ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ
ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯ:
ಸಞ್ಜಯ ಉವಾಚ
ತಂ ತಥಾ ಕೃಪಯಾವಿಷ್ಟಮಶ್ರುಪೂರ್ಣಾಕುಲೇಕ್ಷಣಮ್ ।
ವಿಷೀದನ್ತಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮುವಾಚ ಮಧುಸೂದನ: ।। ೧ ।।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಕುತಸ್ತ್ವಾ ಕಶ್ಮಲಮಿದಂ ವಿಷಮೇ ಸಮುಪಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಅನಾರ್ಯಜುಷ್ಟಮಸ್ವರ್ಗ್ಯಮಕೀರ್ತಿಕರಮರ್ಜುನ ।। ೨ ।।
ಮಾ ಕ್ಲೈಬ್ಯಂ ಗಚ್ಛ ಕೌನ್ತೇಯ ನೈತತ್ತ್ವಯ್ಯುಪಪದ್ಯತೇ ।
ಕ್ಷುದ್ರಂ ಹೃದಯದೌರ್ಬಲ್ಯಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವೋತ್ತಿಷ್ಠ ಪರನ್ತಪ ।। ೩ ।।
ಏವಮುಪವಿಷ್ಟೇ ಪಾರ್ಥೇ ಕುತೋಽಯಮಸ್ಥಾನೇ ಸಮುಪಸ್ಥಿತ: ಶೋಕ ಇತ್ಯಾಕ್ಷಿಪ್ಯ ತಮಿಮಂ ವಿಷಮಸ್ಥಂ ಶೋಕಮವಿದ್ವತ್ಸೇವಿತಂ ಪರಲೋಕವಿರೋಧಿನಮಕೀರ್ತಿಕರಮತಿಕ್ಷುದ್ರಂ ಹೃದಯದೌರ್ಬಲ್ಯಕೃತಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಯುದ್ಧಾಯೋತ್ತಿಷ್ಠೇತಿ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ ।।
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ
ಕಥಂ ಭೀಷ್ಮಮಹಂ ಸಂಖ್ಯೇ ದ್ರೋಣಂ ಚ ಮಧುಸೂದನ ।
ಇಷುಭಿ: ಪ್ರತಿಯೋತ್ಸ್ಯಾಮಿ ಪೂಜಾರ್ಹಾವರಿಸೂದನ ।। ೪ ।।
ಗುರೂನಹತ್ವಾ ಹಿ ಮಹಾನುಭಾವಾನ್ ಶ್ರೇಯಶ್ಚರ್ತುಂ ಭೈಕ್ಷಮಪೀಹ ಲೋಕೇ ।
ಹತ್ವಾರ್ಥಕಾಮಾಂಸ್ತು ಗುರೂನಿಹೈವ ಭುಞ್ಜೀಯ ಭೋಗಾನ್ ರುಧಿರಪ್ರದಿಗ್ಧಾನ್ ।। ೫ ।।
ಪುನರಪಿ ಪಾರ್ಥ: ಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಯಾಕುಲೋ ಭಗವದುಕ್ತಂ ಹಿತತಮಮಜಾನನ್ನಿದಮುವಾಚ ಭೀಷ್ಮದ್ರೋಣಾದಿಕಾನ್ ಗುರೂನ್ ಬಹುಮನ್ತವ್ಯಾನ್ ಕಥಮಹಂ ಹನಿಷ್ಯಾಮಿ? ಕಥಂತರಾಂ ಭೋಗೇಷ್ವತಿಮಾತ್ರಸಕ್ತಾನ್ ತಾನ್ ಹತ್ವಾ ತೈರ್ಭುಜ್ಯಮಾನಾಂಸ್ತಾನೇವ ಭೋಗಾನ್ ತದ್ರುಧಿರೇಣೋಪಸಿಚ್ಯ ತೇಷ್ವಾಸನೇಷೂಪವಿಶ್ಯ ಭುಞ್ಜೀಯ? ।। ೪-೫ ।।
ನ ಚೈತದ್ವಿದ್ಮ: ಕತರನ್ನೋ ಗರೀಯೋ ಯದ್ವಾ ಜಯೇಮ ಯದಿ ವಾ ನೋ ಜಯೇಯು: ।
ಯಾನೇವ ಹತ್ವಾ ನ ಜಿಜೀವಿಷಾಮಸ್ತೇಽವಸ್ಥಿತಾ: ಪ್ರಮುಖೇ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾ: ।। ೬ ।।
ಕಾರ್ಪಣ್ಯದೋಷೋಪಹತಸ್ವಭಾವ: ಪೃಚ್ಛಾಮಿ ತ್ವಾ ಧರ್ಮಸಂಮೂಢಚೇತಾ: ।
ಯಚ್ಛ್ರೇಯ: ಸ್ಯಾನ್ನಿಶ್ಚಿತಂ ಬ್ರೂಹಿ ತನ್ಮೇ ಶಿಷ್ಯಸ್ತೇಽಹಂ ಶಾಧಿ ಮಾಂ ತ್ವಾಂ ಪ್ರಪನ್ನಮ್ ।। ೭ ।।
ನ ಹಿ ಪ್ರಪಶ್ಯಾಮಿ ಮಮಾಪನುದ್ಯಾದ್ಯಚ್ಛೋಕಮುಚ್ಛೋಷಣಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮ್ ।
ಅವಾಪ್ಯ ಭೂಮಾವಸಪತ್ನಮೃದ್ಧಂ ರಾಜ್ಯಂ ಸುರಾಣಾಮಪಿ ಚಾಧಿಪತ್ಯಮ್ ।। ೮ ।।
ಏವಂ ಯುದ್ಧಮಾರಭ್ಯ ನಿವೃತ್ತವ್ಯಾಪಾರಾನ್ ಭವತೋ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾ: ಪ್ರಸಹ್ಯ ಹನ್ಯುರಿತಿ ಚೇತ್, ಅಸ್ತು । ತದ್ವಧಲಬ್ಧವಿಜಯಾತ್ ಅಧರ್ಮ್ಯಾದಸ್ಮಾಕಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾವಜಾನದ್ಭಿ: ತೈರ್ಹಾನನಮೇವ ಗರೀಯ ಇತಿ ಮೇ ಪ್ರತಿಭಾತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ, ಯನ್ಮಹ್ಯಂ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತಮ್, ತಚ್ಶರಣಾಗತಾಯ ತವ ಶಿಷ್ಯಾಯ ಮೇ ಬ್ರೂಹೀತ್ಯತಿಮಾತ್ರಕೃಪಣೋ ಭಗವತ್ಪಾದಾವುಪಸಸಾದ ।। ೬-೮ ।।
ಸಞ್ಜಯ ಉವಾಚ
ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಹೃಶೀಕೇಶಂ ಗುಡಾಕೇಶ: ಪರನ್ತಪ: ।
ನ ಯೋತ್ಸ್ಯ ಇತಿ ಗೋವಿನ್ದಮುಕ್ತ್ವಾ ತೂಷ್ಣೀಂ ಬಭೂವ ಹ ।।೯।।
‘ಏವಮಸ್ಥಾನೇ ಸಮುಪಸ್ಥಿತಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಾಭ್ಯಾಮಪ್ರಕೃತಿಂ ಗತಮ್, ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಯುದ್ಧಂ ಪರಮಧರ್ಮಮಪ್ಯಧರ್ಮಂ ಮನ್ವಾನಂ ಧರ್ಮಬುಭುತ್ಸಯಾ ಚ ಶರಣಾಗತಂ ಪಾರ್ಥಮುದ್ದಿಶ್ಯ, ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಯುದ್ಧಸ್ಯ ಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿ-ರಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯತಾಜ್ಞಾನೇನ ಚ ವಿನಾ ಅಸ್ಯ ಮೋಹೋ ನ ಶಾಮ್ಯತಿ‘ ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಭಗವತಾ ಪರಮಪುರುಷೇಣ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾವತರಣಂ ಕೃತಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್ ಅಸ್ಥಾನಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಧಿಯಾಕುಲಮ್ । ಪಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪನ್ನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾವತರಣಂ ಕೃತಮ್ ।। (ಗೀ.ಸಂ.೬) ಇತಿ ।। ೯ ।।
ತಮುವಾಚ ಹೃಶೀಕೇಶ: ಪ್ರಹಸನ್ನಿವ ಭಾರತ ।
ಸೇನಯೋರುಭಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಸೀದಮಾನಮಿದಂ ವಚ: ।। ೧೦ ।।
ಏವಂ ದೇಹಾತ್ಮನೋರ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಶೋಕಾವಿಷ್ಟಮ್, ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಧರ್ಮಂ ಭಾಷಮಾಣಮ್, ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧ-ಗುಣಾನ್ವಿತಮ್, ಉಭಯೋಸ್ಸೇನಯೋರ್ಯುದ್ಧಾಯೋದ್ಯುಕ್ತಯೋರ್ಮಧ್ಯೇ ಅಕಸ್ಮಾನ್ನಿರುದ್ಯೋಗಂ ಪಾರ್ಥಮಾಲೋಕ್ಯ ಪರಮಪುರುಷ: ಪ್ರಹಸನ್ನಿವೇದಮುವಾಚ ಪರಿಹಾಸವಾಕ್ಯಂ ವದನ್ನಿವ ಆತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯ-ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಕರ್ಮಯೋಗಜ್ಞಾನಯೋಗಭಕ್ತಿಯೋಗ-ಗೋಚರಂ ‘ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಮ್‘ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಹಂ ತ್ವಾ ಸರ್ವಪಾಪೇಭ್ಯೋ ಮೋಕ್ಷಯಿಷ್ಯಾಮಿ ಮಾ ಶುಚ: ಇತ್ಯೇತದನ್ತಂ ವಚನಮುವಾಚೇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೦ ।।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಅಶೋಚ್ಯಾನನ್ವಶೋಚಸ್ತ್ವಂ ಪ್ರಜ್ಞಾವಾದಾಂಶ್ಚ ಭಾಷಸೇ ।
ಗತಾಸೂನಗತಾಸೂಂಶ್ಚ ನಾನುಶೋಚನ್ತಿ ಪಣ್ಡಿತಾ: ।। ೧೧ ।।
ಅಶೋಚ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ಅನುಶೋಚಸಿ । ‘ಪತನ್ತಿ ಪಿತರೋ ಹ್ಯೇಷಾಂ ಲುಪ್ತಪಿಣ್ಡೋದಕಕ್ರಿಯಾ:‘ ಇತ್ಯಾದಿಕಾನ್ ದೇಹಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಪ್ರಜ್ಞಾನಿಮಿತ್ತವಾದಾಂಶ್ಚ ಭಾಷಸೇ । ದೇಹಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಜ್ಞಾನವತಾಂ ನಾತ್ರ ಕಿಂಚಿಚ್ಛೋಕನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ । ಗತಾಸೂನ್ ದೇಹಾನಗತಾಸೂನ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚ ಪ್ರತಿ ತತ್ಸ್ವಭಾವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿದೋ ನ ಶೋಚನ್ತಿ । ಅತಸ್ತ್ವಯಿ ವಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮಿದಮುಪಲಭ್ಯತೇ, ಯದೇತಾನ್ ಹನಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯನುಶೋಚನಮ್, ಯಚ್ಚ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಕೃತಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಾಷಣಮ್। ಅತೋ ದೇಹಸ್ವಭಾವಂ ಚ ನ ಜಾನಾಸಿ, ತದತಿರಿಕ್ತಮಾತ್ಮಾನಂ ಚ ನಿತ್ಯಮ್, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಂ ಯುದ್ಧಾದಿಕಂ ಧರ್ಮಂ ಚ । ಇದಂ ಚ ಯುದ್ಧಂ ಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿರಹಿತಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಮ್ । ಆತ್ಮಾ ಹಿ ನ ಜನ್ಮಾಧೀನಸದ್ಭಾವ: ನ ಮರಣಾಧೀನವಿನಾಶಶ್ಚ, ತಸ್ಯ ಜನ್ಮಮರಣಯೋರಭಾವಾತ್ । ಅತ: ಸ ನ ಶೋಕಸ್ಥಾನಮ್ । ದೇಹಸ್ತ್ವಚೇತನ: ಪರಿಣಾಮ-ಸ್ವಭಾವ: ತಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋಗ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತಿ ಸೋಽಪಿ ನ ಶೋಕಸ್ಥಾನಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೧೧।।
ಪ್ರಥಮಂ ತಾವದಾತ್ಮನಾಂ ಸ್ವಭಾವಂ ಶೃಣು –
ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಂ ನ ತ್ವಂ ನೇಮೇ ಜನಾಧಿಪಾ: ।
ನ ಚೈವ ನ ಭವಿಷ್ಯಾಮ: ಸರ್ವೇ ವಯಮತ: ಪರಮ್ ।। ೧೨ ।।
ಅಹಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ತಾವತ್, ಅತ: ವರ್ತಮಾನಾತ್ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನನಾದೌ ಕಾಲೇ, ನ ನಾಸಮ್ ಅಪಿ ತ್ವಾಸಮ್ । ತ್ವನ್ಮುಖಾಶ್ಚೈತೇ ಈಶಿತವ್ಯಾ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ: ನ ನಾಸಮ್ ಅಪಿ ತ್ವಾಸನ್ । ಅಹಂ ಚ ಯೂಯಂ ಚ ಸರ್ವೇ ವಯಮ್, ಅತ: ಪರಸ್ಮಿನನನ್ತೇ ಕಾಲೇ, ನ ಚೈವ ನ ಭವಿಷ್ಯಾಮ: ಅಪಿ ತು ಭವಿಷ್ಯಾಮ ಏವ । ಯಥಾಹಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಪರಮಾತ್ಮಾ ನಿತ್ಯ ಇತಿ ನಾತ್ರ ಸಂಶಯ:, ತಥೈವ ಭವನ್ತ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ ಆತ್ಮಾನೋಽಪಿ ನಿತ್ಯಾ ಏವೇತಿ ಮನ್ತವ್ಯಾ: ।। ೧೨ ।।
ಏವಂ ಭಗವತ: ಸರ್ವೇಶ್ವರಾದಾತ್ಮನಾಮ್, ಪರಸ್ಪರಂ ಚ, ಭೇದ: ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ ಇತಿ ಭಗವತೈವೋಕ್ತಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ ಅಜ್ಞಾನಮೋಹಿತಂ ಪ್ರತಿ ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಪಾರ್ಮಾರ್ಥಿಕನಿತ್ಯತ್ವೋಪದೇಶಸಮಯೇ ಅಹಮ್, ತ್ವಮ್, ಇಮೇ, ಸರ್ವೇ, ವಯಮಿತಿ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್। ಔಪಚಾರಿಕಾತ್ಮಭೇದವಾದೇ ಹಿ ಆತ್ಮಭೇದಸ್ಯಾತಾತ್ತ್ವಿಕತ್ವೇನ ತತ್ತ್ವೋಪದೇಶಸಮಯೇ ಭೇದನಿರ್ದೇಶೋ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ಭಗವದುಕ್ತಾತ್ಮಭೇದ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಇತಿ ಶ್ರುತಿರಪ್ಯಾಹ, ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ (ಶ್ವೇ.೬.೧೩; ಕ.೫.೧೩) ಇತಿ । ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಬಹೂನಾಂ ಚೇತನಾನಾಂ ಯ ಏಕೋ ನಿತ್ಯಶ್ಚೇತನಸ್ಸನ್ ಕಾಮಾನ್ ವಿದಧಾತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಅಜ್ಞಾನಕೃತಭೇದದೃಷ್ಟಿವಾದೇ ತು ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಪರಮಾರ್ಥದೃಷ್ತೇರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷಕೂಟಸ್ಥ-ನಿತ್ಯಚೈತನ್ಯಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯ-ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನ್ನಿವೃತ್ತಾಜ್ಞಾನತತ್ಕಾರ್ಯತಯಾ ಅಜ್ಞಾನಕೃತಭೇದದರ್ಶನಂ ತನ್ಮೂಲೋಪದೇಶಾದಿವ್ಯವಹಾರಾಶ್ಚ ನ ಸಂಗಚ್ಛನ್ತೇ ।
ಅಥ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯಾಧಿಗತಾದ್ವೈತಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿರೂಪಮಿದಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಂ ದಗ್ಧಪಟಾದಿವನ್ನ ಬನ್ಧಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ ಮರೀಚಿಕಾಜಲಜ್ಞಾನಾದಿಕಂ ಹಿ ಬಾಧಿತಮನುವರ್ತಮಾನಂ ನ ಜಲಾಹರಣಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತು: । ಏವಮತ್ರಾಪ್ಯದ್ವೈತಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧಿತಂ ಭೇದಜ್ಞಾನಮನುವರ್ತಮಾನಮಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರ್ಥವಿಷಯತ್ವ-ನಿಶ್ಚಯಾನ್ನೋಪದೇಶಾದಿಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುರ್ಭವತಿ । ನ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪೂರ್ವಮಜ್ಞಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಗತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನತಯಾ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿ: ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ಯ: ಸರ್ವಜ್ಞ: ಸರ್ವವಿತ್ (ಮು.೧.೨.೯), ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.೬.೭), ವೇದಾಹಂ ಸಮತೀತಾನಿ ವರ್ತಮಾನಾನಿ ಚಾರ್ಜುನ । ಭವಿಷ್ಯಾಣಿ ಚ ಭೂತಾನಿ ಮಾಂ ತು ವೇದ ನ ಕಶ್ಚನ (ಭ.ಗೀ.೭.೨೬) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿವಿರೋಧಾತ್ । ಕಿಂ ಚ ಪರಮಪುರುಷಶ್ಚ ಇದಾನೀಂತನಗುರುಪರಮ್ಪರಾ ಚ, ಅದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪನಿಶ್ಚಯೇ ಸತಿ ಅನುವರ್ತಮಾನೇಽಪಿ ಭೇದಜ್ಞಾನೇ, ಸ್ವನಿಶ್ಚಯಾನುರೂಪಮದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ಕಸ್ಮಾ ಉಪದಿಶತೀತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ ।। ಪ್ರತಿಬಿಮ್ಬವತ್ ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಭ್ಯೋಽರ್ಜುನಾದಿಭ್ಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ ನ ಹ್ಯನುನ್ಮತ್ತ: ಕೋಽಪಿ ಮಣಿಕೃಪಾಣದರ್ಪಣಾದಿಷು ಪ್ರತೀಯಮಾನೇಷು ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರತಿಬಿಮ್ಬೇಷು, ತೇಷಾಂ ಸ್ವಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯತ್ವಂ ಜಾನನ್, ತೇಭ್ಯ: ಕಿಮಪ್ಯುಪದಿಶತಿ । ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿರಪಿ ತೈರ್ನ ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಮ್ ಬಾಧಕೇನಾದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತ-ಭೇದಜ್ಞಾನಕಾರಣಸ್ಯಾನಾದೇರ್ವಿನಷ್ಟತ್ವಾತ್ । ದ್ವಿಚನ್ದ್ರಜ್ಞಾನಾದೌ ತು ಚನ್ದ್ರೈಕತ್ವಜ್ಞಾನೇನ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತಿಮಿರಾದಿ-ದೋಷಸ್ಯ ದ್ವಿಚನ್ದ್ರಜ್ಞಾನಹೇತೋರವಿನಷ್ಟತ್ವಾದ್ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿರ್ಯುಕ್ತಾ ಅನುವರ್ತಮಾನಮಪಿ ಪ್ರಬಲಪ್ರಮಾಣಬಾಧಿತತ್ವೇನ ಅಕಿಂಚಿತ್ಕರಮ್ । ಇಹ ತು ಭೇದಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸವಿಷಯಸ್ಯ ಸಕಾರಣಸ್ಯ ಅಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವೇನ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನ-ವಿನಷ್ಟತ್ವಾನ್ನ ಕಥಞ್ಚಿದಪಿ ಬಾಧಿತಾನುವೃತ್ತಿ: ಸಂಭವತಿ । ಅತ: ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯೇದಾನೀಂತನ-ಗುರುಪರಮ್ಪರಾಯಾಶ್ಚ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಮಸ್ತಿ ಚೇತ್, ಭೇದದರ್ಶನತತ್ಕಾರ್ಯೋಪದೇಶಾದ್ಯಸಂಭವ: । ನಾಸ್ತಿ ಚೇತ್, ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ಧೇತೋ: ಸ್ಥಿತತ್ವೇನಾಜ್ಞತ್ವಾದೇವ ಸುತರಾಮುಪದೇಶೋ ನ ಸಂಭವತಿ ।।
ಕಿಂ ಚ ಗುರೋರದ್ವಿತೀಯಾತ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಿನಷ್ಟತ್ವಾಚ್ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯುಪದೇಶೋ ನಿಷ್ಪ್ರಯೋಜನ:। ಗುರುಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತಮಿತಿ ಚೇತ್, ಶಿಷ್ಯತಜ್ಜ್ಞಾನಯೋರಪಿ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ತದಪ್ಯನಿವರ್ತಕಮ್ । ಕಲ್ಪಿತತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವವಿರೋಧಿತ್ವೇನ ನಿವರ್ತಕಮಿತಿ ಚೇತ್, ತದಚಾರ್ಯಜ್ಞಾನೇಽಪಿ ಸಮಾನಮಿತಿ ತದೇವ ನಿವರ್ತಕಂ ಭವತೀತ್ಯುಪದೇಶಾನರ್ಥಕ್ಯಮೇವ ಇತಿ ಕೃತಮಸಮೀಚೀನವಾದೈ: ।। ೧೨ ।।
ದೇಹಿನೋಽಸ್ಮಿನ್ ಯಥಾ ದೇಹೇ ಕೌಮಾರಂ ಯೌವನಂ ಜರಾ ।
ತಥಾ ದೇಹಾನ್ತರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಧೀರಸ್ತತ್ರ ನ ಮುಹ್ಯತಿ ।। ೧೩ ।।
ಏಕಸ್ಮಿನ್ ದೇಹೇ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ದೇಹಿನ: ಕೌಮಾರಾವಸ್ಥಾಂ ವಿಹಾಯ ಯೌವನಾದ್ಯವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತೌ ಆತ್ಮನ: ಸ್ಥಿರತ್ವಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯಥಾ ಆತ್ಮಾ ನಷ್ಟ ಇತಿ ನ ಶೋಚತಿ, ದೇಹಾದ್ದೇಹಾನ್ತರಪ್ರಾಪ್ತಾವಪಿ ತಥೈವ ಸ್ಥಿರ ಆತ್ಮೇತಿ ಬುದ್ಧಿಮಾನ್ನ ಶೋಚತಿ । ಅತ ಆತ್ಮನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ನ ಶೋಕಸ್ಥಾನಮ್ ।। ೧೩ ।।
ಏತಾವದತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ಆತ್ಮನಾಂ ನಿತ್ಯಾನಾಮೇವಾನಾದಿಕರ್ಮವಶ್ಯತಯಾ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮೋಚಿತದೇಹಸಂಸೃಷ್ಟಾನಾಂ ತೈರೇವ ದೇಹೈರ್ಬನ್ಧನಿವೃತ್ತಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಸ್ವವರ್ಣೋಚಿತಂ ಯುದ್ಧಾದಿಕಮನಭಿಸಂಹಿತಫಲಂ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವತಾಮವರ್ಜನೀಯತಯಾ ಇನ್ದ್ರಿಯೈರಿನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥಸ್ಪರ್ಶಾ: ಶೀತೋಷ್ಣಾದಿಪ್ರಯುಕ್ತಸುಖದು:ಖದಾ ಭವನ್ತಿ, ತೇ ತು ಯಾವಚ್ಛಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತಿ ಕ್ಷನ್ತವ್ಯಾ ಇತಿ । ಇಮಮರ್ಥಮನನ್ತರಮೇವಾಹ –
ಮಾತ್ರಾಸ್ಪರ್ಶಾಸ್ತು ಕೌನ್ತೇಯ ಶೀತೋಷ್ಣಸುಖದು:ಖದಾ: । ಆಗಮಾಪಾಯಿನೋಽನಿತ್ಯಾಸ್ತಾಂಸ್ತಿತಿಕ್ಷಸ್ವ ಭಾರತ ।। ೧೪ ।।
ಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶರೂಪರಸಗನ್ಧಾ: ಸಾಶ್ರಯಾ: ತನ್ಮಾತ್ರಾಕಾರ್ಯತ್ವಾನ್ಮಾತ್ರಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ । ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಭಿಸ್ತೇಷಾಂ ಸ್ಪರ್ಶಾ: ಶೀತೋಷ್ಣಮೃದುಪರುಷಾದಿರೂಪಸುಖದು:ಖದಾ: ಭವನ್ತಿ । ಶೀತೋಷ್ಣಶಬ್ದ: ಪ್ರದರ್ಶನಾರ್ಥ: । ತಾನ್ ಧೈರ್ಯೇಣ ಯಾವದ್ಯುದ್ಧಾದಿ-ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಸಮಾಪ್ತಿ ತಿತಿಕ್ಷಸ್ವ । ತೇ ಚಾಗಮಾಪಾಯಿತ್ವಾದ್ಧೈರ್ಯವತಾಂ ಕ್ಷನ್ತುಂ ಯೋಗ್ಯಾ: । ಅನಿತ್ಯಾಶ್ಚ ತೇ । ಬನ್ಧಹೇತುಭೂತಕರ್ಮನಾಶೇ ಸತಿ ಆಗಮಾಪಾಯಿತ್ವೇನಾಪಿ ನ ವರ್ತನ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೪ ।।
ತತ್ಕ್ಷಮಾ ಕಿಮರ್ಥೇತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಯಂ ಹಿ ನ ವ್ಯಥಯನ್ತ್ಯೇತೇ ಪುರುಷಂ ಪುರುಷರ್ಷಭ ।
ಸಮದು:ಖಸುಖಂ ಧೀರಂ ಸೋಽಮೃತತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ।। ೧೫ ।।
ಯಂ ಪುರುಷಂ ಧೈರ್ಯಯುಕ್ತಮವರ್ಜನೀಯದು:ಖಂ ಸುಖವನ್ಮನ್ಯಮಾನಮ್, ಅಮೃತತ್ವಸಾಧನತಯಾ ಸ್ವವರ್ಣೋಚಿತಂ ಯುದ್ಧಾದಿಕರ್ಮ ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಂ ಕುರ್ವಾಣಂ ತದನ್ತರ್ಗತಾ: ಶಸ್ತ್ರಪಾತಾದಿಮೃದುಕ್ರೂರಸ್ಪರ್ಶಾ: ನ ವ್ಯಥಯನ್ತಿ ಸ ಏವಾಮೃತತ್ವಂ ಸಾಧಯತಿ। ನ ತ್ವಾದೃಶೋ ದು:ಖಾಸಹಿಷ್ಣುರಿತ್ಯರ್ಥ: । ಆತ್ಮನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಾದೇತಾವದತ್ರ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೧೫ ।।
ಯತ್ತು ಆತ್ಮನಾಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ದೇಹಾನಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ನಾಶಿತ್ವಂ ಚ ಶೋಕಾನಿಮಿತ್ತಮುಕ್ತಮ್, ‘ಗತಾಸೂನಗತಾಸೂಂಶ್ಚ ನಾನುಶೋಚನ್ತಿ ಪಣ್ಡಿತಾ:‘ ಇತಿ, ತದುಪಪಾದಯಿತುಮಾರಭತೇ –
ನಾಸತೋ ವಿದ್ಯತೇ ಭಾವೋ ನಾಭಾವೋ ವಿದ್ಯತೇ ಸತ: ।
ಉಭಯೋರಪಿ ದೃಷ್ಟೋಽನ್ತಸ್ತ್ವನಯೋಸ್ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿ: ।। ೧೬ ।।
ಅಸತ: ದೇಹಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಸತಶ್ಚಾತ್ಮನೋ ನಾಸದ್ಭಾವ: । ಉಭಯೋ: ದೇಹಾತ್ಮನೋರುಪಲಭ್ಯಮಾನಯೋ: ಯಥೋಪಲಬ್ಧಿ ತತ್ತ್ವದರ್ಶಿಭಿರನ್ತೋ ದೃಷ್ಟ: । ನಿರ್ಣಯಾನ್ತತ್ವಾನ್ನಿರೂಪಣಸ್ಯ ನಿರ್ಣಯ ಇಹ ಅನ್ತಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ । ದೇಹಸ್ಯಾಚಿದ್ವಸ್ತುನೋಽಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಆತ್ಮನಶ್ಚೇತನಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ನಿರ್ಣಯೋ ದೃಷ್ಟ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ವಿನಾಶಸ್ವಭಾವೋ ಹ್ಯಸತ್ತ್ವಮ್ । ಅವಿನಾಶಸ್ವಭಾವಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಮ್ । ಯಥಾ ಉಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣ, ತಸ್ಮಾನ್ನ ವಿಜ್ಞಾನಮೃತೇಽಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್ಕ್ವಚಿತ್ಕದಾಚಿದ್ದ್ವಿಜ ವಸ್ತುಜಾತಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೩), ಸದ್ಭಾವ ಏವಂ ಭವತೋ ಮಯೋಕ್ತೋ ಜ್ಞಾನಂ ಯಥಾ ಸತ್ಯಮಸತ್ಯಮನ್ಯತ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೪೫), ಅನಾಶೀ ಪರಮಾರ್ಥಶ್ಚ ಪ್ರಾಜ್ಞೈರಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತತ್ತು ನಾಶಿ ನ ಸಂದೇಹೋ ನಾಶಿದ್ರವ್ಯೋಪಪಾದಿತಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೪.೧೪), ಯತ್ತು ಕಾಲಾನ್ತರೇಣಾಪಿ ನಾನ್ಯಸಂಜ್ಞಾಮುಪೈತಿ ವೈ । ಪರಿಣಾಮಾದಿಸಂಭೂತಾಂ ತದ್ವಸ್ತು ನೃಪ ತಚ್ಚ ಕಿಮ್ (ವಿ.ಪು.೨.೧೩.೧೦೦) ಇತಿ । ಅತ್ರಾಪಿ ಅನ್ತವನ್ತ ಇಮೇ ದೇಹಾ: (೨.೧೮), ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ವಿದ್ಧಿ (೨.೧೭) ಇತಿ ಹ್ಯುಚ್ಯತೇ । ತದೇವ ಸತ್ತ್ವಾಸತ್ತ್ವವ್ಯಪದೇಶಹೇತುರಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ।।
ಅತ್ರ ತು ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಸ್ಯಾಪ್ರಸ್ತುತತ್ವಾನ್ನ ತತ್ಪರೋಽಯಂ ಶ್ಲೋಕ: ದೇಹಾತ್ಮಸ್ವಭಾವಾಜ್ಞಾನಮೋಹಿತಸ್ಯ ತನ್ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ ಹ್ಯುಭಯೋರ್ನಾಶಿತ್ವಾನಾಶಿತ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವವಿವೇಕ ಏವ ವಕ್ತವ್ಯ: । ಸ ಏವ ಗತಾಸೂನಗತಾಸೂನ್ ಇತಿ ಚ ಪ್ರಸ್ತುತ: । ಸ ಏವ ಚ, ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ವಿದ್ಧಿ, ಅನ್ತವನ್ತ ಇಮೇ ದೇಹಾ: ಇತಿ ಅನನ್ತರಮುಪಪಾದ್ಯತೇ । ಅತೋ ಯಥೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥ: ।। ೧೬ ।।
ಆತ್ಮನಸ್ತ್ವವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಕಥಮವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ ।
ವಿನಾಶಮವ್ಯಯಸ್ಯಾಸ್ಯ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಕರ್ತುಮರ್ಹಾತಿ ।। ೧೭ ।।
ತದತ್ಮತತ್ತ್ವಮವಿನಾಶೀತಿ ವಿದ್ಧಿ, ಯೇನ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವೇನ ಚೇತನೇನ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಿದಮಚೇತನತತ್ತ್ವಂ ಸರ್ವಂ ತತಂ – ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ । ವ್ಯಾಪಕತ್ವೇನ ನಿರತಿಶಯಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ವಿನಾಶಾನರ್ಹಾಸ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತೋ ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಪದಾರ್ಥೋ ವಿನಾಶಂ ಕರ್ತುಮರ್ಹಾತಿ, ತದ್ವ್ಯಾಪ್ಯತಯಾ ತಸ್ಮಾತ್ಸ್ಥೂಲತ್ವಾತ್ । ನಾಶಕಂ ಹಿ ಶಸ್ತ್ರಜಲಾಗ್ನಿವಾಯ್ವಾದಿಕಂ ನಾಶ್ಯಂ ವ್ಯಾಪ್ಯ ಶಿಥಿಲೀಕರೋತಿ । ಮುದ್ರಾದಯೋಽಪಿ ಹಿ ವೇಗವತ್ಸಂಯೋಗೇನ ವಾಯುಮುತ್ಪಾದ್ಯ ತದ್ದ್ವಾರೇಣ ನಾಶಯನ್ತಿ । ಅತ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮವಿನಾಶಿ ।। ೧೭ ।।
ದೇಹಾನಾಂ ತು ವಿನಾಶಿತ್ವಮೇವ ಸ್ವಭಾವ ಇತ್ಯಾಹ –
ಅನ್ತವನ್ತ ಇಮೇ ದೇಹಾ ನಿತ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಾ: ಶರೀರಿಣ: ।
ಅನಾಶಿನೋಽಪ್ರಮೇಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ಯುಧ್ಯಸ್ವ ಭಾರತ ।। ೧೮ ।।
‘ದಿಹ ಉಪಚಯೇ‘ ಇತ್ಯುಪಚಯರೂಪಾ ಇಮೇ ದೇಹಾ ಅನ್ತವನ್ತ: ವಿನಾಶಸ್ವಭಾವಾ: । ಉಪಚಯಾತ್ಮಕಾ ಹಿ ಘಟಾದಯೋಽನ್ತವನ್ತೋ ದೃಷ್ಟಾ: । ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಿಣ: ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಾರ್ಥತಯಾ ಭೂತಸಂಘಾತರೂಪಾ ದೇಹಾ:, ಪುಣ್ಯ: ಪುಣ್ಯೇನ ಇತ್ಯಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೈರುಕ್ತಾ: ಕರ್ಮಾವಸಾನವಿನಾಶಿನ: । ಆತ್ಮಾ ತ್ವವಿನಾಶೀ ಕುತ:? ಅಪ್ರಮೇಯತ್ವಾತ್ । ನ ಹ್ಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಮೇಯತಯೋಪಲಭ್ಯತೇ, ಅಪಿ ತು ಪ್ರಮಾತೃತಯಾ । ತಥಾ ಚ ವಕ್ಷ್ಯತೇ, ಏತದ್ಯೋ ವೇತ್ತಿ ತಂ ಪ್ರಾಹು: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ಇತಿ ತದ್ವಿದ: (ಭ.ಗೀ.೧೩.೧) ಇತಿ । ನ ಚಾನೇಕೋಪಚಯಾತ್ಮಕ ಆತ್ಮೋಪಲಭಯತೇ, ಸರ್ವತ್ರ ದೇಹೇ ಅಹಮಿದಂ ಜಾನಾಮಿ ಇತಿ ದೇಹಸ್ಯ ಚಾನ್ಯಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಮಾತೃತಯೈಕರೂಪೇಣೋಪಲಬ್ಧೇ: । ನ ಚ ದೇಹಾದೇರಿವ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇ ಪ್ರಮಾತುರಾಕಾರಭೇದ ಉಪಲಭ್ಯತೇ। ಅತ ಏಕರೂಪತ್ವೇನ ಅನುಪಚಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್ಪ್ರಮಾತೃತ್ವಾದ್ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾಚ್ಚ ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯ: । ದೇಹಸ್ತು ಉಪಚಯಾತ್ಮಕತ್ವಾತ್, ಶರೀರಿಣ: ಕರ್ಮಫಲಭೋಗಾರ್ಥತ್ವಾತ್, ಅನೇಕರೂಪತ್ವಾತ್, ವ್ಯಾಪ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ವಿನಾಶೀ । ತಸ್ಮಾದ್ದೇಹಸ್ಯ ವಿನಾಶಸ್ವಭಾವತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಉಭಯಾವಪಿ ನ ಶೋಕಸ್ಥಾನಮಿತಿ, ಶಸ್ತ್ರಪಾತಾದಿಪುರುಷ-ಸ್ಪರ್ಶಾನವರ್ಜನೀಯಾನ್ ಸ್ವಗತಾನನ್ಯಗತಾಂಶ್ಚ ಘೈರ್ಯೇಣ ಸೋಢ್ವಾ ಅಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಂ ಯುದ್ಧಾಖ್ಯಂ ಕರ್ಮಾರಭಸ್ವ ।। ೧೮ ।।
ಯ ಏನಂ ವೇತ್ತಿ ಹನ್ತಾರಂ ಯಶ್ಚೈನನ್ಮನ್ಯತೇ ಹತಮ್ ।
ಉಭೌ ತೌ ನ ವಿಜಾನೀತೋ ನಾಯಂ ಹನ್ತಿ ನ ಹನ್ಯತೇ ।। ೧೯ ।।
ಏನಮ್ ಉಕ್ತಸ್ವಭಾವಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ, ಹನ್ತಾರಂ ಹನನಹೇತುಂ ಕಮಪಿ ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ಯಶ್ಚೈನಂ ಕೇನಾಪಿ ಹೇತುನಾ ಹತಂ ಮನ್ಯತೇ ತಾವುಭೌ ನ ವಿಜಾನೀತ:, ಉಕ್ತೈರ್ಹೇಾತುಭಿರಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದೇವ ಏನಮಯಂ ನ ಹನ್ತಿ ಅಸ್ಯಾಯಂ ಹನನಹೇತುರ್ನ ಭವತಿ। ಅತ ಏವ ಚಾಯಮಾತ್ಮಾ ನ ಹನ್ಯತೇ । ಹನ್ತಿಧಾತುರಪ್ಯಾತ್ಮಕರ್ಮಕ: ಶರೀರವಿಯೋಗಕರಣವಾಚೀ । ನ ಹಿಂಸ್ಯಾತ್ಸರ್ವಾ ಭೂತಾನಿ, ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ನ ಹನ್ತವ್ಯ: ಇತ್ಯಾದೀನ್ಯಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಅವಿಹಿತಶರೀರ-ವಿಯೋಗಕರಣವಿಷಯಾಣಿ ।। ೧೯ ।।
ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ಕದಾಚಿನ್ನಾಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಭವಿತಾ ವಾ ನ ಭೂಯ: ।
ಅಜೋ ನಿತ್ಯ: ಶಾಶ್ವತೋಽಯಂ ಪುರಾಣೋ ನ ಹನ್ಯತೇ ಹನ್ಯಮಾನೇ ಶರೀರೇ ।। ೨೦ ।।
ಉಕ್ತೈರೇವ ಹೇತುಭಿರ್ನಿತ್ಯತ್ವೇನಾಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಾತ್ಮನೋ ಜನನಮರಣಾದಯ: ಸರ್ವ ಏವಾಚೇತನದೇಹಧರ್ಮಾ ನ ಸನ್ತೀತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತತ್ರ ಜಾಯತೇ, ಮ್ರಿಯತೇ ಇತಿ ವರ್ತಮಾನತಯಾ ಸರ್ವೇಷು ದೇಹೇಷು ಸರ್ವೈರನುಭೂಯಮಾನೇ ಜನನಮರಣೇ ಕದಾಚಿದಪ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ನ ಸ್ಪೃಶತ: । ನಾಯಂ ಭೂತ್ವಾ ಭವಿತಾ ವಾ ನ ಭೂಯ: – ಅಯಂ ಕಲ್ಪಾದೌ ಭೂತ್ವಾಭೂಯ: ಕಲ್ಪಾನ್ತೇ ಚ ನ ನ ಭವಿತಾ ಕೇಷುಚಿತ್ಪ್ರಜಾಪತಿಪ್ರಭೃತಿದೇಹೇಷು ಆಗಮೇನೋಪಲಭ್ಯಮಾನಂ ಕಲ್ಪಾದೌ ಜನನಂ ಕಲ್ಪಾನ್ತೇ ಚ ಮರಣಮಾತ್ಮಾನಂ ನ ಸ್ಪೃಶತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಅತ: ಸರ್ವದೇಹಗತ ಆತ್ಮಾ ಅಜ:, ಅತ ಏವ ನಿತ್ಯ: । ಶಾಶ್ವತ: ಪ್ರಕೃತಿವದವಿಶದಸತತಪರಿಣಾಮೈರಪಿ ನಾನ್ವೀಯತೇ, ಪುರಾಣ: – ಪುರಾಪಿ ನವ: ಸರ್ವದಾ ಅಪೂರ್ವವದನುಭಾವ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಅತ: ಶರೀರೇ ಹನ್ಯಮಾನೇ ನ ಹನ್ಯತೇಽಯಮಾತ್ಮಾ ।। ೨೦ ।।
ವೇದಾವಿನಾಶಿನಂ ನಿತ್ಯಂ ಯ ಏನಮಜಮವ್ಯಯಮ್ ।
ಕಥಂ ಸ ಪುರುಷ: ಪಾರ್ಥ ಕಂ ಘಾತಯತಿ ಹನ್ತಿ ಕಮ್ ।। ೨೧ ।।
ಏವಮವಿನಾಶಿತ್ವೇನಾಜತ್ವೇನ ವ್ಯಯಾನರ್ಹಾತ್ವೇನ ಚ ನಿತ್ಯಮೇನಮಾತ್ಮಾನಂ ಯ: ಪುರುಷೋ ವೇದ, ಸ ಪುರುಷೋ ದೇವಮನುಷ್ಯತಿರ್ಯಕ್ಸ್ಥಾವರಶರೀರಾವಸ್ಥಿತೇಷ್ವಾತ್ಮಸು ಕಮಪ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಕಥಂ ಘಾತಯತಿ ? ಕಂ ವಾ ಕಥಂ ಹನ್ತಿ । ಕಥಂ ನಾಶಯತಿ ಕಥಂ ವಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಜಕೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಏತಾನಾತ್ಮನೋ ಘಾತಯಾಮಿ ಹನ್ಮೀತ್ಯನುಶೋಚನಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪ-ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾಜ್ಞಾನಮೂಲಮೇವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೨೧ ।।
ಯದ್ಯಪಿ ನಿತ್ಯಾನಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಶರೀರವಿಶ್ಲೇಷಮಾತ್ರಂ ಕ್ರಿಯತೇ ತಥಾಪಿ ರಮಣೀಯಭೋಗಸಾಧನೇಷು ಶರೀರೇಷು ನಶ್ಯತ್ಸು ತದ್ವಿಯೋಗರೂಪಂ ಶೋಕನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತ್ಯೇವೇತ್ಯತ್ರಾಹ –
ವಾಸಾಂಸಿ ಜೀರ್ಣಾನಿ ಯಥಾ ವಿಹಾಯ ನವಾನಿ ಗೃಹ್ಣಾತಿ ನರೋಽಪರಾಣಿ ।
ತಥಾ ಶರೀರಾಣಿ ವಿಹಾಯ ಜೀರ್ಣಾನ್ಯನ್ಯಾನಿ ಸಂಯಾತಿ ನವಾನಿ ದೇಹೀ ।। ೨೨ ।।
ಧರ್ಮಯುದ್ಧೇ ಶರೀರಂ ತ್ಯಜತಾಂ ತ್ಯಕ್ತಶರೀರಾದಧಿಕತರಕಲ್ಯಾಣಶರೀರಗ್ರಹಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾದವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಜೀರ್ಣಾನಿ ವಾಸಾಂಸಿ ವಿಹಾಯ ನವಾನಿ ಕಲ್ಯಾಣಾನಿ ವಾಸಾಂಸಿ ಗೃಹ್ಣತಾಮಿವ ಹರ್ಷನಿಮಿತ್ತಮೇವಾತ್ರೋಪಲಭ್ಯತೇ ।। ೨೨ ।।
ಪುನರಪಿ ಅವಿನಾಶಿ ತು ತದ್ವಿದ್ಧಿ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮವಿನಾಶಿತ್ವಂ ಸುಖಗ್ರಹಣಾಯ ವ್ಯಞ್ಜಯನ್ ದ್ರಢಯತಿ –
ನೈನಂ ಛಿನ್ದನ್ತಿ ಶಸ್ತ್ರಾಣಿ ನೈನಂ ದಹತಿ ಪಾವಕ: ।
ನ ಚೈನಂ ಕ್ಲೇದಯನ್ತ್ಯಾಪೋ ನ ಶೋಷಯತಿ ಮಾರುತ: ।। ೨೩ ।।
ಅಚ್ಛೇದ್ಯೋಽಯಮದಾಹ್ಯೋಽಯಮಕ್ಲೇದ್ಯೋಽಶೋಷ್ಯ ಏವ ಚ ।
ನಿತ್ಯಸ್ಸರ್ವಗತಸ್ಸ್ಥಾಣುಃ ಅಚಲೋಽಯಂ ಸನಾತನಃ ।। ೨೪ ।।
ಶಸ್ತ್ರಾಗ್ನ್ಯಮ್ಬುವಾಯವ: ಛೇದನದಹನಕ್ಲೇದನಶೋಷಣಾನಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತುಂ ನ ಶಕ್ನುವನ್ತಿ, ಸರ್ವಗತತ್ವಾದಾತ್ಮನ: ಸರ್ವತತ್ತ್ವವ್ಯಾಪನಸ್ವಭಾವತಯಾ ಸರ್ವೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವೇಭ್ಯಸ್ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಾದಸ್ಯ ತೈರ್ವ್ಯಾಪ್ತ್ಯನರ್ಹಾತ್ವಾತ್ ವ್ಯಾಪ್ಯಕರ್ತವ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ಛೇದನದಹನ-ಕ್ಲೇದನಶೋಷಣಾನಾಮ್ । ಅತ ಆತ್ಮಾ ನಿತ್ಯ: ಸ್ಥಾಣುರಚಲೋಽಯಂ ಸನಾತನ: ಸ್ಥಿರಸ್ವಭಾವೋಽಪ್ರಕಮ್ಪ್ಯ: ಪುರಾತನಶ್ಚ ।। ೨೩-೨೪।।
ಅವ್ಯಕ್ತೋಽಯಮಚಿನ್ತ್ಯೋಽಯಮವಿಕಾರ್ಯೋಽಯಮುಚ್ಯತೇ ।
ತಸ್ಮಾದೇವಂ ವಿದಿತ್ವೈನಂ ನಾನುಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।। ೨೫ ।।
ಛೇದನಾದಿಯೋಗ್ಯಾನಿ ವಸ್ತೂನಿ ಯೈ: ಪ್ರಮಾಣೈರ್ವ್ಯಜ್ಯನ್ತೇ ತೈರಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವ್ಯಜ್ಯತ ಇತ್ಯವ್ಯಕ್ತ: ಅತ: ಛೇದ್ಯಾದಿ-ವಿಸಜಾತೀಯ: । ಅಚಿನ್ತ್ಯಶ್ಚ ಸರ್ವವಸ್ತುವಿಜಾತೀಯತ್ವೇನ ತತ್ತತ್ಸ್ವಭಾವಯುಕ್ತತಯಾ ಚಿನ್ತಯಿತುಮಪಿ ನಾರ್ಹಾ: ಅತಶ್ಚ ಅವಿಕಾರ್ಯ: ವಿಕಾರಾನರ್ಹಾ: । ತಸ್ಮಾದುಕ್ತಲಕ್ಷಣಮೇನಮಾತ್ಮಾನಂ ವಿದಿತ್ವಾ ತತ್ಕೃತೇ ನಾನುಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।। ೨೫ ।।
ಅಥ ಚೈನಂ ನಿತ್ಯಜಾತಂ ನಿತ್ಯಂ ವಾ ಮನ್ಯಸೇ ಮೃತಮ್ ।
ತಥಾಪಿ ತ್ವಂ ಮಹಾಬಾಹೋ! ನೈವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।। ೨೬ ।।
ಅಥ ನಿತ್ಯಜಾತಂ ನಿತ್ಯಮೃತಂ ದೇಹಮೇವೈನಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನುಷೇ, ನ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಮ್ ತಥಾಪಿ ಏವಮತಿಮಾತ್ರಂ ನ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ಪರಿಣಾಮಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ದೇಹಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋರವರ್ಜನೀಯತ್ವಾತ್ ।। ೨೬ ।।
ಜಾತಸ್ಯ ಹಿ ಧ್ರುವೋ ಮೃತ್ಯುರ್ಧ್ರುವಂ ಜನ್ಮ ಮೃತಸ್ಯ ಚ ।
ತಸ್ಮಾದಪರಿಹಾರ್ಯೇಽರ್ಥೇ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।। ೨೭ ।।
ಉತ್ಪನ್ನಸ್ಯ ವಿನಾಶೋ ಧ್ರುವ: ಅವರ್ಜನೀಯ ಉಪಲಭ್ಯತೇ ತಥಾ ವಿನಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಜನ್ಮ ಅವರ್ಜನೀಯಮ್ । ಕಥಮಿದಮುಪಪದ್ಯತೇ ವಿನಷ್ಟಸ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿರಿತಿ ಸತ ಏವೋತ್ಪತ್ತ್ಯುಪಲಬ್ಧೇ:, ಅಸತಶ್ಚಾನುಪಲಬ್ಧೇ: । ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾದಯ: ಸತೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾ: । ತನ್ತುಪ್ರಭೃತೀನಿ ಹಿ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಸನ್ತ್ಯೇವ ರಚನಾವಿಶೇಷಯುಕ್ತಾನಿ ಪಟಾದೀನ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ। ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಿನಾಪ್ಯೇತಾವದೇವೋಪಲಭ್ಯತೇ । ನ ಹಿ ತತ್ರ ತನ್ತುಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾತಿರೇಕೇಣ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಕಾರಕವ್ಯಾಪಾರನಾಮಾನ್ತರಭಜನವ್ಯವಹಾರವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಏತಾವತೈವೋಪಪತ್ತೇ: ನ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಕಲ್ಪನಾ ಯುಕ್ತಾ । ಅತೋ ಉತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾದಯ: ಸತೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಾ: । ಉತ್ಪತ್ತ್ಯಾಖ್ಯಾಮವಸ್ಥಾಮುಪಯಾತಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯವಸ್ಥಾನ್ತರಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿನಾಶ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಮೃದ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪಿಣ್ಡತ್ವಘಟತ್ವಕಪಾಲತ್ವಚೂರ್ಣತ್ವಾದಿವತ್ಪರಿಣಾಮಿದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಣಾಮಪರಮ್ಪರಾ ಅವರ್ಜನೀಯಾ । ತತ್ರ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ವಿನಾಶ: । ಸೈವ ತದವಸ್ಥಸ್ಯ ಚೋತ್ಪತ್ತಿ: । ಏವಮುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾಖ್ಯ-ಪರಿಣಾಮಪರಮ್ಪರಾ ಪರಿಣಾಮಿನೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪರಿಹಾರ್ಯೇತಿ ನ ತತ್ರ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।।೨೭।।
ಸತೋ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾವಿರೋಧ್ಯವಸ್ಥಾನ್ತರಪ್ರಾಪ್ತಿದರ್ಶನೇನ ಯೋಽಲ್ಪೀಯಾನ್ ಶೋಕ:, ಸೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯಾದಿಭೂತೇಷು ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಅವ್ಯಕ್ತಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ವ್ಯಕ್ತಮಧ್ಯಾನಿ ಭಾರತ ।
ಅವ್ಯಕ್ತನಿಧನಾನ್ಯೇವ ತತ್ರ ಕಾ ಪರಿದೇವನಾ ।। ೨೮ ।।
ಮನುಷ್ಯಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಸನ್ತ್ಯೇವ ದ್ರವ್ಯಾಣಿ ಅನುಪಲಬ್ಧಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾನಿ ಉಪಲಬ್ಧಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿ-ಮಧ್ಯಮಾವಸ್ಥಾನಿ ಅನುಪಲಬ್ಧೋತ್ತರಾವಸ್ಥಾನಿ ಸ್ವೇಷು ಸ್ವಭಾವೇಷು ವರ್ತನ್ತ ಇತಿ ನ ತತ್ರ ಪರಿದೇವನಾನಿಮಿತ್ತಮಸ್ತಿ ।।೨೮ ।।
ಏವಂ ಶರೀರಾತ್ಮವಾದೇಽಪಿ ನಾಸ್ತಿ ಶೋಕನಿಮಿತ್ತಮಿತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಶರೀರಾತಿರಿಕ್ತೇ ಆಶ್ಚರ್ಯಸ್ವರೂಪೇ ಆತ್ಮನಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ವಕ್ತಾ ಶ್ರವಣಾಯತ್ತಾತ್ಮನಿಶ್ಚಯಶ್ಚ ದುರ್ಲಭ ಇತ್ಯಾಹ –
ಆಶ್ಚರ್ಯವತ್ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚಿದೇನಮಾಶ್ಚರ್ಯವದ್ವದತಿ ತಥೈವ ಚಾನ್ಯ: ।
ಆಶ್ಚರ್ಯವಚ್ಚೈನಮನ್ಯ: ಶೃಣೋತಿ ಶ್ರುತ್ವಾಪ್ಯೇನಂ ವೇದ ನ ಚೈವ ಕಶ್ಚಿತ್ ।। ೨೯ ।।
ಏವಮುಕ್ತಸ್ವಭಾವಂ ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವಸ್ತುವಿಸಜಾತೀಯತಯಾ ಆಶ್ಚರ್ಯವದಸ್ಥಿತಮನನ್ತೇಷು ಜನ್ತುಷು ಮಹತಾ ತಪಸಾ ಕ್ಷೀಣಪಾಪ: ಉಪಚಿತಪುಣ್ಯ: ಕಶ್ಚಿತ್ಪಶ್ಯತಿ । ತಥಾವಿಧ: ಕಶ್ಚಿತ್ಪರಸ್ಮೈ ವದತಿ । ಏವಂ ಕಶ್ಚಿದೇವ ಶೃಣೋತಿ । ಶ್ರುತ್ವಾಪ್ಯೇನಂ ಯಥಾವದವಸ್ಥಿತಂ ತತ್ತ್ವತೋ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವೇದ । ಚಕಾರಾದ್ದ್ರಷ್ಟೃವಕ್ತೃಶ್ರೋತೃಷ್ವಪಿ ತತ್ತ್ವತೋ ದರ್ಶನಂ ತತ್ತ್ವತೋ ವಚನಂ ತತ್ತ್ವತಶ್ಶ್ರವಣಂ ದುರ್ಲಭಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।। ೨೯ ।।
ದೇಹೀ ನಿತ್ಯಮವಧ್ಯೋಽಯಂ ದೇಹೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಭಾರತ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।। ೩೦ ।।
ಸರ್ವಸ್ಯ ದೇವಾದಿದೇಹಿನೋ ದೇಹೇ ವಧ್ಯಮಾನೇಽಪ್ಯಯಂ ದೇಹೀ ನಿತ್ಯಮವಧ್ಯೋ ಮನ್ತವ್ಯ: । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಣಿ ದೇವಾದಿಸ್ಥಾವರಾನ್ತಾನಿ ಭೂತಾನಿ ವಿಷಮಾಕಾರಾಣ್ಯಪ್ಯುಕ್ತೇನ ಸ್ವಭಾವೇನ ಸ್ವರೂಪತಸ್ಸಮಾನಾನಿ ನಿತ್ಯಾನಿ ಚ । ದೇಹಗತಂ ತು ವೈಷಮ್ಯಮನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ । ತತೋ ದೇವಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನ್ಯುದ್ದಿಶ್ಯ ನ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ನ ಕೇವಲಂ ಭೀಷ್ಮಾದೀನ್ ಪ್ರತಿ ।। ೩೦ ।।
ಸ್ವಧರ್ಮಮಪಿ ಚಾವೇಕ್ಷ್ಯ ನ ವಿಕಮ್ಪಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ।
ಧರ್ಮ್ಯಾದ್ಧಿ ಯುದ್ಧಾಚ್ಛ್ರೇಯೋಽನ್ಯತ್ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।। ೩೧ ।।
ಅಪಿ ಚೇದಂ ಪ್ರಾರಬ್ಧಂ ಯುದ್ಧಂ ಪ್ರಾಣಿಮಾರಣಮಪ್ಯಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾದಿವತ್ಸ್ವಧರ್ಮಮವೇಕ್ಷ್ಯ ನ ವಿಕಮ್ಪಿತುಮರ್ಹಾಸಿ । ಧರ್ಮ್ಯಾನ್ನ್ಯಾಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಾದ್ಯುದ್ಧಾದನ್ಯನ್ನ ಹಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಶ್ರೇಯೋ ವಿದ್ಯತೇ । ಶೌರ್ಯಂ ತೇಜೋ ಧೃತಿರ್ದಾಕ್ಷ್ಯಂ ಯುದ್ಧೇ ಚಾಪ್ಯಪಲಾಯನಮ್। ದಾನಮೀಶ್ವರಭಾವಶ್ಚ ಕ್ಷಾತ್ರಂ ಕರ್ಮ ಸ್ವಭಾವಜಮ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೪೩) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾದಿಷು ಚ ನ ಹಿಂಸಾ ಪಶೋ:, ನಿಹೀನತರಚ್ಛಾಗಾದಿದೇಹಪರಿತ್ಯಾಗಪೂರ್ವಕಕಲ್ಯಾಣತರ-ದೇಹಸ್ವರ್ಗಾದಿಪ್ರಾಪಕತ್ವಶ್ರುತೇ: ಸಂಜ್ಞಪನಸ್ಯ । ನ ವಾ ಉ ಏತನ್ಮ್ರಿಯಸೇ ನ ರಿಷ್ಯಸಿ ದೇವಾಂ ಇದೇಷಿ ಪಥಿಭಿಸ್ಸುರೇಭಿ: । ಯತ್ರ ಯನ್ತಿ ಸುಕೃತೋ ನಾಪಿ ದುಷ್ಕೃತ: ತತ್ರ ತ್ವಾ ದೇವಸ್ಸವಿತಾ ದಧಾತು (ಯಜು.೪.೬.೯.೪೬; ಯಜು.ಬ್ರಾ. ೩.೭.೭.೯೪) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ । ಇಹ ಚ ಯುದ್ಧೇ ಮೃತಾನಾಂ ಕಲ್ಯಾಣತರದೇಹಪ್ರಾಪ್ತಿರುಕ್ತಾ, ‘ವಾಸಾಂಸಿ ಜೀರ್ಣಾನಿ ಯಥಾ ವಿಹಾಯ ನವಾನಿ ಗೃಹ್ಣಾತಿ‘ ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ:, ಚಿಕಿತ್ಸಕಶಲ್ಯಾದಿಕರ್ಮ ಆತುರಸ್ಯೇವ, ಅಸ್ಯ ರಕ್ಷಣಮೇವಾಗ್ನೀಷೋಮೀಯಾದಿಷು ಸಂಜ್ಞಪನಮ್ ।। ೩೧ ।।
ಯದೃಚ್ಛಯಾ ಚೋಪಪನ್ನಂ ಸ್ವರ್ಗದ್ವಾರಮಪಾವೃತಮ್ ।
ಸುಖಿನ: ಕ್ಷತ್ರಿಯಾ: ಪಾರ್ಥ ಲಭನ್ತೇ ಯುದ್ಧಮೀದೃಶಮ್ ।। ೩೨ ।।
ಅಯತ್ನೋಪನತಮಿದಂ ನಿರತಿಶಯಸುಖೋಪಾಯಭೂತಂ ನಿರ್ವಿಘ್ನಮೀದೃಶಂ ಯುದ್ಧಂ ಸುಖಿನ: ಪುಣ್ಯವನ್ತ: ಕ್ಷತ್ರಿಯಾ ಲಭನ್ತೇ।।೩೨।।
ಅಥ ಚೇತ್ತ್ವಮಿಮಂ ಧರ್ಮ್ಯಂ ಸಂಗ್ರಾಮಂ ನ ಕರಿಷ್ಯಸಿ ।
ತತ: ಸ್ವಧರ್ಮಂ ಕೀರ್ಂಿತ ಚ ಹಿತ್ವಾ ಪಾಪಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ।। ೩೩ ।।
ಅಥ ಕ್ಷತ್ರಿಯಸ್ಯ ಸ್ವಧರ್ಮಭೂತಮಿಮಮಾರಬ್ಧಂ ಸಂಗ್ರಾಮಂ ಮೋಹಾನ್ನ ಕರಿಷ್ಯಸಿ ಚೇತ್ತತ: ಪ್ರಾರಬ್ಧಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯಾಕರಣಾತ್ ಸ್ವಧರ್ಮಫಲಂ ನಿರತಿಶಯಸುಖಮ್, ವಿಜಯೇನ ನಿರತಿಶಯಾಂ ಚ ಕೀರ್ಂಿತ ಹಿತ್ವಾ ಪಾಪಂ ನಿರತಿಶಯಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ।।೩೩।।
ಅಕೀರ್ತಿಂ ಚಾಪಿ ಭೂತಾನಿ ಕಥಯಿಷ್ಯನ್ತಿ ತೇಽವ್ಯಯಾಮ್ ।
ಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ಚಾಕೀರ್ತಿ: ಮರಣಾದತಿರಿಚ್ಯತೇ ।। ೩೪ ।।
ನ ತೇ ಕೇವಲಂ ನಿರತಿಶಯಸುಖಕೀರ್ತಿಹಾನಿಮಾತ್ರಮ್ । ಪಾರ್ಥೋ ಯುದ್ಧೇ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇ ಪಲಾಯಿತ: ಇತಿ ಅವ್ಯಯಾಂ ಸರ್ವದೇಶಕಾಲವ್ಯಾಪಿನೀಮಕೀರ್ತಿಂ ಚ ಸಮರ್ಥಾನಿ ಅಸಮರ್ಥಾನ್ಯಪಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕಥಯಿಷ್ಯನ್ತಿ । ತತ: ಕಿಮಿತಿ ಚೇತ್ ಶೈರ್ಯವೀರ್ಯಪರಾಕ್ರಮಾದಿಭಿಸ್ಸರ್ವಸಂಭಾವಿತಸ್ಯ ತದ್ವಿಪರ್ಯಯಜಾ ಹ್ಯಕೀರ್ತಿ: ಮರಣಾದತಿರಿಚ್ಯತೇ । ಏವಂವಿಧಾಯಾ ಅಕೀರ್ತೇರ್ಮರಣಮೇವ ತವ ಶ್ರೇಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೩೪ ।।
ಬನ್ಧುಸ್ನೇಹಾತ್ಕಾರುಣ್ಯಾಚ್ಚ ಯುದ್ಧಾನ್ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಶೂರಸ್ಯ ಮಮಾಕೀರ್ತಿ: ಕಥಮಾಗಮಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಭಯಾದ್ರಣಾದುಪರತಂ ಮಂಸ್ಯನ್ತೇ ತ್ವಾಂ ಮಹಾರಥಾ: ।
ಯೇಷಾಂ ಚ ತ್ವಂ ಬಹುಮತೋ ಭೂತ್ವಾ ಯಾಸ್ಯಸಿ ಲೌಘವಮ್ ।। ೩೫ ।।
ಯೇಷಾಂ ಕರ್ಣದುರ್ಯೋಧನಾದೀನಾಂ ಮಹಾರಥಾನಾಮಿತ: ಪೂರ್ವಂ ತ್ವಂ ಶೂರೋ ವೈರೀತಿ ಬಹುಮತೋ ಭೂತ್ವಾ, ಇದಾನೀಂ ಯುದ್ಧೇ ಸಮು-ಪಸ್ಥಿತೇ ನಿವೃತ್ತವ್ಯಾಪಾರತಯಾ ಲಾಘವಂ ಸುಗ್ರಹತಾಂ ಯಾಸ್ಯಸಿ, ತೇ ಮಹಾರಥಾಸ್ತ್ವಾಂ ಭಯಾದ್ಯುದ್ಧಾದುಪರತಂ ಮಂಸ್ಯನ್ತೇ । ಶೂರಾಣಾಂ ಹಿ ವೈರಿಣಾಂ ಶತ್ರುಭಯಾದ್ತೇ ಬನ್ಧುಸ್ನೇಹಾದಿನಾ ಯುದ್ಧಾದುಪರತಿರ್ನೋಪಪದ್ಯತೇ ।।೩೫ ।। ಕಿಂ ಚ,
ಅವಾಚ್ಯವಾದಾಂಶ್ಚ ಬಹೂನ್ ವದಿಷ್ಯನ್ತಿ ತವಾಹಿತಾ: ।
ನಿನ್ದನ್ತಸ್ತವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ತತೋ ದು:ಖತರಂ ನು ಕಿಮ್ ।। ೩೬ ।।
ಶೂರಾಣಾಮಸ್ಮಾಕಂ ಸನ್ನಿಧೌ ಕಥಮಯಂ ಪಾರ್ಥ: ಕ್ಷಣಮಪಿ ಸ್ಥಾತುಂ ಶಕ್ನುಯಾತ್, ಅಸ್ಮತ್ಸನ್ನಿಧಾನಾದನ್ಯತ್ರ ಹ್ಯಸ್ಯ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಿತಿ ತವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ನಿನ್ದನ್ತ: ಶೂರಾಣಾಮವಾಚ್ಯವಾದಾಂಶ್ಚ ಬಹೂನ್ ವದಿಷ್ಯನ್ತಿ ತವ ಶತ್ರವೋ ಧಾರ್ತರಾಷ್ಟ್ರಾ: ತತೋಽಧಿಕತರಂ ದು:ಖಂ ಕಿಂ ತವ ? ಏವಂವಿಧಾವಾಚ್ಯಶ್ರವಣಾನ್ಮರಣಮೇವ ಶ್ರೇಯ ಇತಿ ತ್ವಮೇವ ಮಂಸ್ಯಸೇ ।।೩೬।।
ಅತ: ಶೂರಸ್ಯ ಆತ್ಮನಾ ಪರೇಷಾಂ ಹನನಮ್, ಆತ್ಮನೋ ವಾ ಪರೈರ್ಹಾನನಮುಭಯಮಪಿ ಶ್ರೇಯಸೇ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಹತೋ ವಾ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸೇ ಸ್ವರ್ಗಂ ಜಿತ್ವಾ ವಾ ಭೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಮಹೀಮ್ ।
ತಸ್ಮಾದುತ್ತಿಷ್ಠ ಕೌನ್ತೇಯ ಯುದ್ಧಾಯ ಕೃತನಿಶ್ಚಯ: ।। ೩೭ ।।
ಧರ್ಮಯುದ್ಧೇ ಪರೈರ್ಹಾತಶ್ಚೇತ್, ತತ ಏವ ಪರಮನಿ:ಶ್ರೇಯಸಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಪರಾನ್ ವಾ ಹತ್ವಾ ಅಕಣ್ಟಕಂ ರಾಜ್ಯಂ ಭೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಸ್ಯ ಯುದ್ಧಾಖ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಪರಮನಿ:ಶ್ರೇಯಸೋಪಾಯತ್ವಾತ್ತಚ್ಚ ಪರಮನಿ:ಶ್ರೇಯಸಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ತಸ್ಮಾದ್ಯುದ್ಧಾಯೋದ್ಯೋಗ: ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದರ್ಥಮುತ್ತಿಷ್ಠ । ಕುನ್ತೀಪುತ್ರಸ್ಯ ತವೈತದೇವ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೩೭ ।।
ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಯುದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಸುಖದು:ಖೇ ಸಮೇ ಕೃತ್ವಾ ಲಾಭಾಲಾಭೌ ಜಯಾಜಯೌ ।
ತತೋ ಯುದ್ಧಾಯ ಯುಜ್ಯಸ್ವ ನೈವಂ ಪಾಪಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ।। ೩೮ ।।
ಏವಂ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಮಸ್ಪೃಷ್ಟಸಮಸ್ತದೇಹಸ್ವಭಾವಂ ನಿತ್ಯಮಾತ್ಮಾನಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಯುದ್ಧೇ ಚಾವರ್ಜನೀಯ-ಶಸ್ತ್ರಪಾತಾದಿನಿಮಿತ್ತಸುಖದು:ಖಾರ್ಥಲಾಭಾಲಾಭಜಯಪರಾಜಯೇಷ್ವವಿಕೃತಬುದ್ಧಿ: ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿರಹಿತ: ಕೇವಲಕಾರ್ಯಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುದ್ಧಮಾರಭಸ್ವ। ಏವಂ ಕುರ್ವಾಣೋ ನ ಪಾಪಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಪಾಪಂ ದು:ಖರೂಪಂ ಸಂಸಾರಂ ನಾವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ಸಂಸಾರಬನ್ಧಾನ್ಮೋಕ್ಷ್ಯಸೇ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೩೮ ।।
ಏವಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಮುಪದಿಶ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಂ ಕರ್ಮಯೋಗಂ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ –
ಏಷಾ ತೇಽಭಿಹಿತಾ ಸಾಙ್ಖ್ಯೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೋಗೇ ತ್ವಿಮಾಂ ಶೃಣು ।
ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುಕ್ತೋ ಯಯಾ ಪಾರ್ಥ ಕರ್ಮಬನ್ಧಂ ಪ್ರಹಾಸ್ಯಸಿ ।। ೩೯ ।।
ಸಙ್ಖ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಬುದ್ಧ್ಯಾವಧಾರಣೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸಾಙ್ಖ್ಯಮ್ । ಜ್ಞಾತವ್ಯೇ ಆತ್ಮತತ್ತ್ವೇ ತಜ್ಜ್ಞಾನಾಯ ಯಾ ಬುದ್ಧಿರಭಿಧೇಯಾ ನ ತ್ವೇವಾಹಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ನ ತ್ವಂ ಶೋಚಿತುಮರ್ಹಾಸಿ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಸೈಷಾ ತೇಽಭಿಹಿತಾ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇ ಯೋ ಬುದ್ಧಿಯೋಗೋ ವಕ್ತವ್ಯ:, ಸ ಇಹ ಯೋಗಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ। ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾತ್ (೨.೪೯) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ತತ್ರ ಯೋಗೇ ಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ವಕ್ತವ್ಯಾ, ತಾಮಿಮಾಮಭಿಧೀಯಮಾನಾಂ ಶೃಣು, ಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುಕ್ತ: ಕರ್ಮಬನ್ಧಂ ಪ್ರಹಾಸ್ಯಸಿ । ಕರ್ಮಣಾ ಬನ್ಧ: ಕರ್ಮಬನ್ಧ: ಸಂಸಾರಬನ್ಧ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।।೩೯।।
ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕರ್ಮಣೋ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮಾಹ –
ನೇಹಾಭಿಕ್ರಮನಾಶೋಽಸ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।
ಸ್ವಲ್ಪಮಪ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ತ್ರಾಯತೇ ಮಹತೋ ಭಯಾತ್ ।। ೪೦ ।।
ಇಹ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ನಾಭಿಕ್ರಮನಾಶೋಽಸ್ತಿ । ಅಭಿಕ್ರಮ: – ಆರಮ್ಭ: । ನಾಶ: – ಫಲಸಾಧನಭಾವನಾಶ:। ಆರಬ್ಧಸ್ಯಾಸಮಾಪ್ತಸ್ಯ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ನ ನಿಷ್ಫಲತ್ವಮ್ ಆರಬ್ಧಸ್ಯ ವಿಚ್ಛೇದೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೋಽಪಿ ನ ವಿದ್ಯತೇ। ಅಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಾಖ್ಯಸ್ಯ ಧರ್ಮಸ್ಯ ಸ್ವಲ್ಪಾಂಶೋಽಪಿ ಮಹತೋ ಭಯಾತ್ ಸಂಸಾರಭಯಾತ್ತ್ರಾಯತೇ । ಅಯಮರ್ಥ: ‘ಪಾರ್ಥ ನೈವೇಹ ನಾಮುತ್ರ ವಿನಾಶಸ್ತಸ್ಯ ವಿದ್ಯತೇ‘ ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಪ್ರಪಞ್ಚಯಿಷ್ಯತೇ । ಅನ್ಯಾನಿ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾನಿ ವೈದಿಕಾನಿ ಚ ಸಾಧನಾನಿ ವಿಚ್ಛಿನ್ನಾನಿ ನ ಫಲಾಯ ಭವನ್ತಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಾಯ ಚ ಭವನ್ತಿ ।। ೪೦ ।।
ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಾಯಾ ಬುದ್ಧೇರ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಕರ್ಮವಿಷಯಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ –
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರೇಕೇಹ ಕುರುನನ್ದನ ।
ಬಹುಶಾಖಾ ಹ್ಯನನ್ತಾಶ್ಚ ಬುದ್ಧಯೋಽವ್ಯವಸಾಯಿನಾಮ್ ।। ೪೧ ।।
ಇಹ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿರೇಕಾ । ಮುಮುಕ್ಷುಣಾನುಷ್ಠೇಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಬುದ್ಧಿರ್ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿ: । ವ್ಯವಸಾಯ: ನಿಶ್ಚಯ: । ಸಾ ಹಿ ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಿಕಾ । ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮವಿಷಯಾ ತು ಬುದ್ಧಿರವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ । ತತ್ರ ಹಿ ಕಾಮಾಧಿಕಾರೇ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮಾಸ್ತಿತ್ವ-ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮಪೇಕ್ಷಿತಮ್, ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿಶ್ಚಯ: । ಸ್ವರೂಪಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನಿಶ್ಚಯೇಽಪಿ ಸ್ವರ್ಗಾದಿ-ಫಲಾರ್ಥಿತ್ವತತ್ಸಾಧನಾನುಷ್ಠಾನತತ್ಫಲಾನುಭವಾನಾಂ ಸಂಭವಾತ್, ಅವಿರೋಧಾಚ್ಚ । ಸೇಯಂ ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿ: ಏಕಫಲಸಾಧನವಿಷಯತಯೈಕಾ ಏಕಸ್ಮೈ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಫಲಾಯ ಹಿ ಮುಮುಕ್ಷೋ: ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ವಿಧೀಯನ್ತೇ । ಅತ: ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸ್ಯೈಕತ್ವಾತ್ಸರ್ವಕರ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರೇಕೈವ ಯಥೈಕಫಲಸಾಧನತಯಾ ಆಗ್ನೇಯಾದೀನಾಂ ಷಣ್ಣಾಂ ಸೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾನಾಮೇಕಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತಯಾ ತದ್ವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರೇಕಾ, ತದ್ವದಿತ್ಯರ್ಥ: । ಅವ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ ತು ಸ್ವರ್ಗಪುತ್ರಪಶ್ವನ್ನಾದಿಫಲಸಾಧನಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾನಾಂ ಬುದ್ಧಯ: ಫಲಾನನ್ತ್ಯಾದನನ್ತಾ: । ತತ್ರಾಪಿ ಬಹುಶಾಖಾ: ಏಕಸ್ಮೈ ಫಲಾಯ ಚೋದಿತೇಽಪಿ ದರ್ಶಪೂರ್ಣಮಾಸಾದೌ ಕರ್ಮಣಿ, ಆಯುರಾಶಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯಾದ್ಯವಗತಾವಾನ್ತರಫಲಭೇದೇನ ಬಹುಶಾಖತ್ವಂ ಚ ವಿದ್ಯತೇ । ಅತ: ಅವ್ಯವಸಾಯಿನಾಂ ಬುದ್ಧಯೋಽನನ್ತಾ ಬಹುಶಾಖಾಶ್ಚ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ನಿತ್ಯೇಷು ನೈಮಿತ್ತಿಕೇಷು ಕರ್ಮಸು ಪ್ರಧಾನಫಲಾನಿ ಅವಾನ್ತರಫಲಾನಿ ಚ ಯಾನಿ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾನಿ, ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮೋಕ್ಷೈಕಫಲತಯಾ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯೇಕಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥತಯಾನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ಕಾಮ್ಯಾನಿ ಚ ಸ್ವವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಾನಿ, ತತ್ತತ್ಫಲಾನಿ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕೈರೇಕೀಕೃತ್ಯ ಯಥಾಬಲಮನುಷ್ಠೇಯಾನಿ ಇತಿ ।। ೪೧ ।। ಅಥ ಕಾಮ್ಯಕರ್ಮಾಧಿಕೃತಾನ್ನಿನ್ದತಿ –
ಯಾಮಿಮಾಂ ಪುಷ್ಪಿತಾಂ ವಾಚಂ ಪ್ರವದನ್ತ್ಯವಿಪಶ್ಚಿತ: ।
ವೇದವಾದರತಾ: ಪಾರ್ಥ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ವಾದಿನ: ।। ೪೨ ।।
ಕಾಮಾತ್ಮಾನ: ಸ್ವರ್ಗಪರಾ: ಜನ್ಮಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾಮ್ ।
ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಬಹುಲಾಂ ಭೋಗೈರ್ಯಗತಿಂ ಪ್ರತಿ ।। ೪೩ ।।
ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ತಯಾಪಹೃತಚೇತಸಾಮ್ ।
ವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿ: ಸಮಾಧೌ ನ ವಿಧೀಯತೇ ।। ೪೪ ।।
ಯಾಮಿಮಾಂ ಪುಷ್ಪಿತಾಂ ಪುಷ್ಪಮಾತ್ರಫಲಾಮ್, ಆಪಾತರಮಣೀಯಾಂ ವಾಚಮವಿಪಶ್ಚಿತ: ಅಲ್ಪಜ್ಞಾ: ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಗತಿಂ ಪ್ರತಿ ವರ್ತಮಾನಾಂ ಪ್ರವದನ್ತಿ, ವೇದವಾದರತಾ: ವೇದೇಷು ಯೇ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲವಾದಾ: ತೇಷು ಸಕ್ತಾ:, ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ವಾದಿನ: ತತ್ಸಙ್ಗಾತಿರೇಕೇಣ ಸ್ವರ್ಗಾದೇರಧಿಕಂ ಫಲಂ ನಾನ್ಯದಸ್ತೀತಿ ವದನ್ತ:, ಕಾಮಾತ್ಮಾನ: ಕಾಮಪ್ರವಣಮನಸ:, ಸ್ವರ್ಗಪರಾ: ಸ್ವರ್ಗಪರಾಯಣಾ:, ಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಾವಸಾನೇ ಪುನರ್ಜನ್ಮಕರ್ಮಾಖ್ಯಫಲಪ್ರದಾಂ, ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಬಹುಲಾಂ ತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನರಹಿತತಯಾ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷಪ್ರಚುರಾಮ್ । ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಗತಿಂ ಪ್ರತಿ ವರ್ತಮಾನಾಂ ಯಾಮಿಮಾಂ ಪುಷ್ಪಿತಾಂ ವಾಚಂ ಯೇ ಪ್ರವದನ್ತೀತಿ ಸಂಬನ್ಧ: । ತೇಷಾಂ ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯಪ್ರಸಕ್ತಾನಾಂ ತಯಾ ವಾಚಾ ಭೋಗೈಶ್ವರ್ಯವಿಷಯಯಾ ಅಪಹೃತಜ್ಞಾನಾನಾಂ ಯಥೋದಿತವ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ಬುದ್ಧಿ:, ಸಮಾಧೌ ಮನಸಿ ನ ವಿಧೀಯತೇ, ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ, ಸಮಾಧೀಯತೇಽಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸಮಾಧಿರ್ಮನ: । ತೇಷಾಂ ಮನಸ್ಯಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿಶ್ಚಯಪೂರ್ವಕಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಕರ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಕದಾಚಿದಪಿ ನೋತ್ಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಅತ: ಕಾಮ್ಯೇಷು ಕರ್ಮಸು ಮುಮುಕ್ಷುಣಾ ನ ಸಙ್ಗ: ಕರ್ತವ್ಯ: ।। ೪೨ – ೪೩ – ೪೪।।
ಏವಮತ್ಯಲ್ಪಫಲಾನಿ ಪುನರ್ಜನ್ಮಪ್ರಸವಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮಾತಾಪಿತೃಸಹಸ್ರೇಭ್ಯೋಽಪಿ ವತ್ಸಲತರತಯಾ ಆತ್ಮೋಜ್ಜೀವನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ ವೇದಾ: ಕಿಮರ್ಥಂ ವದನ್ತಿ, ಕಥಂ ವಾ ವೇದೋದಿತಂ ತ್ಯಾಜ್ಯತಯೋಚ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಷಯಾ ವೇದಾ ನಿಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೋ ಭವಾರ್ಜುನ ।
ನಿರ್ದ್ವನ್ದ್ವೋ ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥೋ ನಿರ್ಯೋಗಕ್ಷೇಮ ಆತ್ಮವಾನ್ ।। ೪೫ ।।
ತ್ರಯೋ ಗುಣಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಂ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಾಂಸಿ । ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮ:ಪ್ರಚುರಾ: ಪುರುಷಾಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯನ್ತೇ ತದ್ವಿಷಯಾ ವೇದಾ: ತಮ: ಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ರಜ:ಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಚುರಾಣಾಂ ಚ ವತ್ಸಲತರತಯೈವ ಹಿತಮವಬೋಧಯನ್ತಿ ವೇದಾ: । ಯದ್ಯೇಷಾಂ ಸ್ವಗುಣಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಸ್ವರ್ಗಾದಿಸಾಧನಮೇವ ಹಿತಂ ನಾವಬೋಧಯನ್ತಿ, ತದೈತೇ ರಜಸ್ತಮ:ಪ್ರಚುರತಯಾ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಫಲಮೋಕ್ಷವಿಮುಖಾ: ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಿತಫಲಸಾಧನಮಜಾನನ್ತ: ಕಾಮಪ್ರಾವಣ್ಯವಿವಶಾ ಅನುಪಾದೇಯೇಷು ಉಪಾದೇಯಭ್ರಾನ್ತ್ಯಾ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ: ಪ್ರನಷ್ಟಾ ಭವೇಯು:। ಅತಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯವಿಷಯಾ ವೇದಾ:, ತ್ವಂ ತು ನಿಸ್ತ್ರೈಗುಣ್ಯೋ ಭವ ಇದಾನೀಂ ಸತ್ತ್ವಪ್ರಚುರಸ್ತ್ವಂ ತದೇವ ವರ್ಧಯ ನಾನ್ಯೋನ್ಯಸಙ್ಕೀರ್ಣಗುಣತ್ರಯಪ್ರಚುರೋ ಭವ ನ ತತ್ಪ್ರಾಚುರ್ಯಂ ವರ್ಧಯೇತ್ಯರ್ಥ: । ನಿರ್ದ್ವನ್ದ್ವ: ನಿರ್ಗತಸಕಲಸಾಂಸಾರಿಕಸ್ವಭಾವ: ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥ: ಗುಣದ್ವಯರಹಿತನಿತ್ಯಪ್ರವೃದ್ಧಸತ್ತ್ವಸ್ಥೋ ಭವ । ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್, ನಿರ್ಯೋಗಕ್ಷೇಮ: ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಬಹಿರ್ಭೂತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಯೋಗಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಚ ಕ್ಷೇಮಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಆತ್ಮವಾನ್ ಭವ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನ್ ವೇಷಣಪರೋ ಭವ । ಅಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಯೋಗ: ಪ್ರಾಪ್ತಸ್ಯ ಪರಿಕ್ಷಣಂ ಕ್ಷೇಮ: । ಏವಂ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ತೇ ರಜಸ್ತಮ:ಪ್ರಚುರತಾ ನಶ್ಯತಿ, ಸತ್ತ್ವಂ ಚ ವರ್ಧತೇ ।। ೪೫ ।।
ಯಾವಾನರ್ಥ ಉದಪಾನೇ ಸರ್ವತ: ಸಂಪ್ಲುತೋದಕೇ ।
ತಾವಾನ್ ಸರ್ವೇಷು ವೇದೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿಜಾನತ: ।। ೪೬ ।।
ನ ಚ ವೇದೋದಿತಂ ಸರ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯೋಪಾದೇಯಮ್ ಯಥಾ ಸರ್ವಾರ್ಥಪರಿಕಲ್ಪಿತೇ ಸರ್ವತ: ಸಂಪ್ಲುತೋದಕೇ ಉದಪಾನೇ ಪಿಪಾಸೋರ್ಯಾವಾನರ್ಥ: ಯಾವದೇವ ಪ್ರಯೋಜನಮ್, ತಾವದೇವ ತೇನೋಪಾದೀಯತೇ, ನ ಸರ್ವಮ್ ಏವಂ ಸರ್ವೇಷು ಚ ವೇದೇಷು ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಯ ವಿಜಾನತ: ವೈದಿಕಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋ: ಯದೇವ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ತದೇವೋಪಾದೇಯಮ್ ನಾನ್ಯತ್ ।। ೪೬ ।।
ಅತ: ಸತ್ತ್ವಸ್ಥಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋರೇತಾವದೇವೋಪಾದೇಯಮಿತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ ಮಾ ಫಲೇಷು ಕದಾಚನ ।
ಮಾ ಕರ್ಮಫಲಹೇತುರ್ಭೂ: ಮಾ ತೇ ಸಙ್ಗೋಽಸ್ತ್ವಕರ್ಮಣಿ ।। ೪೭ ।।
ನಿತ್ಯೇ ನೈಮಿತ್ತಿಕೇ ಕಾಮ್ಯೇ ಚ ಕೇನಚಿತ್ಫಲವಿಶೇಷೇಣ ಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇ ಕರ್ಮಣಿ ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಸ್ತೇ ಕರ್ಮಮಾತ್ರೇಽಧಿಕಾರ: । ತತ್ಸಂಬನ್ಧಿತಯಾವಗತೇಷು ಫಲೇಷು ನ ಕದಾಚಿದಪ್ಯಧಿಕಾರ: । ಸಫಲಸ್ಯ ಬನ್ಧರೂಪತ್ವಾತ್ಫಲರಹಿತಸ್ಯ ಕೇವಲಸ್ಯ ಮದಾರಾಧನರೂಪಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ । ಮಾ ಚ ಕರ್ಮಫಲಯೋರ್ಹೇಾತುಭೂ: । ತ್ವಯಾನುಷ್ಠೀಯಮಾನೇಽಪಿ ಕರ್ಮಣಿ ನಿತ್ಯಸತ್ತ್ವಸ್ಥಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಸ್ತವ ಅಕರ್ತೃತ್ವಮಪ್ಯನುಸನ್ಧೇಯಮ್ । ಫಲಸ್ಯಾಪಿ ಕ್ಷುನ್ನಿವೃತ್ತ್ಯಾದೇರ್ನ ತ್ವಂ ಹೇತುರಿತ್ಯನುಸನ್ಧೇಯಮ್ । ತದುಭಯಂ ಗುಣೇಷು ವಾ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಮಯಿ ವಾನುಸನ್ಧೇಯಮಿತ್ಯುತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಏವಮನುಸನ್ಧಾಯ ಕರ್ಮ ಕುರು । ಅಕರ್ಮಣಿ ಅನನುಷ್ಠಾನೇ, ನ ಯೋತ್ಸ್ಯಾಮೀತಿ ಯತ್ತ್ವಯಾಭಿಹಿತಮ್, ನ ತತ್ರ ತೇ ಸಙ್ಗೋಽಸ್ತು ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಯುದ್ಧಾದಿಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ಸಙ್ಗೋಽಸ್ತ್ವಿತ್ಯರ್ಥ:।।೪೭।।
ಏತದೇವ ಸ್ಫುಟೀಕರೋತಿ –
ಯೋಗಸ್ಥ: ಕುರು ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಧನಞ್ಜಯ ।
ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋ: ಸಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಸಮತ್ವಂ ಯೋಗ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೪೮ ।।
ರಾಜ್ಯಬನ್ಧುಪ್ರಭೃತಿಷು ಸಙ್ಗಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಯುದ್ಧಾದೀನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಯೋಗಸ್ಥ: ಕುರು, ತದನ್ತರ್ಭೂತವಿಜಯಾದಿ-ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಸ್ಸಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಕುರು । ತದಿದಂ ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಸ್ಸಮತ್ವಂ ಯೋಗಸ್ಥ ಇತ್ಯತ್ರ ಯೋಗಶಬ್ದೇನೋಚ್ಯತೇ । ಯೋಗ: ಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧಿಯೋಸ್ಸಮತ್ವರೂಪಂ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನಮ್ ।। ೪೮ ।।
ಕಿಮರ್ಥಮಿದಮಸಕೃದುಚ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಆಹ –
ದೂರೇಣ ಹ್ಯವರಂ ಕರ್ಮ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾದ್ಧನಞ್ಜಯ ।
ಬುದ್ಧೌ ಶರಣಮನ್ವಿಚ್ಛ ಕೃಪಣಾ: ಫಲಹೇತವ: ।। ೪೯ ।।
ಯೋಽಯಂ ಪ್ರಧಾನಫಲತ್ಯಾಗವಿಷಯೋಽವಾನ್ತರಫಲಸಿದ್ಧ್ಯಸಿದ್ಧ್ಯೋಸ್ಸಮತ್ವವಿಷಯಶ್ಚ ಬುದ್ಧಿಯೋಗ: ತದ್ಯುಕ್ತಾತ್ಕರ್ಮಣ ಇತರತ್ಕರ್ಮ ದೂರೇಣಾವರಮ್ । ಮಹದಿದಂ ದ್ವಯೋರುತ್ಕರ್ಷಾಪಕರ್ಷರೂಪಂ ವೈರೂಪ್ಯಮ್ । ಉಕ್ತಬುದ್ಧಿಯೋಗಯುಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ನಿಖಿಲಸಾಂಸಾರಿಕ-ದು:ಖಂ ವಿನಿವರ್ತ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಂ ಪ್ರಾಪಯತಿ । ಇತರದಪರಿಮಿತದು:ಖರೂಪಂ ಸಂಸಾರಮಿತಿ । ಅತ: ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಉಕ್ತಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಶರಣಮನ್ವಿಚ್ಛ । ಶರಣಂ ವಾಸಸ್ಥಾನಮ್ । ತಸ್ಯಾಮೇವ ಬುದ್ಧೌ ವರ್ತಸ್ವೇತ್ಯರ್ಥ:। ಕೃಪಣಾ: ಫಲಹೇತವ: ಫಲಸಙ್ಗಾದಿನಾ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣಾ: ಕೃಪಣಾ: ಸಂಸಾರಿಣೋ ಭವೇಯು: ।। ೪೯ ।।
ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತೋ ಜಹಾತೀಹ ಉಭೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ।
ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗಾಯ ಯುಜ್ಯಸ್ವ ಯೋಗ: ಕರ್ಮಸು ಕೌಶಲಮ್ ।। ೫೦ ।।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಯುಕ್ತಸ್ತು ಕರ್ಮ ಕುರ್ವಾಣ: ಉಭೇ ಸುಕೃತದುಷ್ಕೃತೇ ಅನಾದಿಕಾಲಸಞ್ಚಿತೇ ಅನನ್ತೇ ಬನ್ಧಹೇತುಭೂತೇ ಜಹಾತಿ । ತಸ್ಮಾದುಕ್ತಾಯ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಾಯ ಯುಜ್ಯಸ್ವ । ಯೋಗ: ಕರ್ಮಸು ಕೌಶಲಮ್ ಕರ್ಮಸು ಕ್ರಿಯಮಾಣೇಷ್ವಯಂ ಬುದ್ಧಿಯೋಗ: ಕೌಶಲಮ್ ಅತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ । ಅತಿಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಾಧ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೫೦ ।।
ಕರ್ಮಜಂ ಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾ ಹಿ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಮನೀಷಿಣ: ।
ಜನ್ಮಬನ್ಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾ: ಪದಂ ಗಚ್ಛನ್ತ್ಯನಾಮಯಮ್ ।। ೫೧ ।।
ಬುದ್ಧಿಯೋಗಯುಕ್ತಾ: ಕರ್ಮಜಂ ಫಲಂ ತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ಕರ್ಮ ಕುರ್ವನ್ತ:, ತಸ್ಮಾಜ್ಜನ್ಮಬನ್ಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾ: ಅನಾಮಯಂ ಪದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಹಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಹ್ಯೇತತ್ಸರ್ವಾಸೂಪನಿಷತ್ಸ್ವಿತ್ಯರ್ಥ: ।। ೫೧ ।।
ಯದಾ ತೇ ಮೋಹಕಲಿಲಂ ಬುದ್ಧಿರ್ವ್ಯತಿತರಿಷ್ಯತಿ ।
ತದಾ ಗನ್ತಾಸಿ ನಿರ್ವೇದಂ ಶ್ರೋತವ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಚ ।। ೫೨ ।।
ಉಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಕರ್ಮಣಿ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ತಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ನಿರ್ಧೂತಕಲ್ಮಷಸ್ಯ ತೇ ಬುದ್ಧಿರ್ಯದಾ ಮೋಹಕಲಿಲಂ ಅತ್ಯಲ್ಪಫಲಸಙ್ಗಹೇತುಭೂತಂ ಮೋಹರೂಪಂ ಕಲುಷಂ ವ್ಯತಿತರಿಷ್ಯತಿ, ತದಾ ಅಸ್ಮತ್ತ: ಇತ: ಪೂರ್ವಂ ತ್ಯಾಜ್ಯತಯಾ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಫಲಾದೇ: ಇತ: ಪಶ್ಚಾಚ್ಛ್ರೋತವ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕೃತೇ ಸ್ವಯಮೇವ ನಿರ್ವೇದಂ ಗನ್ತಾಸಿ ಗಮಿಷ್ಯಸಿ ।।೫೨।।
ಯೋಗೇ ತ್ವಿಮಾಂ ಶೃಣು ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಸ್ಯ ಬುದ್ಧಿವಿಶೇಷಸಂಸ್ಕೃತಸ್ಯ ಧರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಲಕ್ಷಭೂತಂ ಯೋಗಾಖ್ಯಂ ಫಲಮಾಹ –
ಶ್ರುತಿವಿಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ತೇ ಯದಾ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ ನಿಶ್ಚಲಾ ।
ಸಮಾಧಾವಚಲಾ ಬುದ್ಧಿಸ್ತದಾ ಯೋಗಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ ।। ೫೩ ।।
ಶ್ರುತಿ: – ಶ್ರವಣಮ್ । ಅಸ್ಮತ್ತ: ಶ್ರವಣೇನ ವಿಶೇಷತ: ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ ಸಕಲೇತರವಿಸಜಾತೀಯನಿತ್ಯನಿರತಿಶಯ-ಸೂಕ್ಷ್ಮತತ್ತ್ವಾತ್ಮವಿಷಯಾ, ಸ್ವಯಮಚಲಾ ಏಕರೂಪಾ ಬುದ್ಧಿ: ಅಸಙ್ಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೇನ ನಿರ್ಮಲೀಕೃತೇ ಮನಸಿ ಯದಾ ನಿಶ್ಚಲಾ ಸ್ಥಾಸ್ಯತಿ, ತದಾ ಯೋಗಮಾತ್ಮಾವಲೋಕನಮವಾಪ್ಸ್ಯಸಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಯೋಗ: ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾಖ್ಯಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಮಾಪಾದಯತಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾರೂಪಾ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾ ತು ಯೋಗಾಖ್ಯಮಾತ್ಮಾವಲೋಕನಂ ಸಾಧಯತಿ ಇತಿ ।। ೫೩ ।।
ಏವದುಕ್ತ: ಪಾರ್ಥೋಽಸಙ್ಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನರೂಪಕರ್ಮಯೋಗಸಾಧ್ಯಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾಯಾ ಯೋಗಸಾಧನಭೂತಾಯಾ: ಸ್ವರೂಪಮ್, ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರಂ ಚ ಪೃಚ್ಛತಿ –
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ
ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಕೇಶವ ।
ಸ್ಥಿತಧೀ: ಕಿಂ ಪ್ರಭಾಷತೇ ಕಿಮಾಸೀತ ವ್ರಜೇತ ಕಿಮ್ ।। ೫೪ ।।
ಸಮಾಧಿಸ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಕಾ ಭಾಷಾ ಕೋ ವಾಚಕಶ್ಶಬ್ದ: ? ತಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಂ ಕೀದೃಶಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞ: ಕಿಂ ಚ ಭಾಷಾದಿಕಂ ಕರೋತಿ ? ।। ೫೪ ।।
ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷಕಥನೇನ ಸ್ವರೂಪಮಪ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತೀತಿ ವೃತ್ತಿವಿಶೇಷ ಉಚ್ಯತೇ –
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಪ್ರಜಹಾತಿ ಯದಾ ಕಾಮಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಪಾರ್ಥ ಮನೋಗತಾನ್ ।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮನಾ ತುಷ್ಟ: ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞಸ್ತದೋಚ್ಯತೇ ।। ೫೫ ।।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವಾತ್ಮನಾ – ಮನಸಾ ಆತ್ಮೈಕಾವಲಮ್ಬನೇನ ತುಷ್ಟ: ತೇನ ತೋಷೇಣ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಮನೋಗತಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಯದಾ ಪ್ರಕರ್ಷೇಣ ಜಹಾತಿ, ತದಾಯಂ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ ।ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಕಾಷ್ಠೇಯಮ್ ।।೫೫।।
ಅನನ್ತರಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ತತೋಽರ್ವಾಚೀನಾದೂರವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟಾವಸ್ಥೋಚ್ಯತೇ –
ದು:ಖೇಷ್ವನುದ್ವಿಗ್ನಮನಾ: ಸುಖೇಷು ವಿಗತಸ್ಪೃಹ: ।
ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧ: ಸ್ಥಿತಧೀರ್ಮುನಿರುಚ್ಯತೇ ।। ೫೬ ।।
ಪ್ರಿಯವಿಶ್ಲೇಷಾದಿದು:ಖನಿಮಿತ್ತೇಷು ಉಪಸ್ಥಿತೇಷು ಅನುದ್ವಿಗ್ನಮನಾ: ನ ದು:ಖೀ ಭವತಿ ಸುಖೇಷು ವಿಗತಸ್ಪೃಹ: ಪ್ರಿಯೇಷು ಸನ್ನಿಹಿತೇಷ್ವಪಿ ವಿಗತಸ್ಪೃಹ:, ವೀತರಾಗಭಯಕ್ರೋಧ:, ಅನಾಗತೇಷು ಸ್ಪೃಹಾ ರಾಗ:, ತದ್ರಹಿತ: ಪ್ರಿಯವಿಶ್ಲೇಷ- ಅಪ್ರಿಯಾಗಮನಹೇತುದರ್ಶನನಿಮಿತ್ತಂ ದು:ಖಂ ಭಯಮ್, ತದ್ರಹಿತ: ಪ್ರಿಯವಿಶ್ಲೇಷಾಪ್ರಿಯಾಗಮನಹೇತುಭೂತಚೇತನಾನ್ತರಗತ-ದು:ಖಹೇತುಭೂತಸ್ವಮನೋವಿಕಾರ: ಕ್ರೋಧ:, ತದ್ರಹಿತ: ಏವಂಭೂತ: ಮುನಿ: ಆತ್ಮಮನನಶೀಲ: ಸ್ಥಿತಧೀರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ।।೫೬।।
ತತೋಽರ್ವಾಚೀನದಶಾ ಪ್ರೋಚ್ಯತೇ –
ಯ: ಸರ್ವತ್ರಾನಭಿಸ್ನೇಹಸ್ತತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯ ಶುಭಾಶುಭಮ್ ।
ನಾಭಿನನ್ದತಿ ನ ದ್ವೇಷ್ಟಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ।। ೫೭ ।।
ಯ: ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಿಯೇಷು ಅನಭಿಸ್ನೇಹ: ಉದಾಸೀನ: ಪ್ರಿಯಸಂಶ್ಲೇಷವಿಶ್ಲೇಷರೂಪಂ ಶುಭಾಶುಭಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಾಭಿನನ್ದನದ್ವೇಷರಹಿತ:, ಸೋಽಪಿ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞ: ।। ೫೭ ।।
ತತೋಽರ್ವಾಚೀನದಶಾಮಾಹ –
ಯದಾ ಸಂಹರತೇ ಚಾಯಂ ಕೂರ್ಮೋಽಙ್ಗಾನೀವ ಸರ್ವಶ: ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ।। ೫೮ ।।
ಯದೇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ ಸ್ಪೃಷ್ಟುಮುದ್ಯುಕ್ತಾನಿ, ತದೈವ ಕೂರ್ಮೋಽಙ್ಗಾನೀವ, ಇನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯ: ಸರ್ವಶ: ಪ್ರತಿಸಂಹೃತ್ಯ ಮನ ಆತ್ಮನ್ಯವಸ್ಥಾಪಯತಿ, ಸೋಽಪಿ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞ: । ಏವಂ ಚತುರ್ವಿಧಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ । ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಾ ಉತ್ತರೋತ್ತ್ರನಿಷ್ಪಾದ್ಯಾ।।೫೮।।
ಇದಾನೀಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾ ದುಷ್ಪ್ರಾಪತಾಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಂ ಚಾಹ –
ವಿಷಯಾ ವಿನಿವರ್ತನ್ತೇ ನಿರಾಹಾರಸ್ಯ ದೇಹಿನ: ।
ರಸವರ್ಜಂ ರಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ ।। ೫೯ ।।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮಾಹಾರಾ ವಿಷಯಾ: ನಿರಾಹಾರಸ್ಯ ವಿಷಯೇಭ್ಯ: ಪ್ರತ್ಯಾಹೃತೇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯ ದೇಹಿನೋ ವಿಷಯಾ ವಿನಿವರ್ತಮಾನಾ ರಸವರ್ಜಂ ವಿನಿವರ್ತನ್ತೇ ರಸ: ರಾಗ: । ವಿಷಯರಾಗೋ ನ ನಿವರ್ತತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ರಾಗೋಽಪ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವಿಷಯೇಭ್ಯ: ಪರಂ ಸುಖತರಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ನಿವರ್ತತೇ ।। ೫೯ ।।
ಯತತೋ ಹ್ಯಪಿ ಕೌನ್ತೇಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ವಿಪಶ್ಚಿತ: ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಥೀನಿ ಹರನ್ತಿ ಪ್ರಸಭಂ ಮನ: ।। ೬೦ ।।
ಆತ್ಮದರ್ಶನೇನ ವಿನಾ ವಿಷಯರಾಗೋ ನ ನಿವರ್ತತೇ, ಅನಿವೃತ್ತೇ ವಿಷಯರಾಗೇ ವಿಪಶ್ಚಿತೋ ಯತಮಾನಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಪ್ರಮಾಥೀನಿ ಬಲವನ್ತಿ, ಮನ: ಪ್ರಸಹ್ಯ ಹರನ್ತಿ । ಏವಮಿನ್ದ್ರಿಯಜಯ: ಆತ್ಮದರ್ಶನಾಧೀನ:, ಆತ್ಮದರ್ಶನಮಿನ್ದ್ರಿಯಜಯಾಧೀನಮಿತಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ದುಷ್ಪ್ರಾಪಾ ।। ೬೦ ।।
ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಯುಕ್ತ ಆಸೀತ ಮತ್ಪರ: ।
ವಶೇ ಹಿ ಯಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ।। ೬೧ ।।
ಅಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪರಿಜಿಹೀರ್ಷಯಾ ವಿಷಯಾನುರಾಗಯುಕ್ತತಯಾ ದುರ್ಜಯಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ, ಚೇತಸಶ್ಶುಭಾಶ್ರಯಭೂತೇ ಮಯಿ ಮನೋಽವಸ್ಥಾಪ್ಯ ಸಮಾಹಿತ ಆಸೀತ । ಮನಸಿ ಮದ್ವಿಷಯೇ ಸತಿ ನಿರ್ದಗ್ಧಾಶೇಷಕಲ್ಮಷತಯಾ ನಿರ್ಮಲೀಕೃತಂ ವಿಷಯಾನುರಾಗರಹಿತಂ ಮನ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಸ್ವವಶಾನಿ ಕರೋತಿ । ತತೋ ವಶ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಂ ಮನ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ಪ್ರಭವತಿ । ಯಥೋಕ್ತಮ್, ಯಥಾಗ್ನಿರುದ್ಧತಶಿಖ: ಕಕ್ಷಂ ದಹತಿ ಸಾನಿಲ: । ತಥಾ ಚಿತ್ತಸ್ಥಿತೋ ವಿಷ್ಣುರ್ಯೋಗಿನಾಂ ಸರ್ವಕಿಲ್ಬಿಷಮ್।। (ವಿ.ಪು.೬.೭.೭೪; ನಾ.ಪು.೪೭.೭೦,ಗಾ.ಪು.೨೨೨–೧೬) ಇತಿ । ತದಾಹ ವಶೇ ಹಿ ಯಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಇತಿ ।। ೬೧ ।।
ಏವಂ ಮಯ್ಯನಿವೇಶ್ಯ ಮನ: ಸ್ವಯತ್ನಗೌರವೇಣೇನ್ದ್ರಿಯಜಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ವಿನಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್ ಪುಂಸ: ಸಙ್ಗಸ್ತೇಷೂಪಜಾಯತೇ ।
ಸಙ್ಗಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಕಾಮ: ಕಾಮಾತ್ಕ್ರೋಧೋಽಭಿಜಾಯತೇ ।। ೬೨ ।।
ಕ್ರೋಧಾದ್ಭವತಿ ಸಂಮೋಹ: ಸಂಮೋಹಾತ್ಸ್ಮೃತಿವಿಭ್ರಮ: ।
ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶಾದ್ಬುದ್ಧಿನಾಶೋ ಬುದ್ಧಿನಾಶಾತ್ಪ್ರಣಶ್ಯತಿ ।। ೬೩ ।।
ಅನಿರಸ್ತವಿಷಯಾನುರಾಗಸ್ಯ ಹಿ ಮಯ್ಯನಿವೇಶಿತಮನಸ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ಅನಾದಿಪಾಪವಾಸನಯಾ ವಿಷಯಧ್ಯಾನಮವರ್ಜನೀಯಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಧ್ಯಾಯತೋ ವಿಷಯಾನ್ ಪುಂಸ: ಪುನರಪಿ ಸಙ್ಗೋಽತಿಪ್ರವೃದ್ಧೋ ಜಾಯತೇ । ಸಙ್ಗಾತ್ಸಂಜಾತೇ ಕಾಮ: । ಕಾಮೋ ನಾಮ ಸಙ್ಗಸ್ಯ ವಿಪಾಕದಶಾ । ಪುರುಷೋ ಯಾಂ ದಶಾಮಾಪನ್ನೋ ವಿಷಯಾನಭುಕ್ತ್ವಾ ಸ್ಥಾತುಂ ನ ಶಕ್ನೋತಿ, ಸ ಕಾಮ: ।। ಕಾಮಾತ್ಕ್ರೋಧೋಽಭಿಜಾಯತೇ । ಕಾಮೇ ವರ್ತಮಾನೇ, ವಿಷಯೇ ಚಾಸನ್ನಿಹಿತೇ, ಸನ್ನಿಹಿತಾನ್ ಪುರುಷಾನ್ ಪ್ರತಿ, ಏಭಿರಸ್ಮದಿಷ್ಟಂ ವಿಹಿತಮಿತಿ ಕ್ರೋಧೋ ಭವತಿ । ಕ್ರೋಧಾದ್ಭವತಿ ಸಂಮೋಹ: । ಸಂಮೋಹ: ಕೃತ್ಯಾಕೃತ್ಯವಿವೇಕಶೂನ್ಯತಾ । ತಯಾ ಸರ್ವಂ ಕರೋತಿ । ತತಶ್ಚ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಜಯಾದಿಕೇ ಪ್ರಯತ್ನೇ ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶೋ ಭವತಿ । ಸ್ಮೃತಿಭ್ರಂಶಾದ್ಬುದ್ಧಿನಾಶ: ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇ ಯೋ ವ್ಯವಸಾಯ: ಕೃತ:, ತಸ್ಯ ನಾಶ: ಸ್ಯಾತ್ । ಬುದ್ಧಿನಾಶಾತ್ಪುನರಪಿ ಸಂಸಾರೇ ನಿಮಗ್ನೋ ವಿನಷ್ಟೋ ಭವತಿ ।। ೬೨-೬೩।।
ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈಸ್ತು ವಿಷಯಾನಿನ್ದ್ರಿಯೈಶ್ಚರನ್ ।
ಆತ್ಮವಶ್ಯೈರ್ವಿಧೇಯಾತ್ಮಾ ಪ್ರಸಾದಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೬೪ ।।
ಉಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಮಯಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಚೇತಸಶ್ಶುಭಾಶ್ರಯಭೂತೇ ನ್ಯಸ್ತಮನಾ: ನಿರ್ದಗ್ಧಾಶೇಷಕಲ್ಮಷತಯಾ ರಾಗದ್ವೇಷವಿಯುಕ್ತೈರಾತ್ಮವಶ್ಯೈರಿನ್ದ್ರಿಯೈ: ವಿಷಯಾಂಶ್ಚರನ್ ವಿಷಯಾಂಸ್ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ ವರ್ತಮಾನ: ವಿಧೇಯಾತ್ಮಾ ವಿಧೇಯಮನಾ: ಪ್ರಸಾದಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ನಿರ್ಮಲಾನ್ತ:ಕರಣೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೬೪ ।।
ಪ್ರಸಾದೇ ಸರ್ವದು:ಖಾನಾಂ ಹಾನಿರಸ್ಯೋಪಜಾಯತೇ ।
ಪ್ರಸನ್ನಚೇತಸೋ ಹ್ಯಾಶು ಬುದ್ಧಿ: ಪರ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ ।। ೬೫ ।।
ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮನ:ಪ್ರಸಾದೇ ಸತಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗಪ್ರಯುಕ್ತಸರ್ವದು:ಖಾನಾಂ ಹಾನಿರುಪಜಾಯತೇ । ಪ್ರಸನ್ನಚೇತಸ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನವಿರೋಧಿದೋಷರಹಿತಮನಸ: ತದಾನೀಮೇವ ಹಿ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಪರ್ಯವತಿಷ್ಠತೇ । ಅತೋ ಮನ:ಪ್ರಸಾದೇ ಸರ್ವದು:ಖಾನಾಂ ಹಾನಿರ್ಭವತ್ಯೇವ ।। ೬೫ ।।
ನಾಸ್ತಿ ಬುದ್ಧಿರಯುಕ್ತಸ್ಯ ನ ಚಾಯುಕ್ತಸ್ಯ ಭಾವನಾ ।
ನ ಚಾಭಾವಯತ: ಶಾನ್ತಿರಶಾನ್ತಸ್ಯ ಕುತ: ಸುಖಮ್ ।। ೬೬ ।।
ಮಯಿ ಸನ್ನ್ಯಸ್ತಮನೋರಹಿತಸ್ಯ ಸ್ವಯತ್ನೇನೇನ್ದ್ರಿಯನಿಯಮನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಕದಾಚಿದಪಿ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರ್ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ। ಅತ ಏವ ತಸ್ಯ ತದ್ಭಾವನಾ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ । ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಾನಮಭಾವಯತೋ ವಿಷಯಸ್ಪೃಹಾಶಾನ್ತಿರ್ನ ಭವತಿ । ಅಶಾನ್ತಸ್ಯ ವಿಷಯಸ್ಪೃಹಾಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕುತೋ ನಿತ್ಯನಿರತಿಶಯಸುಖಪ್ರಾಪ್ತಿ: ।। ೬೬ ।।
ಪುನರಪ್ಯುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣೇನ್ದ್ರಿಯನಿಯಮನಮಕುರ್ವತೋಽನರ್ಥಮಾಹ –
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಹಿ ಚರತಾಂ ಯನ್ಮನೋಽನುವಿಧೀಯತೇ ।
ತದಸ್ಯ ಹರತಿ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ವಾಯುರ್ನಾವಮಿವಾಮ್ಭಸಿ ।। ೬೭ ।।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ವಿಷಯೇಷು ಚರತಾಂ ವರ್ತಮಾನಾನಾಂ ವರ್ತನಮನು ಯನ್ಮನೋ ವಿಧೀಯತೇ ಪುರುಷೇಣಾನುವರ್ತ್ಯತೇ, ತನ್ಮನೋಽಸ್ಯ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರವಣಾಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಂ ಹರತಿ ವಿಷಯಪ್ರವಣಾಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಯಥಾಮ್ಭಸಿ ನೀಯಮಾನಾಂ ನಾವಂ ಪ್ರತಿಕೂಲೋ ವಾಯು: ಪ್ರಸಹ್ಯ ಹರತಿ ।। ೬೭ ।।
ತಸ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಮಹಾಬಾಹೋ ನಿಗೃಹೀತಾನಿ ಸರ್ವಶ: ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ।। ೬೮ ।।
ತಸ್ಮಾದುಕ್ತೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಶುಭಾಶ್ರಯೇ ಮಯಿ ನಿವಿಷ್ಟಮನಸೋ ಯಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥೇಭ್ಯ: ಸರ್ವಶೋ ನಿಗೃಹೀತಾನಿ, ತಸ್ಯೈವಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ ಭವತಿ ।। ೬೮ ।।
ಏವಂ ನಿಯತೇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನಮನಸ: ಸಿದ್ಧಿಮಾಹ –
ಯಾ ನಿಶಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ತಸ್ಯಾಂ ಜಾಗರ್ತಿ ಸಂಯಮೀ ।
ಯಸ್ಯಾಂ ಜಾಗರ್ತಿ ಭೂತಾನಿ ಸಾ ನಿಶಾ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇ: ।। ೬೯ ।।
ಯಾ ಆತ್ಮವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ನಿಶಾ ನಿಶೇವಾಪ್ರಕಾಶಾ, ತಸ್ಯಾಮಾತ್ಮವಿಷಯಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂಯಮೀ ಪ್ರಸನ್ನಮನಾ: ಜಾಗರ್ತಿ ಆತ್ಮಾನಮವಲೋಕಯನಾಸ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಯಸ್ಯಾಂ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾಯಾಂ ಬುದ್ಧೌ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಗ್ರತಿ ಪ್ರಬುದ್ಧಾನಿ ಭವನ್ತಿ, ಸಾ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿರಾತ್ಮಾನಂ ಪಶ್ಯತೋ ಮುನೇರ್ನಿಶೇವಾಪ್ರಕಾಶಾ ಭವತಿ।। ೬೯।।
ಆಪೂರ್ಯಮಾಣಮಚಲಪ್ರತಿಷ್ಠಂ ಸಮುದ್ರಮಾಪ: ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಯದ್ವತ್ ।
ತದ್ವತ್ಕಾಮಾ ಯಂ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಸರ್ವೇ ಸ ಶಾನ್ತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ನ ಕಾಮಕಾಮೀ ।। ೭೦ ।।
ಯಥಾ ಸ್ವೇನೈವಾಪೂರ್ಯಮಾಣಮೇಕರೂಪಂ ಸಮುದ್ರಂ ನಾದೇಯ್ಯ ಆಪ: ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ, ಆಸಾಮಪಾಂ ಪ್ರವೇಶೇಽಪ್ಯಪ್ರವೇಶೇ ಚ ಸಮುದ್ರೋ ನ ಕಞ್ಚನ ವಿಶೇಷಮಾಪದ್ಯತೇ ಏವಂ ಸರ್ವೇ ಕಾಮಾ: ಶಬ್ದಾದಯೋ ವಿಷಯಾ: ಯಂ ಸಂಯಮಿನಂ ಪ್ರವಿಶನ್ತಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರತಾಂ ಯಾನ್ತಿ, ಸ ಶಾನ್ತಿಮಾಪ್ನೋತಿ । ಶಬ್ದಾದಿಷ್ವಿನ್ದ್ರಿಯಗೋಚರತಾಮಾಪನ್ನೇಷ್ವನಾಪನ್ನೇಷು ಚ ಸ್ವಾತ್ಮಾವಲೋಕನತೃಪ್ತ್ಯೈವ ಯೋ ನ ವಿಕಾರಮಾಪ್ನೋತಿ, ಸ ಏವ ಶಾನ್ತಿಮಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: । ನ ಕಾಮಕಾಮೀ । ಯ: ಶಬ್ದಾದಿಭಿರ್ವಿಕ್ರಿಯತೇ, ಸ ಕದಾಚಿದಪಿ ನ ಶಾನ್ತಿಮಾಪ್ನೋತಿ ।। ೭೦ ।।
ವಿಹಾಯ ಕಾಮಾನ್ ಯ: ಸರ್ವಾನ್ ಪುಮಾಂಶ್ಚರತಿ ನಿಸ್ಸ್ಪೃಹ: ।
ನಿರ್ಮಮೋ ನಿರಹಙ್ಕಾರ: ಸ ಶಾನ್ತಿಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೭೧ ।।
ಕಾಮ್ಯನ್ತ ಇತಿ ಕಾಮಾ: ಶಬ್ದಾದಯ: ।
ಯ: ಪುಮಾನ್ ಶಬ್ದಾದೀನ್ ಸರ್ವಾನ್ ವಿಷಯಾನ್ ವಿಹಾಯ –
ತತ್ರ ನಿಸ್ಸ್ಪೃಹ: ತತ್ರ ಮಮತಾರಹಿತಶ್ಚ, ಅನಾತ್ಮನಿ ದೇಹೇ ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನರಹಿತಶ್ಚರತಿ ಸ ಆತ್ಮಾನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಶಾನ್ತಿಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೭೧ ।।
ಏಷಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಸ್ಥಿತಿ: ಪಾರ್ಥ ನೈನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ವಿಮುಹ್ಯತಿ ।
ಸ್ಥಿತ್ವಾಸ್ಯಾಮನ್ತಕಾಲೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮೃಚ್ಛತಿ ।। ೭೨ ।।
ಏಷಾ ನಿತ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಿಕಾ ಅಸಙ್ಗಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಿ: ಸ್ಥಿತಧೀಲಕ್ಷಾ ಬ್ರಾಹ್ಮೀ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪಿಕಾ । ಈದೃಶೀಂ ಕರ್ಮಣಿ ಸ್ಥಿತಿಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ನ ವಿಮುಹ್ಯತಿ ಪುನ: ಸಂಸಾರಂ ನಾಪ್ನೋತಿ, ಅಸ್ಯಾ: ಸ್ಥಿತ್ಯಾಮನ್ತಿಮೇಽಪಿ ವಯಸಿ ಸ್ಥಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮನಿರ್ವಾಣಮೃಚ್ಛತಿ ನಿರ್ವಾಣಮಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗಚ್ಛತಿ ಸುಖೈಕತಾನಮಾತ್ಮಾನಮವಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।।
ಏವಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಯುದ್ಧಾಖ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತಾಮಜಾನತ: ಶರೀರಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಹಿತಸ್ಯ, ತೇನ ಚ ಮೋಹೇನ ಯುದ್ಧಾನ್ನಿವೃತ್ತಸ್ಯ ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ ನಿತ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಸಾಙ್ಖ್ಯಬುದ್ಧಿ:, ತತ್ಪೂರ್ವಿಕಾ ಚ ಅಸಙ್ಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನರೂಪಕರ್ಮಯೋಗವಿಷಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾಯೋಗಸಾಧನಭೂತಾ ದ್ವಿತೀಯೇ ಅಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ತದುಕ್ತಮ್, ನಿತ್ಯಾತ್ಮಾಸಙ್ಗಕರ್ಮೇಹಾಗೋಚರಾ ಸಾಙ್ಖ್ಯಯೋಗಧೀ: । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಧೀಲಕ್ಷಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ತನ್ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ ಇತಿ (ಗೀ.ಸಂ.೬)
।। ೭೨ ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯ: ।। ೨।।
