಸೀತಾತ್ವಯಾಹೀನಾನಚಾಹಮಪಿರಾಘವ।ಮುಹೂರ್ತ್ತಮಪಿಜೀವಾವೋಜಲಾನ್ಮ -ತ್ಸ್ಯಾವಿವೋದ್ಧೃತೌ||” ಇತಿ।ರಾಮಸ್ಯಲಕ್ಷ್ಮಣವಿರಹಾಸಹತ್ವಂಸುಭ್ರಾತೃತ್ವಮ್।ತಚ್ಚವಕ್ಷ್ಯತಿ “ನಚತೇನವಿನಾನಿದ್ರಾಂಲಭತೇಪುರುಷೋತ್ತಮಃ।ಮೃಷ್ಟಮನ್ನಮುಪಾನೀತಮಶ್ನಾತಿನಹಿತಂವಿನಾ||” ಇತಿ।ತದನುದರ್ಶಯನ್ಸನ್।ಯದ್ವಾಏವಂಸುಭ್ರಾತೃ- -ಭಿರ್ವರ್ತ್ತಿತವ್ಯಮಿತಿದರ್ಶಯನ್ನಿವೇತಿಗಮ್ಯೋತ್ಪ್ರೇಕ್ಷಾ।ವ್ರಜನ್ತಮ್ಏಕಾನ್ತೇಸ್ವಾಭಿಮತಸಕಲಕೈಙ್ಕರ್ಯಪ್ರಧಾನಪ್ರವೃತ್ತಂಭ್ರಾತರಮ್।ಉಪಲಕ್ಷಣಮಿದಮ್, “ಮಾತಾಪಿತಾಚಭ್ರಾತಾಚನಿವಾಸಃಶರಣಂಸುಹೃತ್।ಗತಿರ್ನಾರಾಯಣಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತಸಕಲವಿ- ಧಬನ್ಧುಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಅಹಂತಾವನ್ಮಹಾರಾಜೇಪಿತೃತ್ವಂನೋಪಲಕ್ಷಯೇ।ಭ್ರಾತಾಭರ್ತ್ತಾಚಬನ್ಧುಶ್ಚಪಿತಾಚಮಮರಾಘವಃ||”ಇತಿ।ಸ್ನೇಹಾತ್”ಬಾಲ್ಯಾತ್ಪ್ರಭೃತಿಸುಸ್ನಿಗ್ಧೋಲಕ್ಷ್ಮಣೋಲಕ್ಷ್ಮಿವರ್ದ್ಧನಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತರಾಮಭಕ್ತೇರೇವಹೇತೋರನುಜಗಾಮ। “ಯೇನಯೇನಧಾತಾಗಚ್ಛತಿತೇನತೇನಸಹಗಚ್ಛತಿ” ಇತಿವದಪೂರ್ವೋಽಯಂಕಶ್ಚಿದ್ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಇತಿಋಷಿರ್ವಿಸ್ಮಯತೇಹೇತಿ। “ಹವಿಸ್ಮಯೇವಿಷಾದೇಚ” ಇತಿಬಾಣಃ। ಆಶಾಲೇಶಮಾತ್ರೇಣಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಧಿಕಪ್ರೇಮಾಣಂಭಗವನ್ತಂಕುತ್ರಚಿತ್ಏಕಾನ್ತಸ್ಥಲೇಸ್ವಮನೋರಥಾನುರೂಪವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಸಕಲ ಕೈಙ್ಕರ್ಯಲಾಭಾಯಾನುಸರನ್ನಧಿಕಾರ್ಯತ್ರವಿನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ।। 1.1.24 ।।

ರಾಮಸ್ಯದಯಿತಾಭಾರ್ಯಾನಿತ್ಯಂಪ್ರಾಣಸಮಾಹಿತಾ।

ಜನಕಸ್ಯಕುಲೇಜಾತಾದೇವಮಾಯೇವನಿರ್ಮಿತಾ।। 1.1.25 ।।

ಅಥಸೀತಾಯಾಃಸಾಧನದಶಾಯಾಂಪುರುಷಕಾರತಯಾಫಲದಶಾಯಾಂಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾಚಾನ್ವಯಾತ್ತಯಾನಿತ್ಯಯೋಗಂದರ್ಶಯತಿರಾಮಸ್ಯೇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ।ರಾಮಸ್ಯಾಭಿರಾಮಸ್ಯಾಪಿದಯಿತಾಅಭಿರಾಮಾನಿತ್ಯಂಭಾರ್ಯಾಹೃದಿಸನ್ತತಂಧಾರ್ಯಾ।ಬಿಭರ್ತ್ತೇಃ “ಋಹಲೋರ್ಣ್ಯತ್” ಇತಿಣ್ಯತ್।ಪ್ರಾಣಸಮಾಉಕ್ತಾರ್ಥದ್ವಯೇಹೇತುರಯಮ್।ಹಿತಾಚೇತನಹಿತಪರಾ। “ಮಿತ್ರಮೌಪಯಿಕಂಕರ್ತುಮ್” ಇತ್ಯಾದಿವಕ್ಷ್ಯತಿ।ರಾಮಹಿತಪರಾವಾ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಸ್ಮಾರಯೇತ್ವಾಂನಶಿಕ್ಷಯೇ” ಇತಿ।ಜನಕಸ್ಯಕುಲೇಜಾತಾ, ಆಚಾರಪ್ರಧಾನೇತ್ಯರ್ಥಃ।ದೇವಮಾಯೇವನಿರ್ಮಿತಾ।ಅಮೃತಮಥನಾನನ್ತರಮಸುರಮೋಹನಾರ್ಥಂನಿರ್ಮಿತಾವಿಷ್ಣುಮಾಯೇವಸ್ಥಿತಾ। “ಮಾಯಯಾಮೋಹಯಿತ್ವಾತಾನ್ವಿಷ್ಣುಃಸ್ತ್ರೀರೂಪಮಾಸ್ಥಿತಃ” ಇತ್ಯುಕ್ತೇಃ।ಯದ್ವಾನಿರ್ಮಿತಾಕೃತಮೂರ್ತಿಃದೇವಮಾಯಾವಿಷ್ಣೋರಾಶ್ಚರ್ಯಶಕ್ತಿರಿವಸ್ಥಿತಾ, ಅನೇನಸೌನ್ದರ್ಯಸ್ಯಪರಾಕಾಷ್ಠೋಕ್ತಾ।ಅಥವಾನಿರ್ಮಿತಾಕೃತಾವತಾರಾ।ದೇವಮಾಯಾದೇವಸ್ಯವಿಷ್ಣೋರ್ಲಕ್ಷ್ಮೀಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿಉತ್ತರಕಾಣ್ಡೇ “ಋತೇಮಾಯಾಂವಿಶಾಲಾಕ್ಷೀಂತವ ಪೂರ್ವಪರಿಗ್ರಹಾಮ್” ಇತಿ।ಇವಶಬ್ದೋವಾಕ್ಯಾಲಙ್ಕಾರೇಏವಕಾರಾರ್ಥೇವಾ।। 1.1.25 ।।

ಸರ್ವಲಕ್ಷಣಸಮ್ಪನ್ನಾನಾರೀಣಾಮುತ್ತಮಾವಧೂಃ।

ಸೀತಾಪ್ಯನುಗತಾರಾಮಂಶಶಿನಂರೋಹಿಣೀಯಥಾ।। 1.1.26 ।।

ಸರ್ವಲಕ್ಷಣಸಮ್ಪನ್ನಾಸಾಮುದ್ರಿಕೋಕ್ತೈಃಸರ್ವೈರುತ್ತಮಸ್ತ್ರೀಲಕ್ಷಣೈಃಸಮ್ಪನ್ನಾ।ನಾರೀಣಾಮುತ್ತಮಾಪೂರ್ವೋಕ್ತಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣಸರ್ವಸ್ತ್ರೀಶ್ರೇಷ್ಠಾ।ಪುರುಷೋತ್ತಮರಾಮಾನುರೂಪನಾರ್ಯುತ್ತಮೇತ್ಯರ್ಥಃ।ವಧೂರ್ದಶರಥಸ್ನುಷಾಅಚಿರೋಢಾವಾ। “ಅಚಿರೋಢಾವಧೂಃ” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ಸೀತಾ “ಸೀತಾಲಾಙ್ಗಲಪದ್ಧತಿಃ” ತಜ್ಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಃ।ಅನೇನಾಯೋನಿಜತ್ವೋಕ್ತೇರ್ದಿವ್ಯಲೋಕವಾಸಕಾಲಿಕಸೌನ್ದರ್ಯಾನ್ಯೂನತೋಕ್ತಾ।ಅಪಿಶಬ್ದನೇಲಕ್ಷ್ಮಣಾನುಗತಿಃಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ।ರಾಮಮನುಗತಾನಿರವಧಿಕಸೌನ್ದರ್ಯಾಕೃಷ್ಟಹೃದಯತಯಾನುಗತವತೀ, ರೋಹಿಣೀಯಥಾ।ಯಥಾಶಬ್ದಇವಾರ್ಥಃ। “ಯಥಾತಥೇವೈವಂಸಾಮ್ಯೇ” ಇತ್ಯಮರಃ।ರೋಹಿಣೀನಾಮಚನ್ದ್ರಸ್ಯಾಸಾಧಾರಣಪತ್ನೀ। “ವರಿಷ್ಠಾಸರ್ವನಾರೀಣಾಮೇಷಾಚದಿವಿದೇವತಾ।ರೋಹಿಣೀನವಿನಾಚನ್ದ್ರಂಮುಹೂರ್ತ್ತಮಪಿದೃಶ್ಯತೇ।।” ಇತಿ।ನಕೇವಲಂರಾಮಸೌನ್ದರ್ಯಾಕೃಷ್ಟಾನುಗತಾ, ಕಿನ್ತುಕಲಙ್ಕಿನಂರೋಹಿಣೀವಪಾತಿವ್ರತ್ಯಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಾಗತೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅಯಮರ್ಥೋಽನಸೂಯಾಸಮಕ್ಷಂವ್ಯಕ್ತೀಭವಿಷ್ಯತಿ।। 1.1.26 ।।

ಪೌರೈರನುಗತೋದೂರಂಪಿತ್ರಾದಶರಥೇನಚ।

ಶೃಙ್ಗಿಬೇರಪುರೇಸೂತಂಗಙ್ಗಾಕೂಲೇವ್ಯಸರ್ಜ್ಜಯತ್।।

ಗುಹಮಾಸಾದ್ಯಧರ್ಮಾತ್ಮಾನಿಷಾದಾಧಿಪತಿಂಪ್ರಿಯಮ್।। 1.1.27 ।।

ರಾಮಭಕ್ತ್ಯವಿಶೇಷಾಲ್ಲಕ್ಷ್ಮಣಸೀತಾವತ್ಪೌರಾಣಾಮಪ್ಯನುವೃತ್ತಿಂದರ್ಶಯತಿಪೌರೈರಿತಿ।ಪೂರೇಭವಾಃಪೌರಾಃ।ಅನೇನಸ್ತ್ರೀಬಾಲ -ವೃದ್ಧಾವಿಶೇಷಉಕ್ತಃ।ದೂರಮನುಗತಃಇತ್ಯನೇನವಿರಹಾಸಹಿಷ್ಣುತ್ವೋಕ್ತ್ಯಾಪೌರಾಣಾಂಪರಮಾಭಕ್ತಿರುಕ್ತಾ। “ಪುನರ್ವಿಶ್ಲೇಷ -ಭೀರುತ್ವಂಪರಮಾಭಕ್ತಿರುಚ್ಯತೇ” ಇತಿವಚನಾತ್।ಪೌರೈರಿತ್ಯನೇನತದ್ದೇಶವಾಸಏವರಾಮಭಕ್ತಿಹೇತುರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಪಿತ್ರಾದಶರಥೇನಚ।ಚಶಬ್ದೋಽನ್ವಾಚಯೇ।ಅಲ್ಪಮನುಗತಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಆದ್ವಾರಂಹಿತೇನಾನುಗತಮ್।ಪಿತ್ರೇತ್ಯನೇನಪುತ್ರಕೃತವಾತ್ಸ– ಲ್ಯಾದನುಗತಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಏವಂಪರತ್ವಸೌಲಭ್ಯೇದರ್ಶಿತೇ।ಅಥವಾತ್ಸಲ್ಯಸೌಶೀಲ್ಯೇದರ್ಶಯತಿಶೃಙ್ಗಿಬೇರಪುರಇತಿ।ಧರ್ಮೌಆಶ್ರಿತವಾತ್ಸಲ್ಯಸೌಶೀಲ್ಯೇಆತ್ಮಾಸ್ವಭಾವೋಯಸ್ಯಸಃತಥಾ।ಆಶ್ರಿತವಾತ್ಸಲ್ಯಸೌಶೀಲ್ಯಸ್ವಭಾವೋರಾಮಃಶೃಙ್ಗಿ– ಬೇರಪುರೇಶೃಙ್ಗಿಣಃಕೃಷ್ಣಸಾರಾದಯಃತೇಷಾಂಬೇರಾಣಿಕೃತ್ರಿಮಶರೀರಾಣಿ। “ಪ್ರತಿಚ್ಛನ್ದಃಪ್ರತಿನಿಧಿರ್ಬೇರಂಚಪ್ರತಿರೂಪಕಮ್” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ವಞ್ಚನೇನಸಜಾತೀಯಮೃಗಗ್ರಹಣಾರ್ಥಾನಿಯಸ್ಮಿನ್ತತ್ಶೃಙ್ಗಿಬೇರಮ್।ತಥಾತ್ವಾತ್ತದಾಖ್ಯೇಪುರೇಗಙ್ಗಾಕೂಲೇ, ಶೃಙ್ಗಿಬೇರಪುರಸನ್ನಿಹಿತಗಙ್ಗಾತೀರಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಏತೇನಗಙ್ಗಾತೀರತ್ವಮಾತ್ರೇಣನೋದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್, ಕಿನ್ತುಭಕ್ತಸೇವಿತತ್ವೇನೇತ್ಯುಕ್ತಮ್। “ಸಾಕಾಶೀತಿನಚಾಕಶೀತಿ ” ಇತ್ಯಾದ್ಯಭಿಯುಕ್ತೋಕ್ತೇಃ।ನಿಷಾದಾಃಪ್ರತಿಲೋಮಜಾತಿ -ವಿಶೇಷಾಃ। “ನಿಷಾದೋಮೃಗಘಾತೀಸ್ಯಾತ್” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ತೇಷಾಮಧಿಪತಿರಿತಿಜಾತ್ಯಪಕರ್ಷಉಕ್ತಃ।ಪ್ರೀಣಾತೀತಿಪ್ರಿಯಃತಮ್, ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ಪ್ರೀತಿಮನ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಗೂಹತಿಗೋಪಯತಿವಞ್ಚಯತಿಪರಸ್ವಮಿತಿಗುಹಃ।ಇಗುಪಧಲಕ್ಷಣಃಕಪ್ರತ್ಯಯಃ।ತಮ್, ಜಾತಿತೋವೃತ್ತಿತೋಗುಣತಃಕುಲತಶ್ಚಹೀನಮಪಿಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಾನುಕೂಲ್ಯಮಾತ್ರೇಣಾದರಣೀಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್।ನಿಷಾದಾಧಿಪತಿಮಾಸಾದ್ಯೇತ್ಯನೇನಸೌಶೀಲ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ಮಹತೋಮನ್ದೈಸ್ಸಹನೀರನ್ಧ್ರೇಣಸಂಶ್ಲೇಷೋಹಿಸೌಶೀಲ್ಯಮ್।ಧರ್ಮಾತ್ಮೇತ್ಯನೇನಮಹತ್ತ್ವಮುಕ್ತಮ್।ಆಸಾದ್ಯೇತ್ಯತ್ರಾಭಿವಿಧಿವಾಚಿನಾಆಙಾಅರ್ಥಾನ್ನೈರನ್ಧ್ರ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ಶೃಙ್ಗಿಬೇರಪುರೇಗುಹಮಾಸಾದ್ಯೇತ್ಯನೇನದೋಷೇಽಪಿಭೋಗ್ಯತ್ವರೂಪಂವಾತ್ಸಲ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ಸೂತಂಸುಮನ್ತ್ರಮ್, ಪಾರಮ್ಪರ್ಯೇಣಾನುವರ್ತ್ತಮಾನಮಪಿವ್ಯಸರ್ಜ್ಜಯತ್ವ್ಯಸೃಜತ್।ಸ್ವಾರ್ಥೇಣಿಚ್।ಸದ್ಯಃಪ್ರಸೂತವತ್ಸವಾತ್ಸಲ್ಯಾತ್ಪೂರ್ವವತ್ಸಂಪರಿಹರನ್ತ್ಯಾಧೇನೋರಿವವಾತ್ಸಲ್ಯಾತಿಶಯಉಕ್ತಃ।। 1.1.27 ।।

ಗುಹೇನಸಹಿತೋರಾಮೋಲಕ್ಷ್ಮಣೇನಚಸೀತಯಾ।। 1.1.28 ।।

ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ನಾಶಾಲೇಶಮಾತ್ರೇಣಜನಿತಂಗುಹವಿಷಯಪ್ರೇಮಾತಿಶಯಂದರ್ಶಯತಿಗುಹೇನೇತಿ।ರಾಮಃಗುಹೇನಸಹಿತಃಸನ್ಲಕ್ಷ್ಮಣೇನಸೀತಯಾಚಸಹಿತಃ।ಗುಹಸನ್ಧಾನಾನನ್ತರಮೇವಲಕ್ಷ್ಮಣಸೀತಾಭ್ಯಾಂನಿತ್ಯಾನಪಾಯಿಭ್ಯಾಂಸಾಹಿತ್ಯಮಾಸೀತ್।ತತಃಪೂರ್ವಂಸಿದ್ಧಮಪಿಸದಸತ್ಪ್ರಾಯಮಾಸೀದಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾರ್ಥಂಲಕ್ಷ್ಮಣಸೀತಾಸಾಹಿತ್ಯಕಥನಮ್, ತಾದೃಶಸೌಹಾರ್ದಂ (ಸ್ನೇಹೋ) ಗುಹೇಽಪ್ಯಾಸೀದಿತಿಭಾವಃ।ಸಹಿತಃಸಂಹಿತಃ। “ಸಮೋವಾಹಿತತತಯೋಃ” ಇತಿಮಲೋಪಃ।ಸಃರಾಮಃಲಕ್ಷ್ಮಣೇನಸೀತಯಾಚಸಹಗುಹೇನಹಿತಃಪ್ರಹಿತಃಗಙ್ಗಾಂತಾರಿತಇತ್ಯಪ್ಯಾಹುಃ।। 1.1.28 ।।

ತೇವನೇನವನಂಗತ್ವಾನದೀಸ್ತೀರ್ತ್ವಾಬಹೂದಕಾಃ।ಚಿತ್ರಕೂಟಮನುಪ್ರಾಪ್ಯಭರದ್ವಾಜಸ್ಯಶಾಸನಾತ್।। 1.1.29 ।।

ತೇವನೇನಇತಿಶ್ಲೋಕದ್ವಯಮೇಕಾನ್ವಯಮ್।ತೇರಾಮಾದಯಸ್ತ್ರಯಇತ್ಯನೇನಗುಹನಿವರ್ತ್ತನಂದ್ಯೋತಿತಮ್।ವನೇನವನಂಗತ್ವಾವನಾದ್ವನಂಗತ್ವಾ।ಪಞ್ಚಮ್ಯರ್ಥೇತೃತೀಯಾ, ಹೇತೌತೃತೀಯಾವಾ।ಅನೇನನೂತನವನಾವಲೋಕನಕುತೂಹಲಿತ್ವಂನಗರಪ್ರವೇಶಸ್ಯಸ್ವಾಧಿಕಾರವಿರುದ್ಧತ್ವಂಚದ್ಯೋತ್ಯತೇ।ಯದ್ವಾಅವನೇನವನಂಗತ್ವಾಅನ್ಯೋನ್ಯರಕ್ಷಣೇನವನಂಗತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಅಗ್ರತೋಗಚ್ಛಸೌಮಿತ್ರೇಸೀತಾತ್ವಾಮನುಗಚ್ಛತು।ಪೃಷ್ಠತೋಽಹಂಗಮಿಷ್ಯಾಮಿತ್ವಾಂಚಸೀತಾಂಚಪಾಲಯನ್।ಅನ್ಯೋನ್ಯಸ್ಯೇಹನೋರಕ್ಷಾಕರ್ತ್ತವ್ಯಾಪುರುಷರ್ಷಭ।।” ಇತಿ।ಯದ್ವಾಅವನೇನಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲನೇನಹೇತುನಾವನಂಗತ್ವಾ, ಅವನೇನಲೋಕರಕ್ಷಣೇನಹೇತುನಾವಾ।ರಾವಣಾದಿದುಷ್ಟನಿಬರ್ಹಣಮುಖೇನಲೋಕರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂಹಿತೇಷಾಂವನಗಮನಮ್।ಯದ್ವಾ “ತೇವೃದೇವನೇ” ಇತಿಧಾತೋರ್ಭಾವೇಲ್ಯುಟ್।ತೇವನೇನದೇವನೇನಲೀಲಯಾಅನಾಯಾಸೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಮೃಗಯಾಕ್ರೀಡನೇನವಾ।ಅನಯೈವವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾತೇವನಂಪಾದಸಞ್ಚಾರಇತಿಲಭ್ಯತೇ, ಸೂತವಿಸರ್ಜನಾನನ್ತರಂರಥಾದವರುಹ್ಯಪಾದಸಞ್ಚಾರೇಣವನಂಗತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾಅವನೇನಸಹವನಂಗತ್ವಾಮಧ್ಯೇಮಧ್ಯೇಸ್ಥಲಪ್ರದೇಶಂವನಂಚಗತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ।ವನೇನಜಲೇನಸಹಿತಂವನಮ್, ನತುಮರುಕಾನ್ತಾರಮಿತಿವಾರ್ಥಃ। “ಪಯಃಕೀಲಾಲಮಮೃತಂಜೀವನಂಭುವನಂವನಮ್” ಇತ್ಯಮರಃ।ಬಹೂದಕಾಃವಿಪುಲೋದಕಾಃಅಧಿಕೋದಕಾವಾ। “ವಿಪುಲಾನೇಕಯೋರ್ಬಹುಃ” ಇತಿವೈಜಯನ್ತೀ।ನೌತಾರ್ಯಾಇತ್ಯರ್ಥಃ।ನದೀಃಗಙ್ಗಾಮ್ತೀರ್ತ್ವಾಉತ್ತೀರ್ಯ। “ಗಙ್ಗಾನದೀನಾಮ್” ಇತಿನದೀಮುಖ್ಯತ್ವಾತ್ನಿರುಪಪದನದೀಶಬ್ದೇನಗಙ್ಗೋಚ್ಯತೇ। “ಜಾತ್ಯಾಖ್ಯಾಯಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ಬಹು– ವಚನಮನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್” ಇತಿಬಹುವಚನಮ್, ಪೂಜಾಯಾಂಬಹುವಚನಂವಾ।”ಅದಿತಿಃಪಾಶಾನ್” ಇತಿವದವಯವಬಹುತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣವಾಬಹುವಚನಮ್।ಅತ್ರ ‘ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂಜುಹೋತಿ, ಯವಾಗೂಂಪಚತಿ’ ಇತಿವದರ್ಥಕ್ರಮೇಣನದೀಸ್ತೀರ್ತ್ವಾವನಂಗತ್ವೇತಿಯೋಜನೀಯಮ್।ಯದ್ವಾಅಪೂರ್ವಕಾಲೇಽಪಿಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಃ ‘ಆಸ್ಯಂವ್ಯಾದಾಯಸ್ವಪಿತಿ’ ಇತಿವತ್।ಯದ್ಯಪಿ “ಆಸ್ಯಂವ್ಯಾದಾಯಸ್ವಪಿತಿಸಂಮೀಲ್ಯಹಸತಿಇತ್ಯುಪಸಙ್ಖ್ಯಾನಮ್” ಇತಿವಾರ್ತ್ತಿಕೇಸ್ಥಲದ್ವಯಮೇವೋಪಾತ್ತಮ್ತಥಾಪಿನ್ಯಾಸಕೃತಾ “ಪರಾವರಯೋಗೇಚ” ಇತಿಪೂರ್ವಸೂತ್ರೇಚಕಾರಾತ್ಸರ್ವತ್ರಾಯಂಪ್ರಯೋಗಃಸಮ್ಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಯದ್ವಾತೇವನೇನೇತ್ಯನೇನಗಙ್ಗಾತರ- ಣಮರ್ಥಸಿದ್ಧಮ್।ನದೀಶಬ್ದೋಯಮುನಾಪರಃ।ಯದ್ವಾನದೀಃಗಙ್ಗಾಯಮುನಾಮನ್ದಾಕಿನೀಃ।ಮನ್ದಾಕಿನೀನಾಮಚಿತ್ರಕೂಟ– ಪರಿಸರೇಪರಿಸರನ್ತೀಸ್ರವನ್ತೀ।ಸೌಕರ್ಯಾಯಯುಗಪದುಕ್ತಮ್।ಯದ್ವಾಪೂರ್ವಾರ್ದ್ಧೇಸರಾಮೋಲಕ್ಷ್ಮಣೇನಸೀತಯಾಚಸಹಗುಹೇನಹಿತಃಪ್ರಹಿತಃ, ಸೀತಾಲಕ್ಷ್ಮಣರಾಮಾಃಗುಹೇನಗಙ್ಗಾಂತಾರಿತಾಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಅತಃಪಾದಸಞ್ಚಾರೇಣವನಗಮನಮತ್ರೋಕ್ತಮ್।ಭರದ್ವಾಜಸ್ಯಶಾಸನಾತ್ಚಿತ್ರಕೂಟಮನುಪ್ರಾಪ್ಯ।ಪ್ರಜಾಭರಣಶೀಲೋಭರದ್ವಾಜಃ।ಇತ್ಥಂನಿರುಕ್ತಮೃಗಾರಣ್ಯಕೇ “ಏಷಏವಬಿಭ್ರದ್ವಾಜಃಪ್ರಜಾವೈವಾಜಃತಾಏಷಬಿಭರ್ತ್ತಿಯದ್ಬಿಭರ್ತ್ತಿತಸ್ಮಾತ್ಭರದ್ವಾಜಇತ್ಯಾಚಕ್ಷತೇ” ಇತಿ।ಯದ್ವಾವಾಜಂರೇತಃ, ವಾಜಕರಣಮಿತ್ಯಾದೌತಥಾಪ್ರಯೋಗಾತ್।ಬಿಭ್ರದ್ವಾಜಂಭರದ್ವಾಜಃ।ನಿತ್ಯಬ್ರಹ್ಮಚಾರೀತ್ಯರ್ಥಃ। “ಭರದ್ವಾಜೋಹತ್ರಿಭಿರಾಯುರ್ಭಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯಮುವಾ(ಪಾ)ಸ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ತಸ್ಯಶಾಸನಾನ್ನಿಯಮನಾತ್ಚಿತ್ರಕೂಟೇಭವದ್ಭಿಃಸ್ಥಾತವ್ಯಮ್, ತಸ್ಯಾಯಮೇವಮಾರ್ಗಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾತ್।ಅನುಸದೃಶಮ್ “ಪಶ್ಚಾತ್ಸಾದೃಶ್ಯಯೋರನು” ಇತ್ಯಮರಃ।ರಾಜಕುಮಾರಾಣಾಂಸ್ವೇಷಾಮುಚಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। “ಸುಭಗಶ್ಚಿತ್ರಕೂಟೋಽಸೌಗಿರಿರಾಜೋಪಮೋಗಿರಿಃ।ಯಸ್ಮಿನ್ವಸತಿಕಾಕುತ್ಸ್ಥಃಕುಬೇರಇವನನ್ದನೇ।।” ಇತಿವಕ್ಷ್ಯತಿ।ಪಶ್ಚಾದ್ಭಾಗೇವಾಚಿತ್ರಾಣಿಆಶ್ಚರ್ಯಾವಹಾನಿಕೂಟಾನಿಶಿಖರಾಣಿಯಸ್ಯಾಸೌಚಿತ್ರಕೂಟಃತಮ್। “ಆಶ್ಚರ್ಯಾಲೇಖ್ಯಯೋಶ್ಚಿತ್ರಮ್” ಇತ್ಯಮರಃ।ಪ್ರಾಪ್ಯಗತ್ವಾ।। 1.1.29 ।।

ರಮ್ಯಮಾವಸಥಂಕೃತ್ವಾರಮಮಾಣಾವನೇತ್ರಯಃ।

ದೇವಗನ್ಧರ್ವಸಙ್ಕಾಶಾಸ್ತತ್ರತೇನ್ಯವಸನ್ಸುಖಮ್।। 1.1.30 ।।

ರಮ್ಯಂರಮಣೀಯಂಜಲರಾಮಣೀಯಕಸ್ಥಲರಾಮಣೀಯಕಾದಿಯುಕ್ತಮ್ಆವಸಥಂಪರ್ಣಶಾಲಾರೂಪಂಗೃಹಮ್। “ಧಿಷ್ಣ್ಯಮೋಕೋನಿವಸನಂಸ್ಥಾನಾವಸಥವಾಸ್ತುಚ” ಇತ್ಯಮರಃಕೃತ್ವಾನಿರ್ಮಾಯ।ಅತ್ರಪರ್ಣಶಾಲಾನಿರ್ಮಾಣೇಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತೃತ್ವಮ್।ಇತರಯೋಸ್ತುಉಚಿತದೇಶಪ್ರದರ್ಶನಾದಿನಾಪ್ರಯೋಜಕಕರ್ತೃತ್ವಮ್। “ಸಮಾನಕರ್ತೃಕಯೋಃಪೂರ್ವಕಾಲೇ” ಇತ್ಯತ್ರಸೂತ್ರೇ ‘ಗೃಹೈಕತ್ವವದು- ದ್ದೇಶ್ಯಗತತ್ವೇನದ್ವಿತ್ವಸ್ಯಾವಿವಕ್ಷಿತತ್ವಾದನೇಕಕ್ರಿಯಾಸ್ವಪಿಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಸ್ಸಮ್ಭವತಿ’ ಇತಿನ್ಯಾಸಕಾರೋಕ್ತೇಃಕ್ತ್ವಾಪ್ರತ್ಯಯಬಾಹುಲ್ಯಮ್।ತತ್ರವನೇಚಿತ್ರಕೂಟೋಪಾನ್ತವನೇರಮಮಾಣಾಃಲೀಲಾರಸಮನುಭವನ್ತಃಸನ್ತಃಸೀತಾರಾಮಯೋಃಪುಷ್ಪಾ –ಪಚಯಸಲಿಲಕ್ರೀಡಾದಿಕಂರತಿಃ।”ವೈದೇಹಿರಭಸೇಕಚ್ಚಿಚ್ಚಿತ್ರಕೂಟೇಮಯಾಸಹ।ಪಶ್ಯನ್ತೀವಿವಿಧಾನ್ಭಾವಾನ್ಮನೋವಾ –ಕ್ಕಾಯಸಂಯುತಾನ್।” ಇತಿಹಿವಕ್ಷ್ಯತಿ।ಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ಯತುವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕೈಙ್ಕರ್ಯಲಾಭಜಾಪ್ರೀತಿಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಭವಾಂಸ್ತುಸಹವೈದೇಹ್ಯಾಗಿರಿಸಾನುಷುರಂಸ್ಯತೇ।ಅಹಂಸರ್ವಂಕರಿಷ್ಯಾಮಿಜಾಗ್ರತಃಸ್ವಪತಶ್ಚತೇ।।” ಇತಿ।ತ್ರಯೋರಮಮಾಣಾಃಇತ್ಯನೇನಾನ್ದಹೇತುಭೇದೇಽಪ್ಯಾನನ್ದಾಂಶೇತೌಲ್ಯಮುಚ್ಯತೇ “ಪರಮಂಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ” “ಭೋಗಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಲಿಙ್ಗಾಚ್ಚ” ಇತಿವತ್।ರಮಮಾಣಾಇತಿವರ್ತ್ತಮಾನನಿರ್ದ್ದೇಶೇನನೈರನ್ತರ್ಯ್ಯಮುಕ್ತಮ್।ವರ್ತ್ತಮಾನಾರ್ಥಕಸ್ಯಾಪ್ಯಸ್ಯನ್ಯವಸನ್ನಿತಿಭೂತಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ತವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್। “ಧಾತುಸಮ್ಬನ್ಧೇಪ್ರತ್ಯಯಾಃ” ಇತ್ಯನುಶಾಸನಾತ್ಅಗ್ನಿಷ್ಟೋಮಯಾಜೀಪುತ್ರಸ್ತೇಭವಿತಾ’ ಇತಿವತ್ಸಮ್ಭವತಿ।ಅತಏವದೇವಗನ್ಧರ್ವಸಙ್ಕಾಶಾಃಸನ್ತಃ, ದೇವಗನ್ಧರ್ವಾಮನುಷ್ಯಗನ್ಧರ್ವೇಭ್ಯೋಽಧಿಕಾನನ್ದಾಃ।ಯದ್ವಾದೇವೀಚದೇವಶ್ಚದೇವೌಲಕ್ಷ್ಮೀನಾರಾಯಣೌ। “ಪುಮಾನ್ಸ್ತ್ರಿಯಾ”  ಇತ್ಯೇಕಶೇಷಃ।ಗಾನಂಧಾರಯತೀತಿಗನ್ಧರ್ವಃ। “ಏತತ್ಸಾಮಗಾಯನ್ನಾಸ್ತೇ” ಇತ್ಯುಕ್ತಃಸರ್ವದಾಸಾಮಗಾನಪರೋಮುಕ್ತಃ ।  ದೇವೌಚಗನ್ಧರ್ವಶ್ಚದೇವಗನ್ಧರ್ವಾಃತತ್ಸದೃಶಾಃದೇವಗನ್ಧರ್ವಸಙ್ಕಾಶಾಃ।ನಿಭಾದಿತ್ವಾದುತ್ತರಪದಭೂತಾಏವಸನ್ತಃಸದೃಶವಚನಾಃ। ತಥಾಹಾಮರಃ “ಸ್ಯುರುತ್ತರಪದೇತ್ವಮೀ।ನಿಭಸಙ್ಕಾಶನೀಕಾಶಪ್ರತೀಕಾಶೋಪಮಾದಯಃ” ಇತಿ।ತೇತಏವಸನ್ತಃಸಾಕೇತವಾಸಿನಃಏವಸನ್ತಃಸುಖಂನ್ಯವಸನ್।ವಕ್ಷ್ಯತಿ “ಸುರಮ್ಯಮಾಸಾದ್ಯತುಚಿತ್ರಕೂಟಂನದೀಂಚತಾಂಮಾಲ್ಯವತೀಂಸುತೀರ್ಥಾಮ್।ನನನ್ದರಾಮೋಮೃಗಪಕ್ಷಿಜುಷ್ಟಾಂಜಹೌಚದುಃಖಂಪುರವಿಪ್ರವಾಸಾತ್।।” ಇತಿ।ಯದ್ವಾತಏವಸನ್ತಃವನವಾಸಿನಏವಸನ್ತಃ, ನಾಗರಿಕಾಅಪಿಚಿರಂವನಚರಾಇವಾವಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಮುಖಗ್ಲಾನ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತೇಷಾಂವೈದೇಶಿಕತ್ವಗನ್ಧೋಽಪಿನಾಜ್ಞಾಯತೇತಿಭಾವಃ। ಸುಖಂಯಥಾಭವತಿತಥಾನ್ಯವಸನ್।ಕದಾಚಿದಪಿದುಃಖಲೇಶೋಽಪಿನಾನ್ವಭಾವೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರಕ್ರಿಯಾಭೇದಾತ್ತಚ್ಛಬ್ದದ್ವಯಪ್ರಯೋಗಇತ್ಯಪ್ಯಾಹುಃ।ತೇತೀರ್ತ್ವಾಜಗ್ಮುರಿತಿಕ್ರಿಯಾಪದಮಧ್ಯಾಹೃತ್ಯಕೇಚಿದ್ಯೋಜಯನ್ತಿ। ಅತ್ರದೇವಗನ್ಧರ್ವಸಙ್ಕಾಶಾಇತಿಪದಗತೇನೋಪಮಾಲಙ್ಕಾರೇಣಕಿಞ್ಚಿದ್ವಸ್ತುಧ್ವನ್ಯತೇಯಸ್ತಾವತ್ಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂಭಗವತ್ಯನುರಕ್ತೋ ಭವತಿತಂಭಗವಾನ್ದೇವ್ಯಾಸಮಾಗತ್ಯದಿವ್ಯಂವಿಮಾನಮಾರೋಪ್ಯಾತಿವಾಹಿಕಗಣೈಃಸತ್ಕಾರ್ಯವಿರಜಾಂತೀರ್ತ್ವಾತಿಲ್ಯಕಾನ್ತಾರ– ಮಾಸಾದ್ಯಾಮಾನವೇನಾನುಜ್ಞಾಪ್ಯದಿವ್ಯಲೋಕೇಮಹಾಮಣಿಮಣ್ಡಪಮುಪೇತ್ಯದಿವ್ಯಸಿಂಹಾಸನಾರೂಢಃಶ್ರಿಯಾಸಹಮೋದಮಾನಸ್ತದ್ರಚಿತಸ ರ್ವದೇಶಸರ್ವಕಾಲಸರ್ವಾವಸ್ಥೋಚಿತಸಕಲವಿಧಕೈಙ್ಕರ್ಯೋಽಸ್ಮೈಸ್ವಾನನ್ದಸಮಮಾನನ್ದಂದತ್ತ್ವಾತೇನಸಹಯಾವತ್ಕಾಲಮಾಸ್ತಇತಿ   ।। 1.1.30 ।।

ಚಿತ್ರಕೂಟಂಗತೇರಾಮೇಪುತ್ರಶೋಕಾತುರಸ್ತಥಾ।

ರಾಜಾದಶರಥಃಸ್ವರ್ಗಂಜಗಾಮವಿಲಪನ್ಸುತಮ್।। 1.1.31 ।।

ಏವಂಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ಯಭಗವಚ್ಛೇಷತ್ವವೃತ್ತಿಂಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಭರತಸ್ಯಪಾರತನ್ತ್ರ್ಯವೃತ್ತಿಂದರ್ಶಯತಿಮೃತೇತುತಸ್ಮಿನ್ನಿತ್ಯಾದಿನಾ।ತದುಪೋದ್ಘಾತತ್ವೇನಾಹಚಿತ್ರೇತಿ।ರಾಮೇಚಿತ್ರಕೂಟಂತಥಾಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಗತೇಸತಿದಶರಥೋರಾಜಾಪುತ್ರಶೋಕೇನಪುತ್ರಾದರ್ಶ– ನಜದುಃಖೇನಾತುರಃಪೀಡಿತಃಸನ್ಸುತಮುದ್ದಿಶ್ಯಹಾಸುತೇತ್ಯೇವಂವಿಲಪನ್ಪ್ರಲಾಪಂಕುರ್ವನ್ ಸ್ವರ್ಗಂಜಗಾಮ।। 1.1.31 ।।

ಮೃತೇತುತಸ್ಮಿನ್ಭರತೋವಸಿಷ್ಠಪ್ರಮುಖೈರ್ದ್ವಿಜೈಃ।

ನಿಯುಜ್ಯಮಾನೋರಾಜ್ಯಾಯನೈಚ್ಛದ್ರಾಜ್ಯಂಮಹಾಬಲಃ।। 1.1.32 ।।

ಮೃತೇತ್ವಿತಿ।ತಸ್ಮಿನ್ದಶರಥೇಮೃತೇಸತಿ।ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿನಶ್ವರತ್ವೇನಾನುಪಾದೇಯೇತಿಮೃತೇಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।ಮಹಾಬಲಃರಾಜ್ಯಭರಣಸಮರ್ಥಃಅತಏವಭರತಃ।ಭರತಇತಿರಾಜ್ಯಸ್ಯಭರಣಾದಿತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಭಾವಜ್ಞೇನವಸಿಷ್ಠೇನಭರತಇತಿಕೃತನಾಮಾವಸಿಷ್ಠಪ್ರಮುಖೈರ್ದ್ವಿಜೈಃವಸಿಷ್ಠಾದಿಭಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೈಃ।ರಾಜ್ಯಾಯರಾಜ್ಯಂಕರ್ತುಂನಿಯುಜ್ಯಮಾನಃ।”ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಪದಸ್ಯಚಕರ್ಮಣಿಸ್ಥಾನಿನಃ”ಇತಿಚತುರ್ಥೀ।ರಾಜ್ಯಂರಾಜತ್ವಮ್। “ಯೇಚಾಭಾವಕರ್ಮಣೋಃ” ಇತಿಪ್ರತಿಷೇಧಾದನೋನಪ್ರಕೃತಿಭಾವಃ।ನೈಚ್ಛತ್ನಾಭ್ಯಲಷತ್।ಮಹಾಬಲಇತ್ಯನೇನಸತ್ಯಾಮೇವಶಕ್ತೌಸ್ವರೂಪವಿರುದ್ಧತ್ವಾದ್ರಾಜ್ಯಂನಾಙ್ಗೀಚಕಾರೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ।ಅತಏವವಕ್ಷ್ಯತಿ “ರಾಜ್ಯಂಚಾಹಂಚರಾಮಸ್ಯಧರ್ಮಂವಕ್ತುಮಿಹಾರ್ಹಸಿ।ವಿಲಲಾಪಸಭಾಮಧ್ಯೇಜಗರ್ಹೇಚಪುರೋಹಿತಮ್।ಕಥಂದಶರಥಾಜ್ಜಾತೋಭವೇದ್ರಾಜ್ಯಾಪಹಾರಕಃ।।” ಇತಿ।। 1.1.32 ।।

ಸಜಗಾಮವನಂವೀರೋರಾಮಪಾದಪ್ರಸಾದಕಃ।। 1.1.33 ।।

ಸಜಗಾಮೇತ್ಯರ್ದ್ಧಮೇಕಂವಾಕ್ಯಮ್।ವೀರ್ಯೇಣಯುಕ್ತೋವೀರಃ।ವೀರ್ಯಮತ್ರಶತ್ರುಭೂತರಾಗಾದಿಜೇತೃತ್ವಮ್।ವಿಷಯಾನಾಕೃಷ್ಟಚಿತ್ತಇತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾ “ಏಭಿಶ್ಚಸಚಿವೈಃಸಾರ್ದ್ಧಂಶಿರಸಾಯಾಚಿತೋಮಯಾ।ಭ್ರತುಃಶಿಷ್ಯಸ್ಯದಾಸಸ್ಯಪ್ರಸಾದಂಕರ್ತುಮರ್ಹಸಿ|| ” ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾಚತುರಙ್ಗಬಲಸಹಿತಃಸಭರತಃರಾಮಪಾದಪ್ರಸಾದಕ।ಪಾದಶಬ್ದಃಪೂಜ್ಯವಾಚೀ।”ಪೂಜ್ಯೇತುಪಾದನಾ– ಮಾಙ್ಕಃ” ಇತ್ಯಮರಶೇಷಃ।ಪ್ರಸಾದಕಃ।”ತುಮುನ್ಣ್ವುಲೌಕ್ರಿಯಾಯಾಂಕ್ರಿಯಾರ್ಥಾಯಾಮ್” ಇತಿಣ್ವುಲ್।ಪೂಜ್ಯಂರಾಮಂಪ್ರಸಾದಯಿತು– ಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಯದ್ವಾರಾಮಚರಣಯೋಃಪ್ರಸಾದಕಃ, ರಾಮಸ್ಯೈವಪ್ರಸಾದ್ಯತ್ವೇಽಪಿಪಾದಯೋಃಪ್ರಸಾದ್ಯತ್ವೋಕ್ತಿಃಶೇಷಭೂತವ್ಯವಹಾ- ರಾನುಸಾರೇಣ।ರಾಜಾನಂದ್ರಷ್ಟುಮಿತಿವಕ್ತವ್ಯೇರಾಜಪಾದೌದ್ರಷ್ಟುಮಿತಿಹಿಭೃತ್ಯಜನೋವ್ಯವಹರತಿ।ವನಂಜಗಾಮಪ್ರಾಪ, ವಸ್ತುತೋರಾಮಸ್ಯಕೋಪಾಭಾವೇಽಪಿಭರತಾಯರಾಜ್ಯಂದತ್ತಮಿತಿಬುದ್ಧಿಂನಿವರ್ತಯಿತುಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। “ಪೂಜಿತಾಮಾಮಿಕಾಮಾತಾದತ್ತಂರಾಜ್ಯಮಿದಂಮಮ।ತದ್ದದಾಮಿಪುನಸ್ತುಭ್ಯಂಯಥಾತ್ವಮದದಾಮಮ||” ಇತ್ಯುತ್ತರತ್ರಾಪಿವಕ್ಷ್ಯತಿ।। 1.1.33 ।।

ಗತ್ವಾತುಸುಮಹಾತ್ಮಾನಂರಾಮಂಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಮ್।

ಅಯಾಚದ್ಭ್ರಾತರಂರಾಮಮಾರ್ಯಭಾವಪುರಸ್ಕೃತಃ।। 1.1.34 ।।

ಗತ್ವಾತ್ವಿತಿ।ಅತ್ರಸಇತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ।ಸಆರ್ಯಭಾವಪುರಸ್ಕೃತಃಪುರಸ್ಕೃತಃಆರ್ಯಭಾವಃಯೇನಸಃ।ಆಹಿತಾಗ್ನ್ಯಾ– ದಿತ್ವಾತ್ಪರನಿಪಾತಃ।ಯದ್ವಾಆರ್ಯಭಾವೇನಸ್ವಸ್ಯಾರ್ಯಭಾವೇನಪುರಸ್ಕೃತಃಪೂಜಿತಃ।ಉಚಿತಮನೇನಕ್ರಿಯತಇತಿಶ್ಲಾಘಿತಇತ್ಯರ್ಥಃ। “ಪೂಜಿತಃಸ್ಯಾತ್ಪುರಸ್ಕೃತಃ” ಇತಿಬಾಣಃ।ತಥಾವಿಧಃಸನ್ಸುಮಹಾನ್ಆತ್ಮಾಅನ್ತಃಕರಣಂಯಸ್ಯತಮ್, ಸುಮಹಾತ್ಮಾನಂಸ್ವತಃಪ್ರಸನ್ನಹೃದಯಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಂಸತ್ಯೇಪರಾಕ್ರಮೋಽಪ್ರಚ್ಯುತತ್ವಂಯಸ್ಯತಂರಾಮಮ್, ಗತ್ವಾತುಪ್ರಾಪ್ಯ, ತುವಿಶೇಷೋಸ್ತಿ।ತಸ್ಯಾಗ್ರೇಸ್ಥಿತಿರೇವಾಲಮ್, ಯಾಚನಮತಿರಿಚ್ಯತಇತಿಭಾವಃ।ಭ್ರಾತರಂರಾಮಮಯಾಚತ್ಪ್ರಾರ್ಥಯಾಮಾಸ, ಸ್ವಾಭೀಷ್ಟಮಿತಿಶೇಷಃ।ಯಾಚೇರ್ದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಾತ್ಸ್ವರಿತೇತ್ತ್ವಾದುಭಯಪದೀ।ಕ್ರಿಯಾಭೇದಾದ್ರಾಮಶಬ್ದಸ್ಯನಪುನರುಕ್ತತಾ।। 1.1.34।।

ತ್ವಮೇವರಾಜಾಧರ್ಮಜ್ಞಇತಿರಾಮಂವಚೋಽಬ್ರವೀತ್।

ರಾಮೋಽಪಿಪರಮೋದಾರಃಸುಮುಖಃಸುಮಹಾಯಶಾಃ।

ನಚೈಚ್ಛತ್ಪಿತುರಾದೇಶಾದ್ರಾಜ್ಯಂರಾಮೋಮಹಾಬಲಃ।। 1.1.35 ।।

ಸ್ವಾಭೀಷ್ಟಮೇವಾಹತ್ವಮೇವೇತಿ।ಧರ್ಮಜ್ಞಃಜ್ಯೇಷ್ಠೇವಿದ್ಯಮಾನೇನಕನಿಷ್ಠೋರಾಜ್ಯಮರ್ಹತೀತಿಧರ್ಮಂಜಾನನ್ತ್ವಮೇವರಾಜಾನಾನ್ಯಃಇತಿರಾಮಂವಚೋಽಬ್ರವೀತ್। “ಅಕಥಿತಂಚ” ಇತಿದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಮ್।ನನುಭರತಕೃತಾಪ್ರಪತ್ತಿಃಕುತೋನಾಫಲತ್, ಅಧಿಕಾರಿವೈಗುಣ್ಯಾದ್ವಾಶರಣ್ಯವೈಗುಣ್ಯಾದ್ವಾ ? ನಾದ್ಯಃಅಪೇಕ್ಷಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಭಾವಾತ್।ನಾನ್ತ್ಯಃ, ತಸ್ಯಸರ್ವಗುಣಪರಿ- ಪೂರ್ಣತ್ವಾತ್ಇತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಪ್ರಬಲಪ್ರತಿಬನ್ಧಕಸ್ಯಪ್ರಾರಬ್ಧಸ್ಯಸದ್ಭಾವಾತ್ನಸಾಫಲಿತೇತ್ಯಾಹರಾಮೋಽಪೀತಿ।ಅಪಿಶಬ್ದಃಪ್ರತಿವಿಶೇಷಣಮನ್ವೇತಿ।ರಾಮೋಽಪಿರಮಯತೀತಿವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾಸ್ವರೂಪರೂಪಗುಣೈರಾಶ್ರಿತಚಿತ್ತರಞ್ಜನಸ್ವಭಾವೋಽಪಿಪರಮೋದಾರೋಽಪಿಸ್ವಪರ್ಯನ್ತಾಪೇಕ್ಷಿತಾರ್ಥಪ್ರದೋಽಪಿ “ಯಆತ್ಮದಾಬಲದಾ” ಇತಿಶ್ರುತೇಃ।ಸುಮುಖೋಽಪಿಅರ್ಥಿಜನಲಾಭೇನಪ್ರಸನ್ನಮುಖೋಽಪಿಸುಮಹಾಯಶಾಃಅಪಿ “ನಹ್ಯರ್ಥಿನಃಕಾರ್ಯವಶಾದುಪೇತಾಃಕಕುತ್ಸ್ಥವಂಶೇವಿಮುಖಾಃಪ್ರಯಾನ್ತಿ” ಇತಿಶ್ರೀವಿಷ್ಣುಪುರಾಣೋಕ್ತರೀತ್ಯಾಮಹಾಕೀರ್ತಿರಪಿಮಹಾಬಲೋಽಪಿಆಶ್ರಿತಮನೋರಥಪೂರಣೇನಿಪುಣೋಽಪಿರಾಮಃಪಿತುರಾದೇಶಾತ್ಬಲವತ್ಪ್ರತಿಬನ್ಧಕಾನ್ನೈಚ್ಛತ್।ಚಕಾರಾತ್ತದವಸಾನೇತ್ವೈಚ್ಛದಿತ್ಯರ್ಥಃ।ಆದೇಶೋನಿಯೋಗಃ।। 1.1.35 ।।

ಪಾದುಕೇಚಾಸ್ಯರಾಜ್ಯಾಯನ್ಯಾಸಂದತ್ತ್ವಾಪುನಃಪುನಃ।

ನಿವರ್ತ್ತಯಾಮಾಸತತೋಭರತಂಭರತಾಗ್ರಜಃ।। 1.1.36 ।।

ಸರ್ವಥಾಪ್ರಪತ್ತೇರ್ವೈಫಲ್ಯಮನುಚಿತಮಿತಿಯಾವತ್ಪ್ರತಿಬನ್ಧಕಾನಿವೃತ್ತಿಫಲಪ್ರತಿನಿಧಿಂದಿಶತಿಸ್ಮೇತ್ಯಾಹಪಾದುಕೇಚೇತಿ।ಚಸ್ತ್ವರ್ಥಃ।ಕಿನ್ತುಭರತಾಗ್ರಜಃಫಲಪ್ರದಾನೋಚಿತಸಮ್ಬನ್ಧಶೀಲಃರಾಜ್ಯಾಯರಾಜ್ಯಂಕರ್ತುಮ್। “ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಪದಸ್ಯಚಕರ್ಮಣಿಸ್ಥಾನಿನಃ” ಇತಿಚತುರ್ಥೀ।ಅಸ್ಯಭರತಸ್ಯಪಾದುಕೇನ್ಯಾಸಂಸ್ವಪ್ರತಿನಿಧಿಂದತ್ತ್ವಾ, ರಾಮಪಾದುಕೇರಾಜ್ಯಂಕುರುತಃಅಹಂತಯೋಃಪರಿಚಾರಕಇತಿಭಾವಯೇತಿದತ್ತ್ವೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಪುನಃಪುನರ್ಭರತಂತಸ್ಮಾದ್ದೇಶಾನ್ನಿವರ್ತ್ತಯಾಮಾಸ।ಪುನಃಪುನ– ರಿತ್ಯನೇನಭರತಸ್ಯರಾಮವಿರಹಾಸಹಿಷ್ಣುತ್ವಂದ್ಯೋತ್ಯತೇ।ಸ್ವಾರ್ಥತ್ವನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಪರಸ್ವತ್ವಾಪಾದನರೂಪತ್ವಾಭಾವಾತ್ನಚತುರ್ಥೀ, ಕಿನ್ತುಸಮ್ಬನ್ಧಸಾಮಾನ್ಯೇಷಷ್ಠೀ।। 1.1.36 ।।

ಸಕಾಮಮನವಾಪ್ಯೈವರಾಮಪಾದಾವುಪಸ್ಪೃಶನ್।

ನನ್ದಿಗ್ರಾಮೇಽಕರೋದ್ರಾಜ್ಯಂರಾಮಾಗಮನಕಾಙ್ಕ್ಷಯಾ।। 1.1.37 ।।

ಅಥಪ್ರಪನ್ನಸ್ಯಯಾವತ್ಪ್ರಾರಬ್ಧನಿವೃತ್ತಿಶೇಷಿಣಿವೃತ್ತಿಂದರ್ಶಯನ್ನಾಹಸಕಾಮಮಿತಿ।ಸಭರತಃಕಾಮಂರಾಮಕೈಙ್ಕರ್ಯಮನೋ- ರಥಮಪ್ರಾಪ್ಯೈವ।ರಾಮಪಾದೌರಾಮಸ್ಯಪಾದುಕೇ।ಪಾದಶಬ್ದಃಪಾದುಕೋಪಲಕ್ಷಕಃ।  ಉಪಸ್ಪೃಶನ್ಪ್ರತ್ಯಹಂಸೇವಮಾನಃಸನ್ರಾಮಾಗಮನಕಾಙ್ಕ್ಷಯಾಕದಾರಾಮಆಗಮಿಷ್ಯತೀತಿಪ್ರತ್ಯಾಶಯಾಚತುರ್ದಶವರ್ಷರೂಪಪ್ರತಿಬನ್ಧಕ ಮುತ್ತೀರ್ಯ್ಯಕದಾರಾಮಕೈಙ್ಕರ್ಯಂಲಪ್ಸ್ಯಇತಿಮನೋರಥಮಭಿವರ್ಧಯನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ।  ರಾಮರಹಿತತನ್ನಿವಾಸಸ್ಯಾತಿದುಃಖಾವಹತಯಾಯೋಧ್ಯಾಂವಿಹಾಯನನ್ದಿಗ್ರಾಮೇನನ್ದಿಗ್ರಾಮಾಖ್ಯೇಅಯೋಧ್ಯಾಸನ್ನಿಹಿತೇಕುತ್ರಚಿತ್ಗ್ರಾಮೇರಾ ಜ್ಯಮಕರೋತ್ತದಾಜ್ಞಾಕೈಙ್ಕರ್ಯಮಕರೋತ್ ಪರಸ್ಮೈಪದೇನ ಸ್ವಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಫಲತ್ವನಿವೃತ್ತಿರವಗಮ್ಯತೇ||1.1.37 ||

ಗತೇ ತು ಭರತೇ ಶ್ರೀಮಾನ್ಸತ್ಯಸನ್ಧೋ ಜಿತೇನ್ದ್ರಿಯಃ । ರಾಮಸ್ತು ಪುನರಾಲಕ್ಷ್ಯ ನಾಗರಸ್ಯ ಜನಸ್ಯ ಚ|| 1.1.38 ||

ತತ್ರಾಗಮನಮೇಕಾಗ್ರೋ ದಣ್ಡಕಾನ್ಪ್ರವಿವೇಶ ಹ || 1.1.39||

ಅಯೋಧ್ಯಾಕಾಣ್ಡಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲನಸಿದ್ಧಿಂ ನಿಗಮಯನ್ನುತ್ತರಕಾಣ್ಡಾರ್ಥಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ‌‌–ಗತೇತ್ವಿತಿ। ಅತ್ರಾರ್ದ್ಧತ್ರಯಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್। ಭರತೇ ತು ವಿಶೇಷೋsಸ್ತೀತಿ ತಮೇವಾಹ। ಶ್ರೀಮಾನ್ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭಙ್ಗಭಯಜನಿತವಿಷಾದ– ವಿಗಮಾದುತ್ಪನ್ನಕಾನ್ತಿವಿಶೇಷಃ ಸತ್ಯಸನ್ಧಃ ಭರತನಿರ್ಬನ್ಧೇನಾಪ್ಯವಿಚಾಲ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಃ। ‘ಸನ್ಧಾ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಮರ್ಯಾದಾ’ಇತ್ಯಮರಃ। ಜಿತೇನ್ದ್ರಿಯಃ ಮಾತೃಭರತಾದಿಪ್ರಾರ್ಥನಾವ್ಯಾಜೇ ಸತ್ಯಪಿ ರಾಜ್ಯಭೋಗಲೌಲ್ಯರಹಿತಃ ರಾಮಃ। ನಗರೇ ಭವೋ ನಾಗರಃ।“ ತತ್ರ ಭವಃ ಇತ್ಯಣ್ “। ತಸ್ಯ ಜನಸ್ಯ ತತ್ರ ಚಿತ್ರಕೂಟೇ ಪುನರಾಗಮನಮಾಲಕ್ಷ್ಯ ಆಲೋಚ್ಯ ಚಕಾರಾದೃಷಿವಿಪ್ರಕಾರದರ್ಶನಾಚ್ಚ ತತ್ಪ್ರದೇಶಂ ವಿಹಾಯ ಏಕಾಗ್ರಃ ಪಿತೃವಚನಪಾಲನೇ ದತ್ತಾವಧಾನೋ ವಿರೋಧಿಭೂಯಿಷ್ಠ ದೇಶತ್ವೇನ ಸಾವಧಾನೋ ವಾ ದಣ್ಡಕಾನ್ ಪ್ರವಿವೇಶ। ಹೇತಿ ವಿಷಾದೇ। ‘ಏಕಸರ್ಗೋನನ್ಯವೃತ್ತಿರೇಕಾಗ್ರೈಕಾಯನಾವಪಿ ‘ಇತಿ ವೈಜಯನ್ತೀ । ಸೀತಾಲಕ್ಷ್ಮಣಯೋಶ್ಚ ಪ್ರವೇಶೋsರ್ಥಸಿದ್ಧಃ।ದಣ್ಡಕಸ್ಯ ರಾಜ್ಞೋ ಜನಪದೋ ದಣ್ಡಕಃ।“ ತಸ್ಯ ನಿವಾಸಃ” ಇತ್ಯಣ್ “ಜನಪದೇ ಲುಪ್” ಇತಿ ಲುಪ್। ಶುಕ್ರಶಾಪೇನ ವನತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ।ಕುತ್ಸಾಯಾಂಕನ್।ಅವಾನ್ತರವನಬಹುತ್ವಾದ್ಬಹು– ವಚನಮ್। ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯುತ್ತರಕಾಣ್ಡೇ।‘ಶಪ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮರ್ಷಿಣಾ ತೇನ ಪುರಾ ವೈ ದಣ್ಡಕೋ ಹತಃ। ತತಃ ಪ್ರಭೃತಿ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥ ದಣ್ಡಕಾರಣ್ಯಮುಚ್ಯತೇ। ತಪಸ್ವಿನಃ ಸ್ಥಿತಾ ಯತ್ರ ಜನಸ್ಥಾನಮತೋsಭವತ್’ಇತಿ |ದಣ್ಡಕಾಮಿತಿ ಪಾಠೇ ದಣ್ಡಕೋ ನಾಮ ರಾಜಾsಸ್ಯಾಮಟವ್ಯಾಮಸ್ತೀತಿ ದಣ್ಡಕಾ।“ ಅರ್ಶಾಅದಿಭ್ಯೋsಚ್ ”ಇತ್ಯಚ್ ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ತತಷ್ಟಾಪ್।ಕ್ಷಿಪಕಾದಿತ್ವಾನ್ನೇತ್ವಮ್। ಏವಮಯೋಧ್ಯಾಕಾಣ್ಡವೃತ್ತಾನ್ತಸಂಗ್ರಹೇಣ ಪಿತೃವಚನಪರಿಪಾಲನರೂಪಸಾಮಾನ್ಯಧರ್ಮಃ ಶೇಷಭೂತಸ್ಯ ಶೇಷಿವಿಷಯಕೈಙ್ಕರ್ಯವೃತ್ತಿಃ ಪ್ರಪನ್ನಸ್ಯ ಭಗವತ್ಪಾರತನ್ತ್ರ್ಯಮ್ ಪ್ರದರ್ಶಿತಮ್। ಶತ್ರುಘ್ನವೃತ್ತಾನ್ತಪ್ರದರ್ಶನೇನ ತಸ್ಯ ಭಾಗವತಪಾರತನ್ತ್ರ್ಯಮ್ ಚ ಸೂಚಿತಮ್ || 1.1.39||

ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತು ಮಹಾರಣ್ಯಮ್ ರಾಮೋ ರಾಜೀವಲೋಚನಃ। ವಿರಾಧಂ ರಾಕ್ಷಸಂ ಹತ್ವಾ ಶರಭಙ್ಗಂ ದದರ್ಶ ಹ । ಸುತೀಕ್ಷ್ಣಂ ಚಾಪ್ಯಗಸ್ತ್ಯಂ ಚ ಅಗಸ್ತ್ಯಭ್ರಾತರಂ ತಥಾ||1.1.40||ಅಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಷು ವಿಶಿಷ್ಯಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಾರಣ್ಯಕಾಣ್ಡವೃತ್ತಾನ್ತಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ—ಪ್ರವಿಶ್ಯೇತ್ಯಾದಿನಾ। ರಾಮೋ ಮಹಾರಣ್ಯಂ ದಣ್ಡಕಾರಣ್ಯಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ।ತು ವಿಶೇಷೋsಸ್ತಿ ತಮಾಹ| ರಾಜೀವಲೋಚನಃಅಪೂರ್ವಸಂಸ್ಥಾನವಿಪಿನವಿಲೋಕ- ನಜನಿತಕುತೂಹಲೇನ ವಿಕಸಿತನಯನಾರವಿನ್ದಃ ಸನ್ ತೇನೈವೋತ್ಸಾಹೇನ ವಿರಾಧಂ ರಾಕ್ಷಸಂ ಹತ್ವಾತದ್ಧನನಮುಪಹಾರೀ– ಕೃತ್ಯ ಶರಭಙ್ಗಂ ದದರ್ಶ। ಹೇತ್ಯೈತಿಹ್ಯೇ। ತದನುಜ್ಞಯಾ ಸುತೀಕ್ಷ್ಣಂ ಚಾಪೀತ್ಯೇಕನಿಪಾತಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಕಃ। ಅಗಸ್ತ್ಯಮ -ಗಸ್ತ್ಯಭ್ರಾತರಮ್ ದದರ್ಶ। ತಥೇತಿ ಸಮುಚ್ಚಯೇ। ಅಗಸ್ತ್ಯಭ್ರಾತಾ ಸುದರ್ಶನಾಖ್ಯಃ। ತದುಕ್ತಂ ಸನತ್ಕುಮಾರಸಂಹಿತಾಯಾಮ- ಗಸ್ತ್ಯೇನ ‘ಯವನೀಯಾನೇಷ ಮೇ ಭ್ರಾತಾ ಸುದರ್ಶನ ಇತಿ ಸ್ಮೃತ’ಇತಿ। ಕುಮ್ಭಸಮ್ಭವಸ್ಯಾಗಸ್ತ್ಯಸ್ಯ ಭ್ರಾತಾ ಸಹಪೋಷಣಾದಿತಿ ಬೋಧ್ಯಮ್। ಅಗಸ್ತ್ಯಂ ಚ ಅಗಸ್ತ್ಯಭ್ರಾತರಮಿತ್ಯತ್ರ ಸನ್ಧಿಕಾರ್ಯಾಭಾವೋ ವಾಕ್ಯೇ ಸಮ್ಹಿತಾಯಾ ಅನಿತ್ಯತ್ವಾತ್। ತಥೋಕ್ತಂ ‘ಪದೇಷು ಸಂಹಿತಾ ನಿತ್ಯಾನಿತ್ಯಾ ಧಾತೂಪಸರ್ಗಯೋಃ। ನಿತ್ಯಾ ಸಮಾಸೇ ವಾಕ್ಯೇ ತು ಸಾ ವಿವಕ್ಷಾಮಪೇಕ್ಷತೇ’ಇತಿ ||1.1.40||

ಅಗಸ್ತ್ಯವಚನಾಚ್ಚೈವ ಜಗ್ರಾಹೈನ್ದ್ರಂ ಶರಾಸನಮ್ ।ಖಡ್ಗಂ ಚ ಪರಮಪ್ರೀತಸ್ತೂಣೀ ಚಾಕ್ಷಯಸಾಯಕೌ ||1.1.41 ||

ಅಗಸ್ತ್ಯೇತಿ। ಅತ್ರ ರಾಮ ಇತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ।ರಾಮಃ ಪರಮಪ್ರೀತಃ ಸನ್। ಜಗದೇಕವೀರಸ್ಯ ಸ್ವಸ್ಯ ಸದೃಶಾಯುಧಜಾಲ- ಲಾಭಾದ್ಭೃಶಂ ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸನ್ ಅಗಸ್ತ್ಯವಚನಾದೇವ ನ ತು ಸ್ವಾಭ್ಯರ್ಥನಾತ್। ಐನ್ದ್ರಮಿನ್ದ್ರೇಣದತ್ತಂ“ತಸ್ಯೇದಮ್”ಇತಿ ಸಬನ್ಧಸಾಮಾನ್ಯೇsಣ್। ‘ದತ್ತೋಮಮ ಮಹೇನ್ದ್ರೇಣ’ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್। ಇದಂ ಶರಾಸನಾದಿತ್ರಯಸಾಧಾರಣಂ ವಿಶೇಷಣಮ್। ಶರಾ ಅಸ್ಯನ್ತೇ ಕ್ಷಿಪ್ಯನ್ತೇsನೇನೇತಿ ಶರಾಸನಂ ಧನುಃ ತಚ್ಚ। ಖಡ್ಗಂ ಚ ಅಕ್ಷಯಸಾಯಕೌ ಸಮರಸೀಮ್ನಿ ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿನಿಯೋಗೇsಪ್ಯಕ್ಷಯಶರೌ ತೂಣೀ ನಿಷಙ್ಗೌ ಜಗ್ರಾಹ ಸ್ವೀಕೃತವಾನ್। ವಚನಾಜ್ಜಗ್ರಾಹೇತ್ಯನೇನ ಖಡ್ಗಾದಿಕಮಗಸ್ತ್ಯೋ ನ ಸ್ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ಕಿನ್ತು ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾನಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ||1.1.41 ||

ವಸತಸ್ತಸ್ಯ ರಾಮಸ್ಯ ವನೇ ವನಚರೈಃ ಸಹ ।ಋಷಯೋsಭ್ಯಾಗಮನ್ಸರ್ವೇ ವಧಾಯಾಸುರರಕ್ಷಸಾಮ್|| 1.1.42 ||

ಸ ತೇಷಾಂ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ ರಾಕ್ಷಸಾನಾಂ ತದಾ ವನೇ || 1.1.43 ||

ಏವಂ ವಿರೋಧಿನಿರಸನಾನುಕೂಲ್ಯದರ್ಶನಲಬ್ಧಾವಸರಮುನಿಜನಾಮಭ್ಯರ್ಥನಮಾಹ—ವಸತಇತಿ । ವನೇ ಶರಭಙ್ಗವನೇ ತಸ್ಯ ವಸತಃ ತಸ್ಮಿನ್ವಸತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಷಷ್ಟೀಚೇತಿ ಯೋಗವಿಭಾಗಾತ್ “ಯಸ್ಯ ಚ ಭಾವೇ ನ ಭಾವಲಕ್ಷಣಮ್” ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಷಷ್ಠೀ। ಯದ್ವಾ ಷಷ್ಠ್ಯರ್ಥಸಂಬನ್ಧಸಾಮಾನ್ಯಸ್ಯ ಉಕ್ತವಿಶೇಷೇ ಪರ್ಯವಸಾನಂ। ‘ಶರಭಙ್ಗಾಶ್ರಮೇ ರಾಮಮಭಿಜಗ್ಮುಶ್ಚ ತಾಪಸಾ,’ಇತಿವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ಶರಭಙ್ಗವನ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಂ । ಸರ್ವೇ ವೈಖಾನಸವಾಲಖಿಲ್ಯಾದಯ ಋಷಯಃ ಶರಭಙ್ಗಾಶ್ರಮವಾಸಿನೋ ವನಚರೈಶ್ಚಿತ್ರಕೂಟಪಮ್ಪಾವನಪ್ರಭೃತಿವನವಾಸಿಭಿಃ ಸಹ। ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಪಮ್ಪಾವನನಿವಾಸಾನಾ –ಮನುಮನ್ದಾಕಿನೀಮಪಿ। ಚಿತ್ರಕೂಟಾಲಯಾನಾಂ ಚ ಕ್ರಿಯತೇ ಕದನಂ ಮಹತ್ ‘ಇತಿ। ಯದ್ವಾ ವನಚರೈಃ ಸಹ ವನೇ ವಸತಸ್ತಸ್ಯ।“ಷಷ್ಠೀ ಚಾನಾದರೇ” ಇತ್ಯನಾದರೇ ಷಷ್ಠೀ।ಸವಿಶೇಷಣೇಹಾತಿನ್ಯಾಯೇನ ತಸ್ಯ ವನೇ ವಾಸಮನಾದೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।ವಕ್ಷ್ಯತಿಹಿ ‘ತೇ ವಯಂ ಭವತಾ ರಕ್ಷ್ಯಾ ಭವದ್ವಿಷಯವಾಸಿನಃ। ನಗರಸ್ಥೋ ವನಸ್ಥೋ ವಾ ತ್ವಂ ನೋ ರಾಜಾ ಜನೇಶ್ವರ’ಇತಿ। ಯದಾ ವನೇ ವಸತಸ್ತಸ್ಯ ಸಮೀಪಮಿತ್ಯುಪಸ್ಕಾರ್ಯಮ್। ಆಸುರಾಣಿ ಅಸುರಪ್ರಕೃತೀನಿ ರಕ್ಷಾಂಸಿ। ಅನೇನ ‘ವಿಭೀಷಣಸ್ತು ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ ನ ತು ರಾಕ್ಷಸಚೇಷ್ಟಿತಃ’ಇತ್ಯುಕ್ತವಿಭೀಷಣವ್ಯಾವೃತ್ತಿಃ। ಯದ್ವಾ ಅಸುರಾಶ್ಚ ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಚೇತಿ ದ್ವನ್ದ್ವಃ। ಅಸುರಾಃ ಕಬನ್ಧಾದಯಃ। ತತ್ರ ದನುಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್। ಯದ್ವಾಅಸೂನ್ಪ್ರಾಣಾನ್ ಗೃಹ್ಣನ್ತಿಇತ್ಯಸುರಾಣಿ। ಅಸುರಾಣಿ ಚ ತಾನಿ ರಕ್ಷಾಂಸಿ ಚೇತಿ ಕರ್ಮಧಾರಯಃ।ತೇಷಾಂ ವಧಾಯ ವಧಂ ಕಾರಯಿತುಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯಿತುಂ ವಾ।“ಕ್ರಿಯಾರ್ಥೋಪಪದಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಥಾನಿನಃ” ಇತಿ ಚತುರ್ಥೀ। ಅಭ್ಯಾಗಮನ್ ಅಭಿಮುಖತಯಾ ಆಗತಾಃ।ನಹ್ಯಾಭಿಮುಖ್ಯಾದನ್ಯಚ್ಚರಣಾ- ಗತಿರ್ನಾಮಾಸ್ತಿ।ಸತ್ಸು ಕಾರ್ಯವತಾಂ ಪುಂಸಾಮಲಮೇವಾಗ್ರತಃಸ್ಥಿತಿಃ’।ಯದ್ವಾ ಅಸುರರಕ್ಷಸಾಂ ವನೇ ವಸತಸ್ತಸ್ಯಅಸುರರಕ್ಷಸಾಂ ವಧಾಯಾಭ್ಯಾಗಮನ್ನಿತ್ಯುಭಯತ್ರಾಪ್ಯನ್ವಯಃ। ಕಾಕಾಕ್ಷಿನ್ಯಾಯಾನ್ಮಧ್ಯಮಣಿನ್ಯಾಯಾದ್ವಾ|| 1.1.42 ||

ಮುನೀನಾಂ ದುರ್ದಶಾಮಾಲೋಕ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧಿನಿರಸನಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮಿತ್ಯಾಹ- ಸತೇಷಾಮಿತಿ। ಸ ರಾಮಃ ರಾಕ್ಷಸಾನಾಂ ವನೇ ದಣ್ಡಕಾರಣ್ಯೇ ತೇಷಾಮೃಷೀಣಾಂ ತಥಾ ಪ್ರತಿಶುಶ್ರಾವ।ಯಥಾ ತೈರರ್ಥಿತಂ ತಥಾ ಪ್ರತಿಜಜ್ಞೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ‘ಆಶ್ರವಃಸಙ್ಗರಃ ಸನ್ಧಾ ಪ್ರತಿಶ್ರವಃ ಸಂಶ್ರವಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚ’ಇತಿ ಹಲಾಯುಧಃ|| 1.1.43 ||

ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಶ್ಚ  ರಾಮೇಣ ವಧಃ ಸಂಯತಿ ರಕ್ಷಸಾಮ್  । ಋಷೀಣಾಮಗ್ನಿಕಲ್ಪಾನಾಂ ದಣ್ಡಕಾರಣ್ಯವಾಸಿನಾಮ್ || 1.1.44 ||

ಮುನಿಭಿರಾರ್ಥಿತೋ ರಾಮೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಶ್ಚ ಕೋsರ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ—ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಶ್ಚೇತಿ। ರಾಮೇಣ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೋರ್ಥಸ್ತುಅಗ್ನಿಕ- ಲ್ಪಾನಾಮೀಷನ್ನ್ಯೂನಮಗ್ನಿಸಾದೃಶ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಮ್ “ಈಷದಸಮಾಪ್ತೌ ಕಲ್ಪಬ್ದೇಶ್ಯದೇಶೀಯರಃ”ಇತಿ ಕಲ್ಪಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಅತ ಏವ ದಣ್ಡಕಾರಣ್ಯವಾಸೀನಾಮೃಷೀಣಾಮಿತ್ಯತ್ರ ಚತುರ್ಥ್ಯರ್ಥೇ ಷಷ್ಠೀ। ಸಂಯತಿ ಯುದ್ಧೇ ‘ಸಮುದಾಯಃ ಸ್ತ್ರಿಯಾಂ ಸಂಯತ್ ಸಮಿತ್ಯಾಜಿಸಮಿದ್ಯುಧಃ’ಇತ್ಯಮರಃ। ರಕ್ಷಸಾಂ ವಧಃ “ ಕರ್ತೃಕರ್ಮಣೋಃ ಕೃತಿ” ಇತಿ ಕರ್ಮಣ್ಯರ್ಥೇ ಷಷ್ಠೀ। ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತ್ವಿತಿ ಪಾಠೇ ಸಾಮಾನ್ಯೇ ನಪುಂಸಕಮ್। ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ವಸ್ತು ವಧ ಇತ್ಯರ್ಥಃ|| 1.1.44 ||

ತೇನ  ತತ್ರೈವ ವಸತಾ ಜನಸ್ಥಾನನಿವಾಸಿನೀ । ವಿರೂಪಿತಾ ಶೂರ್ಪಣಖಾ ರಾಕ್ಷಸೀ ಕಾಮರೂಪಿಣೀ ||1.1.45 ||

ಅಥ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಿರ್ವಾಹಬೀಜಮುಪಕ್ಷಿಪತಿ—ತೇನೇತಿ।ತತ್ರೈವ ಜನಸ್ಥಾನೇ ವಸತಾ ತೇನ ರಾಮೇಣ ಜನಸ್ಥಾನೇ ನಿವಸಿತೀತಿ ಜನಸ್ಥಾನನಿವಾಸಿನೀ “ ಸುಪ್ಯಜಾತೌ ಣಿನಿಸ್ತಾಚ್ಛೀಲ್ಯೇ” ಇತಿ ಣಿನಿ। ಕಾಮೇನೇಚ್ಛಯಾ ರೂಪಮಸ್ಯಾ ಅಸ್ತೀತಿ ಕಾಮರೂಪಿಣೀ। ಶೂರ್ಪತುಲ್ಯಾ ನಖಾ ಯಸ್ಯಾಃ ಸಾ ಶೂರ್ಪಣಖಾ “ಪೂರ್ವಪದಾತ್ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮಗಃ“ ಇತಿ ಣತ್ವಮ್ “ನಖಮುಖಾತ್ಸಂ -ಜ್ಞಾಯಾಮ್” ಇತಿ ಙೀಪಪ್ರತಿಷೇಧಃ। ಶೂರ್ಪಣಖಾಖ್ಯಾ ರಾಕ್ಷಸೀ ವಿರೂಪಿತಾ ಕರ್ಣನಾಸಿಕಾಚ್ಛೇದೇನ ವೈರೂಪ್ಯಂ ಪ್ರಾಪಿತಾ। ‘ರಾಮಸ್ಯ ದಕ್ಷಿಣೋ ಬಾಹುಃ’ಇತಿ ಲಕ್ಷ್ಮಣಸ್ಯ ರಾಮಬಾಹುತ್ವಾದ್ರಾಮಸ್ಯ ವಿರೂಪಕರಣಕರ್ತೃತ್ವೋಕ್ತಿಃ। ಶೂರ್ಪನಖೀತಿಪಾಠೇ ನ ಸಾ ಸಂಜ್ಞಾ|| 1.1.45 ||

ತತಃ ಶೂರ್ಪಣಖಾವಾಕ್ಯಾದುದ್ಯುಕ್ತಾನ್ಸರ್ವರಾಕ್ಷಸಾನ್ । ಖರಂ  ತ್ರಿಶಿರಸಂ ಚೈವ  ದೂಷಣಂ ಚೈವ  ರಾಕ್ಷಸಮ್||1.1.46 ||

ನಿಜಘಾನ ರಣೇ ರಾಮಸ್ತೇಷಾಂ ಚೈವ ಪದಾನುಗಾನ್। ತತಇತ್ಯಾದಿ । ಸಾರ್ದ್ಧಶ್ಲೋಕಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್। ತತಃ ಶೂರ್ಪಣಖಾವೈರೂಪ್ಯಕರಣಾನನ್ತರಂ  ಶೂರ್ಪಣಖಾವಾಕ್ಯಾದುದ್ಯುಕ್ತಾನ್ ಯುದ್ಧಾರ್ಥಂ ಸನ್ನದ್ಧಾನ್ ಸರ್ವರಾಕ್ಷಸಾನ್ ಚತುರ್ದಶಸಂಖ್ಯಾಕಪ್ರಧಾನರಾಕ್ಷಸಾನ್। ತೇಷ್ವಪಿ ಪ್ರಧಾನಂ ‘ಖರಂ ತ್ರಿಶಿರಸಂ ಚೈವ  ದೂಷಣಂ ಚೈವ ರಾಕ್ಷಸಮ್’ಚೈವೇತಿನಿಪಾತದ್ವಯಸಮುದಾಯಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ।||1.1.46 ||ತೇಷಾಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನಾಂ ರಾಕ್ಷಸಾನಾಂ ಖರಾದೀನಾಂ ಚ ಪದಾನುಗಾನ್ ಅನುಚರಾಂಶ್ಚರಣೇ ಯುದ್ಧೇ ನಿಜಘಾನ ಹತವಾನ್। ಯದ್ವಾ ಖರಾದೀನ್ ತೇಷಾಂ ಪದಾನುಗಾನ್ ಸರ್ವರಾಕ್ಷಸಾಂಶ್ಚ ನಿಜಘಾನೇತಿ ಯೋಜನಾ।

ವನೇ ತಸ್ಮಿನ್ನಿವಸತಾ ಜನಸ್ಥಾನನಿವಾಸಿನಾಮ್ । ರಕ್ಷಸಾಂ ನಿಹತಾನ್ಯಾಸನ್ಸಹಸ್ರಾಣಿ ಚತುರ್ದಶ ||1.1.47||

ಹತಾನ್ ರಾಕ್ಷಸಾನ್ ಪರಿಸಞ್ಚಷ್ಟೇ—ವನಇತಿ। ತಸ್ಮಿನ್ವನೇ ನಿವಸತಾ ರಾಮೇಣೇತ್ಯನೇನಾಸಹಾಯತ್ವಂ ದರ್ಶಿತಮ್।ಜನಸ್ಥಾನನಿವಾಸಿನಾಮಿತ್ಯನೇನಾರಣ್ಯವರ್ತಿತ್ವೇನಾತಿಘೋರತ್ವಮುಕ್ತಮ್। ರಕ್ಷಸಾಂ ಚತುರ್ದಶಸಹಸ್ರಾಣೀತಿ ಯೌಗಪದ್ಯಮುಕ್ತಮ್। ನಿಹತಾನೀತಿ ನಿಃಶೇಷತ್ವಮುಚ್ಯತೇ। ಸಹಸ್ರಾಣೀತಿ ಸಂಖ್ಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಯೋರಭೇದೇನ ನಿರ್ದೇಶಃ।

ಚತುರ್ದಶಸಂಖ್ಯಾಕಾನಿ ಸೈನ್ಯಾನಿ ವಾ|| 1.1.47||

ತತೋ ಜ್ಞಾತಿವಧಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ರಾವಣಃ ಕ್ರೋಧಮೂರ್ಛಿತಃ । ಸಹಾಯಂ ವರಯಾಮಾಸ ಮಾರೀಚಂ ನಾಮ ರಾಕ್ಷಸಮ್  || 1.1.48||

ಏವಂ ರಾಮಸ್ಯ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞತ್ವೇ ದರ್ಶಿತೇ ಸೀತಾಯಾಃ ಪುರುಷಕಾರತ್ವಂ ವಕ್ತುಂ ಬೀಜಮುಪಕ್ಷಿಪತಿ—ತತಇತಿ। ತತಃ ಖರಾದಿವಧಾನನ್ತರಂ ಜ್ಞಾತಿವಧಂ ಖರವಧಮ್। ಖರಸ್ಯ ಜ್ಞಾತಿತ್ವಂ ಸ್ವಮಾತೃಷ್ವಸುರ್ವಿಶ್ರವಸೋ ಜಾತತ್ವಾದಿತ್ಯಾರಣ್ಯ– ಪರ್ವಣಿ ವ್ಯಕ್ತಮ್। ಶ್ರುತ್ವಾ ಅಕಮ್ಪನಶೂರ್ಪಣಖಾಮುಖೇನ ಜ್ಞಾತ್ವಾ। ರಾವಣಃ ರೌತಿ ರಾವಯತೀತಿ ರಾವಣಃ। ವಕ್ಷ್ಯತ್ಯುತ್ತ-ರಕಾಣ್ಡೇ ‘ಯಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕತ್ರಯಂ ಹ್ಯೇತದ್ರವತೋ ಭಯಮಾಗತಮ್। ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ರಾವಣೋ ನಾಮ ನಾಮ್ನಾ ತೇನ ಭವಿಷ್ಯಸಿ’ ಇತಿ। ಯದ್ವಾ ವಿಶ್ರವಸೋsಪತ್ಯಂ ರಾವಣಃ ಶಿವಾದಿಗಣೇ ವಿಶ್ರವಸೋ ವಿಶ್ರವಣರವಣ ಇತಿ ಪಾಠಾದ್ರವಣಾದೇಶಃ ಅಣ್ ಚ। ಕ್ರೋಧಮೂರ್ಛಿತಃ ಕ್ರೋಧೇನ ಮೂರ್ಛಿತಃ ಮೂಢಃ‘ಮೂರ್ಛಿತೌ ಮೂಢಸೋಚ್ಛ್ರಯೌ ’ಇತಿ ವೈಜಯನ್ತೀ। ನಚಾಯಂ ಮೂರ್ಚ್ಛತೇರ್ನಿಷ್ಠಾ ಮೂರ್ತ್ತ ಇತಿ ತದ್ರೂಪತ್ವಾತ್। ಕಿನ್ತು ಮೂರ್ಚ್ಛಸ್ಯ ಸಂಜಾತೇತಿ ಮೂರ್ಛಿತಃ ತಾರಕಾದಿತ್ವಾದಿತಚ್। ಮಾರೀಚಂ ನಾಮ ರಾಕ್ಷಸಂ ಸಹಾಯಂ ವರಯಾಮಾಸ|| 1.1.48||

ವಾರ್ಯಮಾಣಃ ಸುಬಹುಶೋ ಮರೀಚೇನ  ಸ ರಾವಣಃ    । ನ ವಿರೋಧೋ ಬಲವತಾ ಕ್ಷಮೋ ರಾವಣ ತೇನ ತೇ    || 1.1.49 ||

ಅನಾದೃತ್ಯ ತು ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ರಾವಣಃ ಕಾಲಚೋದಿತಃ । ಜಗಾಮ   ಸಹಮಾರೀಚಸ್ತಸ್ಯಾಶ್ರಮಪದಂ ತದಾ    || 1.1.50 ||

ತೇನ ಮಾಯಾವಿನಾ  ದೂರಮಪವಾಹ್ಯ  ನೃಪಾತ್ಮಜೌ   ।  ಜಹಾರ ಭಾರ್ಯಾಂ ರಾಮಸ್ಯ ಗೃಧ್ರಂ ಹತ್ವಾ ಜಟಾಯುಷಮ್  || 1.1.51 ||

ವಾರ್ಯಮಾಣಇತಿ। ಅತ್ರಾನ್ತೇ ಇತಿಕರಣಂ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್। ಸ ರಾವಣಃ। ಹೇ ರಾವಣ!ತೇ ಬಲವತಾ ಖರಾದಿಷು ದೃಷ್ಟಾಪದಾನವತಾ। ಬಲೀಯಸಾ ತೇನ ರಾಮೇಣ ವಿರೋಧೋ ನ ಕ್ಷಮೋ ನ ಯುಕ್ತಃ।‘ಕ್ಷಮಸ್ತ್ರಿಷು ಹಿತೇ ಯೋಗ್ಯೇ ಯುಕ್ತೇ ಶ್ಕ್ತೌ ಪಟಾವಪಿ’ಇತಿ ಶಬ್ದರತ್ನಾಕರೇ। ಇತಿ ಸುಬಹುಶೋ ಮುಹುರ್ಮುಹುಃ ವಾರ್ಯಮಾಣೋsಭೂತ್||1.1.49|| ಅನಾದೃತ್ಯೇತಿ । ರಾವಣಃಕಾಲಚೋದಿತಃ ಕಾಲೇನ ಮೃತ್ಯುನಾ ಪ್ರೇರಿತಃ ಸನ್ ತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಮಾರೀಚವಾಕ್ಯಮನಾದೃತ್ಯ ಸಹಮಾರೀಚಃ ಮಾರೀಚಸಹಿತಃ। “ತೇನಸಹೇತಿ ತುಲ್ಯಯೋಗೇ” ಇತಿ ಸಮಾಸಃ।“ವೋಪಸರ್ಜನಸ್ಯ” ಇತಿ ಸಹ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಸಭಾವಾಭಾವಃ। ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕಾಲೇ ತಸ್ಯ ಖರದೂಷಣಾದಿಹನ್ತೃತ್ವೇನ ಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ರಾಮಸ್ಯ ಆಶ್ರಮಪದಮಾಶ್ರಮಸ್ಥಾನಮ್।‘ಪದಂವ್ಯವಸಿತತ್ರಾಣ– ಸ್ಥಾನಲಕ್ಷ್ಮಾಙ್ಘ್ರಿವಸ್ತುಷು ’ಇತ್ಯಮರಃ। ಜಗಾಮ ಪ್ರಾಪ|| 1.1.50||ತೇನೇತಿ।ಮಾಯಾವಿನಾ ಪ್ರಶಸ್ತಮೃಗಮಾಯಾವತಾ। “ಅಸ್ಮಾಯಾಮೇಧಾಸ್ರಜೋ ವಿನಿಃ” ಇತಿ ವಿನಿಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಲೋಭನೀಯವಿಚಿತ್ರಕನಕಮೃಗವೇಷಧಾರಿಣೇತ್ಯರ್ಥಃ।ತೇನ ಮಾರೀಚೇನ ಪ್ರಯೋಜ್ಯೇನ ನೃಪಾತ್ಮಜೌ ದಶರಥಪುತ್ರೌ ದೂರಂ ಯಥಾ ಭವತಿ ತಥಾ ಅಪವಾಹ್ಯ ಅಪಸಾರ್ಯದೃಶ್ಯಾದೃಶ್ಯತಯಾರಾಮಂರಾಮಸ್ವರತುಲ್ಯಸ್ವರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಮಣಂ ಚ ದೂರಂ ನಿಃಸಾರ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।ಮಧ್ಯೇ ಸೀತಾವಿಮೋಚನಾಯ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ಜಟಾಯುಷಂಜಟಾಯುರ್ನಾಮಕಂ ಗೃಧ್ರಂ ಹತ್ವಾ ಮರಣಪರ್ಯವಸಾಯಿನೀಂ ಹಿಂಸಾಂ ಕೃತ್ವಾ ರಾಮಸ್ಯ ಭಾರ್ಯಾಂ ನಿತ್ಯಾನಪಾಯಿನೀಂ ಸೀತಾಂ ಜಹಾರ ಹೃತವಾನ್। ಅತ್ರಾಸ್ಯಂ ವ್ಯಾದಾಯ ಸ್ವಪಿತೀತಿವದಪೂರ್ವಕಾಲೇ ಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಸೀತಾಂ ಹೃತ್ವಾ ಜಟಾಯುಷಂ ಜಘಾನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಮಾಯಾನಿರ್ಮಿತಾ ಸೀತೈವಾಪಹೃತಾ ಸ್ವಯಮಗ್ನಾವನ್ತರ್ಹಿತಾ ಅತ ಏವ ಮಾಯಾಸೀತಾಯಾಮಗ್ನಿಪ್ರವಿಷ್ಟಾಯಾಂ ನಿಜಸೀತಾಯಾ ಉತ್ಥಾನಂ ಯಥಾಕಥಞ್ಚಿಲ್ಲೋಕಾಪವಾದಾತ್ಪುನಃ ಸನ್ತ್ಯಾಗಶ್ಚೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾಹುಃ || 1.1.51 ||

ಗೃಧ್ರಂ ಚ ನಿಹತಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಹೃತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಚ ಮೈಥಿಲೀಮ್ ।ರಾಘವಃ ಶೋಕಸಂತಪ್ತೋ ವಿಲಲಾಪಾಕುಲೇನ್ದ್ರಿಯಃ ||1.1.52||

ಗೃಧ್ರಂಚೇತಿ । ಮೃಗರೂಪಮಾರೀಚಹನನಂ ಪರ್ಣಶಾಲಾಯಾಂ ಸೀತಾಯಾ ಅದರ್ಶನೇನ ತದನ್ವೇಷಣಂ ಚ ಚಕಾರೇಣ ಸಮುಞ್ಚೀಯತೇ। ನಿಹತಂ ಮುಮೂರ್ಷುಂ ಗೃಧ್ರಂ ಜಟಾಯುಷಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತದ್ವಚನಾನ್ಮೈಥಿಲೀಂ ಸೀತಾಂ ಹೃತಾಂ ರಾವಣೇನಾಪಹೃತಾಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ರಾಘವಃ ಶೋಕೇನ ಸಂತಪ್ತಃ ಸಮ್ಯಕ್ ತಪ್ತಃ ಸನ್ ಸೀತಾಯಾ ಅದರ್ಶನೇನ ತಪ್ತಃ ಜಟಾಯೋರ್ಮರಣೇನ ಸುತರಾಂ ತಪ್ತಃ। ಅತಏವ ವ್ಯಾಕುಲೇನ್ದ್ರಿಯಃ ಕಲುಷಿತಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಃ ಸನ್ ವಿಲಲಾಪ ಪರಿದೇವನಮಕರೋತ್।  ‘ವಿಲಲಾಪಃ ಪರಿದೇವನಮ್ ’ಇತ್ಯಮರಃ।‘ರಾಜ್ಯಾದ್ಭ್ರಂಶೋ ವನೇ ವಾಸಃ ಸೀತಾ ನಷ್ಟಾ ಹತೋ ದ್ವಿಜಃ।ಈದೃಶೀಯಂ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮೀರ್ನಿರ್ದಹೇದಪಿ ಪಾವಕಮ್’। ಅತ್ರ ರಾಘವಮೈಥಿಲೀಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಕುಲದ್ವಯಾವದ್ಯಕರಮಿದಮಪಹರಣಮಿತಿ ಶೋಕಾತಿಶಯಹೇತುರುಚ್ಯತೇ। ನನು ವಿಷ್ಣ್ವವತಾರಭೂತಸ್ಯಾಸ್ಯ ಕಥಂ ಶೋಕಮೋಹೌ ಸಮ್ಭವತ ಇತಿ। ಸಮ್ಭವತ ಏವ ಪುರುಷಧೌರೇಯಸ್ಯ। ಯದಿ ಹಿ ಲೋಕೋತ್ತರಗುಣವಿಶಿಷ್ಟವಸ್ತುವಿನಾಶೇsಪಿ ತೌ ನ ಸ್ಯಾತಾಂ ತರ್ಹಿ ಸ ಕಥಂ ಪುರುಷಧೌರೇಯಃ ಸ್ಯಾತ್। ತಚ್ಚ ಕಥಮತಿಸುನ್ದರಂ ಸ್ಯಾತ್। ತಯೋರುಭಯೋರ್ನಮಸ್ಕಾರ ಏವ ಸ್ಯಾತ್। ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ಮಹಾಪುರುಷಗುಣ್ಮಣಿವರ್ಣನಪ್ರಕರಣೇ ‘ವ್ಯಸನೇಷು ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ಭೃಶಂ ಭವತಿ ದುಃಖಿತಃ ‘ಇತಿ। ಮಾರುತಿಶ್ಚ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ದುಷ್ಕರಂ ಕೃತವಾನ್ರಾಮೋ ಹೀನೋ ಯದನಯಾ ಪ್ರಭುಃ। ಧಾರಯತ್ಯಾತ್ಮನೋ ದೇಹಂ ನ ಶೋಕೇನಾವಸೀದತಿ ’ಇತಿ||1.1.52||

ತತಸ್ತೇನೈವ ಶೋಕೇನ ಗೃಧ್ರಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ಜಟಾಯುಷಂ||1.1.53 ||

ಮಾರ್ಗಮಾಣೋ ವನೇ ಸೀತಾಂ ರಾಕ್ಷಸಂ ಸಂದದರ್ಶ ಹ  ।  ಕಬಂಧಂ ನಾಮ ರೂಪೇಣ ವಿಕೃತಂ  ಘೋರದರ್ಶನಮ್ || 1.1.54 ||

ತತಇತಿ।ಅರ್ದ್ಧತ್ರಯಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಂ। ತೇನೈವ ಶೋಕೇನ ಗೃಧ್ರಹನನಜನಿತೇನೈವ ಶೋಕೇನ ಸೀತಾಪಹರಣಜಶೋಕಾದಪ್ಯಧಿ -ಕೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ| ತತಃ ವ್ಯಾಪ್ತೋ ರಾಮಃ ಗೃಧ್ರಂ ತಿರ್ಯಗ್ವಿಶೇಷಮಪಿ ಜಟಾಯುಷಂ ಪಿತೃಸಖತ್ವಾತ್ ಶೇಷಿಕಾರ್ಯಾಯ ತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಣತ್ವಾಚ್ಚ ದಜ್ಧ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಮೇಧೇನ ಸಂಸ್ಕೃತ್ಯ। ‘ಯತ್ತು ಪ್ರೇತಸ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಕಥಯನ್ತಿ ದ್ವಿಜಾತಯಃ। ತತ್ಸ್ವರ್ಗಗಮನಂ ತಸ್ಯ ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ರಾಮೋ ಜಜಾಪ ಹ’ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ ಮುಕ್ತತ್ಯಕ್ತಶರೀರತ್ವಾಚ್ಚೇದಂ ಬ್ರಹ್ಮಮೇಧಮರ್ಹತೀತಿ। ತಥೋಕ್ತಂ ನೃಸಿಂಹಪುರಾಣೇ ‘ಮತ್ಕೃತೇ ನಿಧನಂ ಯಸ್ಮಾತ್ತ್ವಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮ। ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ಮತ್ಪ್ರಸಾದೇನ ವಿಷ್ಣುಲೋ- ಕಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ’ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತಶ್ಚೋಕ್ತಮ್। ಯಥಾಗ್ನೇಯೇ‘ವಿಷ್ಣೋಃ ಕಾರ್ಯಂ ಸಮುದ್ದಿಶ್ಯದೇಹತ್ಯಾಗೋ  ಯತಃ ಕೃತಃ । ತತೋ ವೈಕುಣ್ಠಮಾಸಾದ್ಯ  ಮುಕ್ತೋ ಭವತಿ ಮಾನವಃ’ ಇತಿ । ಆಶ್ವಮೇಧಿಕೇ ಚ ‘ಪ್ರಾಣಾಂಸ್ತ್ಯಜತಿ ಯೋ ಮರ್ತ್ತ್ಯೋ ಮಾಂ ಪ್ರಪನ್ನೋsಪಿ ಮತ್ಕೃತೇ। ಬಾಲಸೂರ್ಯಪ್ರ್ಕಾಶೇನ ವ್ರಜೇದ್ಯಾನೇನ ಮದ್ಗೃಹಮ್’ಇತಿ। ಅತ್ರಾಪಿ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಯಾ ಗತಿರ್ಯಜ್ಞಶೀಲಾನಾಮಾಹಿತಾಗ್ನೇಶ್ಚ ಯಾ ಗತಿಃ। ಅಪರಾವರ್ತಿನಾಂ ಯಾ ಚ ಯಾ ಚ ಭೂಮಿಪ್ರದಾಯಿನಾಮ್। ಮಯಾ ತ್ವಂ ಸಮನುಜ್ಞಾತೋ ಗಚ್ಛ ಲೋಕಾನನುತ್ತಮಾನ್ ’ಇತಿ। ಅತ್ರಾಪರಾ ವೃತ್ತಿರ್ನ ಚ ಪುನರಾವರ್ತತೇ ಇತ್ಯುಕ್ತಾ ಮುಕ್ತಿರೇವ। ನ ತು ಯುದ್ಧೇ ಅಪಲಾಯನಮ್। ತತ್ಫಲಸ್ಯ ಸ್ವತಃಸಿದ್ಧತ್ವೇನ ತದನುಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾಭಾವಾತ್ । ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಾಭಾವೇ ಸುಕೃತಫಲಸ್ಯಾನುತ್ಪತ್ಯಾ ತತ್ಕರಣೇನ ತದನುಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಮೇವೇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್। ತಿರಶ್ಚೋ ಯಜ್ಞಾನಧಿಕಾರೇಣ ತಸ್ಯ ತದಭಾವೇನ ತಸ್ಯ ತದನುಗ್ರಾಹ್ಯತ್ವಾತ್। ಅಙ್ಗಿಫಲಸ್ಯೈವಾಙ್ಗಫಲತ್ವೇನ ಉಪಾಸನಾಙ್ಗಾನಾಂ ಯಜ್ಞದಾನಾದೀನಾಮಪಿ ಮುಕ್ತಿರೇವ ಫಲಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಯಾ ಗತಿರ್ಯಜ್ಞಶೀಲಾನಾಮಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್। ಯದ್ವಾ “ಇಮಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ಕಾಮಾನ್ನೀಕಾಮ- ರೂಪ್ಯನುಸಂಚರನ್” ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಮುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಸಂಚಾರಸಂಭವಾದ್ಯಾ ಗತಿರಿತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಂ ಕ್ರಮಮುಕ್ತಿಪರಮಿದಂ ವಚನಮ್। ನನು ‘ಆತ್ಮಾನಂ ಮಾನುಷಂ ಮನ್ಯೇ ’ಇತಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಂ ಭಾವಯತಃ ಕಥಂ ಪರತ್ವಾಸಾಧಾರಣಚಿಹ್ನಂ ಮೋಕ್ಷಪ್ರದತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇನ್ನ। ಸತ್ಯೇನ ಲೋಕಾನ್ ಜಯತೀತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಲೋಕಜಯಸ್ಯ ಮಾನುಷತ್ವೇಪ್ಯವಿರೋಧಾತ್।ಏನಂ ಜಟಾಯುಷಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ವನೇ ತಾಂ ಸೀತಾಂ ಮಾರ್ಗಮಾಣಃ ಅನ್ವೇಷಣಂ ಕುರ್ವನ್। ಮಾರ್ಗ-ಅನ್ವೇಷಣ ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋಃ ಶಾನಚ್। “ ಆಧೃಷಾದ್ವಾ ” ಇತಿ ವಿಕಲ್ಪಾಣ್ಣಿಜಭಾವಃ। ರೂಪೇಣ ಶರೀರೇಣ ವಿಕೃತಂ ವಿಕಾರಯುಕ್ತಮ್। “ ಯೇನಾಙ್ಗವಿಕಾರಃ ” ಇತಿ ತೃತೀಯಾ। ಕುಕ್ಷಿನಿಕ್ಷಿಪ್ತಮಸ್ತಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ಯಪ್ಯಯಂ ದಾನವ ಏವ ತಥಾಪಿ ರಾಕ್ಷಸಪ್ರಕೃತಿತ್ವಾತ್ತಥೋಕ್ತಮಿತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ || 1.1.54||

ತಂ ನಿಹತ್ಯ ಮಹಾಬಾಹುರ್ದದಾಹ ಸ್ವರ್ಗತಶ್ಚ ಸಃ । ಸ ಚಾಸ್ಯ ಕಥಯಾಮಾಸ ಶಬರೀಂ ಧರ್ಮಚಾರಿಣೀಂ || 1.1.55 ||

ಶ್ರಮಣಾಂ  ಧರ್ಮನಿಪುಣಾಮಧಿಗಚ್ಛೇತಿ ರಾಘವ । ತಮಿತಿ। ಮಹಾಬಾಹುಃ ಕಬನ್ಧಭುಜನಿಕರ್ತನಕ್ಷಮಭುಜೋ ರಾಮಃ ತಂ ಕಬನ್ಧಂ ನಿಹತ್ಯ ತತ್ಪ್ರಾರ್ಥನಯಾ ದದಾಹ ದಗ್ಧವಾನ್।ಸ ಚ ಕಬನ್ಧೋದಾಹೇನೇ ಹೇತುನಾ ಸ್ವಃ ಸ್ವರ್ಗಂ ಗತಃ।ಇದಮರ್ಧಮೇಕಂ ವಾಕ್ಯಮ್। ಸಚೇತಿ।ಸ ಸ್ವರ್ಗಂ ಗಚ್ಛನ್ ಕಬನ್ಧೋsಪಿ ಅಸ್ಯ ಉಪಕಾರಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಕ್ಷಣಮಾಕಾಶೇ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಧರ್ಮಚಾರಿಣೀಂ ಗುರುಶುಶ್ರೂಷಾದಿಧರ್ಮಾಚರಣಶೀಲಾಮ್। ಆಚಾರ್ಯಾಭಿಮಾನರೂಪಚರಮಪರ್ವನಿಷ್ಠಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ;‘ಪಾದಮೂಲಂಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ ಯಾನಹಂಪರ್ಯಚಾರಿಷಮ್’ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್। ಧರ್ಮೇ ಅತಿಥಿಸತ್ಕಾರರೂಪೇ ನಿಪುಣಾಂ ಸಮರ್ಥಾಂ ಧರ್ಮಸೂಕ್ಷ್ಮಜ್ಞಾಮಿತ್ಯರ್ಥಃ।ರಾಮಃ ಸಮಾಗಮಿಷ್ಯತೀತಿ ಸ್ವಾದೂನಿ ಫಲಾ– ನ್ಯಾಸ್ವಾದ್ಯಾಸ್ವಾದ್ಯ ಪರೀಕ್ಷ್ಯ ನಿಕ್ಷಿಪ್ತವತೀ ಫಲಾನೀತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ। ಶ್ರಮಣೀಂ ಪರಿವ್ರಾಜಿಕಾಮ್|| 1.1.55 ||‘ಚತುರ್ಥಮಾಶ್ರಮಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಶ್ರಮಣೀ ನಾಮ ತೇ ಸ್ಮೃತಾ’ಇತಿಸ್ಮರಣಾತ್। ಶಬರೀಮಿತಿ। ಶಬರೀಂ ವಿಲೋಮಸ್ತ್ರಿಯಮ್। ತದುಕ್ತಂ ನಾರದೀಯೇ ‘ನೃಪಾಣಾಂ ವೈಶ್ಯತೋ ಜಾತಃ ಶಬರಃ ಪರಿಕೀರ್ತ್ತಿತಃ। ಮಧೂನಿ ವೃಕ್ಷಾದಾನೀಯ ವಿಕ್ರೀಣೀತೇ ಸ್ವವೃತ್ತಯೇ’ಇತಿ। “ ಜಾತೇರಸ್ತ್ರೀವಿಷಯಾತ್”ಇತಿಙೀಪ್। ಅಭಿಗಚ್ಛ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಗಚ್ಛೇತಿ ರಾಘವಂ ಕಥಯಾಮಾಸ। ರಾಘವ ಇತಿ ಪಾಠೇ ತಸ್ಯೋತ್ತರಶ್ಲೋಕೇನಾನ್ವಯಃ। ರಾಘವೇತಿ ಪಾಠೇ ಹೇ ರಾಘವ ! ಶಬರೀಮಭಿಗಚ್ಛೇತಿ ಅಸ್ಯ ರಾಮಸ್ಯ ಕಥಯಾಮಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಅತ್ರ ಭಾಗವತಭಕ್ತಿಮಹಿಮ್ನಾ ಹೀನಜಾತೇರಪ್ಯಭಿಗನ್ತವ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್||

ಸೋsಭ್ಯಗಚ್ಛನ್ಮಹಾತೇಜಾಃ  ಶಬರೀಂ ಶತ್ರುಸೂದನಃ|| 1.1.56 ||

ಶಬರ್ಯಾ ಪೂಜಿತಃ ಸಮ್ಯಗ್ರಾಮೋ ದಶರಥಾತ್ಮಜಃ ।ಸಇತಿ । ಮಹಾತೇಜಾಃ ಚರಮಪರ್ವನಿಷ್ಠಜನಲಿಪ್ಸಯಾತಿಸಂತುಷ್ಟಃ ಸ ರಾಘವಃ ಶತ್ರುಸೂದನಃ। ‘ಗಮಿಷ್ಯಾಮ್ಯಕ್ಷಯಾಂಲ್ಲೋಕಾನ್ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾದರಿನ್ದಮ ’ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರತಿಬನ್ಧಕನಿವರ್ತಕಃ।“ಸಾತ್ಪದಾದ್ಯೋಃ” ಇತಿಷತ್ವಾಭಾವಃ। ಶಬರೀಂ ನೀಚತ್ವಸೀಮಾಭೂಮಿಭೃತಾಮಭ್ಯಗಚ್ಛದಿತಿ ಸೌಶೀಲ್ಯಾತಿಶಯೋಕ್ತಿಃ||1.1.56||  ದಶರಥಾತ್ಮಜಃ ರಾಮಃ ಶಬರ್ಯಾ ಸಮ್ಯಕ್ ಪೂಜಿತಃ।ಷಷ್ಟಿವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ ವನ್ಧ್ಯಸ್ಯ ದಶರಥಸ್ಯ ಪ್ರಸಾದೇsತ್ಯನ್ತಾದರಕೃತಭೋಜನಾದಪ್ಯತಿ- ಶಯಿತಂ ತತ್ಕಾಲಮಾತ್ರಸಮಾಗತ–ಶಬರೀಸಮರ್ಪಿತಮೃಷ್ಟಾನ್ನಮಿತಿ ಭಾವಃ। ಶರಭಙ್ಗಾದಿಭಿರಗಸ್ತ್ಯಾನ್ತೈಃ ಕೃತಂ ಪೂಜಾಮಾತ್ರಮ್। ಶಬರ್ಯಾ ಕೃತಂ ತು ಸಮ್ಯಕ್ ಪೂಜನಮ್। ತಸ್ಯಾಶ್ಚರಮಪರ್ವ–ನಿಷ್ಠತ್ವಾದಿತಿ ಭಾವಃ। ಉಕ್ತಂ ಹಿ ‘ಮಮ ಭಕ್ತಭಕ್ತೇಷು ಪ್ರೀತಿರಭ್ಯಧಿಕಾ ಭವೇತ್ ’ಇತಿ। ಯದ್ವಾ ಸಮ್ಯಕ್ ಪೂಜನಂ ಪರೀಕ್ಷಿತರಸೈಃ ಫಲೈರ್ಭೋಜನಮ್। ಪೂಜಿತ ಇತ್ಯತ್ರ “ ಮತಿಬುದ್ಧಿಪೂಜಾರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ” ಇತಿವರ್ತ್ತಮಾನೇ ಕ್ತಃ।  ತಥಾ ಚ ಶಬರ್ಯೇತ್ಯತ್ರ “ ಕ್ತಸ್ಯ ಚ ವರ್ತ್ತಮಾನೇ ” ಇತಿ ಕಥಂ ನ ಷಷ್ಠೀತಿ ಚೇತ್। ಅತ್ರ ಕೇಚಿದಾಹುಃ ಆರ್ಷಃ ಷಷ್ಠ್ಯಭಾವ ಇತಿ। ಅನ್ಯೇ ತು ನಾಯಂ ವರ್ತ್ತಮಾನೇ ಕ್ತಃ ಕಿನ್ತು ಭೂತೇ। ತದ್ಯೋಗೇ ಚ “ ನ ಲೋಕಾವ್ಯಯ ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಷಷ್ಠೀಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ತೃತೀಯೈವೇತಿ। ವಸ್ತುತಃ ಪೂಜಾಸ್ಯ ಸಂಜಾತೇತಿ ಪೂಜಿತಃ। ತಾರಕಾದಿತ್ವಾದಿತಚ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಅನೇನ ತೃತೀಯಾ ಭವತ್ಯೇವ||

ಪಮ್ಪಾತೀರೇ ಹನುಮತಾ ಸಙ್ಗತೋ ವಾನರೇಣ ಹ ||1.1.57||

ಹನುಮದ್ವಚನಾಚ್ಚೈವ ಸುಗ್ರೀವೇಣ ಸಮಾಗತಃ  । ಏವಂ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞತ್ವಪ್ರಧಾನಮಾರಣ್ಯಕಾಣ್ಡಚರಿತಂ ಸಂಗೃಹ್ಯ ಮಿತ್ರಕಾರ್ಯನಿರ್ವಾಹಕತ್ವಪರಾಂ ಕಿಷ್ಕಿನ್ಧಾಕಾಣ್ಡಕಥಾಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ-ಪಮ್ಪೇತಿ। ಪಮ್ಪಾ ನಾಮ ಪದ್ಮಸರಃ ತಸ್ಯಾಸ್ತೀರೇ ತಟಕಾನನೈತ್ಯುದ್ದೀಪಕಸಂನಿಧಾನೋಕ್ತಿಃ। ಹನುಮತಾ ಪ್ರಶಸ್ತಹನುನಾ। ವೀರಕಿಣಾಙ್ಕಿತಮುಖೇನೇತ್ಯರ್ಥಃ। ವಾನರೇಣ ಸಂಗತಃ ಸಂಯುಕ್ತೋ ರಾಮ ಇತಿ ಶೇಷಃ। ಹೇತಿ ಹರ್ಷೇ|| 1.1.57||

ವಿರಹಿಜನಪ್ರಾಣಾಪಹಾರಿಣಿ ಪಮ್ಪೋಪವನೇ ಸ್ವಕಾಮಿನೀಘಟಕಸಮಾಗಮೋsಯಂ ಚೌರೈರ್ವನೇsಪಹೃತ-  ಸರ್ವಸ್ವಸ್ಯ ಸ್ವಜನ-ಮುಖಾವಲೋಕನವದತೀವಾಶ್ವಾಸನಮಿತಿ ಮುನೇರ್ಹರ್ಷಃ। ಹನುಮತಾ ಕಾ ಗತಿರಿಹೇದಾನೀಮಿತಿ ಅತಿಮಾತ್ರಪರ್ಯಾಕುಲತಾದಶಾಯಾಂ ವಿಜಯಕಿಣಾಙ್ಕಿತವದನವತಾ ಪುರುಷೇಣ ಸಙ್ಗಮೋ ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಸಂಜಾತಃ। ವನರೇಣೇತಿ ವಿಶೇಷಣೇನರಾವಣವತ್ಸಂನ್ಯಾಸಿವೇಷರಹಿತತಯಾ ಸ್ವವೇಷೇಣ ಸಮಾಗಮಾದಾಶ್ವಸನೀಯತಾ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ। ಹನುಮತ್ವಚನಾತ್ಸುಗ್ರೀವೇಣ ಸಮಾಗತಃ। ಚೈವೇತಿ ನಿಪಾತಸಮುದಾಯಃಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ। ಅನುಕೂಲಪುರುಷಕಾರ- ಲಾಭಾದುಚಿತಮಿತ್ರಲಾಭೋ ಜಾತ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಸುಗ್ರೀವಾಯ ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ಶಂಸದ್ರಾಮೋ ಮಹಾಬಲಃ||1.1.58||

ಆದಿತಸ್ತದ್ಯಥಾ ವೃತ್ತಂ ಸೀತಾಯಾಶ್ಚ ವಿಶೇಷತಃ ||ಅಥ ಸಖ್ಯಹೇತುಂ ರಹಸ್ಯೋದ್ಭೇದಂ ದರ್ಶಯತಿ-ಸುಗ್ರೀವಾಯೇತಿ। ಮಹಾಬಲ ಇತ್ಯನೇನ ವೃತ್ತಸ್ಮರಣಕಾಲಿಕಕಾತರ್ಯ- ಗೋಪನಹೇತುರ್ಧೈರ್ಯಮುಚ್ಯತೇ। ರಾಮ ಆದಿತಹ ಜನ್ಮನ ಆರಭ್ಯ ತತ್ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸರ್ವಂ ವೃತ್ತಂ ಸುಗ್ರೀವಾಯ ಶಂಸತ್। ಅನಿತ್ಯಮಾಗಮಶಾಸನಮಿತ್ಯಡಭಾವಃ||1.1.58|| ಅಕಥಯದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಸೀತಾಯಾಃ ತದ್ವೃತ್ತಂ ಚ ರಾವಣಹೃತತ್ವಾದಿಕಂ ಯಥಾವೃತ್ತಂ ವೃತ್ತಮನತಿಕ್ರಮ್ಯ। ಪದಾರ್ಥಾನತಿವೃತ್ತಾವವ್ಯಯೀಭಾವಃ। ತದನ್ವೇಷಣಸ್ಯಾವಶ್ಯಕರ್ತ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಶೇಷೇಣಾಶಂಸತ್||

ಸುಗ್ರೀವಶ್ಚಾಪಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ರಾಮಸ್ಯ ವಾನರಃ ||1.1.59||

ಚಕಾರ ಸಖ್ಯಂ ರಾಮೇಣ ಪ್ರೀತಸ್ಚೈವಾಗ್ನಿಸಾಕ್ಷಿಕಮ್|| ಸುಗ್ರೀವಇತಿ। ಚಾಪೀತಿ ನಿಪಾತಸಮುದಾಯಃ ಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ। ವಾನರಃ ಸುಗ್ರೀವೋsಪಿ ರಾಮಸ್ಯ ಸಂಬನ್ಧಿ ತತ್ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ವೃತ್ತಾನ್ತಂ ಶ್ರುತ್ವಾ ಪ್ರೀತಃ ರಾಮಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಜನಾಪೇಕ್ಷಿತತ್ವಾನ್ಮಾಮಕಮಪಿ ಪ್ರಯೋಜನಂ ನಿರ್ವರ್ತ್ತಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಸಂತುಷ್ಟಃ ಸನ್||1.1.59|| ಅಗ್ನಿಃ ಸಾಕ್ಷೀ ಸಾಕ್ಷಾದ್ರಷ್ಟಾಯಸ್ಯ ತದಗ್ನಿಸಾಕ್ಷಿಕಮ್। “ ಶೇಷಾದ್ವಿಭಾಷಾ ” ಇತಿ ಕಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ರಾಮೇಣ ಸಖ್ಯಂ ಸಖಿತ್ವಮ್ ।“ ಸಖ್ಯುರ್ಯಃ”ಇತಿ ಭಾವಾರ್ಥೇ ಯಪ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಚಕಾರ ಕೃತವಾನ್। ವಾನರರಾಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ಸಖ್ಯಸ್ಯಾಸದೃಶತ್ವಂ। ವ್ಯಞ್ಜಿತಂ ತೇನ ಚ ರಾಮಸ್ಯ ಸೌಶೀಲ್ಯಾತಿಶಯೋ ವ್ಯಜ್ಯತೇ।ಗುಹಸ್ಯ ಹೀನಮನುಷ್ಯಜಾತಿತಯಾ ತತ್ಸಖ್ಯಂ ಸೌಶೀಲ್ಯಹೇತುಃ। ತತ್ರಾಪಿ ಸ್ತ್ರೀತ್ವೇನ ಶಬರ್ಯಭಿಗಮನಂ ತತಸ್ತರಾಂ ಸೌಶೀಲ್ಯಂ ಸುಗ್ರೀವಸ್ಯ ತಿರ್ಯಕ್ತ್ವೇನ ತತಸ್ತಮಾಮ್ ಸೌಶೀಲ್ಯಮಿತಿ ಭಾವಃ।

ತತೋ   ವಾನರರಾಜೇನ ವೈರಾನುಕಥನಂ  ಪ್ರತಿ  ||1.1.60||

ರಾಮಾಯಾವೇದಿತಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರಣಯಾದ್ದುಃಖಿತೇನ ಚ  ।ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಚ ರಾಮೇಣ ತಥಾ ವಾಲಿವಧಂ ಪ್ರತಿ ||1.1.61||

ವಾಲಿನಶ್ಚ ಬಲಂ ತತ್ರ ಕಥಯಾಮಾಸ ವಾನರಃ । ತತಇತಿ । ತತಃ ಸಖ್ಯಕರಣಾನನ್ತರಂ ದುಃಖಿತೇನ  ಪರಮಸುಹೃದ್ಭೂತರಾಮಸನ್ನಿಧಾನಾದುದ್ಬುದ್ಧಪೂರ್ವವೃತ್ತಾನ್ತತಯಾ ಬಾಷ್ಪಂ ಮುಞ್ಚತೇತ್ಯರ್ಥಃ। ವಾನರರಾಜೇನ ಸುಗ್ರೀವೇಣ। “ ಕರ್ತೃಕರಣಯೋಸ್ತೃತೀಯ ”ಇತಿ ಕರ್ತರಿ ತೃತೀಯಾ। ವೈರಸ್ಯ ವಾಲಿವಿರೋಧಸ್ಯಾನುಕಥನಮನುಕೂಲಕಥನಮ್ । ಪ್ರಶ್ನಾನುಕೂಲಮುತ್ತರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ವಾಲಿನಾ ಸಹ  ತವ  ಕುತೋ ವೈರಮಾಸೀದಿತ್ಯೇವಂ ಪ್ರಭಃ। ತಂ ಪ್ರತಿ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ರಹಸ್ಯಪ್ರಕಾಶರೂಪಂ ಪ್ರಣ್ಯಾತ್ಸ್ನೇಹಾದ್ವಿಸ್ರಮ್ಭಾದ್ವಾ ।         ‘ಪ್ರಣಯಾಸ್ತ್ವಮೀ ।ವಿಸ್ರಮ್ಭಯಾಞ್ಚಾಪ್ರೇಮಾಣಃ ’ಇತ್ಯಮರಃ। ರಾಮಾಯಾವೇದಿತಮಾಸಮನ್ತಾದುಕ್ತಮ್ । ಕಾರ್ತ್ಸ್ನ್ಯೇನೋಕ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಚೇತಿ। ಚಶಬ್ದೋ ಭಿನ್ನಕ್ರಮಃ। ರಾಮೇಣ ಚ ತದಾ ಆವೇದನಾನನ್ತರಕಾಲೇ ವಾಲಿವಧಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಮ್। ವಾಲಿವಧಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಕೃತೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಭಾವೇ ಕ್ತಃ||1.1.61||

ವಾನರಃ ಸುಗ್ರೀವಶ್ಚ ತತ್ರ ಋಷ್ಯಮೂಕೇ ವಾಲಿನೋ ಬಲಮ್। ‘ಸಮುದ್ರಾತ್ಪಶ್ಚಿಮಾತ್ಪೂರ್ವಂ ದಕ್ಷಿಣಾದಪಿ ಚೋತ್ತರಮ್। ಕಾಮತ್ಯನುದಿತೇ ಸೂರ್ಯೇ ವಾಲೀ ವ್ಯಪಗತಕ್ಲಮಃ’ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಂ ಬಲಮುತ್ಸಾಹವರ್ದ್ಧನಾಯ ಕಥಯಾಮಾಸ।

ಸುಗ್ರೀವಃ ಶಙ್ಕಿತಶ್ಚಾಸೀನ್ನಿತ್ಯಂ ವೀರ್ಯೇಣ ರಘವೇ ||1.1.62||

ಸುಗ್ರೀವಇತಿ।ಸುಗ್ರೀವೋ ರಾಘವೇ ವಿಷಯೇ ವೀರ್ಯೇಣ ಹೇತುನಾ ನಿತ್ಯಂ ದರ್ಶ್ನಾದಾರಭ್ಯ ಸಾಲಭೇದನಪರ್ಯನ್ತಂ ಮುಹುರ್ಮುಹುರಾಶಙ್ಕಿತ ಆಸೀಚ್ಚ। ಅಯಂ ವಾಲಿತುಲ್ಯವೀರ್ಯೋ ನವೇತಿ ಶಙ್ಕಿತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನಿತ್ಯಶಬ್ದಸ್ಯ ವೀಪ್ಸಾಪರತ್ವಂ ಮಹಾಭಾಷ್ಯೇ  “ನಿತ್ಯಪ್ರಹಸಿತೋ ನಿತ್ಯಪ್ರಜಲ್ಪಿತ” ಇತಿ। “ಮತಿಬುದ್ಧಿ” ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೇ ಶಙ್ಕಿತಾದಯೋಪ್ಯರ್ಥಸಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಸೂಚನಾತ್ ಕರ್ತ್ತರಿ ನಿಷ್ಠಾ||1.1.62||

ರಾಘವಪ್ರತ್ಯಯಯಾರ್ಥಂ ತು ದುನ್ದುಭೇಃ ಕಾಯಮುತ್ತಮಮ್ । ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ಸುಗ್ರೀವೋ ಮಹಾಪರ್ವತಸಂನಿಭಮ್ ||1.1.63||

ರಾಘವೇತಿ । ತುಶಬ್ದೋ ವಿಶೇಷವಾಚೀ। ನ ಕೇವಲಂ ಶಙ್ಕಿತೋsಭೂತ್। ಕಿನ್ತು ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಮನ್ಯದ್ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ಚೇತ್ಯರ್ಥಃ। ರಾಘವಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಂ ರಾಮವಿಷಯಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮ್। ರಾಮಬಲವಿಜ್ಞಾನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ರಾಮವಿಷಯವಿಶ್ವಾಸಜನನಾರ್ಥಮಿತಿ ವಾ। ‘ಪ್ರತ್ಯಯೋಧೀನಶಪಥಜ್ಞಾನವಿಶ್ವಸಹೇತುಷು’ಇತ್ಯಮರಃ। ದುನ್ದುಭೇಃ ದುನ್ದುಭ್ಯಾಖ್ಯಸ್ಯ ವಾಲಿಹತಸ್ಯಾಸುರಸ್ಯ ಉತ್ತಮಮಶಿಥಿಲಮತಏವ ಮಹಾಪರ್ವತಸನ್ನಿಭಮ್। ಉತ್ತಮಮುನ್ನತಂ ವಾ ಕಾಯಂ ಕಾಯಾಕಾರಾಸ್ಥಿ ದರ್ಶಯಾಮಾಸ। ರಾಮಾಯೇತಿ ಶೇಷಃ। ವಾಲೀ ಏತದಸ್ಥಿಪಾದಾಗ್ರೇsನ್ಯಸ್ಯ ಊರ್ಧ್ವಂ ಕ್ಷಿಪತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ದರ್ಶಯಾಮಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.63||

ಉತ್ಸ್ಮಯಿತ್ವಾ ಮಹಾಬಾಹುಃ ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ಚಾಸ್ಥಿ ಮಹಾಬಲಃ ।ಪಾದಾಙ್ಗುಷ್ಠೇನ  ಚಿಕ್ಷೇಪ  ಸಮ್ಪೂರ್ಣಂ  ದಶಯೋಜನಮ್  ||1.1.64||

ಉತ್ಸ್ಮಯಿತ್ವೇತಿ । ಮಹಾಬಲಃ ಅಪರಿಮೇಯಬಲಃ। ಮಹಾಬಾಹುಃ ಬಲಾನುಗುಣಕಾರ್ಯಕರಣಸಮರ್ಥಭುಜಃ ರಾಮಃ ಅಸ್ಥಿ ಪ್ರೇಕ್ಷ್ಯ ಉತ್ಸ್ಮಯಿತ್ವಾ ಕಿಯನ್ಮಾತ್ರಮೇತದಿತ್ಯನಾದೃತ್ಯ ಸ್ಮಿತ್ವಾ। ಇಡಾರ್ಷಃ। ಪಾದಾಙ್ಗುಷ್ಠೇನ ಸಮ್ಪೂರ್ಣಮನ್ಯೂನಂ ದಶಯೋಜನಮ್। ಪಾತ್ರಾದಿತ್ವಾತ್ಸಮಾಹಾರೇ ಡೀಬಭಾವಃ। ಅತ್ಯನ್ತಸಂಯೋಗೇ ದ್ವಿತೀಯಾ। ಉಚ್ಚಿಕ್ಷೇಪ ಉದ್ಯಮ್ಯ ಚಿಕ್ಷೇಪ ।  “ ವ್ಯವಹಿತಾಶ್ಚ ” ಇತಿ ಉಪಸರ್ಗಸ್ಯ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಯೋಗಃ। ವಾಲಿನಾ ಪಾದೇನ ಕ್ಷಿಪ್ತಮ್। ರಾಮೇಣ ತು ಪಾದಾಙ್ಗುಷ್ಠೇನ ಉತ್ಕ್ಷಿಪ್ಯತೇ। ತೇನ ದ್ವೇ ಧ್ನುಃಶತೇ। ಅನೇನ ದಶಯೋಜನಮಿತಿ ವಿಶೇಷಃ||1.1.64||

ಬಿಭೇದ ಚ ಪುನಃ ಸಾಲಾನ್ಸಪ್ತೈಕೇನ ಮಹೇಷುಣಾ । ಗಿರಿಂ ರಸಾತಲಂ ಚೈವ ಜನಯನ್ಪ್ರತ್ಯಯಂ ತದಾ ||1.1.65||

ಚಿರಂ ಯುದ್ಧಪರಿಶ್ರಾನ್ತೇನ ವಾಲಿನಾ ಆರ್ದ್ರಂ ಶರೀರಂ ಪ್ರಕ್ಷಿಪ್ತಮ್। ತ್ವಯಾ ತು ಸ್ವಸ್ಥೇನ ಶುಷ್ಕಮಿತ್ಯನಾಶ್ವಸನ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ತರಮಕರೋದಿತ್ಯಾಹ—ಬಿಭೇದೇತಿ। ಅತ್ರ ರಾಮ ಇತ್ಯನುಷಜ್ಯತೇ। ಪುನಶ್ಚ ಸಪ್ತಸಾಲಾನ್ ಸರ್ಜಕತರೂನ್ ತತ್ಸಮೀಪಸ್ಥಂ ಗಿರಿಂ ರಸಾತಲಮಧೋಲೋಕೇಷು ಷಷ್ಠಲೋಕಂ ಚ ಪ್ರತ್ಯಯಂ ವಿಶ್ವಾಸಂ ಜನಯನ್ ಪ್ರತ್ಯಯಜನನಾರ್ಥಮ್ ।    “ ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ ”ಇತಿ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಏಕೇನ ಮಹೇಷುಣಾ ಬಿಭೇದ। ಮಹೇಷುಣೇತ್ಯನೇನ ಸುಗ್ರೀವಕಾರ್ಯಸಾಧನಾಯ ರಾಮೇಣ ತಪ್ತಪರಶುಧಾರಣಂ ಕೃತಮಿತಿ ಧ್ವನ್ಯತೇ||1.1.65||

ತತಃ ಪ್ರೀತಮನಾಸ್ತೇನ ವಿಶ್ವಸ್ತಃ ಸ ಮಹಾಕಪಿಃ । ಕಿಷ್ಕಿನ್ಧಾಂ ರಾಮಸಹಿತೋ ಜಗಾಮ ಚ ಗುಹಾಂ ತದಾ ||1.1.66||

ತತಃ ಸಾಲಾದಿಭೇದನಾನನ್ತರಂ ತೇನಾತಿಮಾನುಷಚರಿತ್ರೇಣ ವಿಶ್ವಸ್ತಃ ಅಯಮವಶ್ಯಂ ವಾಲಿಹನನಕ್ಷಮ ಇತಿ ವಿಶ್ವಾಸಂ ಪ್ರಾಪ್ತಃ ಪ್ರೀತಮನಾಃ ಅಚಿರಾದೇವ ರಾಜ್ಯಂ ಲಪ್ಸ್ಯೇ ಇತಿ ಸನ್ತುಷ್ಟಚಿತ್ತಃ ಮಹಾಕಪಿಃ ಆತ್ಮಾನಂ ಕಪಿರಾಜಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ಸ ಸುಗ್ರೀವಃ ರಾಮಸಹಿತಃ ಸನ್ ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕಾಲೇ ಕಿಷ್ಕಿನ್ಧಾಂ ಕಿಷ್ಕಿನ್ಧಾಖ್ಯಾಂ ಗುಹಾಂ ಗುಹಾವತ್ಪರ್ವತಮಧ್ಯವರ್ತ್ತಿನೀಂ ಪುರೀಂ ಜಗಾಮ। ಚಕಾರೇಣ ಪುನರ್ಗಮನಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ||1.1.66||

ತತೋsಗರ್ಜದ್ಧರಿವರಃ ಸುಗ್ರೀವೋ  ಹೇಮಪಿಙ್ಗಲಃ । ತೇನ ನಾದೇನ  ಮಹತಾ ನಿರ್ಜಗಾಮ ಹರೀಶ್ವರಃ  ||1.1.67||

ತತಃ ಕಿಷ್ಕಿನ್ಧಾಗಮನಾನನ್ತರಂ ಹರಿವರಃ ಆತ್ಮನಃ ಕಪಿವರತ್ವನಿಶ್ಚಯವಾನ್ ಹೇಮಪಿಙ್ಗಲಃ ಸ್ವರ್ಣವತ್ಪಿಙ್ಗಲವರ್ಣಃ। ಹರ್ಷಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ನಿವೃತ್ತವೈವರ್ಣ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸುಗ್ರೀವೋ ಗರ್ಜಿತಾನುಗುಣಕಣ್ಠಧ್ವನಿಃ ಅಗರ್ಜತ್ ಘೋಷಂ ಚಕಾರ। ಮಹತಾ ಪೂರ್ವಗರ್ಜಿತವಿಲಕ್ಷಣೇನ ತೇನ ನಾದೇನ ಹೇತುನಾ ಹರಿವರೋ ವಾಲೀ ಗುಹಾನ್ನಿರ್ಜಗಾಮ ||1.1.67||

ಅನುಮಾನ್ಯ ತದಾ ತಾರಾಂ ಸುಗ್ರೀವೇಣ ಸಮಾಗತಃ। ನಿಜಘಾನ ಚ ತತ್ರೈನಂ  ಶರೇಣೈಕೇನ  ರಾಘವಃ ||1.1.68||

ತತಃ ಸುಗ್ರೀವವಚನಾದ್ಧತ್ವಾ ವಾಲಿನಮಾಹವೇ  ।ಸುಗ್ರೀವಮೇವ ತದ್ರಾಜ್ಯೇ ರಾಘವಃ ಪ್ರತ್ಯಪಾದಯತ್ ||1.1.69||

ಅನುಮಾನ್ಯೇತಿ । ವಾಲೀ ತದಾ ನಿರ್ಗಮನಕಾಲೇ ತಾರಾಮದ್ಯ ವನಾದಾಗತೇನಾಙ್ಗದೇನ ಸುಗ್ರೀವೋ ರಾಮಸಹಾಯಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಕಥಿತಮ್। ಅದ್ಯ ಪರಾಜಿತೋ ನಿರ್ಗತಃ ಪುನರಾಗತಃ ಅತಸ್ತ್ವದ್ಗಮನಮನುಚಿತಮಿತಿ ವಾರಯನ್ತೀಂ ತಾರಾಮನುಮಾನ್ಯ ಧಾರ್ಮಿಕಾಗ್ರೇಸರೋ ರಾಮಃ ಕಥಂ ಮಾಮನಪರಾಧಿನಂ ಹನ್ಯಾದಿತಿ ಪರಿಸಾನ್ತ್ವ್ಯ ಸುಗ್ರೀವೇಣ ಸಮಾಗತಃ।ಅಯುಧ್ಯತೇತ್ಯರ್ಥಃ। ರಾಘವಃ ಮಹಾಕುಲಪ್ರಸೂತತ್ವೇನ ಧರ್ಮಸೂಕ್ಷ್ಮಜ್ಞಃ ತತ್ರ ಯುದ್ಧಭೂಮೌ ಏನಂ ಪರೇಣ ಯುದ್ಧ್ಕೃತಮಪಿ ವಾಲಿನಂ ತದಾ ಪರೇಣ ಯುದ್ಧಕಾಲೇ। ಚಾವಧಾರಣಾರ್ಥಃ। ಏಕೇನ ಶರೇಣ ನಿಜಘಾನ। ದ್ವಿತೀಯಶರಪ್ರಯೋಗೇ ತದಾಭಿಮುಖ್ಯೇನ ತದ್ವಧೋ ದುರ್ಲಭ ಇತಿ ಭಾವಃ। ಯುದ್ಧೇsಭಿಮುಖಸ್ಯ ಬಲಂ ವಾಲಿನಮೇವ ಗಚ್ಛತೀತಿ ವರಪ್ರಸಿದ್ಧಿಃ||1.1.68||

ತತಇತಿ। ಸುಗ್ರೀವವಚನಾತ್ಸುಗ್ರೀವಪ್ರಾರ್ಥನಾವಚನಾತ್। ಆಹವೇ ಸುಗ್ರೀವಸ್ಯ ಯುದ್ಧೇ ವಾಲಿನಂ ಹತ್ವಾ ತತಃ ವಾಲಿವಧಾನನ್ತರಂ ರಾಘವಃ ತದ್ರಾಜ್ಯೇ ವಾಲಿರಾಜ್ಯೇ ಸುಗ್ರೀವಮೇವ ಪ್ರತ್ಯಪಾದಯತ್ ಸ್ಥಾಪಯಾಮಾಸೇತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.69||

ಸ ಚ ಸರ್ವಾನ್ಸಮಾನೀಯ  ವಾನರಾನ್ವಾನರರ್ಷಭಃ ।ದಿಶಃಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಮಾಸ ದಿದೃಕ್ಷುರ್ಜನಕಾತ್ಮಜಾಮ್ ||1.1.70||

ಅಥ ಸುಗ್ರೀವಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯುಪಕಾರಂ ದರ್ಶಯತಿ—ಸಚೇತಿ। ವಾನರರ್ಷಭಃ ವಾನರರಾಜತ್ವೇನಾಭಿಷಿಕ್ತಃ ಸ ಚ ಸುಗ್ರೀವೋsಪಿಜನಕಾತ್ಮಜಾಂ ದಿದೃಕ್ಷುಃ ದ್ರಷ್ಟುಮಿಚ್ಛುಃ ಸನ್ ಸರ್ವಾನ್ ನಾನಾದೇಶ್ನಿವಾಸಿನೋ ವಾನರಾನ್ ಸಮಾನೀಯ ಆಹೂಯ ದಿಶಶ್ಚತಸ್ರಃ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ಥಾಪಯಾಮಾಸ। ಶೀಘ್ರಂ ಸೀತಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾಗಚ್ಛತೇತಿ ಆದಿಷ್ಟವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.70||

ತತೋ ಗೃಧ್ರಸ್ಯ ವಚನಾತ್ಸಮ್ಪಾತೇರ್ಹನುಮಾನ್ಬಲೀ । ಶತಯೋಜನವಿಸ್ತೀರ್ಣಂ ಪುಪ್ಲುವೇ ಲವಣಾರ್ಣವಮ್  ||1.1.71||

ತತಃ ಸುನ್ದರಕಾಣ್ಡಕಥಾಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ—ತತಇತಿ। ತತಃ ಪ್ರಸ್ಥಾನಾನನ್ತರಂ ಬಲೀ ಅಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಬಲಃ। ಭೂಮಾರ್ಥೇ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಃ। ಹನುಮಾನ್ ಪ್ರಶಸ್ತಹನುಃ। ಅನ್ವರ್ಥಸಂಜ್ಞೇಯಮ್। ತಥಾ ಚೇನ್ದ್ರೋ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ‘ಮತ್ಕರೋತ್ಸೃಷ್ಟವಜ್ರೇಣ ಹನುಸ್ತಸ್ಯ ತದಾ ಕ್ಷತಃ। ನಾಮ್ನೈಷ ಹರಿಶಾರ್ದೂಲೋ ಭವಿತಾ ಹನುಮಾನಿತಿ ’। ಆಭ್ಯಾಂ ಪದಾಭ್ಯಾಂ ಪೂರ್ವಕಥಾಪ್ರಸ್ತಾವೇನ ಜಾಮ್ಬವತಾ ಕೃತೋತ್ಸಾಹತ್ವಮ್। ತದುದ್ಭೂತನಿರವಧಿಕಬಲವತ್ತ್ವಂ ಚ ದ್ಯೋತ್ಯತೇ। ಸಮ್ಪಾತೇಃ ಸಮ್ಪಾತಿನಾಮಕಸ್ಯ ಜಟಾಯುರ್ಜ್ಯೇಷ್ಠಸ್ಯ ಪಕ್ಷಿಣೋ ವಚನಾತ್। ಇತಃ ಶತಯೋಜನಾತ್ಪರೇ ಸಮುದ್ರಮಧ್ಯೇ ಲಙ್ಕಾಯಾಂ ಸೀತಾ ವರ್ತತೇ। ‘ತರ ಸಮುದ್ರಂ ತಾಂ ಪಶ್ಯಸಿ ’ಇತಿ ವಚನಾತ್ । ಶತಯೋಜನವಿಸ್ತೀರ್ಣಂ  ಲವಣಾರ್ಣವಂ ಪುಪ್ಲುವೇ । ಪ್ಲುತ್ವಾ ತತಾರೇತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.71||

ತತ್ರ ಲಙ್ಕಾಂ ಸಮಾಸಾದ್ಯ ಪುರೀಂ ರಾವಣಪಾಲಿತಾಮ್।ದದರ್ಶ ಸೀತಾಂ ಧ್ಯಾಯನ್ತೀಮಶೋಕವನಿಕಾಂ ಗತಾಮ್ ||1.1.72||

ತತ್ರೇತಿ । ಹನುಮಾನ್ ರಾವಣಪಾಲಿತಾಂ ಲಙ್ಕಾಂ ಸಮಾಸದ್ಯ ತತ್ರ ಲಙ್ಕಾಯಾಂ ಅಶೋಕವನಿಕಾಮನ್ತಃಪುರೋದ್ಯಾನಂ ಗತಾಂ ಧ್ಯಾಯನ್ತೀಂ ರಾಮಮೇವ ನೈರನ್ತರ್ಯೇಣ ಸ್ಮರನ್ತೀಂ ಸೀತಾಂ ದದರ್ಶ||1.1.72||

ನಿವೇದಯಿತ್ವಾಭಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ವಿನಿವೇದ್ಯ ಚ । ಸಮಾಶ್ವಾಸ್ಯ ಚ ವೈದೇಹೀಂ ಮರ್ದಯಾಮಾಸ ತೋರಣಮ್||1.1.73||

ನಿವೇದಯಿತ್ವೇತಿ। ತತೋ ಹನುಮಾನ್ ಅಭಿಜ್ಞಾನಮಙ್ಗುಲೀಯಕರೂಪಂ ರಾಮಚಿಹ್ನಂ ನಿವೇದಯಿತ್ವಾ ಸಮರ್ಪ್ಯ। ಅನಿತ್ಯತ್ವಾತ್ ಸಮಾಸೇsಪಿ ಲ್ಯಬಭಾವಃ। ಅತಏವಾಹ ನ್ಯಾಸಕಾರಃ ವಾ ಛನ್ದಸೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕ್ತ್ವಾಪಿ ಛನ್ದಸೀತಿ ವಚನಂ ಅಸಮಾಸೇsಪಿ ಲ್ಯಬರ್ಥಮ್। ತೇನಾರ್ಚ್ಯದೇವಾನಾಗತ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮಿತಿ। ಅನೇನ ವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಸಮಾಸೇ ಲ್ಯಬ್ವಿಧೇ–  ರನಿತ್ಯತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ। ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಸುಗ್ರೀವಸಖ್ಯಕರಣಸೇನಾಸಮೂಹಿಕರಣಪ್ರಭೃತಿರಾಮಾಗಮನವೃತ್ತಾನ್ತಂ ‘ವಾರ್ತ್ತಾ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ವೃತ್ತಾನ್ತಃ’ಇತ್ಯಮರಃ। ಚಕಾರಾತ್ ‘ನೈವ ದಂಶಾನ್ನ ಮಶಕಾನ್ನ ಕೀಟಾನ್ನ ಸರೀಸೃಪಾನ್ । ರಾಘವೋಪನಯೇದ್–  ಗಾತ್ರಾತ್ವದ್ಗತೇನಾನ್ತರಾತ್ಮನಾ’ಇತಿ ರಾಮಸ್ಯ ಸೀತೈಕಪರಾಯಣತ್ವಾದಿಕಂ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ। ನಿವೇದ್ಯ ಉಕ್ತ್ವಾ ಚ ವೈದೇಹೀಂ ಸಮಾಶ್ವಾಸ್ಯ ಸದ್ಯಸ್ತೇ ಕಾನ್ತಃ ಸಮಾಗಮಿಷ್ಯತೀತಿ ಸಾನ್ತ್ವಯಿತ್ವಾ ತೋರಣಮಶೋಕವನಿಕಾಬಹಿರ್ದ್ವಾರಂ ಮರ್ದಯಾಮಾಸ। ತೋರಣೋsಸ್ತ್ರೀ ಬಹಿರ್ದ್ವಾರರಮ್’ಇತ್ಯಮರಃ||1.1.73||

ಪಞ್ಚಸೇನಾಗ್ರಗಾನ್ಹತ್ವಾ ಸಪ್ತ ಮನ್ತ್ರಿಸುತಾನಪಿ। ಶೂರಮಕ್ಷಂ ಚ ನಿಷ್ಪಿಷ್ಯ ಗ್ರಹಣಂ ಸಮುಪಾಗಮತ್||1.1.74||

ಪಞ್ಚೇತಿ । ಅಗ್ರೇ ಗಚ್ಛ್ನ್ತೀತ್ಯಗ್ರಗಾಃ ಸೇನಾಯಾ ಅಗ್ರಗಾಃ ಸೇನಾಗ್ರಗಾಃ। ಅನ್ತಾದಿಷ್ವಪಾಠೇಷ್ವಪಿ ‘ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ  ದೃಶ್ಯತೇ’ಇತಿ –ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ತಾನ್ ಪಞ್ಚ ಪಿಙ್ಗಲನೇತ್ರಪ್ರಮುಖಾನ್ ಜಮ್ಬುಮಾಲಿಪ್ರಮುಖಾನ್ ಸಪ್ತಮನ್ತ್ರಿಸುತಾನಪಿ ಹತ್ವಾ ಶೂರಮಕ್ಷಮಕ್ಷಕುಮಾರಂ ರಾವಣದ್ವಿತೀಯಪುತ್ರಂ ನಿಷ್ಪಿಷ್ಯ ಚೂರ್ಣೀಕೃತ್ಯ ಗ್ರಹಣಮಿನ್ದ್ರಜಿತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಬನ್ಧನಂ ಸಮುಪಾಗಮತ್ ಪ್ರಾಪ್ತಃ      ||1.1.74||

ಅಸ್ತ್ರೇಣೋನ್ಮುಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಪೈತಾಮಹಾದ್ವರಾತ್। ಮರ್ಷಯನ್ರಾಕ್ಷಸಾನ್ವೀರೋ  ಯನ್ತ್ರಿಣಸ್ತಾನ್  ಯದೃಚ್ಛಯಾ ||1.1.75||

ಅಸ್ತ್ರೇಣೇತ್ಯಾದಿ । ಶ್ಲೋಕದ್ವಯಮೇಕಾನ್ವಯಿ। ವೀರಃ ಸುರಾಸುರಾಪ್ರಧೃಷ್ಯರಾವಣಪಾಲಿತಲಙ್ಕಾಪ್ರಧರ್ಷಣಾದಿನಾ ಪ್ರಖ್ಯಾತ- ವೀರ್ಯಃ। ಮಹಾಕಪಿಃ ಸ್ವಯಮಕ್ಷತ ಏವಾನೇಕರಾಕ್ಷಸಹನನಕ್ಷಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಪೈತಾಮಹಾತ್ಪಿತಾಮಹದತ್ತಾದ್ವರಾದಾತ್ಮಾನಂ ಯದೃ -ಚ್ಛಯಾ ಪ್ರಯತ್ನಂ ವಿನಾ ಅಸ್ತ್ರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಾಸ್ತ್ರೇಣ ಉನ್ಮುಕ್ತಂ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯನ್ತ್ರಿಣಃಆತ್ಮಾನಂ ರಜ್ಜುಯನ್ತ್ರೇಣ ಬದ್ಧಾ ಇತಸ್ತತಃ ಕೃಷತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।ರಾಕ್ಷಸಾನ್ ಮರ್ಷಯನ್ ತದಪರಾಧಾನ್ ಕ್ಷಮಮಾಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.75||

ತತೋ ದಗ್ಧ್ವಾ ಪುರೀಂ ಲಙ್ಕಾಮೃತೇ ಸೀತಾಂ ಚ ಮೈಥಿಲೀಮ್। ರಾಮಾಯ  ಪ್ರಿಯಮಾಖ್ಯಾತುಂ   ಪುನರಾಯಾನ್ಮಹಾಕಪಿಃ   ||1.1.76||

ತತ ಇತಿ। ಮೈಠಿಲೀಂ ಮಿಥಿಲರಾಜಸುತಾಂ ಸೀತಾಮೃತೇ ವಿನಾ ಕುಲಪ್ರಭಾವಾತ್ತನ್ಮಾತ್ರಮದಗ್ಧ್ವಾ ಲಙ್ಕಾಂ ಪುರೀಂ ದಗ್ಧ್ವಾ ರಾಮಾಯ ಪ್ರಿಯಂ ಸೀತಾದರ್ಶನಪ್ರಿಯಮಾಖ್ಯಾತುಂ ವಕ್ತುಂ ಪುನರಾಯಾತ್||1.1.76||

ಸೋಭಿಗಮ್ಯ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ಕೃತ್ವಾ ರಾಮಂ ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಮ್। ನ್ಯವೇದಯದಮೇಯಾತ್ಮಾ  ದೃಷ್ಟಾ  ಸೀತೇತಿ  ತತ್ತ್ವತಃ||1.1.77||

ಸೋಭಿಗಮ್ಯೇತಿ।ಅಮೇಯಾತ್ಮಾ ಅಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಬುದ್ಧಿಃ ಸ ಹನುಮಾನ್ ಮಹಾತ್ಮಾನಂ ಸೀತಾವಿಯೋಗಜ್ವರೇsಪ್ಯವಾರ್ಯಧೈರ್ಯಂ ರಾಮಮಭಿಗಮ್ಯ ಆಭಿಮುಖ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯ। ಅನೇನ ಹನುಮತಃ ಕೃತಕಾರ್ಯತ್ವಂ ದ್ಯೋತಿತಮ್। ಪ್ರದಕ್ಷಿಣಂ ಚ ಕೃತ್ವಾ ಸೀತಾ ತತ್ತ್ವತೋ ಯಥಾವದೃಷ್ಟೇತಿ ನ್ಯವೇದಯತ್ ಅಕಥಯತ್। ಸೀತಾ ದೃಷ್ಟೇತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವೇಪಿ ದೃಷ್ಟಾ ಸೀತೇತ್ಯುಕ್ತಿಃ ರಾಮಸ್ಯ ಸೀಈತಾದರ್ಶನಜೀವನಾದಿವಿಷಯಸಂಶಯೋ ಮಾಭೂದಿತಿ ವದನ್ತಿ। ಅನ್ಯೇ ತ್ವದೃಷ್ಟೇತಿ ಪ್ರತಿಭಾಸೇತೇತಿ ದೃಷ್ಟೇತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ। ಅಪರೇ ತು ಸನ್ತೋಪಾತಿಶಯಪ್ರಕತನಾಯ ಪ್ರಥ್ಮಂ ಕೃತಕಾರ್ಯನಿರ್ದೇಶ ಇತಿ||1.1.77||

ತತಃ ಸುಗ್ರೀವಸಹಿತೋ ಗತ್ವಾ ತೀರಂ ಮಹೋದಧೇಃ। ಸಮುದ್ರಂ ಕ್ಷೋಭಯಾಮಾಸ ಶರೈರಾದಿತ್ಯಸನ್ನಿಭೈಃ||1.1.78||

ಅಥ ಯುದ್ಧಕಾಣ್ಡಕಥಾಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ—ತತಇತ್ಯಾದಿ। ತತಃ ಹನುಮದ್ವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾನನ್ತರಂ ಸುಗ್ರೀವಸಹಿತಃಸನ್  ಮಹೋದಧೇಃ ಶತಯೋಜನವಿಸ್ತೀರ್ಣಸಿನ್ಧೋಸ್ತೀರಂಗತ್ವಾ ಆದಿತ್ಯಸನ್ನಿಭೈಃ ಶರೈಃ ಸಮುದ್ರಂ ಕ್ಷೋಭಯಾಮಾಸ ಆಪಾತಾಲಮಾಕುಲೀಚಕಾರ        ||1.1.78||

ದರ್ಶಯಾಮಾಸ ಚಾತ್ಮಾನಂ ಸಮುದ್ರಃ ಸರಿತಾಂ ಪತಿಃ। ಸಮುದ್ರವಚನಾಚ್ಚೈವ  ನಲಂ  ಸೇತುಮಕಾರಯತ್  ||1.1.79||

ದರ್ಶಯಾಮಾಸೇತಿ । ಸರಿತಾಈ ನದೀನಾಂ ಪತಿಃ। ಅನೇನ ರಾಮಕೋಪಶಾನ್ತಯೇ ಕಾಲಿಯ ಇವ ಸಮ್ದ್ರಃ ಸಪತ್ನೀಕಃ ಸಮಾಗತ ಇತಿ ಧ್ವನ್ಯತೇ। ಸಮುದ್ರಃ ಆತ್ಮಾನಂ ನಿಜರೂಪಂ ದರ್ಶಯಾಮಾಸ। ರಾಮಾಯೇತಿ ಶೇಷಃ। ಸಮುದ್ರವಚನಾದೇವ ನಲಂ ಸೇತುಮಕಾರಯಚ್ಚ ನಲೇನ ಸೇತುಂ ಕಾರಯಾಮಾಸ। “ಹೃಕ್ರೋರನ್ಯತರಸ್ಯಾಮ್” ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜ್ಯಕರ್ತುಃ ಕರ್ಮತ್ವಮ್||1.1.79||

ತೇನ ಗತ್ವಾ ಪುರೀಂ ಲಙ್ಕಾಂ ಹತ್ವಾ ರಾವಣಮಾಹವೇ। ರಾಮಃ ಸೀತಾಮನುಪ್ರಾಪ್ಯ ಪರಾಂ ವ್ರೀಡಾಮುಪಾಗಮತ್ ||1.1.80||

ತೇನೇತಿ । ರಾಮಸ್ತೇನ  ಸೇತುನಾ ಲಙ್ಕಾಂ ಪುರೀಂ ಗತ್ವಾ ಆಹವೇ ಯುದ್ಧೇ ರಾವಣಂ ಹತ್ವಾ ಸೀತಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಅನು ಪಶ್ಚಾತ್ ಪರಾಮತಿಶಯಿತಾಂ ವ್ರೀಡಾಂ ಲಜ್ಜಾಮುಪಾಗಮತ್ ಪೌರುಷನಿರ್ವಹಣಾಯ ರಿಪುಹನನಪೂರ್ವಕಂ ಸೀತಾ ಪುನಃ ಪ್ರಾಪ್ತಾ। ಪರಗೃಹಸ್ಥಿತಾಂ ಕಥಮಙ್ಗೀಕರಿಷ್ಯಾಮಿತಿ ಲಜ್ಜಿತೋsಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.80||

ತಾಮುವಾಚ  ತತೋ  ರಾಮಃ  ಪರುಷಂ  ಜನಸಂಸದಿ । ಅಮೃಷ್ಯಮಾಣಾ ಸಾ ಸೀತಾ ವಿವೇಶ ಜ್ವಲನಂ ಸತೀ||1.1.81||

ತಾಮಿತಿ । ತತಃ ವ್ರೀಡಾಪ್ರಾಪ್ತೇರ್ಹೇತೋಃ। ‘ಯತ್ತದ್ಯತಸ್ತತೋ ಹೇತೌ’ಇತ್ಯಮರಃ। ತಾಂ ತಾದೃಶ್ಪಾತಿವ್ರತ್ಯಾಂ ಸೀತಾಂ ಜನಸಂಸದಿ ದೇವಾದಿಸಭಾಯಾಂ ಪರುಷಂ ವಚನಮುವಾಚ। “ಅಕಥಿತಂ ಚ” ಇತಿ ದ್ವಿಕರ್ಮಕತ್ವಮ್। ಜನಸಂಸದೀತ್ಯನೇನ ಪ್ರತ್ಯಯೋತ್ಪಾದನಾರ್ಥಂ ಶಪಥಂ ಕುರ್ವತಿ ಸೂಚಿತಮ್। ಸತೀ ಪತಿವ್ರತಾ ಸೀತಾ ಅಮೃಷ್ಯಮಾಣಾ ರಾಮೋಕ್ತಪರುಷವಚನಮ– ಸಹಮಾನಾಜ್ವಲನಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣಾನೀತಮಗ್ನಿಂ ವಿವೇಶ||1.1.81||

ತತೋsಗ್ನಿವಚನಾತ್ಸೀತಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಗತಕಲ್ಮಷಾಮ್। ಕರ್ಮಣಾ   ತೇನ  ಮಹತಾ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ  ಸಚರಾಚರಮ್ ||1.1.82||

ಸದೇವರ್ಷಿಗಣಂ  ತುಷ್ಟಂ  ರಾಘವಸ್ಯ  ಮಹಾತ್ಮನಃ । ಬಭೌ ರಾಮಃ ಸಮ್ಪ್ರಹೃಷ್ಟಃ ಪೂಜಿತಃ ಸರ್ವದೈವತೈಃ  ||1.1.83||

‘ತತೋಗ್ನಿವಚನಾತ್ಸೀತಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಗತಕಲ್ಮಷಾಮ್। ಬಭೌ ರಾಮಃ ಸಮ್ಪ್ರಹೃಷ್ಟಃ ಪೂಜಿತಃ ಸರ್ವದೈವತೈಃ’ಇತಿ ಕ್ರಮಃ। ಅನ್ಯಸ್ತು ಲೇಖಕಪ್ರಮಾದಕೃತಃ। ತತಃ ಅಗ್ನಿಪ್ರವೇಶಾನನ್ತರಮಗ್ನಿವಚನಾತ್ಸೀತಾಂ ವಿಗತಕಲ್ಮಷಾಂ ಕರಣತ್ರಯೇsಪಿ ದೋಷಗನ್ಧರಹಿತಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ರಾಮಃ ಸಮ್ಪ್ರಹೃಷ್ಟಃ ಸನ್ ಬಭೌ ಸರ್ವದೈವತೈಃ ಪೂಜಿತಶ್ಚ ಬಭೂವ। ಅಹೋ ರಾಮಸ್ಯ ಧರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಿತೇತಿ ಸ್ತುತೋsಭೂದಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಕರ್ಮಣೇತಿ। ಮಹಾತ್ಮನೋ ಮಹಾಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ರಾಘವಸ್ಯ ತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ರಾವಣವಧೇನ ಸಚರಾಚರಂ ಸ್ಥಾವರಜಙ್ಗಮಸಹಿತಂ ಸದೇವಋಷಿಗಣಂ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಂ ತ್ರಿಲೋಕೀ। ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಣ್ಯಞ್। ತುಷ್ಟಂ ಸನ್ತುಷ್ಟಮಾಸೀತ್। ಸ್ಥಾವರಸ್ಯ ಸನ್ತೋಷಃ ಪಲ್ಲವೋದ್ಗಮಾದಿನಾsವಗಮ್ಯತೇ ‘ಅನ್ತಃಸಂಜ್ಞಾ ಭವನ್ತ್ಯೇತೇ’ಇತಿ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಮ್||1.1.83||

ಅಭಿಷಿಚ್ಯ ಚ ಲಙ್ಕಾಯಾಂ ರಾಕ್ಷಸೇನ್ದ್ರಂ ವಿಭೀಷಣಮ್। ಕೃತಕೃತ್ಯಸ್ತದಾ  ರಾಮೋ  ವಿಜ್ವರಃ ಪ್ರಮುಮೋದ ಹ ||1.1.84||

ಅಭಿಷಿಚ್ಯೇತಿ। ಯದ್ಯಪಿ ಸೀತಾಸಮಾಗಮಾತ್ಪೂರ್ವ ವಿಭೀಷಣಾಭಿಷೇಕಃ ತಥಾಪ್ಯತ್ರ ಕ್ರಮೋ ನ ವಿವಕ್ಷಿತ ಇತಿ ಜ್ಞೇಯಮ್। ರಾಮಃ ವಿಭೀಷಯತೀತಿ ವಿಭೀಷಣಸ್ತಮ್। ನನ್ದ್ಯಾದಿತ್ವಾಲ್ಲ್ಯುಃ। ಶತ್ರುಭಯಙ್ಕರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಲಙ್ಕಾಯಾಂ ಚಾಭಿಷಿಚ್ಯ ಸಮುದ್ರತೀರೇsಭಿಷೇಕಃ ಸಮುಚ್ಚೀಯತೇ। ಯದ್ವಾ ಚೋವಧಾರಣಾರ್ಥಃ। ಅಭಿಷಿಚ್ಯೈವ ಕೃತಕೃತ್ಯೋ ನತು ರಾವಣಂ ಹತ್ಯೈವ। ಲಙ್ಕಾಯಾಂ ವಿಭೀಷಣಮಭಿಷಿಚ್ಯ ಸ್ರುಹಿವನಂ ಛಿತ್ವಾ ಸಹಕಾರಂ ಸ್ಥಾಪಯಿತ್ವೇತಿವತ್। ಯದ್ವಾ ಚೋನ್ವಾಚಯೇ। ಪ್ರಧಾನತಯಾsಪವರ್ಗಮನುಗೃಹ್ಯಾನುಷಙ್ಗಿಕತಯಾ ರಾಜ್ಯೇsಭಿಷಿಚ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ।‘ಶರೀರಾರೋಗ್ಯಮರ್ಥಾಂಶ್ಚ ಭೋಗಾಶ್ಚೈವಾನುಷಙ್ಗಿ- ಕಾನ್।ದದಾತಿ ಧ್ಯಾಯತಾಂ ಪುಂಸಾಮಪವರ್ಗಪ್ರದೋ ಹರಿಃ’ಇತಿ ವಚನಾತ್। ಅಭಿಷಿಚ್ಯ ತದಾ ರಾಮಃ ಅಭಿಷೇಕಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಕಥಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ। ವಿವರ್ಣೋsಭೂತ್ । ವಿಜ್ವರಃ ಭರತೋ ಯಥಾ ರಾಜ್ಯಂ ನ ಸ್ವೀಕೃತವಾನ್ ತಥಾಯಮಪಿ ಚೇತ್ ಕಿಂ ಕುರ್ಯಾಮಿತಿ ಪೂರ್ವಂ ಜ್ವರೋsಭೂತ್। ಸ ಇದಾನೀಂ ನಿವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ವಾ ನಾಗಪಾಶಪ್ರಭೃತಿಷು ‘ಯನ್ಮಯಾ ನ ಕೃತೋ ರಾಜಾ ರಾಕ್ಷಸಾನಾಂ ವಿಭೀಷಣಃ। ತಚ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾಪ್ರಲಪನ್ತಂ ಮಾಂ ಪ್ರಧಕ್ಷ್ಯತಿ ನ ಸಂಶಯಃ’ಇತಿ। ಯೋsಯಮನ್ತಸ್ತಾಪಃ ಸ ಇದಾನೀಂ ನಿವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಕೇವಲಂ ವಿಜ್ವರಃ ಪ್ರಮುಮೋದ ಚ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಮೋದಂ ಪ್ರಾಪ್ತಶ್ಚ। ಚಕ್ಷಿಙೋ ಙಿತ್ಕರಣಾದನಿತ್ಯಮನುದಾತ್ತೇನ  ಆತ್ಮನೇಪದತ್ವಮ್। ಅತೋsತ್ರ ಪರಸ್ಮೈಪದಪ್ರಯೋಗಃ।ಅನೇನ ರಾಮಸ್ಯ ರಾವಣವಧಸೀತಾಪ್ರಾಪ್ತೀ ಆನುಷಙ್ಗಿಕಫಲೇ ।ಸ್ವಾಶ್ರಿತವಿಭೀಷಣಾಭಿಷೇಚನಮೇವ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ಯದ್ವಾ ವೌ ಪಕ್ಷಿಣಿ ಜಟಾಯುಷಿ ಜ್ವರೋ ಯಸ್ಯ ಸಃ। ಯಥಾ ಲೋಕೇ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪುತ್ರಸ್ಯೋತ್ಸವೇ ಕಥಞ್ಚಿನ್ಮೋದಮಾನೋsಪಿ ಪಿತಾ ಪೂರ್ವಾತೀತಪುತ್ರಸ್ಮರಣಾತ್ ಸನ್ತಪ್ತ ಏವ ಭವತಿ। ಏವಂ ಸರ್ವಲೋಕಪಿತಾ ಸ್ವಾಮೀ ಚ ವಿಭೀಷಣಾಭಿಷೇಕಸಮಯೇ ವಿನಾಭಿಷೇಕಮತೀತಂ ಜಟಾಯುಷಂ ಸ್ಮರನ್ ಕಿಞ್ಚಿದನ್ತಸ್ತಾಪೋಪಪನ್ನ ಏವ ಮುಮುದೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ವಾ ವಿಜ್ವರ ಇತ್ಯನಿಷ್ಟನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ। ಪ್ರಮುಮೋದೇತೀಷ್ಟಪ್ರಾಪ್ತಿಃ। ಹೇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ವಿಸ್ಮಯೇ ವಾ। ಹನ್ತ ರಾಮಸ್ಯ ಸತ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥಃ||1.1.84||

ದೇವತಾಭ್ಯೋ ವರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಚ ವಾನರಾನ್ । ಅಯೋಧ್ಯಾಂ ಪ್ರಸ್ಥಿತೋ ರಾಮಃ ಪುಷ್ಪಕೇಣ ಸುಹೃದ್ವೃತಃ ||1.1.85||

ದೇವತಾಭ್ಯಇತಿ। ರಾಮಃ ದೇವತಾಭ್ಯಃ ರಾಮವಿಜಯಶ್ಲಾಘನಾಯಾಗತಾಭ್ಯಃವರಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ತೇನ ವರೇಣ ವಾನರಾನ್ ರಣೇ ಮೃತಾನ್ ಸಮುತ್ಥಾಪ್ಯ ಸುಪ್ತಾನಿವೋತ್ಥಾಪ್ಯ ಸುಹೃದ್ಭಿಃ ಸುಗ್ರೀವವಿಭೀಷಣಾದಿಭಿರ್ವೃತಃ ಸನ್ ಪುಷ್ಪಕೇಣ ಕುಬೇರಂ ವಿಜಿತ್ಯ ರಾವಣೇನ ಸಮಾನೀತೇನ ಪುಷ್ಪಕಾಖ್ಯವಿಮಾನೇನ ಅಯೋಧ್ಯಾಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಸ್ಥಿತಃ||1.1.85||

ಭರದ್ವಾಜಾಶ್ರಮಂ  ಗತ್ವಾ ರಾಮಃ ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಃ । ಭರತಸ್ಯಾನ್ತಿಕೇ ರಾಮೋ ಹನೂಮನ್ತಂ ವ್ಯಸರ್ಜಯತ್||1.1.86||

ಭರದ್ವಾಜೇತಿ। ಸತ್ಯಪರಾಕ್ರಮಃ ಸತ್ಯವಿಷಯಪರಾಕ್ರಮವಾನ್। ರಾಮ ಇತಿ ಕ್ರಿಯಾಭೇದಾದ್ದ್ವಿರುಕ್ತಿಃ। ಭರದ್ವಾಜಾಶ್ರಮಂ ಗತ್ವ ಭರತಸ್ಯಾನ್ತಿಕಂ ಸಮೀಪಂ ಪ್ರತಿ ಹನೂಮನ್ತಂ ವ್ಯಸರ್ಜಯತ್ ವ್ಯಸೃಜತ್। ಹನೂ ಶಬ್ದ ಊಕಾರಾನ್ತೋsಪ್ಯಸ್ತಿ। ಭರದ್ವಾಜೇನಾತ್ರ ಸ್ಥಾತವ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರಾರ್ಥಿತೇ ತದ್ದಿವಸೇ ನ ಚತುರ್ದಶವರ್ಷಪೂರ್ತ್ತೇಃ’ಪೂರ್ಣೇ ಚತುರ್ದಶೇ ವರ್ಷೇ ಆಗಮಿಷ್ಯಾಮಿ’ಇತಿ ಭರತಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತೇಃ। ಸತ್ಯತ್ವರಕ್ಷಣಾಯ ಹನೂಮನ್ತಂ ಪ್ರೇರಿತವಾನಿತಿ ಭಾವಃ||1.1.86||

ಪುನರಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಜಲ್ಪಂಸುಗ್ರೀವಸಹಿತಸ್ತದಾ  । ಪುಷ್ಪಕಂ ತತ್ಸಮಾರುಹ್ಯ ನನ್ದಿಗ್ರಾಮಂ ಯಯೌ ತದಾ||1.1.87||

ಪುನರಿತಿ। ರಾಮಸ್ತತ್ಪುಷ್ಪಕಂ ಸಮಾರುಹ್ಯ ಸುಗ್ರೀವಸಹಿತಃ ಸನ್ ತದಾ ಗಮನಕಾಲೇ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಪೂರ್ವವೃತ್ತಕಥಾಮ್। ‘ಆಖ್ಯಾಯಿಕೋಪಲಬ್ಧಾರ್ಥಾ ’ಇತ್ಯಮರಃ। ಪುನಃ ಪುನಃ ಜಲ್ಪನ್ ಕಥಯನ್ ಅರ್ಥಾತ್ ಭರತವಿಷಯಾಖ್ಯಾಯಿಕಾಂ ಸುಗ್ರೀವೇಣ ಜಲ್ಪನ್ನಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ। ನನ್ದಿಗ್ರಾಮಂ  ಭರತಸ್ಥಾನಂ  ತದಾ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಕಾಲೇ  ಶೀಘ್ರಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಯೌ ಪ್ರಾಪ||1.1.87||

ನನ್ದಿಗ್ರಾಮೇ ಜಟಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಭ್ರಾತೃಭಿಃ ಸಹಿತೋsನಘಃ। ರಾಮಃ ಸೀತಾಮನುಪ್ರಾಪ್ಯ  ರಾಜ್ಯಂ  ಪುನರವಾಪ್ತವಾನ್ ||1.1.88||

ನನ್ದಿಗ್ರಾಮ ಇತಿ। ಅನಘಃ ಸಮ್ಯಗನುಷ್ಠಿತಪಿತೃವಚನಃ। ಯದ್ವಾ ‘ಶಿರಸಾ ಯಾಚತಸ್ತಸ್ಯ ವಚನಂ ನ ಕೃತಂ ಮಯಾ’ಇತ್ಯುಕ್ತಪಾಪರಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯದ್ವಾ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತವ್ಯಸನಃ। ‘ದುಃಖೈನೋವ್ಯಸನೇಷ್ವಘ್ಮ್’ಇತಿ ವೈಜಯನ್ತೀ। ರಾಮಃ ಭ್ರಾತೃಭಿಃ ಸಹಿತಃ। ‘ಕದಾನ್ವಹಂ ಸಮೇಷ್ಯಾಮಿ ಭರತೇನ ಮಹಾತ್ಮನಾ। ಶತ್ರುಘ್ನೇನ ಚ ವೀರೇಣ ತ್ವಯಾ ಚ ರಘುನನ್ದನ’ಇತ್ಯುಕ್ತಮನೋರಥಪೂರ್ಣ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ನನ್ದಿಗ್ರಾಮೇ ಜಟಾಂ ಹಿತ್ವಾ ಶೋಧಯಿತ್ವಾ। ಉಪಲಕ್ಷಣಮೇತತ್। ‘ವಿಶೋಧಿತಜಟಃ ಸ್ನಾತಶ್ಚಿತ್ರಮಾಲ್ಯಾನುಲೇಪನಃ। ಮಹಾರ್ಹವಸನೋ ರಾಮಸ್ತಥೌ ತತ್ರ ಶ್ರಿಯಾ ಜ್ವಲನ್’ಇತ್ಯುಕ್ತರೂಪಃ ಸೀತಾಮನುಪ್ರಾಪ್ಯ ಸಮೀಪೇ ಪ್ರಾಪ್ಯ ‘ರಾಮಂ ರತ್ನಮಯೇ ಪೀಠೇ ಸಹಸೀತಂ ನ್ಯವೇಶಯತ್ ’ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ದಿವ್ಯಸಿಂಹಾಸನೇ ಸೀತಯಾಭಿಷೇಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ। ರಾಜ್ಯಂ ಪುನರವಾಪ್ತವಾನ್। ಪಿತುರ್ವಚನಾತ್ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಂ ವಿಶ್ಲಿಷ್ಯ ಪುನರದ್ಯಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ||1.1.88||

ಪ್ರಹೃಷ್ಟಮುದಿತೋ ಲೋಕಸ್ತುಷ್ಟಃ ಪುಷ್ಟಃ ಸುಧಾರ್ಮಿಕಃ। ನಿರಾಮಯೋ ಹ್ಯರೋಗಶ್ಚ  ದುರ್ಭಿಕ್ಷಭಯವರ್ಜಿತಃ ||1.1.89||

ರಾಮಸ್ಯ ರಾಜ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿಕೃತಂ ಲೋಕಸ್ಯಾತಿಶಯಂ ದರ್ಶಯತಿ‌‌–ಪ್ರಹೃಷ್ಟೇತಿ।ಲೋಕಃಜನಃ ಪ್ರಹೃಷ್ಟಮುದಿತಃ। ತದಾನೀಮಾಸೀದಿತಿ ಶೇಷಃ।ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಹೃಷ್ಟಃ ಸಞ್ಜಾತರೋಮಾಞ್ಚಃ “ಹೃಷೇರ್ಲೋಮಸು” ಇತಿ ಅನಿಟ್ತ್ವವಿಧಾನಾತ್। ಮುದಿತ ಇತಿ ತನ್ಮೂಲಸನ್ತುಷ್ಟಾನ್ತಃಕರಣತ್ವಮುಚ್ಯತೇ। ತುಷ್ಟಃ ಸಮಸ್ತಕಾಮಲಾಭಜನಿತಪ್ರೀತಿಯುಕ್ತಃ। ಯದ್ವಾ    ‘ಇಚ್ಛಾಮೋ ಹಿ ಮಹಾಬಾಹುಂ ರಘುವೀರಂ ಮಹಾಬಲಮ್। ಗಜೇನ ಮಹತಾ ಯಾನ್ತಂ ರಾಮಂ ಛತ್ರಾವೃತಾನನಮ್’ಇತ್ಯಭಿಲಷಿತಲಾಭ ಉಚ್ಯತೇ। ಪುಷ್ಟಃ ‘ವಿಷಯೇ ತೇ ಮಹಾರಾಜ ರಾಮವ್ಯಸನಕರ್ಷಿತಾಃ। ಅಪಿ ವೃಕ್ಷಾಃ ಪರಿಮ್ಲಾನಾಃ ಸಪುಷ್ಪಾಙ್ಕುರಕೋರಕಾಃ’ಇತ್ಯುಕ್ತರಾಮವಿರಹಜಕಾರ್ಶ್ಯತ್ಯಾಗಾತ್ ಪುಷ್ಟಃ। ಸುಧಾರ್ಮಿಕಃ ಸುಧರ್ಮಃ ರಾಮಭಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ಕರ್ಮ ತಚ್ಚರತೀತಿ ಸುಧಾರ್ಮಿಕಃ। “ಧರ್ಮಂ ಚರತಿ” ಇತಿ ಠಕ್।‘ಸ್ತ್ರಿಯೋ ವೃದ್ಧಾಸ್ತರುಣ್ಯಶ್ಚ’ಇತ್ಯುಕ್ತಃ। ಧರ್ಮಃ ಫಲಭಾಗಿತ್ಯರ್ಥಃ । ನಿರಾಮಯಃ ಶಾರೀರರೋಗರಹಿತಃ। ಅರೋಗಃ ಮಾನಸವ್ಯಾಧಿರಹಿತಃ । ದುರ್ಭಿಕ್ಷಭಯವರ್ಜಿತಃ। ಭಿಕ್ಷಾಣಾಂ ವ್ಯೃದ್ಧಿಃ ದುರ್ಭಿಕ್ಷಮ್। ವ್ಯೃದ್ಧಾವವ್ಯಯೀಭಾವಃ । ದುರ್ಭಿಕ್ಷಾತ್ ಭಯಂ ದುರ್ಭಿಕ್ಷಭಯಂ ತೇನ ವರ್ಜಿತಃ। ಅನೇನ ಪೂರ್ವಂ ಸೀತಾವಿಶಿಷ್ಟ– ರಾಮವಿಯೋಗೇ ಪ್ರಜಾನಾಮಾಮಯಮಾಸೀತ್। ತದಿದಾನೀಂ ನಿವೃತ್ತಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ಪ್ರಹೃಷ್ಟೇತ್ಯಾದಿರಾಮಾಭಿಷೇಕದರ್ಶನಸನ್ತೋಷೋ ನ ವರ್ಣಯಿತುಂ ಶಕ್ಯ ಇತ್ಯಾಹ ಕವಿಃ ‘ಪ್ರಹೃಷ್ಟಮುದಿತೋ ಲೋಕಸ್ತುಷ್ಟ ಪುಷ್ಟ’ಇತಿ। ಅಥ ಪ್ರೀತಿಕಾರಿತಕೈಙ್ಕರ್ಯಸಿದ್ಧಿಂ ದರ್ಶಯತಿ-ಸುಧಾರ್ಮಿಕ ಇತಿ। ಶೋಭನೋ ಧರ್ಮೋ ವಿಶಿಷ್ಟವಿಷಯಕೈಙ್ಕರ್ಯಮೇವ । ಅಥ ಕೈಙ್ಕರ್ಯವಿರೋಧೋನಿವೃತ್ತಿಮಾಹ। ನಿರಾಮಯೋ ಹ್ಯರೋಗಶ್ಚೇತಿ । ಕೈಙ್ಕರ್ಯಾಪಕರಣಸಮೃದ್ಧಿಮಾಹ‌–ದುರ್ಭಿಕ್ಷೇತಿ||1.1.89||

ನ ಪುತ್ರಮರಣಂ ಕೇಚಿದ್ರಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ ಪುರುಷಾಃ ಕ್ವಚಿತ್ । ನಾರ್ಯಶ್ಚಾವಿಧವಾ ನಿತ್ಯಂ ಭವಿಷ್ಯನ್ತಿ ಪತಿವ್ರತಾಃ||1.1.90||

ಅಥ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಪರಿಪಾಲನಪ್ರಧಾನಾಮುತ್ತರಕಾಣ್ಡಕಥಾಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ—ನಪುತ್ರೇತ್ಯಾದಿ। ಕೇಚಿದಪಿ ಪುರುಷಾಃ ಕ್ವಚಿತ್ ಕುತ್ರಾಪಿ ದೇಶೇ ಕಿಞ್ಚಿತ್ಕದಾಚಿತ್ಕಮಪಿ ಪುತ್ರಮರಣಂ ನ ದ್ರಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ। ನ ದ್ರಕ್ಷ್ಯನ್ತೀತ್ಯನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪುತ್ರ ಇವ ಕದಾಚಿತ್ಪ್ರಾಪ್ತಮಪಿ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತೀತಿ ಭಾವಃ। ನಾರ್ಯಶ್ಚಾವಿಧವಾಃ ನಿತ್ಯಂ ಪತಿವ್ರತಾಶ್ಚ ಭವಿಷ್ಯನ್ತೀತಿ। ಯದ್ವಾ ವಿವಿಧಾ ಧವಾ ಯಾಸಾಂ ತಾಃ ವಿಧವಾ ನ ವಿಧವಾ ಅವಿಧವಾ ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿಣ್ಯಃ। ಅವ್ಯಭಿಚಾರಿತ್ವೇsಪಿ ಪತ್ಯಾವಪ್ಯನನುರಾಗಃ ಕಾಸಾಞ್ಚಿತ್ಸ್ಯಾತ್ಸ ನೇತ್ಯಾಹ—ಪತಿವ್ರತಾಇತಿ। ಕೌಸಲ್ಯಾದಯಸ್ತು ಪುತ್ರವತ್ತಯಾ ವೃದ್ಧತಯಾ ಚ ನ ವಿಧವಾ ಇತಿ ಭಾವಃ           ||1.1.90||

ನ ಚಾಗ್ನಿಜಂ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚಿನ್ನಾಪ್ಸು ಮಜ್ಜನ್ತಿ ಜನ್ತವಃ। ನ ವಾತಜಂ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚಿನ್ನಾಪಿ ಜ್ವರಕೃತಂ ಯಥಾ||1.1.91||

ನ ಚಾಪಿ ಕ್ಷುದ್ಭಯಂ ತತ್ರ ನ ತಸ್ಕರ್ಭಯಂ ತಥಾ। ತತ್ರ ರಾಜ್ಯೇ ತಾಪತ್ರಯಗನ್ಧೋsಪಿ ನ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಾಹ—ನಚೇತ್ಯಾದ್ಯರ್ದ್ಧತ್ರಯಂ । ಅಗ್ನಿಜಂ ಭಯಂ ನ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ ಜಂತವಃ ನಾಪ್ಸು ಮಜ್ಜನ್ತಿ। ಮಙ್ತ್ವಾ ನ ಮರಿಷ್ಯನ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಏವಮಾಧುದೈವಿಕನಿವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ।   ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಿಕಾದಿನಿವೃತ್ತಿಮಾಹ । ನಾಪಿ ಜ್ವರಕೃತಂ ತಥಾ||1.1.91||

ನ ಚಾಪಿ ಕ್ಷುದ್ಭಯಮಿತಿ । ನ ತಸ್ಕರಭಯಮಿತ್ಯಾಧಿಭೌತಿಕೋಪಲಕ್ಷಣಮ್ ।

ನಗರಾಣಿ ಚ ರಾಷ್ಟ್ರಾಣಿ ಧನಧಾನ್ಯಯುತಾನಿ ಚ ||1.1.92||

ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಮುದಿತಾಃ ಸರ್ವೇ ಯಥಾ ಕೃತಯುಗೇ ತಥಾ  । ತತ್ರ  ರಾಮರಾಜ್ಯೇ  ಅನಿಷ್ಟನಿವೃತ್ತಿಮುಕ್ತ್ವೇಷ್ಟಸಿದ್ಧಿಮಾಹ—ನಗರೇತಿ। ನಗರಾಣಿ  ರಾಷ್ಟ್ರಾಣಿ  ಧನಯುತಾನಿ ಧಾನ್ಯಯುತಾನಿ ಚ ಭವಿಷ್ಯನ್ತಿ||1.1.92|| ಅತ ಏವ ಸರ್ವೇ ನಾಗರಿಕಾ ಜಾನಪದಾಶ್ಚ ಯಥಾ ಕೃತಯುಗೇ ತಥಾ  ಅತ್ರ ತ್ರೇತಾಯಾಮಪಿ ನಿತ್ಯಂ ಪ್ರಮುದಿತಾ ಭವಿಷ್ಯನ್ತಿ। “ ಗತ್ಯರ್ಥಾಕರ್ಮಕ ” ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕರ್ತರಿ ಕ್ತಃ ।

ಅಶ್ವಮೇಧಶತೈರಿಷ್ಟ್ವಾ ತಥಾ ಬಹುಸುವರ್ಣಕೈಃ  ||1.1.93||

ಗವಾಂ ಕೋಟ್ಯಯುತಂ ದತ್ತ್ವಾ ವಿದ್ವದ್ಭ್ಯೋ ವಿಧಿಪೂರ್ವಕಮ್। ಅಸಙ್ಖ್ಯೇಯಂ ಧನಂ ದತ್ತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋ ಮಹಾಯಶಾಃ||1.1.94||

ಏವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಸಾಧಾರಣಂ ಪ್ರಜಾಪಾಲನರೂಪಂ ಧರ್ಮಮುಕ್ತ್ವಾ ದ್ವಿಜಾತಿಧರ್ಮಾನಾಹ-ಅಶ್ವಮೇಧೇತಿ। ಅರ್ದ್ಧತ್ರಯಮೇಕಾನ್ವಯಮ್। ಮಹಾಯಶಾಃ ಪ್ರಜಾಪಾಲನಲಬ್ಧಮಹಾಕೀರ್ತಿಃ । ಅನೇನ ದ್ರವ್ಯಶುದ್ಧಿರುಕ್ತಾ। ಅಶ್ವಮೇಧಶತೈಃ ಅನೇಕಾಶ್ವಮೇಧೈಃ।      ‘ದಶವರ್ಶಸಹಸ್ರಾಣಿ ವಾಜಿಮೇಧಮುಪಾಕರೋತ್’ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್। ತಥಾ ಬಹುಸುವರ್ಣಕೈಃ ಬಹುಸುವರ್ಣಾಕಾಖ್ಯಕ್ರತು-  ವಿಶೇಷೈಶ್ಚ।‘ಸುಬಹೂನಿ ಸುವರ್ಣಾನಿ ಯತ್ರೋಪಕರಣತ್ವತಃ।ವಿನ್ದತೇ ಸಷ್ಠಾನಪ್ರದರ್ಶಂನೇನ ಪೂರ್ವಕ್ರತವೋಗ್ನಿಷ್ಠೋಮಾದಯೋsಪಿ ಹ್ಯನುಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್||1.1.93||

ಗವಾಂ ಕೋಟ್ಯಯುತಂ ದತ್ತ್ವಾ ದಶಸಹಸ್ರಕೋಟಿಪರಿಮಿತಾಃ ಗಾಃ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇಭ್ಯೋ ಕ್ರತುಃ ಸದ್ಭಿಃ ಸ್ಮೃತೋ ಬಹುಸುವರ್ಣಕಃ’ಇತಿ ವಚನಾತ್।ಏವಮುತ್ತರಕ್ರತ್ವನುದತ್ತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸ್ವಸ್ಯ ಲೋಕಂ ಅಪ್ರಾಕೃತಸ್ಥಾನಂ ಪರಮಪದಂ ಪ್ರಯಾಸ್ಯತಿ। ಅತ್ರ ಮಹಾಯಶಾ ಇತ್ಯನೇನ ಯತ್ಕಿಞ್ಚಿದಪವಾದಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ಸೀತಾತ್ಯಾಗಃ ಸೂಚಿತಃ।ದಶವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ ಅಶ್ವಮೇಧಾನುಷ್ಠಾನಕಾಲೇ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಸೀತಾಂ ವಿನೈವ ಕ್ರತ್ವನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾ-  ಚ್ಚಾಭಿಷೇಕಾತ್ಪರಂ ಸ್ವಲ್ಪ ಏವ ವರ್ಷಸಹಸ್ರಕಾಲೇ ಸೀತಾವಿಯೋಗ ಇತ್ಯವಸೀಯತೇ।ಅಶ್ವಮೇಧಾರಮ್ಭಶ್ಚ ರಾವಣವಧರೂಪ-  ಪಾಪನಿಬರ್ಹಣಾರ್ಥತಯಾ ಪ್ರಸಕ್ತ ಇತ್ಯವಲಮ್ಬಿತಃ।ತತಃ ಪೂರ್ವಮೇವ ಸೀತಾವಿಯೋಗಃ ಪ್ರಥಮಾಶ್ವಮೇಧೇ ಸೀತಾಪ್ರತಿರೂಪಕರ -ಣಾತ್। ಪ್ರತಿಕೃತ್ಯಾಪಿ ಯಜ್ಞಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕತ್ವಂ ವಕ್ಷ್ಯತಿ ದರ್ಭಶಯನಪ್ರಕರಣಾದೌ ||1.1.94||

ರಾಜವಂಶಾಞ್ಛತಗುಣಾನ್ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯತಿ  ರಾಘವಃ । ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಞ್ಚ ಲೋಕೇಸ್ಮಿನ್ ಸ್ವೇ ಸ್ವೇ ಧರ್ಮೇ ನಿಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ||1.1.95||

ಏವಂ ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾತೃತ್ವಮುಕ್ತ್ವಾ ಧರ್ಮಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಮಾಹ—ರಾಜೇತಿ। ಅಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ರಾಘವಃ ರಾಜವಂಶಾನ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯವಂಶಾನ್ ಶತಗುಣಾನ್ ಶತಗುಣಿತಾನ್ ಸ್ಥಾಪಯಿಷ್ಯತಿ । ಶತಗುಣಂ ವಿವೃದ್ಧಾನ್ । ರಾಜವಂಶಾನ್ ಪ್ರತ್ಯೇಕಂ ರಾಜ್ಯಪ್ರದಾನೇನ ಪಾಲಯಿಷ್ಯತೀತ್ಯರ್ಥಃ। ಚತ್ವಾರೋವರ್ಣಾಶ್ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯಮ್। ಸ್ವಾರ್ಥೇ ಷ್ಯಞ್ । ಸ್ವೇ-ಸ್ವೇ ಸ್ವ-ಸ್ವವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತೇ ಧರ್ಮೇ। ಪೂರ್ವಾದಿತ್ವಾತ್ಸರ್ವನಾಮತ್ವವಿಕಲ್ಪಃ। ನಿಯೋಕ್ಷ್ಯತಿ ಪ್ರವರ್ತ್ತಯಿಷ್ಯತಿ||1.1.95||

ದಶವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ ದಶವರ್ಷಶತಾನಿ ಚ । ರಾಮೋ ರಾಜ್ಯಮುಪಾಸಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ಪ್ರಯಾಸ್ಯತಿ||1.1.96||

ಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾತಿಶಯಪ್ರದರ್ಶನಾಯರಾಜ್ಯಪರಿಪಾಲನಕಾಲಬಹುತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ—ದಶೇತಿ । ‘ದಶವರ್ಷಸಹಸ್ರಾಣಿ ದಶವರ್ಷಶತಾನಿ ಚ’ಏಕಾದಶಸಹಸ್ರಸಂವತ್ಸರಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಉಪಾಸಿತ್ವಾ ಉಪಾಸ್ಯ। ವಾ ಛನ್ದಸೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯೇ ಕ್ತ್ವಾಪಿ ಛನ್ದಸೀತಿ  ಪ್ರಯೋಗಾದನಿತ್ಯೋ ಲ್ಯಬಾದೇಶಃ । ಸಾನ್ತ್ವಪೂರ್ವಂ  ಜನಾನುವರ್ತ್ತನೇನ ಪರಿಪಾಲ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅತ್ಯನ್ತಸಂಯೋಗೇ ದ್ವಿತೀಯಾ । ರಾಜ್ಯಪಾಲನೇ ವ್ಯಾಸಙ್ಗಾಭಾವೋ ದರ್ಶಿತಃ । ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ವೈಕುಣ್ಠಂ ಗಮಿಷ್ಯತಿ||1.1.96||

ಇದಂ ಪವಿತ್ರಂ ಪಾಪಘ್ನಂ ಪುಣ್ಯಂ ವೇದೈಶ್ಚ ಸಮ್ಮಿತಮ್ । ಯಃ ಪಠೇದ್ರಾಮಚರಿತಂ  ಸರ್ವಪಾಪೈಃ  ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ ||1.1.97||

ಅಥೈತತ್ಪಾಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಮಾಹ—ಇದಮಿತಿ । ಪೂಯತೇsನೇನೇತಿ ಪವಿತ್ರಮ್ ।“ಕರ್ತ್ತರಿಚರ್ಷಿದೇವತಯೋಃ” ಇತಿ ಕರಣೇ ಇತ್ರಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಪರಿಶುದ್ಧಿಸಾಧನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ನ ಕೇವಲಂ ಶುದ್ಧ್ಯಾಪಾದಕಂ ಕಿನ್ತು ಪಾಪಘ್ನಮ್।“ಅಮನುಪ್ಯಕರ್ತೃಕೇಚ” ಇತಿ ಟಕ್ ಪ್ರತ್ಯಯಃ।ಪುಣ್ಯಂ ಲಾಙ್ಗಲಜೀವನಮಿತಿವತ್ ಪುಣ್ಯಸಾಧನಮ್। ಅನೇನ ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ।ತದ್ಧಿ ಪಾಪಮೇವ ನಿವರ್ತ್ತಯತಿ। ಉಕ್ತಾರ್ಥತ್ರಯೇ ಹೇತುಮಾಹ—ವೇದೈಶ್ಚಸಂಮಿತಮಿತಿ। ಸರ್ವವೇದಸದೃಶಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಇದಂ ರಾಮಚರಿತ್ರಂ ಸಂಕ್ಷೇಪರೂಪಂ ಯಃ ಪಠೇತ್ ವೇದವತ್ ಸನಿಯಮಂ ಪ್ರತಿದಿನಂ ಪಠೇತ್ ಸ ಸರ್ವಪಾಪೈಃ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಾಘೈಃ ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ। ತದುಕ್ತಂ ರಾಮೋಪನಿಷದಿ “ಬ್ರಹ್ಮಹತ್ಯಾಸಹಸ್ರಾಣಿ ವೀರಹತ್ಯಾಶತಾನಿ ಚ। ಸ್ವರ್ಣಸ್ತೇಯಸುರಾಪಾನಗುರುತಲ್ಪಾಯುತಾನಿ ಚ। ಕೋಟಿ- ಕೋಟಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ಉಪಪಾತಕಾಜಾನ್ಯಪಿ। ಸರ್ವಾಣ್ಯಪಿ ಪ್ರಣಶ್ಯನ್ತಿ ರಾಮಚನ್ದ್ರಸ್ಯ ಕೀರ್ತ್ತನಾತ್” ಇತಿ||1.1.97||

ಏತದಾಖ್ಯಾನಮಾಯುಷ್ಯಂ ಪಠನ್ ರಾಮಾಯಣಂ ನರಃ। ಸಪುತ್ರಪೌತ್ರಃ ಸಗಣಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಸ್ವರ್ಗೇ ಮಹೀಯತೇ||1.1.98||

ಏವಂ ರಾಮಚರಿತಪಾಠಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಂ ಫಲಮುಕ್ತ್ವಾನುಷಙ್ಗಿಕಫಲೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಕಂ ತಸ್ಯ ಸಂಬನ್ಧಿ ಸಂಬನ್ಧಪರ್ಯನ್ತತಾಮಾಹ—-ಏತದಿತಿ। ಆಯುಃಪ್ರಯೋಜನಮಸ್ಯಾಯುಷ್ಯಮ್। ‘ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭ್ಯೋಯದ್ವಕ್ತವ್ಯ’ಇತಿ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ। ಆಖ್ಯಾನಮಾಖ್ಯಾಯಿಕಾರೂಪಮೇತದ್ರಾಮಾಯಣಂ ಬಾಲರಾಮಾಯಣಂ ರಾಮಸ್ಯಾಯನಂ ರಾಮಾಯಣಮ್। ಅಯಗತಾವಿತಿಧಾತೋರ್ಭಾವೇ ಲ್ಯುಟ್ । ರಾಮಚರಿತಮಿತ್ಯರ್ಥಃ। ರಾಮಃ ಅಪ್ಯತೇ ಪ್ರಾಪ್ಯತೇ ಅನೇನ ಇತಿ ವಾ ರಾಮಾಯಣಮ್। ರಾಮಃ ಅಯನಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೋ ಯಸ್ಯೇತಿ ವಾ ರಾಮಾಯಣಮ್। ಪಠನ್ನರಃ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾದಿನಿಯಮಂ ವಿನಾ ಯೋsಪಿ ಕೋsಪಿ ಸಪುತ್ರಪೌತ್ರಃ ದಶಪೂರ್ವಾಪರಸಹಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಸಗಣಃ ಸಭೃತ್ಯಬನ್ಧುಃ ಪ್ರೇತ್ಯ ಆತ್ಯನ್ತಿಕಶರೀರನಾಶಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಸ್ವರ್ಗೇ ಪರಮಪದೇ। “ತಸ್ಯಾ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಕೋಶಃ ಸ್ವರ್ಗೋ ಲೋಕೋ ಜ್ಯೋತಿಷಾವೃತಃ” ಇತಿ। ತಸ್ಮಿನ್ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್। ವಿಮುಕ್ತಸರ್ವಪಾಪಂ ಪ್ರತಿ ಸ್ವರ್ಗಮಾತ್ರಸ್ಯಾಫಲತ್ವಾಚ್ಚ। ಮಹೀಯತೇ ಪೂಜ್ಯತೇ। “ತಂ ಪಞ್ಚಶತಾನ್ಯಪ್ಸರಸಾಂ ಪ್ರತಿಧಾವನ್ತಿ ಶತಂ ಮಾಲಾಹಸ್ತಾಃ ಶತಂ ಚೂರ್ಣಹಸ್ತಾಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ||1.1.98||

ಪಠನ್ದ್ವಿಜೋ ವಾಗೃಷಭತ್ವಮೀಯಾತ್ ಸ್ಯಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಭೂಮಿಪತಿತ್ವಮೀಯಾತ್। ವಣಿಗ್ಜನಃ ಪಣ್ಯಫಲತ್ವಮೀಯಾಜ್ಜನಶ್ಚ ಶೂದ್ರೋsಪಿ ಮಹತ್ತ್ವಮೀಯಾತ್||1.1.99||

ಇತ್ಯಾರ್ಷೇ ಶ್ರೀಮದ್ರಾಮಾಯಣೇ ವಾಲ್ಮೀಕೀಯ ಆದಿಕಾವ್ಯೇ ಬಾಲಕಾಣ್ಡೇ ಪ್ರಥಮಃ ಸರ್ಗಃ ||

ಅಥ ಚಾತುರ್ವರ್ಣ್ಯವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ನಾಧಿಕಾರ ಇತಿ ಸೂಚಯನ್ ವರ್ಣವಿಶೇಷನಿಯತಾನಿ ಫಲಾನಿ ದರ್ಶಯತಿ–ಪಠನ್ನಿತಿ। ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತದವ್ಯಯಂ ಯದ್ಯರ್ಥೇ । ಇದಂ ಬಾಲರಾಮಾಯಣಂ ಪಠನ್ದ್ವಿಜೋ ಯದಿ ವಾಗೃಷಭತ್ವಂ ವಾಚಿ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ವೇದವೇದಾಙ್ಗಪಾರಗತ್ವಮೀಯಾತ್ ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾತ್। ಈ ಗತಾವಿತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋರ್ಲಿಙ್ । ಪಠನ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ಯದಿ ಭೂಮಿಪತಿತ್ವಂ ಚಕ್ರವರ್ತ್ತಿತ್ವಮೀಯಾತ್। ಪಠನ್ ವಣಿಗ್ಜನೋ ಯದಿ ಪಣ್ಯಫಲತ್ವಮೀಯಾತ್ ಪಣಮೂಲ್ಯಂ ತದರ್ಹತೀತಿ ಪಣ್ಯಂ ಕ್ರಯವಿಕ್ರಯಾರ್ಹಂ ವಸ್ತು ತದೇವ ಫಲಂ ಲಾಭೋ ಯಸ್ಯ ಸ ಪಣ್ಯಫಲಃ ತಸ್ಯ ಭಾವಃ ಪಣ್ಯಫಲತ್ವಮ್। ‘ಪಣೋ ದ್ಯೂತಾದಿಷೂತ್ಸೃಷ್ಟೇ ಭೃತೌ ಮೂಲ್ಯೇ ಧನೇsಪಿ ಚ’ಇತ್ಯಮರಃ। ಪಣಶಬ್ದಾದರ್ಹಾರ್ಥೇ ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಃ।“ಅವದ್ಯಪಣ್ಯ”ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪಣತೇರ್ಯತ್ಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ತೋ ನಿಪಾತೋ ವಾ। ಪಠನ್ ಶೂದ್ರೋsಪಿ ಜನೋ ಯದಿ ಮಹತ್ತ್ವಂ ಸ್ವಜಾತಿಶ್ರೇಷ್ಠತ್ವಮೀಯಾತ್। ಯದ್ವಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇತತ್ ಅಲ್ಪಾರ್ಥೇsವ್ಯಯಮ್। ಸ್ಯಾತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯಃ ಅಲ್ಪನೃಪತಿಃ ಭೂಮಿಪತಿತ್ವಮಖಣ್ಡಭೂಮಣ್ಡಲೇಶ್ವರತ್ವಮೀಯಾತ್। ಏವಮಲ್ಪ- ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಇತ್ಯಾದಿ ಜ್ಞೇಯಮ್ । ಯದ್ವಾ ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಃ ಕಥಞ್ಚಿದರ್ಥೇ ನಿಪಾತಃ। ಸ್ಯಾದಸ್ತಿ ಸ್ಯಾನ್ನಾಸ್ತೀತ್ಯಾದಿ-  ಸಪ್ತಭಙ್ಗೀವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ತಥೋಕ್ತತ್ವಾತ್।ತಥಾ ಚ ಕಥಞ್ಚಿತ್ ಪಠನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೋಕ್ತನಿಯಮಂ ವಿನಾಪಿ ಪಠನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ। ಏಕದೇಶಂ ಪಠನ್ನಿತಿ ವಾ। ಅಥವಾ ವಾಗೃಷಭತ್ವಾದಿಕಮೀಯಾತ್। ‘ಸ್ಯಾಚ್ಚ ಸತ್ತಾಂ ಲಭೇತ ಚ’ಇತಿ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಂ ಸತ್ತಾಲಾಭರೂಪಂ ಫಲಮ್। “ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ। ಸನ್ತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ” ಇತಿ ಶ್ರುತೇಃ।ಕಶ್ಚಿತ್ ‘ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಬನ್ಧೇ ಚಿರಾತೀತೇ’ಇತಿ ವಚನಾತ್, ಸ್ಯಾಚ್ಛಬ್ದಃ ಪ್ರಬನ್ಧ್ಪರ ಇತ್ಯಾಹ ತದಜ್ಞಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತಮ್। ‘ಸ್ಯಾತ್ಪ್ರಬನ್ಧೇ ಚಿರಾತೀತೇ ನಿಕಟಾಗಾಮಿಕೇ ಪುರಾ’ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್। ಪುರಾಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾನಾರ್ಥತ್ವಂ ಹಿ ತತ್ರೋಚ್ಯತ ಇತಿ। ಯದ್ಯಪಿ ‘ಶ್ರಾವಯೇಚ್ಚತುರೋ ವರ್ಣಾನ್ ಕೃತ್ವಾ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಮಗ್ರತಃ’ಇತಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯೇತಿಹಸಪುರಾಣಯೋಃ ಶ್ರವಣಮಾತ್ರಂ ಸ್ಮೃತಿಭಿರನುಜ್ಞಾತಂ ನ ತು ಪಠನಂ ತಥಾಪಿ ಪಠನ್ನಿತ್ಯಾದಿಋಷಿವಚನಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಾತ್। ವಚನಾದ್ರಥಕಾರಸ್ಯೇತಿನ್ಯಾಯೇನಾಸ್ಮಿನ್ಸಙ್ಕ್ಷೇಪ-  ಪಾಠಮಾತ್ರೇsಧಿಕಾರೋsಸ್ತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್। ತಥಾ ಸಹಸ್ರನಾಮಾಧ್ಯಾಯಾನ್ತೇ ಚ ದೃಶ್ಯತೇ ‘ಯ ಇದಂ ಶೃಣುಯಾನ್ನಿತ್ಯಂ ಯಶ್ಚಾಪಿ ಪರಿಕೀರ್ತಯೇತ್’ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ‘ವೇದಾನ್ತಗೋ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಃ ಸ್ಯಾತ್ ಕ್ಷತ್ರಿಯೋ ವಿಜಯೀ ಭವೇತ್ ವೈಶ್ಯೋ ಧನಸಮೃದ್ಧಃ ಸ್ಯಾಚ್ಛೂದ್ರಃ ಸುಖಮವಾಪ್ನುಯಾತ್’ಇತಿ। ಯದ್ವಾ ವೇದೋಪಬೃಂಹಣೇ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾನಧಿಕಾರಾಚ್ಛೂದ್ರ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ಠನ್ನಿತಿ ನಾನುಪಜ್ಯತೇ। ಕಿನ್ತು ಶೃಣ್ವನ್ನಿತ್ಯಧ್ಯಾಹ್ರಿಯತೇ। ‘ಶೃಣ್ವನ್ ರಾಮಾಯಣಂ ಭಕ್ತ್ಯಾ’ಇತಿ ಶ್ರವಣಸ್ಯಾಪಿ ಮಹಾಫಲತ್ವವಚನಾತ್। ಅತ್ರ ಸಙ್ಕ್ಷೇಪೇ ತಕಾರೇಣೋಪಕ್ರಮ್ಯ ಯಾದಿತಿ ಸಮಾಪನಾದ್ಗಾಯತ್ರೀರೂಪತ್ವಮಸ್ಯ ಗಮ್ಯತೇ। ಅತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ಉಪಜಾತಿವೃತ್ತಮ್। ‘ಸ್ಯಾದಿನ್ದ್ರವಜ್ರಾ ತತಜಾಸ್ತತೋ ಗೌ । ಅನನ್ತರೋದೀರಿತಲಕ್ಷ್ಮಭಾಜಃ ಪಾದಾ ಯದೀಯಾ  ಉಪಜಾತಸ್ಯತಾಃ’ಇತಿ ಲಕ್ಷಣಾತ್ ||1.1.99||

ಪ್ರಥಮಸರ್ಗಮುಪಸಂಹರತಿ—ಇತೀತಿ ।ರ್ಷಿಣಾ ಪ್ರೋಕ್ತಮಾರ್ಷ್ಮ್। “ತೇನ ಪ್ರೋಕ್ತಮ್” ಇತ್ಯಣ್। ಶ್ರೀರಾಮಾಯಣೇಶ್ರೀರಾಮಾಯಣಾಖ್ಯೇ ಆದಿಕಾವ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಕಾವ್ಯೇ ಬಾಲಕಾಣ್ಡೇ ಸಙ್ಕ್ಷೇಪೋ ನಾಮ ಪ್ರಥಮಃ ಸರ್ಗಃ ಸಮಾಪ್ತ ಇತಿ ಶೇಷಃ। ಕಾವ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ಗಲಕ್ಷಣಂ ಚೋಕ್ತಂ ದಣ್ಡಿನಾ ಕಾವ್ಯಾದರ್ಶೇ–”ನಗರಾರ್ಣವಶೈಲರ್ತುಚಂದ್ರಾರ್ಕೋದಯವರ್ಣನೈಃ। ಉದ್ಯಾನಸಲಿಲಕ್ರೀಡಾಮಧುಪಾನ- ರತೋತ್ಸವೈಃ। ವಿಪ್ರಲಮ್ಭೈರ್ವಿವಾಹೈಶ್ಚ ಕುಮಾರೋದಯವರ್ಣನೈಃ। ಮನ್ತ್ರದ್ಯೂತಪ್ರಯಾಣಾಜಿನಾಯಕಾಭ್ಯುದಯೈರಪಿ। ಅಲಙ್ಕೃತ– ಮಸಙ್ಕ್ಷಿಪ್ತಂ ರಸಭಾವನಿರನ್ತರಮ್। ಸರ್ಗೈರನತಿವಿಸ್ತೀರ್ಣೈಃ ಶ್ರಾವ್ಯವೃತ್ತೈಃ ಸುಸನ್ಧಿಭಿಃ । ಸರ್ವತ್ರ ಭಿನ್ನವೃತ್ತಾನ್ತೈರುಪೇತಂ ಲೋಕರಞ್ಜನಮ್। ಕಾವ್ಯಂ ಕಲ್ಪಾನ್ತರಸ್ಥಾಯಿ ಜಾಯತೇ ಸದಲಙ್ಕೃತಿ’ಇತಿ ।

ಇತಿಕೌಶಿಕಗೋವಿನ್ದರಾಜಕೃತೇ ಶ್ರೀರಾಮಾಯಣಭೂಷಣೇ ಮಣಿಮಞ್ಜೀರಾಖ್ಯಾನೇ ಬಾಲಕಾಣ್ಡವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಸಙ್ಕ್ಷೇಪರಾಮಾಯಣಂ ನಾಮ ಪ್ರಥಮ ಸರ್ಗಃ ||