|| ಶ್ರೀರಸ್ತು ||
|| ಶ್ರೀಮತೇ ರಾಮಾನುಜಾಯ ನಮಃ||
ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಃ ಉಪನಿಷದರ್ಥಸಙ್ಗ್ರಾಹಕಃ
ವೇದಾರ್ಥಸಙ್ಗ್ರಹ:
(ಮಙ್ಗಲಾಚರಣಮ್)
ಅಶೇಷಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶೇಷಿಣೇ ಶೇಷಶಾಯಿನೇ ।
ನಿರ್ಮಲಾನನ್ತಕಲ್ಯಾಣನಿಧಯೇ ವಿಷ್ಣವೇ ನಮ: || ೧||
ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಜ್ಞಂ ಭ್ರಮಪರಿಗತಂ ಸಂಸರತಿ ತತ್
ಪರೋಪಾಧ್ಯಾಲೀಢಂ ವಿವಶಮಶುಭಸ್ಯಾಸ್ಪದಮಿತಿ ।
ಶ್ರುತಿನ್ಯಾಯಾಪೇತಂ ಜಗತಿ ವಿತತಂ ಮೋಹನಮಿದಂ
ತಮೋ ಯೇನಾಪಾಸ್ತಂ ಸ ಹಿ ವಿಜಯತೇ ಯಾಮುನಮುನಿ: ||೨||
(ಸ್ವಸಿದ್ಧಾನ್ತಾರ್ಥಸಾರಃ)
ಅಶೇಷಜಗದ್ಧಿತಾನುಶಾಸನಶ್ರುತಿನಿಕರಶಿರಸಿ ಸಮಧಿಗತೋಽಯಮರ್ಥ: ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನ-ಪೂರ್ವಕವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕ ಪರಮಪುರುಷಚರಣಯುಗಲಧ್ಯಾನಾರ್ಚನಪ್ರಣಾಮಾದಿರತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯ: ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲ:।
ಅಸ್ಯ ಜೀವಾತ್ಮನೋಽನಾದ್ಯವಿದ್ಯಾಸಞ್ಚಿತಪುಣ್ಯಪಾಪರೂಪಕರ್ಮಪ್ರವಾಹಹೇತುಕಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸುರನರತಿರ್ಯಕ್ ಸ್ಥಾವರಾತ್ಮಕಚತುರ್ವಿಧದೇಹಪ್ರವೇಶಕೃತತತ್ತದಭಿಮಾನಜನಿತಾವರ್ಜನೀಯಭವಭಯವಿಧ್ವಂಸನಾಯ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮ-ಸ್ವರೂಪತತ್ಸ್ವಭಾವ-ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತತ್ಸ್ವಭಾವತದುಪಾಸನತತ್ಫಲಭೂತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಪೂರ್ವಕ- ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಾನನ್ದ-ಬ್ರಹ್ಮಾನುಭವಜ್ಞಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಂ ಹಿ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಜಾತಮ್, ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೪) । ಅಯಮಾತ್ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ । (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೫) ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: । (ಬೃ.ಉ.ಮಾ.ಪಾ.೫.೭.೨೬) ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾಽಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಏಕೋ ನಾರಾಯಣ: । (ಸುಬಾ.ಉ.೭) ತಮೇತಂ ವೇದಾನುವಚನೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ವಿವಿದಿಷನ್ತಿ ಯಜ್ಞೇನ ದಾನೇನ ತಪಸಾನಾಶಕೇನ । ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್। ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ಅಯನಾಯ ವಿದ್ಯತೇ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೨.೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಕಮ್ ।
(ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್)
ಜೀವಾತ್ಮನ: ಸ್ವರೂಪಂ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷರೂಪನಾನಾವಿಧಭೇದರಹಿತಂ ಜ್ಞಾನಾನನ್ದೈಕಗುಣಂ, ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಕರ್ಮಕೃತದೇವಾದಿಭೇದೇಽಪಧ್ವಸ್ತೇ ಸ್ವರೂಪಭೇದೋ ವಾಚಾಮಗೋಚರ: ಸ್ವಸಂವೇದ್ಯ:, ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯೇತಾವದೇವ ನಿರ್ದೇಶ್ಯಮ್ । ತಚ್ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಸಮಾನಮ್ ।
(ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸ್ವರೂಪಮ್)
ಏವಂವಿಧಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯೋದ್ಭವಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಸಂಸಾರನಿರ್ವರ್ತನೈಕಹೇತುಭೂತಸ್ಸಮಸ್ತಹೇಯ-ಪ್ರತ್ಯನೀಕಾನನ್ತಕಲ್ಯಾಣತಯಾ ಚ ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವಸ್ತುವಿಲಕ್ಷಣಸ್ವರೂಪೋಽನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯ-ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣ: ಸರ್ವಾತ್ಮ-ಪರಬ್ರಹ್ಮಪರಜ್ಯೋತಿ:ಪರತತ್ತ್ವಪರಮಾತ್ಮಸದಾದಿಶಬ್ದಭೇದೈರ್ನಿಖಿಲವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯೋ ಭಗವಾನ್ನಾರಾಯಣ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಇತ್ಯನ್ತರ್ಯಾಮಿಸ್ವರೂಪಮ್ ।
(ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವೈಭವಮ್)
ಅಸ್ಯ ಚ ವೈಭವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾ: ಶ್ರುತಯ: ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಜಾತಾನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ನಿಖಿಲನಿಯಮನಂ ತಚ್ಛಕ್ತಿ-ತದಂಶ-ತದ್ವಿಭೂತಿ-ತದ್ರೂಪ-ತಚ್ಛರೀರ-ತತ್ತನುಪ್ರಭೃತಿಭಿ: ಶಬ್ದೈಃ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ ।
(ನಿರಸನೀಯಾನಾಂ ಮತಾನಾಂ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾನುವಾದಃ ತತ್ರ ಶಾಙ್ಕರಮತಸಂಗ್ರಹಶ್ಚ)
ತಸ್ಯ ವೈಭವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾಣಾಮೇಷಾಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದೀನಾಂ ವಿವರಣೇ ಪ್ರವೃತ್ತಾ: ಕೇಚನ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ, ತಚ್ಚ ನಿತ್ಯಮುಕ್ತಸ್ವಪ್ರಕಾಶಸ್ವಭಾವಮಪಿ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿ-ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾವಗತಜೀವೈಕ್ಯಂ, ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಜ್ಞಂ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ, ನಿರ್ವಿಶೇಷಚಿನ್ಮಾತ್ರಾತಿರೇಕೇಶ್ವರೇಶಿತವ್ಯಾದಿ ಅನನ್ತವಿಕಲ್ಪರೂಪಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗನ್ಮಿಥ್ಯಾ, ಕಶ್ಚಿದ್ಬದ್ಧ:, ಕಶ್ಚಿನ್ಮುಕ್ತ ಇತೀಯಂ ವ್ಯವಸ್ಥಾ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಇತ: ಪೂರ್ವಂ ಕೇಚನ ಮುಕ್ತಾ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ಮಿಥ್ಯಾ । ಏಕಮೇವ ಶರೀರಂ ಜೀವವತ್, ನಿರ್ಜೀವಾನೀತರಾಣಿ, ತಚ್ಛರೀರಂ ಕಿಮಿತಿ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮ್, ಆಚಾರ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಸ್ಯೋಪದೇಷ್ಟಾ ಮಿಥ್ಯಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಮಾತಾ ಚ ಮಿಥ್ಯಾ, ಶಾಸ್ತ್ರಜನ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ಮಿಥ್ಯಾ, ಏತತ್ಸರ್ವಂ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತೇನೈವ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ವರ್ಣಯನ್ತಿ ।
(ಭಾಸ್ಕರಮತಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾನುವಾದಃ)
ಅಪರೇ ತು ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣೋಪೇತಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈತೇನೈವವಾಕ್ಯಾವಬೋಧೇನ ಕೇನಚಿದುಪಾಧಿವಿಶೇಷೇಣ ಸಂಬದ್ಧಂ ಬಧ್ಯತೇ ಮುಚ್ಯತೇ ಚ ನಾನಾವಿಧಮಲರೂಪಪರಿಣಾಮಾಸ್ಪದಂ ಚೇತಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ: ।
(ಯಾದವಪ್ರಕಾಶಮತಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾನುವಾದಃ)
ಅನ್ಯೇ ಪುನಃ ಐಕ್ಯಾವಬೋಧಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ವರ್ಣಯನ್ತ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕನಿರತಿಶಯಾಪರಿಮಿತೋದಾರಗುಣಸಾಗರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುರನರತಿರ್ಯಕ್ಸ್ಥಾವರನಾರಕಿಸ್ವರ್ಗ್ಯಪವರ್ಗಿಚೇತನೇಷು ಸ್ವಭಾವತೋ ವಿಲಕ್ಷಣಮವಿಲಕ್ಷಣಂ ಚ ವಿಯದಾದಿನಾನಾವಿಧಮಲರೂಪ -ಪರಿಣಾಮಾಸ್ಪದಂ ಚೇತಿ ಪ್ರತ್ಯವತಿಷ್ಠನ್ತೇ ।
(ಶಾಙ್ಕರಮತೇ ಔಚಿತ್ಯರಾಹಿತ್ಯಮ್)
ತತ್ರ ಪ್ರಥಮಪಕ್ಷಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಪರ್ಯಾಲೋಚನಪರಾ ದುಷ್ಪರಿಹಾರಾನ್ ದೋಷಾನುದಾಹರನ್ತಿ । ಪ್ರಕೃತಪರಾಮರ್ಶಿತಚ್ಛಬ್ದಾವಗತ-ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಕೃತ ಜಗದುದಯವಿಭವವಿಲಯಾದಯ: ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೩) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸನ್ಮೂಲಾ: ಸೋಮ್ಯೇಮಾ: ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾ: ಸದಾಯತನಾ: ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೪) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ಪದೈ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಃ ತತ್ಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ: ಸರ್ವಜ್ಞತಾಸರ್ವಶಕ್ತಿತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವ-ಸರ್ವಪ್ರಕಾರತ್ವಸಮಾಭ್ಯಧಿಕ-ನಿವೃತ್ತಿಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವ-ಸರ್ವಾವಭಾಸಕತ್ವಾದ್ಯನವಧಿಕಾತಿಶಯ ಅಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾ: ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ (ಛಾ.ಉ.೮.೭.೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕವಾಕ್ಯಾವಗತನಿರಸ್ತ-ನಿಖಿಲದೋಷತಾ ಚ ಸರ್ವೇ ತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ವಿಹನ್ಯನ್ತೇ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರ್ವಿಶೇಷತಾಯಾಃ ಶ್ರೌತತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಅಥ ಸ್ಯಾತ್ – ಉಪಕ್ರಮೇಽಪ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮುಖೇನ ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಸತ್ಯತಾಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ತಸ್ಯ ಕಾರಣಭೂತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸತ್ಯತಾಂ ವಿಕಾರಜಾತಸ್ಯಾಸತ್ಯತಾಂ ಮೃದ್ದೃಷ್ಟಾನ್ತೇನ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಸತ್ಯಭೂತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧.) ಇತಿ ಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯನಿಖಿಲ-ಭೇದನಿರಸನೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷತೈವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ। ಏತಚ್ಛೋಧಕಾನಿ ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರಗತವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಆನ.೧.೧), ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೯), ನಿರ್ಗುಣಂ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧), ವಿಜ್ಞಾನಮ್ (ತೈ.ಉ.ಭೃ.೫.೧) ಆನನ್ದಮ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೯.೧) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯನೀಕೈಕಾಕಾರತಾಂ ಬೋಧಯನ್ತಿ । ನ ಚೈಕಾಕಾರತಾಬೋಧನೇ ಪದಾನಾಂ ಪರ್ಯಾಯತಾ । ಏಕತ್ವೇಽಪಿ ವಸ್ತುನ: ಸರ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತ್ಯನೀಕತೋಪಸ್ಥಾಪನೇನ ಸರ್ವಪದಾನಾಮರ್ಥವತ್ತ್ವಾದಿತಿ ।
ನೈತದೇವಮ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತವ್ಯಸ್ಯಾಭಾವಾನ್ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ। ಸತ್ಯತ್ವಮಿಥ್ಯಾತ್ವಯೋರೇಕತಾಪ್ರಸಕ್ತಿರ್ವಾ । ಅಪಿ ತ್ವೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ತದಾತ್ಮಕತ್ವೇನೈವ ಸತ್ಯತ್ವೇ ಸಿಧ್ಯತಿ ।
(ಭಾಸ್ಕರಮತಸಂಕ್ಷಿಪ್ತಾನುವಾದಃ)
ಅಯಮರ್ಥ: – ಶ್ವೇತಕೇತುಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ಸ್ತಬ್ಧೋಽಸ್ಯುತ ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೩) ಇತಿ ಪರಿಪೂರ್ಣ ಇವ ಲಕ್ಷ್ಯಸೇ ತಾನಾಚಾರ್ಯಾನ್ ಪ್ರತಿ ತಮಪ್ಯಾದೇಶಂ ಪೃಷ್ಟವಾನಸೀತಿ । ಆದಿಶ್ಯತೇಽನೇನೇತ್ಯಾದೇಶ: । ಆದೇಶಃ – ಪ್ರಶಾಸನಮ್। ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಮಾನವಂ ವಚ: – ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ (ಮ.ಸ್ಮೃ.೧೨-೧೨೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತ್ರಾಪ್ಯೇಕಮೇವೇತಿ ಜಗದುಪಾದಾನತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಅದ್ವಿತೀಯಪದೇನಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರನ್ತರನಿವಾರಣಾತ್ ಅಸ್ಯೈವಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಮಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ।
(ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಶ್ರುತ್ಯಾಶಯಃ)
ಅತಸ್ತಂ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಜಗದುಪಾದಾನಭೂತಮಪಿ ಪೃಷ್ಟವಾನಸಿ ಯೇನ ಶ್ರುತೇನ ಮತೇನ ವಿಜ್ಞಾತೇನಾಶ್ರುತಮಮತಮವಿಜ್ಞಾನಂ ಶ್ರುತಂ ಮತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್ । ನಿಖಿಲಜಗದುದಯವಿಭವವಿಲಯಾದಿಕಾರಣಭೂತಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಸತ್ಯಕಾಮತ್ವ-ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಪರಿಮಿತೋದಾರ-ಗುಣಗಣಸಾಗರಂ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಿ ತ್ವಯಾ ಶ್ರುತಮಿತಿ ಹಾರ್ದೋ ಭಾವ: ।
ತಸ್ಯ ನಿಖಿಲಕಾರಣತಯಾ ಕಾರಣಮೇವ ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸಂಸ್ಥಿತಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತಿ ಕಾರಣಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಕರ್ರ್ಯಭೂತಮಖಿಲಂ ಜಗದ್ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಹೃದಿ ನಿಧಾಯ ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತ್ಯಮತಂ ಮತಮವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾತ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೩) ಇತಿ ಪುತ್ರಂ ಪ್ರತಿ ಪೃಷ್ಟವಾನ್ ಪಿತಾ ।
(ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನುಪಪತ್ತಿಚಿನ್ತಯಾ ಪುರುಷಸ್ಯ ಚೋದನಾ)
ತದೇತತ್ಸಕಲಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯೈಕಕಾರಣತ್ವಂ ಪಿತೃಹೃದಿ ನಿಹಿತಮಜಾನನ್ ಪುತ್ರ: ಪರಸ್ಪರವಿಲಕ್ಷಣೇಷು ವಸ್ತುಷ್ವನ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನ ತದನ್ಯವಿಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಘಟಮಾನತಾಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಪರಿಚೋದಯತಿ ಕಥಂ ನು ಭಗವ: ಸ ಆದೇಶ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೩) ಇತಿ। ಪರಿಚೋದಿತ: ಪುನಸ್ತದೇವ ಹೃದಿ ನಿಹಿತಂ ಜ್ಞಾನಾನನ್ದಾಮಲತ್ವೈಕಸ್ವರೂಪಮಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯ-ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಮಿಶ್ರೈ: ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣೈರ್ಜುಷ್ಟಮವಿಕಾರಸ್ವರೂಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ಸ್ವಲೀಲಾಯೈ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪೇನಾನನ್ತವಿಚಿತ್ರಸ್ಥಿರ-ತ್ರಸಸ್ವರೂಪಜಗತ್ಸಂಸ್ಥಾನಂ ಸ್ವಾಂಶೇನಾವಸ್ಥಿತಮಿತಿ।
ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನಾಸ್ಯ ನಿಖಿಲಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತಾಂ ಬ್ರುವನ್ ಲೋಕದೃಷ್ಟಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತುಂ ದೃಷ್ಟಾನ್ತಮಾಹ – ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಣ್ಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃನ್ಮಯಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಸ್ಯಾದ್ವಾಚಾರಮ್ಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೪) ಇತಿ। ಏಕಮೇವ ಮೃದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಸ್ವೈಕದೇಶೇನ ನಾನಾವ್ಯವಹಾರಾಸ್ಪದತ್ವಾಯ ಘಟಶರಾವಾದಿ-ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನಾವಸ್ಥಾರೂಪವಿಕಾರಾಪನ್ನಂ ನಾನಾನಾಮಧೇಯಮಪಿ ಮೃತ್ತಿಕಾಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷತ್ವಾತ್ ಮೃದ್ದ್ರವ್ಯಮೇವೇತ್ಥಮವಸ್ಥಿತಂ ನ ವಸ್ತ್ವನ್ತರಮಿತಿ । ಯಥಾ ಮೃತ್ಪಿಣ್ಡವಿಜ್ಞಾನೇನ ತತ್ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷರೂಪಂ ಘಟಶರಾವಾದಿ ಸರ್ವಂ ಜ್ಞಾತಮೇವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:।
(ಶ್ವೇತಕೇತುಪ್ರಶ್ನಮನುರುದ್ಧ್ಯ ಸತಃ ಜಗದುಪಾದಾನತಾನಿಮಿತ್ತತ್ವಯೋಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್)
ತತ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮೈಕಕಾರಣತಾಮಜಾನನ್ ಪುತ್ರ: ಪೃಚ್ಛತಿ ಭಗವಾಂಸ್ತ್ವೇವ ಮೇ ತದ್ಬ್ರವೀತು (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೭) ಇತಿ । ತತ: ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸರ್ವಕಾರಣಮಿತ್ಯುಪದಿಶನ್ ಸ ಹೋವಾಚ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ ಇತಿ । ಅತ್ರೇದಮ್ ಇತಿ ಜಗನ್ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ । ಅಗ್ರ ಇತಿ ಚ ಸೃಷ್ಟೇ: ಪೂರ್ವಕಾಲ:। ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಜಗತ: ಸದಾತ್ಮಕತಾಂ ಸದೇವ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ತತ್ಸೃಷ್ಟಿಕಾಲೇಽಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ಏಕಮೇವ ಇತಿ ಸದಾಪನ್ನಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತದಾನೀಮವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತತ್ಪ್ರತಿಪಾದನೇನೈವ ಸತೋ ಜಗದುಪಾದಾನತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮಿತಿ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಂ ಅದ್ವಿತೀಯಪದೇನ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ ।
ತಮಾದೇಶಮಪ್ರಾಕ್ಷ್ಯೋ ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಂ ಭವತಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೩) ಇತ್ಯಾದಾವೇವ ಪ್ರಶಾಸ್ತಿತೈವ ಜಗದುಪಾದಾನಮಿತಿ ಹೃದಿ ನಿಹಿತಮಿದಾನೀಮಭಿವ್ಯಕ್ತಮ್ । (ಏತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ) ಸ್ವಯಮೇವ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಸತ್ ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೩) ಇತಿ । ತದೇತಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಮವಾಪ್ತಸಮಸ್ತಕಾಮಮಪಿ ಲೀಲಾರ್ಥಂ ವಿಚಿತ್ರಾನನ್ತಚಿದಚಿನ್ಮಿಶ್ರಜಗದ್ರೂಪೇಣಾಹಮೇವ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ತದರ್ಥಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ಸ್ವಾಂಶೈಕದೇಶಾದೇವ ವಿಯದಾದಿಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುನರಪಿ ಸೈವ ಸಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಹಿತಾ ಪರಾ ದೇವತೈವಮೈಕ್ಷತ –
(ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಶ್ರುತಿ-ತದರ್ಥವಿಚಾರಃ)
ಹನ್ತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೩.೨) ಇತಿ । ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನೇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಜೀವಾನುಪ್ರವೇಶಾದೇವ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಪದಾರ್ಥತ್ವಮೇವಂಭೂತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ನಾಮಭಾಕ್ತ್ವಮಿತಿ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ।
(ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಸ್ಫುಟೀಕರಣಮ್)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಜೀವಾತ್ಮಾ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಶರೀರತಯಾ ಪ್ರಕಾರತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕ: । ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಮ್ (ಬೃ.ಉ.ಮಾ.ಪಾ.೫.೭.೨೬) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಾತ್ । ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರತಯಾ ಪ್ರಕಾರಭೂತಾನಿ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಾನಿ ವಸ್ತೂನೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಾನಿ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ । ಅತೋ ದೇವೋ ಮನುಷ್ಯೋ ರಾಕ್ಷಸ: ಪಶುರ್ಮೃಗ: ಪಕ್ಷೀ ವೃಕ್ಷೋ ಲತಾ ಕಾಷ್ಠಂ ಶಿಲಾ ತೃಣಂ ಘಟ: ಪಟ ಇತ್ಯಾದಯ: ಸರ್ವೇ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯಯೋಗೇನಾಭಿಧಾಯಕತಯಾ ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ: ಶಬ್ದಾ ಲೋಕೇ ತತ್ತದ್ವಾಚ್ಯತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನತತ್ತತ್ಸಂಸ್ಥಾನವಸ್ತುಮುಖೇನ ತದಭಿಮಾನಿಜೀವತದನ್ತರ್ಯಾಮಿಪರಮಾತ್ಮ-ಪರ್ಯನ್ತಸಂಘಾತಸ್ಯೈವ ವಾಚಕಾ ಇತಿ ।
(ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ರುತೇರರ್ಥೋಪಪಾದನಮ್)
ಏವಂ ಸಮಸ್ತಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಸದುಪಾದಾನತಾಸನ್ನಿಮಿತ್ತತಾಸದಾಧಾರತಾಸನ್ನಿಯಮ್ಯತಾ-ಸಚ್ಛೇಷತಾದಿ ಸರ್ವಂ ಚ ಸನ್ಮೂಲಾ: ಸೋಮ್ಯೇಮಾ: ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾ: ಸದಾಯತನಾ: ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ವಿಸ್ತರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿಮುಖೇನ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ತತ್ಸತ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೭) ಇತಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಮೇವ ಸತ್ಯಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತ: ಸ ಏವಾತ್ಮಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗತ್ತಸ್ಯ ಶರೀರಂ ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮಪಿ ಜೀವಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೯.೪) ಇತಿ ಜೀವವಿಶೇಷ ಉಪಸಂಹೃತಮ್ ।
(ಜಗತಃ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶರೀರಶರೀರಿಭಾವನಿಬನ್ಧನಮ್)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ (ಛಾ.ಉ.೮.೬.೭) ಇತಿ ಚೇತನಾಚೇತನಪ್ರಪಞ್ಚಮಿದಂ ಸರ್ವಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ:, ಪ್ರಪಞ್ಚೋದ್ದೇಶೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಪತಿಪಾದಿತಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ತದಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಕಿಮಾತ್ಮಶರೀರಭಾವೇನೋತ ಸ್ವರೂಪೇಣೇತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್ । ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚೇದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಾದಯ: ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೩) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮಾವಗತಾ ಬಾಧಿತಾ ಭವನ್ತಿ । ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವೇನ ಚ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಾದ್ವಿಶೇಷತೋಽವಗತಂ ಅನ್ತ:ಪ್ರವಿಷ್ಟ: ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ತೈ.ಆ.೩.೧೧.೩) ಇತಿ ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವರೂಪಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜನಾನಾಮನ್ತ:ಪ್ರವಿಷ್ಟೋಽತ: ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜನಾನಾಮಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಂ ಚಾಸ್ಯ ಶರೀರಮಿತಿ ವಿಶೇಷತೋ ಜ್ಞಾಯತೇ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಮ್ । ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ (ಬೃ.ಉ.ಮಾ.ಪಾ.೫.೭.೨೬) ಇತಿ ಚ । ಅತ್ರಾಪಿ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ (ಛಾ.ಉ.೬.೩.೨) ಇತೀದಮೇವ ಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ ।
(ತತ್ತ್ವಮಸೀತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥನಿಗಮನಮ್)
ಅತ: ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನೋ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರತ್ವಾತ್ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಂ ಸರ್ವಶಬ್ದೈರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಜೀವಶರೀರತಯಾ ಜೀವಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಹಿತಮ್ ।
ಏವಮಭಿಹಿತೇ ಸತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ಜ್ಞಾಯತೇ ತ್ವಮಿತಿ ಯ: ಪೂರ್ವಂ ದೇಹಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತೃತಯಾ ಪ್ರತೀತ: ಸ ಪರಮಾತ್ಮಶರೀರತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕಾರಭೂತ: ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತ: । ಅತಸ್ತ್ವಮಿತಿ ಶಬ್ದಸ್ತ್ವತ್ಪ್ರಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಂ ತ್ವದನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಮೇವಾಚಷ್ಟ ಇತಿ ।
(ಬುದಧಿಶಬ್ದಯೋಃ ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತತ್ವೇ ಹೇತುಃ)
ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೩.೨) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಯೈವ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀರಿಣ: ಸ್ವನಾಮಭಾಕ್ತ್ವಾತ್ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರವೃತ್ತಯೋರ್ದ್ವಯೋರಪಿ ಪದಯೋರ್ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವಾಚ್ಯಮ್। ತತ್ರ ಚ ತತ್ಪದಂ ಜಗತ್ಕಾರಣಭೂತಂ ಸಕಲಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರಂ ನಿರ್ವದ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಕಾರಮಾಚಷ್ಟೇ । ತ್ವಮಿತಿ ಚ ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜೀವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣ ಸಶರೀರಪ್ರಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಮಾಚಷ್ಟೇ । ತದೇವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಭೇದೇನೈಕಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಯೋ: ಪದಯೋರ್ವೃತ್ತಿರುಕ್ತಾ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರ್ವಿಕಾರಂ ಸಕಲಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರತ್ವಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಂ ಚಾಬಾಧಿತಮ್ ।
(ವೇದಾನ್ತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಿನಃ ಇತರವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್)
ಅಶ್ರುತವೇದಾನ್ತಾ: ಪುರುಷಾ: ಪದಾರ್ಥಾ: ಸರ್ವೇ ಜೀವಾತ್ಮನಶ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಾ ಇತಿ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ಚ ಕೇವಲೇಷು ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥೇಷು ವಾಚ್ಯೈಕದೇಶೇಷು ವಾಚ್ಯಪರ್ಯವಸಾನಂ ಮನ್ಯನ್ತೇ । ಇದಾನೀಂ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಶ್ರವಣೇನ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತಯಾ ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಿತಬ್ರಹ್ಮವಾಚಿತ್ವಂ ಚ ಜಾನನ್ತಿ ।
(ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಾಚಕತ್ವೇ ಲೌಕಿಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿರೋಧಪರಿಹಾರೌ)
ನನ್ವೇವಂ ಗವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತತ್ತತ್ಪದಾರ್ಥವಾಚಿತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರ್ಬಾಧಿತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ನೈವಂ ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ ಅಚಿಜ್ಜೀವವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ವಾಚಕಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೩.೨) ಇತ್ಯತ್ರ । ತತ್ರ ಲೌಕಿಕಾ: ಪುರುಷಾ: ಶಬ್ದಂ ವ್ಯಾಹರನ್ತ: ಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಪ್ರಧಾನಾಂಶಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾದ್ವಾಚ್ಯೈಕದೇಶಭೂತೇ ವಾಚ್ಯಸಮಾಪ್ತಿಂ ಮನ್ಯನ್ತೇ। ವೇದಾನ್ತಶ್ರವಣೇನ ಚ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ: ಪೂರ್ಯತೇ। ಏವಮೇವ ವೈದಿಕಾ: ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ: ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತಾನ್ ಸ್ವಾರ್ಥಾನ್ ಬೋಧಯನ್ತಿ ।
(ಲೌಕಿಕಾನಾಂ ವೈದಿಕಾನಾಂ ಚ ಶಬ್ದಾನಾಮೇಕತಾ)
ವೈದಿಕಾ ಏವ ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ ವೇದಾದವುದ್ಧೃತ್ಯೋದ್ಧೃತ್ಯ ಪರೇಣೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸರ್ವಪದಾರ್ಥಾನ್ ಪೂರ್ವವತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಷು ಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತೇಷು ಪೂರ್ವವನ್ನಾಮತಯಾ ಪ್ರಯುಕ್ತಾ: । ತದಾಹ ಮನು:
ಸರ್ವೇಷಾಂ ತು ನಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಪೃಥಕ್ಪೃಥಕ್ ।
ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ಪೃಥಕ್ಸಂಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಿರ್ಮಮೇ || (ಮನು.ಸ್ಮೃ ೧.೨೧)
ಇತಿ । ಸಂಸ್ಥಾ: ಸಂಸ್ಥಾನಾನಿ ರೂಪಾಣೀತಿ ಯಾವತ್ । ಆಹ ಚ ಭಗವಾನ್ ಪರಾಶರ:
ನಾಮ ರೂಪಂ ಭೂತಾನಾಂ ಕೃತ್ಯಾನಾಂ ಪ್ರಪಞ್ಚನಮ್ ।
ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ದೈವಾದೀನಾಂ ಚಕಾರ ಸ: || (ವಿ.ಪು.೧.೫.೬೩)
ಇತಿ । ಶ್ರುತಿಶ್ಚ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ (ತೈ.ಆ.ಉ.೧.೪೪) ಇತಿ । ಸೂರ್ಯಾದೀನ್ ಪೂರ್ವವತ್ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯ ನಾಮಾನಿ ಚ ಪೂರ್ವವಚ್ಚಕಾರ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಪ್ರಕ್ರಾನ್ತವಿಚಾರೋಪಸಂಹಾರಃ)
ಏವಂ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋರನನ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮ್ । ತೇನೈಕೇನ ಜ್ಞಾತೇನ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತೋಽಪಪಾದಿತಾ ಭವತಿ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೇನ ತದಾತ್ಮಕತಯೈವ ಸತ್ಯತ್ವಂ ನಾನ್ಯಥೇತಿ ತತ್ಸತ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಯಥಾ ದೃಷ್ಟಾನ್ತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮೃದ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಮೃದಾತ್ಮನೈವ ಸತ್ಯತ್ವಮ್ ।
(ಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರತ್ವನಿರಾಸಃ)
ಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪಿ ನಿರವದ್ಯಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯನ್ತಿ । ಸರ್ವಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಕಾರತಾಬೋಧನೇಽಪಿ ತತ್ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಕಾರತಾಯಾಂ ಭೇದಸ್ಯಾವರ್ಜನೀಯತ್ವಾನ್ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿ:।
ನನು ಚ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ನೈವಮ್ । ಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣಧರ್ಮಶಬ್ದಾ ಹಿ ಧರ್ಮಮುಖೇನ ಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ । ಗವಾದಿಶಬ್ದವತ್ । ತದಾಹ ಸೂತ್ರಕಾರ: ತದ್ಗುಣಸಾರತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶ: ಪ್ರಾಜ್ಞವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೨೯)। ಯಾವದಾತ್ಮಭಾವಿತತ್ವಾಚ್ಚ ನ ದೋಷ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೩೦) ಇತಿ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಜ್ಞಾನಧರ್ಮಕತ್ವಾಸಿದ್ಧಿಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಜ್ಞಾನೇನ ಧರ್ಮೇಣ ಸ್ವರೂಪಮಪಿ ನಿರೂಪಿತಂ ನ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ಕಥಮಿದಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞ: ಸರ್ವವಿತ್ (ಮು.ಉ.೨.೨.೭) ಇತ್ಯಾದಿಜ್ಞಾತೃತ್ವಶ್ರುತೇ: ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ । ವಿಜ್ಞಾತಾರಮರೇ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್? (ಬೃ.ಉ.೪.೪.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತಸಮಧಿಗತಮಿದಮ್। ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಧರ್ಮಮಾತ್ರತ್ವಾದ್ಧರ್ಮಮಾತ್ರಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಸ್ತುತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಅತ: ಸತ್ಯಜ್ಞಾನಾದಿಪದಾನಿ ಸ್ವಾರ್ಥಭೂತಜ್ಞಾನಾದಿವಿಶಿಷ್ಟಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ।
ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪದಯೋ: ಸ್ವಾರ್ಥಪ್ರಹಾಣೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಸ್ವರೂಪೋಪಸ್ಥಾಪನಪರತ್ವೇ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ ।
(ಕ್ವಚಿತ್ ಲಕ್ಷಣಾಯಾ ಅದೋಷತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರಶ್ಚ)
ನನ್ವೈಕ್ಯೇ ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾನ್ನ ಲಕ್ಷಣಾದೋಷ: । ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತಿವತ್ । ಯಥಾ ಸೋಽಯಮಿತ್ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ ಶಬ್ದೇನ ದೇಶಾನ್ತರಕಾಲಾನ್ತರಸಂಬನ್ಧೀ ಪುರುಷ: ಪ್ರತೀಯತ ಅಯಮಿತಿ ಚ ಸಂನಿಹಿತದೇಶವರ್ತಮಾನಕಾಲಸಂಬನ್ಧೀ, ತಯೋ: ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನಾಇಕ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ರೈಕಸ್ಯ ಯುಗಪದ್ವಿರುದ್ಧದೇಶಕಾಲಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಪ್ರತೀತಿರ್ನ ಘಟತ ಇತಿ ದ್ವಯೋರ್ಪದಯೋ: ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರೋಪಸ್ಥಾಪನಪರತ್ವಂ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಚಾಇಕ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನೈತದೇವಮ್ । ಸೋಽಯಂ ದೇವದತ್ತ ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ಲಕ್ಷಣಾಗನ್ಧೋ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ವಿರೋಧಾಭಾವಾತ್ । ಏಕಸ್ಯ ಭೂತವರ್ತಮಾನಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಸಂಬಂಧೋ ನ ವಿರುದ್ಧ: । ದೇಶಾನ್ತರಸ್ಥಿತಿರ್ಭೂತ್ವಾ ಸಂನಿಹಿತದೇಶಸ್ಥಿತಿರ್ವರ್ತತೇ । ಅತೋ ಭೂತವರ್ತಮಾನಕ್ರಿಯಾದ್ವಯಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಐಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಅವಿರುದ್ಧಮ್। ದೇಶದ್ವಯವಿರೋಧಶ್ಚ ಕಾಲಭೇದೇನ ಪರಿಹೃತ: । ಲಕ್ಷಣಾಯಾಮಪಿ ನ ದ್ವಯೋರಪಿ ಪದಯೋರ್ಲಕ್ಷಣಾಸಮಾಶ್ರಯಣಮ್। ಏತೇನೈವ ಲಕ್ಷಿತೇನ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಾತ್ । ಲಕ್ಷಣಾಭಾವ ಏವೋಕ್ತ: । ದೇಶಾನ್ತರಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಭೂತಸ್ಯೈವಾನ್ಯದೇಶಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾವಿರೋಧಾತ್ ।
(ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾಭಿಮತಾರ್ಥಸಿದ್ಧಿಶ್ಚ)
ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಜಗತ್ಕಾರಣಬೂತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜೀವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಜೀವಾತ್ಮತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ಯಥಾ ಭೂತಯೋರೇವ ಹಿ ದ್ವಯೋರೈಕ್ಯಂ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತತ್ಪರಿತ್ಯಾಗೇನ ಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಾಇಕ್ಯಂ ನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾರ್ಥ: ಭಿನ್ನಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ವೃತ್ತಿ: ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್ (ಕೈ.ವೃ) ಇತಿ ಹಿ ತದ್ವಿದ: । ತಥಾಭೂತಯೋರೈಕ್ಯಮುಪಪಾದಿತಮಸ್ಮಾಭಿ: ।
(ಪರಪಕ್ಷೇ ಉಪಕ್ರಮವಿರೋಧಃ)
ಉಪಕ್ರಮವಿರೋಧ್ಯುಪಸಂಹಾರಪದೇನ ವಾಕ್ಯತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಶ್ಚ ನ ಘಟತೇ । ಉಪಕ್ರಮೇ ಹಿ ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಮ್ ಪ್ರಜಾಯೇಯ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಂ ಜಗದೇಕಕಾರಣತ್ವಮಪ್ಯುಕ್ತಮ್ । ತದ್ವಿರೋಧಿ ಚಾವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ:।
(ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತ್ವಸಾಧಕತ್ವಮ್)
ಅಪಿ ಚಾರ್ಥಭೇದತತ್ಸಂಸರ್ಗವಿಶೇಷಬೋಧನಕೃತಪದವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಾಲಬ್ಧಪ್ರಮಾಣಭಾವಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಬೋಧನಾಸಾಮರ್ಥಾನ್ನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುನಿ ಶಬ್ದ: ಪ್ರಮಾಣಮ್ ।
(ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಗತಿಕಲ್ಪನಮ್)
ನಿರ್ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತು ಕೇನಚಿದ್ವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶಿಷ್ಟತಯಾವಗತಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತ್ವನ್ತರಗತವಿಶೇಷನಿಷೇಧಪರತಯಾ ಬೋಧಕಾ: । ಇತರಥಾ ತೇಷಮಪ್ಯನವಬೋಧಕತ್ವಮೇವ । ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೇಣ ಪದಸ್ಯೈವಾನೇಕವಿಶೇಷಗರ್ಭತ್ವಾದನೇಕಪದಾರ್ಥಸಂಸರ್ಗ-ಬೋಧಕತ್ವಾಚ್ಚ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ।
(ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾನಪೇಕ್ಷಾ)
ಅಥ ಸ್ಯಾತ್ ನಾಸ್ಮಾಭಿರ್ನಿರ್ವಿಶೇಷೇ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ವಸ್ತುನಿ ಶಬ್ದ: ಪ್ರಮಾಣಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಸ್ವತ:ಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಾನಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ಸರ್ವೈ: ಶಬ್ದೈಸ್ತದುಪರಾಗವಿಶೇಷಾ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾದಯ: ಸರ್ವೇ ನಿರಸ್ಯನ್ತೇ । ಸರ್ವೇಷು ವಿಶೇಷೇಷು ನಿವೃತ್ತೇಷು ವಸ್ತುಮಾತ್ರಮನವಚ್ಛಿನ್ನಂ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶಂ ಸ್ವತ ಏವಾವತಿಷ್ಠತ ಇತಿ ।
(ತನ್ನಿರಾಸಃ)
ನೈತದೇವಮ್ । ಕೇನ ಶಬ್ದೇನ ತದ್ವಸ್ತು ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತದ್ಗತವಿಶೇಷಾ ನಿರಸ್ಯನ್ತೇ । ಜ್ಞಪ್ತಿಮಾತ್ರಶಬ್ದೇನೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಸೋಽಪಿ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ವಸ್ತ್ವವಲಮ್ಬತೇ । ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯರೂಪೇಣ ವಿಶೇಷಗರ್ಭತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾ ಅವಬೋಧನ ಇತಿ ಸಕರ್ಮಕ: ಸಕರ್ತೃಕ: ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷ: ಕ್ರಿಯಾನ್ತರವ್ಯಾವರ್ತಕಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾವಗಮ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಯೇನ ಚ ಲಿಙ್ಗಸಂಖ್ಯಾದಯ: । ಸ್ವತ:ಸಿದ್ಧಾವಪ್ಯೇತತ್ಸ್ವಭಾವವಿಶೇಷವಿರಹೇ ಸಿದ್ಧಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅನ್ಯಸಾಧನ-ಸ್ವಭಾವತಯಾ ಹಿ ಜ್ಞಪ್ತೇ: ಸ್ವತ:ಸಿದ್ಧಿರುಚ್ಯತೇ ।
(ನಿರ್ವಿಶೇಷತ್ವೇ ಅವಿದ್ಯಾತಿರೋಧಾನಾದ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ)
ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಸರ್ವದಾ ಸ್ವಯಮೇವ ಪ್ರಕಾಶತೇ ಚೇನ್ನ ತಸ್ಮಿನ್ನನ್ಯಧರ್ಮಾಧ್ಯಾಸ: ಸಂಭವತಿ । ನ ಹಿ ರಜ್ಜುಸ್ವರೂಪೇಽವಭಾಸಮಾನೇ ಸರ್ಪತ್ವಾದಿರಧ್ಯಸ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಹಿ ಭವದ್ಭಿರಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತಿರೋಹಿತಾಂಶೋ ವಿಷಯ: । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತ್ವಂ ಚ ನ ಸ್ಯಾತ್। ಅಧಿಷ್ಠಾನಾತಿರೇಕಿರಜ್ಜುತ್ವಪ್ರಕಾಶನೇನ ಹಿ ಸರ್ಪತ್ವಂ ಬಾಧ್ಯತೇ ।
ಏಕಶ್ಚೇದ್ವಿಶೇಷೋ ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರೇ ವಸ್ತುನಿ ಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ ಸ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿಶೇಷಣಂ ಭವತೀತಿ ಸರ್ವಶ್ರುತಿಪ್ರತಿಪಾದಿತಸರ್ವವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಭವತಿ । ಅತ: ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾನಾಂ ನ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಮಾಣೇನ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತುಸಿದ್ಧಿ: ।
(ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಶೇಷಗ್ರಾಹಿತಾನಿರಾಸಃ)
ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪಕಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಽಪಿ ಸವಿಶೇಷಮೇವ ವಸ್ತು ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅನ್ಯಥಾ ಸವಿಕಲ್ಪಕೇ ಸೋಽಯಮಿತಿ ಪೂರ್ವಾವಗತಪ್ರಕಾರವಿಶಿಷ್ಟಪ್ರತ್ಯಯಾನುಪಪತ್ತೇ: । ವಸ್ತುಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷರೂಪತ್ವಾತ್ ಗೋತ್ವಾದೇರ್ನಿರ್ವಿಕಲ್ಪತದಶಾಯಾಮಪಿ ಸಸಂಸ್ಥಾನಮೇವ ವಸ್ತ್ವಿತ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯೇಷು ತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಸ್ಯಾನೇಕ-ವಸ್ತುನಿಷ್ಠತಾಮಾತ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಪ್ರಕಾರಾಖ್ಯಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯಾನೇಕವಸ್ತುನಿಷ್ಠತಯಾನೇಕವಸ್ತು-ವಿಶೇಷಣತ್ವಂ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾವಗಮ್ಯಮಿತಿ ದ್ವಿತೀಯಾದಿಪ್ರತ್ಯಯಾ: ಸವಿಕಲ್ಪಕಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ ।
(ಭೇದಾಭೇದವಾದನಿರಾಸಃ)
ಅತ ಏವೈಕಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವರೂಪೇಣ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಂ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸಂಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸಂಸ್ಥಾನಿನ: ಪ್ರಕಾರತಯಾ ಪದಾರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಮ್ । ಪ್ರಕಾರತ್ವಾದೇವ ಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧ್ಯನರ್ಹಾತ್ವಂ ಪೃಥಗನುಪಲಮ್ಭಶ್ಚೇತಿ ನ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತ್ವಸಿದ್ಧಿ: ।
(ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾನಾಂ ಭೇದನಿರಾಸಪರತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ)
ಅಪಿ ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷವಸ್ತ್ವಾದಿನಾ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶೇ ವಸ್ತುನಿ ತದುಪರಾಗವಿಶೇಷಾ: ಸರ್ವೈ: ಶಬ್ದೈರ್ನಿರಸ್ಯನ್ತ ಇತಿ ವದತಾ ಕೇ ತೇ ಶಬ್ದಾ ನಿಷೇಧಕಾ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ವಾಚಾರಮ್ಭಣಂ ವಿಕಾರೋ ನಾಮಧೇಯಂ ಮೃತ್ತಿಕೇತ್ಯೇವ ಸತ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೪) ಇತಿ ವಿಕಾರನಾಮಧೇಯಯೋರ್ವಾಚಾರಮ್ಭಣಮಾತ್ರತ್ವಾತ್ । ಯತ್ತತ್ರ ಕಾರಣತಯೋಪಲಕ್ಷ್ಯತೇ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಂ ತದೇವ ಸತ್ಯಮನ್ಯದಸತ್ಯಮಿತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತೇಽನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯಜ್ಞಾನಾಸಂಭವಂ ಮನ್ವಾನಸ್ಯೈಕಮೇವ ವಸ್ತು ವಿಕಾರಾದ್ಯವಸ್ಥಾವಿಶೇಷೇಣ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನೈವ ನಾಮರೂಪಮವಸ್ಥಿತಂ ಚೇತ್ತತ್ರೈಕಸ್ಮಿನ್ ವಿಜ್ಞಾತೇ ತಸ್ಮಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣಸಂಸ್ಥಾನಾನ್ತರಮಪಿ ತದೇವೇತಿ ತತ್ರ ದೃಷ್ಟಾನ್ತೋಽಯಂ ನಿದರ್ಶಿತ:।
(ವಾಚಾರಮ್ಭಣಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ)
ನಾತ್ರ ಕಸ್ಯಚಿದ್ವಿಶೇಷಸ್ಯ ನಿಷೇಧಕ: ಕೋಽಪಿ ಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ವಾಚಾರಮ್ಭಣಮಿತಿ ವಾಚಾ ವ್ಯವಹಾರೇಣಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯಾರಮ್ಭಣಮ್ । ಪಿಣ್ಡರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಾಯಾ: ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾ ನಾಮ ವಾನ್ಯದ್ವ್ಯವಹಾರಶ್ಚಾನ್ಯ: । ಘಟಶರಾವಾದಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಾಯಾಸ್ತಸ್ಯಾ ಏವ ಮೃತ್ತಿಕಾಯಾ ಅನ್ಯಾನಿ ನಾಮಧೇಯಾನಿ ವ್ಯವಹಾರಾಶ್ಚಾನ್ಯದ್ದಶಾ: । ತಥಾಪಿ ಸರ್ವತ್ರ ಮೃತ್ತಿಕಾದ್ರವ್ಯಮೇಕಮೇವ ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನನಾನಾನಾಮಧೇಯಾಭ್ಯಾಂ ನಾನಾವ್ಯವಹಾರೇಣ ಚಾರಭ್ಯತ ಇತ್ಯೇತದೇವ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯನೇನಾನ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾನ್ಯಜ್ಞಾನಸಂಭವೋ ನಿದರ್ಶಿತ: । ನಾತ್ರ ಕಿಂಚಿದ್ವಸ್ತು ನಿಷಿಧ್ಯತ್ಾ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವಾಯಮರ್ಥ: ಪ್ರಪಞ್ಚಿತ: ।
(ಅದ್ವೈತಿನಾಂ ಮತೇ ಮೃದ್ದೃಷ್ಟಾನ್ತವೈಘಟ್ಯಮ್)
ಅಪಿ ಚ ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಚೇತ್ ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಣ್ಡೇನ (ಛಾ.ಉ.೬.೧.೪) ಇತ್ಯಾದಿದೃಷ್ಟಾನ್ತ: ಸಾಧ್ಯವಿಕಲ: ಸ್ಯಾತ್ । ರಜ್ಜುಸರ್ಪಾದಿವತ್ ಮೃತ್ತಿಕಾವಿಕಾರಸ್ಯ ಘಟಶರಾವಾದೇರಸತ್ಯತ್ವಂ ಶ್ವೇತಕೇತೋ: ಶುಶ್ರೂಷೋ: ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರೇಣ ಯುಕ್ತ್ಯಾ ಚಾಸಿದ್ಧಮಿತಿ
(ದೃಷ್ಟಾನ್ತೇ ಸಾಧ್ಯವೈಕಲ್ಯಪರಿಹಾರಶಙ್ಕಾತದಸಿದ್ಧೀ)
ಏತದಪಿ ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಯಥೇತಿ ದೃಷ್ಟಾನ್ತಯೋಪಾದಾನಂ ನ ಘಟತೇ । ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಸದೇವೈಕಮೇವೇತ್ಯವಧಾರಣದ್ವಯೇನ ಅದ್ವಿತೀಯಮಿತ್ಯನೇನ ಚ ಸನ್ಮಾತ್ರಾತಿರೇಕಿಸಜಾತೀಯವಿಜಾತೀಯಾ: ಸರ್ವೇ ವಿಶೇಷಾ ನಿಷಿದ್ಧಾ ಇತಿ ಪ್ರತೀಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನೇತದೇವಮ್ । ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾವಸ್ಥಾದ್ವಯಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಏಕಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೇನಾವಸ್ಥಾನ್ತರಾ-ವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತ್ವೈಕ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತತಾಂ ದೃಷ್ಟಾನ್ತೇನ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಶ್ವೇತಕೇತೋರಪ್ರಜ್ಞಾತಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತುಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಿತ್ಯಾರಬ್ಧಮ್ । ಇದಮಗ್ರೇ ಸದೇವಾಸೀದಿತಿ । ಅಗ್ರ ಇತಿ ಕಾಲವಿಶೇಷ: । ಇದಂಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಸದಾಪತ್ತಿರೂಪಾಂ ಕ್ರಿಯಾಂ ಸದ್ರವ್ಯತಾಂ ಚ ವದತಿ । ಏಕಮೇವೇತಿ ಚಾಸ್ಯ ನಾನಾನಾಮರೂಪವಿಕಾರಪ್ರಹಾಣಮ್ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ)
ಏತಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಪಾದಿತೇಽಸ್ಯ ಜಗತ: ಸದುಪಾದಾನತಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ ಭವತಿ । ಅನ್ಯತ್ರೋಪಾದಾನಕಾರಣಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಧಿಷ್ಠಾತ್ರಪೇಕ್ಷಾ-ದರ್ಶನೇಽಪಿ ಸರ್ವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಾದಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗೋ ನ ವಿರುದ್ಧ ಇತ್ಯದ್ವಿತೀಯಪದಮಧಿಷ್ಠಾತ್ರನ್ತರಂ ನಿವಾರಯತಿ ।
ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತತ್ವಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: । ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ: ಪ್ರಥಮಮುಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಪಿ ತದೇವೇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ । ಯಥೇಯಂ ಶ್ರುತಿ: । ಅನ್ಯಾಶ್ಚ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣತ್ವಮನುಜ್ಞಾಯಾಸ್ಯೈವೋಪಾದಾನತಾದಿ ಕಥಮಿತಿ ಪರಿಚೋದ್ಯ, ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತತ್ವಾದುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ತದಿತರಾಶೇಷೋಪಕರಣಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಪರಿಹರನ್ತಿ ।
ಕಿಂಸ್ವಿದ್ವನಂ ಕ ಉ ಸ ವೃಕ್ಷ ಆಸೀದ್ಯತೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ನಿಷ್ಟಕ್ಷುರ್ಮಣೀಷಿಣೋ ಮನಸಾ ಪೃಚ್ಛತೇದುತ್ದ್ಯದಧ್ಯತಿಷ್ಠದ್ಭುವನಾನಿ ಧಾರಯನ್ । (ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೮.೯.೧೫)
ಬ್ರಹ್ಮ ವನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ವೃಕ್ಷ ಆಸೀದ್ಯತೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ನಿಷ್ಟತಕ್ಷುರ್ಮನೀಷಿಣೋ ಮನಸಾ ವಿಬ್ರವೀಮಿ ವ: ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯತಿಷ್ಠದ್ಭುವನಾನಿ ಧಾರಯನ್ (ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೮.೯.೧೫) ಇತಿ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟೇನ ವಿರೋಧಮಾಶಙ್ಕ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ಪರಿಹಾರ ಉಕ್ತ:।
(ಸದೇವೇತಿ ಕಾರಣವಾಕ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದಕತಾ)
ಅತ: ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಗ್ರ ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕವಿಶೇಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ: । ಭವದಭಿಮತವಿಶೇಷನಿಷೇಧವಾಚೀ ಕೋಽಪಿ ಶಬ್ದೋ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।
ಪ್ರತ್ಯುತ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋ: ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಜ್ಞಾಪನಾಯಾಗ್ರ ಇತಿ ಕಾಲವಿಶೇಷಸದ್ಭಾವ:। ಆಸೀದಿತಿ ಕ್ರಿಯಾವಿಶೇಷೋ, ಜಗದುಪಾದಾನತಾ ಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತತಾ ಚ, ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋರ್ಭೇದನಿರಸನೇನ ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಶ್ಚೇತ್ಯಪ್ರಜ್ಞಾತ: ಸಹಸ್ರಶೋ ವಿಶೇಷಾ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ:।
ಯತೋ ವಾಸ್ತವಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿವಿಜ್ಞಾನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಮತ ಏವ ಅಸದೇವೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದನಿಷೇಧಶ್ಚ ಕ್ರಿಯತೇ ಕುತಸ್ತು ಖಲು ಸೋಮ್ಯೈವಂ ಸ್ಯಾತ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೨) ಇತಿ ।ಪ್ರಾಗಸತ ಉತ್ಪತ್ತಿರಹೇತುಕೇತ್ಯರ್ಥ:। ತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ ಕಥಮಸತ: ಸಜ್ಜಾಯೇತ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತಿ। ಅಸತ ಉತ್ಪನ್ನಮಸದಾತ್ಮಕಮೇವ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:। ಯಥಾ ಮೃದುತ್ಪನ್ನಂ ಘಟಾದಿಕಂ ಮೃದಾತ್ಮಕಮ್ । ಸತ ಉತ್ಪತ್ತಿರ್ನಾಮ ವ್ಯವಹಾರವಿಶೇಷಹೇತುಭೂತೋಽವಸ್ಥಾವಿಶೇಷಯೋಗ:।
(ಅಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾವೈಘಟ್ಯಮ್)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಏಕಮೇವ ಕಾರಣಭೂತಂ ದ್ರವ್ಯಮವಸ್ಥಾನ್ತರಯೋಗೇನ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿಪಿಪಾದಯಿಷಿತಮ್ । ತದಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದೇ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ತಥಾ ಹಿ ನಿಮಿತ್ತ-ಸಮವಾಯ್ಯಸಮವಾಯಿಪ್ರಭೃತಿ: ಕಾರಣೈರವಯವ್ಯಾಖ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಂ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಮೇವೋತ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಕಾರಣಭೂತಾದ್ವಸ್ತುನ: ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ವಸ್ತ್ವನ್ತರತ್ವಾನ್ನ ತಜ್ಜ್ಞಾನೇನಾಸ್ಯ ಜ್ಞಾತತಾ ಕಥಮಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ । ಕಥಮವಯವಿ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಂ ನಿರಸ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಕಾರಣಗತಾವಸ್ಥಾನ್ತರಯೋಗಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರೋತ್ಪತ್ತಿವಾದಿನ: ಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಸ್ಯೈವ ಏಕತ್ವನಾಮಾನ್ತರಾದೇರುಪಪಾದಕತ್ವಾದ್ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಾದರ್ಶನಾಚ್ಚೇತಿ ಕಾರಣಮೇವಾವಸ್ಥಾನ್ತರಾಪನ್ನಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
(ಪ್ರಕರಣಸ್ಯ ಶೂನ್ಯವಾದನಿರಾಸಪರತ್ವಾಸಮ್ಭವಃ)
ನನು ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾಸಂಭವಜ್ಞಾಪನಾಯಾಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದನಿರಾಸ: ಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಹ್ಯೇಕಂ ಚಿದ್ರೂಪಂ ಸತ್ಯಮೇವಾವಿದ್ಯಾಚ್ಛಾದಿತಂ ಜಗದ್ರೂಪೇಣ ವಿವರ್ತತ ಇತ್ಯವಿದ್ಯಾಶ್ರಯತ್ವಾಯ ಮೂಲಕಾರಣಂ ಸತ್ಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಂ ಇತ್ಯಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದನಿರಾಸ: । ನೈತದೇವಮ್ । ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಮುಖೇನ ಸತ್ಕಾರ್ಯವಾದಸ್ಯೈವ ಪ್ರಸಕ್ತತ್ವಾದಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭವತ್ಪಕ್ಷೇ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾಸಂಭವಸ್ಯ ದುರುಪಪಾದತ್ವಾಚ್ಚ । ಯಸ್ಯ ಹಿ ಚೇತನಗತದೋಷ: ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ದೋಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕದೋಷೇಣ ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕ-ಗನ್ಧರ್ವನಗರಾದಿದರ್ಶನಮುಪಪನ್ನಂ, ಯಸ್ಯ ತು ದೋಷಶ್ಚಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೋ ದೋಷಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಚಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ತಸ್ಯಾಪಾರಮಾರ್ಥಿಕೇನಾಪ್ಯಾಶ್ರಯೇಣ ತದುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಭವತ್ಪಕ್ಷೇ ನ ನಿರಧಿಷ್ಠಾನಭ್ರಮಾಸಂಭವ: ।
(ಶೋಧಕವಾಕ್ಯಾನಾಂ ನಿರ್ವಿಶೇಷಪರತ್ವನಿರಾಸಃ)
ಶೋಧಕೇಷ್ವಪಿ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಆನ.೧.೧), ಆನನ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಭೃ.೬.೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಸಾಮಾನ್ಯಾಧಿಕರಣ್ಯವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಾನೇಕಗುಣವಿಶಿಷ್ಟೈಕಾರ್ಥಾವಬೋಧನಮವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಸರ್ವಗುಣ-ವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ ।
(ನೇತಿ ನೇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥವಿಚಾರಃ)
ಅಥಾತ ಆದೇಶೋ ನೇತಿ ನೇತಿ (ಬೃ.ಉ.೪.೩.೬) ಇತಿ ಬಹುಧಾ ನಿಷೇಧೋ ದೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಕಿಮತ್ರ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ದ್ವೇ ವಾವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪೇ ಮೂರ್ತಂ ಚೈವಾಮೂರ್ತಂ ಚ (ಬೃ.ಉ.೪.೩.೧) ಇತಿ ಮೂರ್ತಾಮೂರ್ತಾತ್ಮಕ: ಪ್ರಪಞ್ಚ: ಸರ್ವೋಽಪಿ ನಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನೈವಮ್। ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪತಯಾಪ್ರಜ್ಞಾತಂ ಸರ್ವಂ ರೂಪತಯೋಪದಿಶ್ಯ ಪುನರ್ತದೇವ ನಿಷೇದ್ಧುಮಯುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಕ್ಷಾಲನಾದ್ಧಿ ಪಙ್ಕಸ್ಯ ದೂರಾದಸ್ಪರ್ಶನಂ ವರಮಿತಿ ನ್ಯಾಯಾತ್ । ಕಸ್ತರ್ಹಿ ನಿಷೇಧವಾಕ್ಯಾರ್ಥ: । ಸೂತ್ರಕಾರ: ಸ್ವಯಮೇವ ವದತಿ ಪ್ರಕೃತೈತಾವತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಪ್ರತಿಷೇಧತಿ ತತೋ ಬ್ರವೀತಿ ಚ ಭೂಯ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೧) ಇತಿ। ಉತ್ತರತ್ರ ಅಥ ನಾಮಧೇಯಂ ಸತ್ಯಸ್ಯ ಸತ್ಯಂ ಪ್ರಾಣಾ ವೈ ಸತ್ಯಂ ತೇಷಾಮೇಷ ಸತ್ಯಮ್ (ಬೃ.ಉ.೪.೩.೬) ಇತಿ ಸತ್ಯಾದಿಗುಣಗಣಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ಪೂರ್ವಪ್ರಕೃತೈತಾವನ್ಮಾತ್ರಂ ನ ಭವತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ, ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏತಾವನ್ಮಾತ್ರತಾ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯತ ಇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥ:।
(ನೇಹ ನಾನಾ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ)
ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೧೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಾನಾತ್ವಪ್ರತಿಷೇಧ ಏವ ದೃಷ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಅತ್ರಾಪ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶನ (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೨೨) ಇತಿ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ಚೇತನವಸ್ತುಶರೀರ ಈಶ್ವರ ಇತಿ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಿತ: ಸ ಏಕ ಏವೇತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕನಾನಾತ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಂ ನ ಭವದಭಿಮತಮ್। ಸರ್ವಾಸ್ವೇವಂಪ್ರಕಾರಾಸು ಶ್ರುತಿಷ್ವಿಯಮೇವ ಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ನ ಕ್ವಚಿದಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸವಿಶೇಷತ್ವನಿಷೇಧಕವಾಚೀ ಕೋಽಪಿ ಶಬ್ದೋ ದೃಶ್ಯತೇ ।
(ಅದ್ವೈತಿಸಮ್ಮತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅವಿದ್ಯಯಾ ತಿರೋಧಾನಸ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ)
ಅಪಿ ಚ ನಿರ್ವಿಶೇಷಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಚ್ಚಾಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾತಿರೋಹಿತಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಗತನಾನಾತ್ವಂ ಪಶ್ಯತೀತ್ಯಯಮರ್ಥೋ ನ ಘಟತೇ । ತಿರೋಧಾನಂ ನಾಮ ಪ್ರಕಾಶನಿವಾರಣಮ್ । ಸ್ವರೂಪಾತಿರೇಕಿಪ್ರಕಾಶಧರ್ಮಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯೈವ ಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್ಸ್ವರೂಪನಾಶ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಕಾಶಪರ್ಯಾಯಂ ಜ್ಞಾನಂ ನಿತ್ಯಂ ಸ ಚ ಪ್ರಕಾಶೋಽವಿದ್ಯಾತಿರೋಹಿತ ಇತಿ ಬಾಲಿಶಭಾಷಿತಮಿದಮ್ । ಅವಿದ್ಯಯಾ ಪ್ರಕಾಶತಿರೋಹಿತ ಇತಿ ಪ್ರಕಾಶೋತ್ಪತ್ತಿ-ಪ್ರತಿಬನ್ಧೋ ವಿದ್ಯಮಾನಸ್ಯ ವಿನಾಶೋ ವಾ । ಪ್ರಕಾಶಸ್ಯಾನುತ್ಪಾದ್ಯತ್ವಾದ್ವಿನಾಶ ಏವ ಸ್ಯಾತ್ । ಪ್ರಕಾಶೋ ನಿತ್ಯೋ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ತಿಷ್ಠತೀತಿ ಚೇತ್ । ಸತ್ಯಾಮಪ್ಯವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್ತಿರೋಹಿತಮಿತಿ ನಾನಾತ್ವಂ ಪಶ್ಯತೀತಿ ಭವತಾಮಯಂ ವ್ಯವಹಾರ: ಸತ್ಸ್ವನಿರ್ವಚನೀಯ ಏವ ।
(ಸಿದ್ಧಾನ್ತೇ ಜೀವಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನಾನುಪಪತ್ತಿಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ನನು ಚ ಭವತೋಽಪಿ ವಿಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪ ಆತ್ಮಾಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯ: । ಸ ಚ ಸ್ವಯಂಪ್ರಕಾಶ: । ತಸ್ಯ ಚ ದೇವಾದಿಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೇ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶತಿರೋಧಾನಮವಶ್ಯಮಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್ । ಸ್ವರೂಪಪ್ರಕಾಶೇ ಸತಿ ಸ್ವಾತ್ಮನ್ಯಾಕಾರಾನ್ತರಾಧ್ಯಾಸಾಯೋಗಾತ್ । ಅತೋ ಭವತಶ್ಚಾಯಂ ಸಮಾನೋ ದೋಷ: । ಕಿಂ ಚಾಸ್ಮಾಕಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಆತ್ಮನಿ ಭವದುದೀರಿತಂ ದುರ್ಘಟತ್ವಂ ಭವತಾಮಾತ್ಮಾನನ್ತ್ಯಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ಸರ್ವೇಷ್ವಯಂ ದೋಷ: ಪರಿಹರಣೀಯ: ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಸ್ವಭಾವತೋ ಮಲಪ್ರತ್ಯನೀಕಾನನ್ತಜ್ಞಾನಾನನ್ದೈಕಸ್ವರೂಪಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯ- ಅಪರಿಮಿತೋದಾರಗುಣಸಾಗರಂ ನಿಮೇಷಕಾಷ್ಠಾಕಲಾಮುಹೂರ್ತಾದಿಪರಾರ್ಧಪರ್ಯನ್ತಾಪರಿಮಿತವ್ಯವಚ್ಛೇದಸ್ವರೂಪಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿ-ಸ್ಥಿತಿವಿನಾಶಾದಿ-ಸರ್ವಪರಿಣಾಮನಿಮಿತ್ತಭೂತಕಾಲಕೃತಪರಿಣಾಮಾಸ್ಪಷ್ಟಾನನ್ತಮಹಾವಿಭೂತಿ ಸ್ವಲೀಲಾಪರಿಕರ-ಸ್ವಾಂಶಭೂತಾನನ್ತಬದ್ಧಮುಕ್ತನಾನಾವಿಧಚೇತನತದ್ಭೋಗ್ಯಭೂತಾನನ್ತವಿಚಿತ್ರಪರಿಣಾಮಶಕ್ತಿಚೇತನೇತರವಸ್ತುಜಾತ-ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿತ್ವಕೃತಸರ್ವಶಕ್ತಿಶರೀರತ್ವಸರ್ವಪ್ರಕರ್ಶಾವಸ್ಥಾನಾವಸ್ಥಿತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ವೇದ್ಯಂ, ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ-ಕ್ಷಮಭಗವದ್ದ್ವೈಪಾಯನಪರಾಶರ-ವಾಲ್ಮೀಕಿಮನುಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯಗೌತಮಾಪಸ್ತಮ್ಬಪ್ರಭೃತಿಮುನಿಗಣಪ್ರಣೀತವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದ ಮನ್ತ್ರಸ್ವರೂಪವೇದಮೂಲೇತಿಹಾಸಪುರಾಣ-ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೋಪಭೃಂಹಿತಪರಮಾರ್ಥಭೂತಾನಾದಿನಿಧನಾವಿಚ್ಛಿನ್ನಪಾಠಸಂಪ್ರದಾಯ-ಋಕ್ –ಯಜುಸ್-ಸಾಮ-ಅಥರ್ವರೂಪಾನನ್ತ ಶಾಖಂ ವೇದಂ ಚಾಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮಸ್ಮಾಕಂ ಕಿಂ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ ।
(ಸಿದ್ಧಾನ್ತಿಸಮ್ಮತೇ ಅರ್ಥೇ ಪ್ರಮಾಣಾನಿ)
ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ದ್ವೈಪಾಯನೇನ ಮಹಾಭಾರತೇ –
ಯೋ ಮಾಮಜಮನಾದಿಂ ಚ ವೇತ್ತಿ ಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಮ್ || (ಭ.ಗೀ.೧೦.೩)
ದ್ವಾವಿಮೌ ಪುರಷೌ ಲೋಕೇ ಕ್ಷರಶ್ಚಾಕ್ಷರ ಏವ ಚ ।
ಕ್ಷರ: ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಕೂಟಸ್ಥೋಽಕ್ಷರ ಉಚ್ಯತೇ || (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೬)
ಉತ್ತಮ: ಪುರುಷಸ್ತ್ವನ್ಯ: ಪರಮಾತ್ಮೇತ್ಯುದಾಹೃತ: ।
ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ವಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರ: || (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೭)
ಕಾಲಂ ಚ ಪಚತೇ ತತ್ರ ನ ಕಾಲಸ್ತತ್ರ ವೈ ಪ್ರಭೂ: । (ಮ.ಭಾ.ಶಾ.೧೯೬.೯)
ಏತೇ ವೈ ನಿರಯಾಸ್ತಾತ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: || (ಮ.ಭಾ.ಶಾ.೧೯೬.೬)
ಅವ್ಯಕ್ತಾದಿವಿಶೇಷಾನ್ತಂ ಪರಿಣಾಮರ್ದ್ಧಿಸಂಯುಕ್ತಮ್ ।
ಕ್ರೀಡಾ ಹರೇರಿದಂ ಸರ್ವಂ ಕ್ಷರಮಿತ್ಯವಧಾರ್ಯತಾಮ್ || (ಮ.ಭಾ.ಶಾ.೨೦೬.೫೮)
ಕೃಷ್ಣ ಏವ ಹಿ ಲೋಕಾನಾಮುತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ಚಾಪ್ಯಯ: ।
ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಹಿ ಕೃತೇ ಭೂತಮಿದಂ ವಿಶ್ವಂ ಚರಾಚರಮ್ || (ಮ.ಭಾ.ಶಾ.೩೮.೨೩)
ಇತಿ । ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಹಿ ಕೃತ ಇತಿ ಕೃಷ್ಣಸ್ಯ ಶೇಷಭೂತಂ ಸರ್ವಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣಾಪ್ಯುಕ್ತಮ್ –
ಶುದ್ಧೇ ಮಹಾವಿಭೂತ್ಯಾಖ್ಯೇ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಬ್ದ್ಯತೇ ।
ಮೈತ್ರೇಯ! ಭಗವಚ್ಛಬ್ದ: ಸರ್ವಕಾರಣಕಾರಣೇ || (ವಿ.ಪು.೬.೫.೭೨)
ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಬಲೈಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯತೇಜಾಂಸ್ಯಶೇಷತ: ।
ಭಗವಚ್ಛಬ್ದವಾಚ್ಯಾನಿ ವಿನಾ ಹೇಯೈರ್ಗುಣಾದಿಭಿ: || (ವಿ.ಪು.೬.೫.೭೯)
ಏವಮೇಷ ಮಹಾಶಬ್ದೋ ಮೈತ್ರೇಯ ಭಗವಾನಿತಿ ।
ಪರಮಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ನಾನ್ಯಗ: || (ವಿ.ಪು.೬.೫.೭೬)
ತತ್ರ ಪೂಜ್ಯಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಪರಿಭಾಷಾಸಮನ್ವಿತ: ।
ಶಬ್ದೋಽಯಂ ನೋಪಚಾರೇಣ ತ್ವನ್ಯತ್ರ ಹ್ಯುಪಚಾರತ: || (ವಿ.ಪು.೬.೫.೭೭)
ಏವಂ ಪ್ರಕಾರಮಮಲಂ ಸತ್ಯಂ ವ್ಯಾಪಕಮಕ್ಷಯಮ್ ।
ಸಮಸ್ತಹೇಯರಹಿತಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪದಮ್ || (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೫೫)
ಕಲಾಮುಹೂರ್ತಾದಿಮಯಶ್ಚ ಕಾಲೋ ನ ಯದ್ವಿಭೂತೇ: ಪರಿಣಾಮಹೇತು: || (ವಿ.ಪು.೪.೩೮)
ಕ್ರೀಡತೋ ಬಾಲಕಸ್ಯೇವ ಚೇಷ್ಟಾಸ್ತಸ್ಯ ನಿಶಾಮಯ || (ವಿ.ಪು.೧.೨.೨೦) ಇತ್ಯಾದಿ । ಮನುನಾಪಿ
ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಣೀಯಾಂಸಮಣೀಯಸಾಮ್ । (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧೨.೧೨೨) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ಯಾಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯೇನಾಪಿ
ಕ್ಷೇತ್ರಸ್ಯೇಶ್ವರಜ್ಞಾನಾದ್ವಿಶುದ್ಧಿ: ಪರಮಾ ಮತಾ । (ಯಾಜ್ಞ.ಸ್ಮೃ.೩೪)
ಇತಿ । ಆಪಸ್ತಮ್ಬೇನಾಪಿ ಪೂ: ಪ್ರಾಣಿನ: ಸರ್ವ ಏವ ಗುಹಾಶಯಸ್ಯ (ಆಪ.ಧ.ಸೂ.೨೨.೪) ಇತಿ । ಸರ್ವೇ ಪ್ರಾಣಿನೋ ಗುಹಾಶಯಸ್ಯ – ಪರಮಾತ್ಮನ: ಪೂ: – ಪುರಂ ಶರೀರಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಪ್ರಾಣಿನ ಇತಿ ಸಜೀವಾತ್ಮಭೂತಸಂಘಾತ: ।
(ಸ್ವಪರಮತವಿಮರ್ಶಃ)
ನನು ಚ ಕಿಮನೇನಾಡಮ್ಬರೇಣ । ಚೋದ್ಯಂ ತು ನ ಪರಿಹೃತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಏವಮಭ್ಯುಪಗಚ್ಛತಾಮಸ್ಮಾಕಂ ಆತ್ಮಧರ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಚೈತನ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಣಾ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕಂ ಸಂಕೋಚಂ ವಿಕಾಸಂ ಚ ಬ್ರುವತಾಂ ಸರ್ವಮಿದಂ ಪರಿಹೃತಮ್ । ಭವಸ್ತು ಪ್ರಕಾಶ ಏವ ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಪ್ರಕಾಶೋ ನ ಧರ್ಮಭೂತಸ್ತಸ್ಯ ಸಂಕೋಚವಿಕಾಸೌ ವಾ ನಾಬ್ಯುಪಗಮ್ಯೇತೇ। ಪ್ರಕಾಶಪ್ರಸಾರಾನುತ್ಪತ್ತಿಮೇವ ತಿರೋಧಾನಭೂತಾ: ಕರ್ಮಾದಯ: ಕುರ್ವನ್ತಿ । ಅವಿದ್ಯಾ ಚೇತ್ತಿರೋಧಾನಂ ತಿರೋಧಾನಭೂತತಯಾವಿದ್ಯಯಾ ಸ್ವರೂಪಭೂತಪ್ರಕಾಶನಾಶ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತ್ವವಿದ್ಯಾರೂಪೇಣ ಕರ್ಮಣಾ ಸ್ವರೂಪನಿತ್ಯಧರ್ಮಭೂತಪ್ರಕಾಶ: ಸಂಕುಚಿತ: । ತೇನ ದೇವಾದಿಸ್ವರೂಪಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಭವತೀತಿ ವಿಶೇಷ: । ಯಥೋಕ್ತಮ್ –
ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾನ್ಯಾ ತೃತೀಯಾ ಶಕ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ ।
ಯಥಾ ಕ್ಷೇತ್ರಶಕ್ತಿ: ಸಾ ವೇಷ್ಟಿತಾ ನೃಪ ಸರ್ವಗಾ || (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೨)
ಸಂಸಾರತಾಪಾನಖಿಲಾನವಾಪ್ನೋತ್ಯತಿಸಂತತಾನ್ || (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೧)
ತಯಾ ತಿರೋಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ ಶಕ್ತಿ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸಂಜ್ಞಿತಾ ।
ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಭೂಪಾಲೇ ತಾರತಮ್ಯೇನ ವರ್ತತೇ || (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೩)
ಇತಿ । ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ವಧರ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾವಿದ್ಯಯಾ ಸಂಕೋಚಂ ವಿಕಾಸಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ ।
(ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಸ್ವರೂಪಾನುಪಪತ್ತಿಃ)
ಅಪಿ ಚಾಚ್ಛಾದಿಕಾವಿದ್ಯಾ ಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚಾಇಕ್ಯೋಪದೇಶಬಲಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತಿರೋಧಾನಹೇಯದೋಷರೂಪಾಶ್ರೀಯತೇ ತಸ್ಯಾಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವೇನ ಪ್ರಪಞ್ಚವತ್ಸ್ವದರ್ಶನಮೂಲದೋಷಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ । ನ ಸಾ ಮಿಥ್ಯಾ ದರ್ಶನಮೂಲದೋಷ: ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಮಿಥ್ಯಾದರ್ಶನಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯಾಶ್ಚಾನಾದಿತ್ವೇಽಪಿ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮದೃಶ್ಯತ್ವೇನೈವಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ತದ್ದರ್ಶನಮೂಲಪರಮಾರ್ಥದೋಷಾನಭ್ಯುಪಗಮಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತದ್ದರ್ಶನಮೂಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾದನಿರ್ಮೋಕ್ಷ ಏವ ।
(ಏಕಜೀವವಾದಪ್ರತಿಪಾದನಮ್)
ಅತ ಏವೇದಮಪಿ ನಿರಸ್ತಮ್ ಏಕಮೇವ ಶರೀರಂ ಜೀವವತ್, ನಿರ್ಜೀವಾನೀತರಾಣಿ ಶರೀರಾಣಿ ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟನಾನಾವಿಧಾನನ್ತಶರೀರಾಣಾಂ ಯಥಾ ನಿರ್ಜೀವತ್ವಮ್ । ತತ್ರ ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟು: ಶರೀರಮೇಕಮೇವ ಜೀವವತ್ । ತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ನವೇಲಾಯಾಂ ದೃಶ್ಯಭೂತನಾನಾವಿಧಶರೀರಾಣಾಂ ನಿರ್ಜೀವತ್ವಮೇವ । ಅನೇನೈಕೇನೈವ ಪರಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾಜ್ಜೀವಾ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾ ಇತಿ।
(ಉಕ್ತವಾದನಿರಾಸಃ)
ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ವಸ್ವರೂಪವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಸರ್ವಶರೀರಾಣಾಂ ಚ ಕಲ್ಪಿತತ್ವಾದೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಶರೀರೇ ಶರೀರವಜ್ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಚ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ಸರ್ವಾಣಿ ಶರೀರಾಣಿ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಾಣಿ, ತತ್ರ ಜೀವಭಾವಶ್ಚ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪ ಇತ್ಯೇಕಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯ ತತ್ರ ಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಚ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ: । ಅಸ್ಮಾಕಂ ತು ಸ್ವಪ್ನೇ ದ್ರಷ್ಟು: ಸ್ವಶರೀರಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಾತ್ಮಸದ್ಭಾವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಬೋಧವೇಲಾಯಾಮಬಾಧಿತತ್ವಾನನ್ಯೇಷಾಂ ಶರೀರಾಣಾಂ ತದ್ಗತಜೀವಾನಾಂ ಚ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ತೇ ಸರ್ವೇ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಾ: ಸ್ವಶರೀರಮೇಕಂ ತಸ್ಮಿಞ್ಜೀವಭಾವಶ್ಚ ಪರಮಾರ್ಥ ಇತಿ ವಿಶೇಷ: ।
(ಅವಿದ್ಯಾಯಾ ನಿವರ್ತಕಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತೇಶ್ಚಾನುಪಪತ್ತಿಃ)
ಅಪಿ ಚ ಕೇನ ವಾ ವಿದ್ಯಾನಿವೃತ್ತಿ: ಸಾ ಕೀದೃಶೀತಿ ವಿವೇಚನೀಯಮ್ । ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಕಂ ನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚಾನಿರ್ವಚನೀಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಾಕಾರೇತಿ ಚೇತ್ । ಅನಿರ್ವಚನೀಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಂ ನಿರ್ವಚನೀಯಂ ತಚ್ಚ ಸದ್ವಾಸದ್ವಾ ದ್ವಿರೂಪಂ ವಾ ಕೋಟ್ಯನ್ತರಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ । ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರೇಕೇಣೈತದಭ್ಯುಪಗಮೇ ಪುನರವಿದ್ಯಾ ನ ನಿವೃತ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಚೇನ್ನಿವೃತ್ತಿಸ್ತತ್ಪ್ರಾಗಪ್ಯವಿಶಿಷ್ಟಮಿತಿ ವೇದಾನ್ತಜ್ಞಾನಾತ್ಪೂರ್ವಮೇವ ನಿವೃತ್ತಿ: ಸ್ಯಾತ್ । ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ನಿವರ್ತಕಂ ತದಭಾವಾತ್ಸಂಸಾರ ಇತಿ ಭವದ್ದರ್ಶನಂ ವಿಹನ್ಯತೇ ।
ಕಿಞ್ಚ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪ್ಯವಿದ್ಯಾರೂಪರ್ವಾತ್ತನ್ನಿವರ್ತನಂ ಕೇನೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಂ ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತಭೇದಂ ನಿವರ್ತ್ಯ ಕ್ಷಣಿಕತ್ವಾದೇವ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿನಶ್ಯತಿ ದಾವಾನಲವಿಷನಾಶನವಿಷಾನ್ತರವದಿತಿ ಚೇನ್ನ । ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ತತ್ಸ್ವರೂಪತದುತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಾನಾಂ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪತ್ವಾತ್ತದ್ವಿನಾಶರೂಪಾ ವಿದ್ಯಾ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವೇತಿ ತದ್ವಿನಾಶದರ್ಶನಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕಂ ವಕ್ತಚ್ಯಮೇವ । ದಾವಾಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಮಪಿ ಪೂರ್ವಾವಸ್ಥಾವಿರೋಧಿಪರಿಣಾಮಪರಂಪರಾವರ್ಜನೀಯೈವ।
(ಅವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಜ್ಞಾತ್ರನುಪಪತ್ತಿಃ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತ್ರಿರೂಪತಾ ಚ)
ಅಪಿ ಚ ಚಿನ್ಮಾತ್ರಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಕೃತ್ಸ್ನನಿಷೇಧವಿಷಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಕೋಽಯಂ ಜ್ಞಾತಾ । ಅಧ್ಯಾಸರೂಪ ಇತಿ ಚೇನ್ನ। ತಸ್ಯ ನಿಷೇಧತಯಾ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಕರ್ಮತ್ವಾತ್ತತ್ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇ: । ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪ ಏವೇತಿ ಚೇನ್ನ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಂ ಪ್ರತಿ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಕಿಂ ಸ್ವರೂಪಮುತಾಧ್ಯಸ್ತಮ್ । ಅಧ್ಯಸ್ತಂ ಚೇದಯಮಧ್ಯಾಸಸ್ತನ್ಮೂಲವಿದ್ಯಾನ್ತರಂ ಚ ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನವಿಷಯತಯಾ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇವ । ತನ್ನಿವರ್ತಕಾನ್ತರಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ತಸ್ಯಾಪಿ ತ್ರಿರೂಪತಯಾನವಸ್ಥೈವ । ಸರ್ವಸ್ಯ ಹಿ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತ್ರಿರೂಪಕತ್ವವಿರಹೇ ಜ್ಞಾನತ್ವಮೇವ ಹೀಯತೇ । ಕಸ್ಯಚಿತ್ಕಂಚನಾರ್ಥವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ಸಿದ್ಧಿರೂಪತ್ವಾತ್ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತ್ರಿರೂಪತ್ವವಿರಹೇ ಭವತಾಂ ಸ್ವರೂಪಭೂತಜ್ಞಾನವನ್ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಮಪ್ಯನಿವರ್ತಕಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇಽಸ್ಮದೀಯ ಏವ ಪಕ್ಷ: ಪರಿಗೃಹೀತ: ಸ್ಯಾತ್ । ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾತೃತ್ವಂ ಚ ಸ್ವನಿವರ್ತ್ಯಾನ್ತರ್ಗತಮಿತಿ ವಚನಂ ಭೂತಲವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಛಿನ್ನಂ ದೇವದತ್ತೇನೇತ್ಯಸ್ಯಾಮೇವ ಛೇದನಕ್ರಿಯಾಯಾಮಸ್ಯಾಶ್ಛೇದನಕ್ರಿಯಾಯಾಶ್ಛೇತ್ತೃತ್ವಸ್ಯ ಚ ಛೇದ್ಯಾನ್ತರ್ಭಾವವಚನವದುಪಹಾಸ್ಯಮ್।
(ಅವಿದ್ಯಾನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸಾಮಗ್ರ್ಯನುಪಪತ್ತಿಃ)
ಅಪಿ ಚ ನಿಖಿಲಭೇದನಿವರ್ತಕಮಿದಮೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಂ ಕೇನ ಜಾತಮಿತಿ ವಿಮರ್ಶನೀಯಮ್ । ಶ್ರುತ್ಯೈವೇತಿ ಚೇನ್ನ । ತಸ್ಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಯಾ ಅವಿದ್ಯಾಪರಿಕಲ್ಪಿತತ್ವಾತ್ಪ್ರಪಞ್ಚಬಾಧಕಜ್ಞಾನಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ತಥಾ ಹಿ ದುಷ್ಟಕಾರಣಜಾತಮಪಿ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಜ್ಞಾನಂ ನ ದುಷ್ಟಕಾರಣಜನ್ಯೇನ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ನ ಸರ್ಪ ಇತಿ ಜ್ಞಾನೇನ ಬಾಧ್ಯತೇ । ರಜ್ಜುಸರ್ಪಜ್ಞಾನಭಯೇ ವರ್ತಮಾನೇ ಕೇನಚಿದ್ಭ್ರಾನ್ತೇನ ಪುರುಷೇಣ ರಜ್ಜುರಿಯಂ ನ ಸರ್ಪ ಇತ್ಯುಕ್ತೇಽಪ್ಯಯಂ ಭ್ರಾನ್ತ ಇತಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸತಿ ತದ್ವಚನಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಬಾಧಕಂ ನ ಭವತಿ ಭಯಂ ಚ ನ ನಿವರ್ತತೇ । ಪ್ರಯೋಜಕಜ್ಞಾನವತ: ಶ್ರವಣವೇಲಾಯಾಮೇವ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತತ್ವೇನ ಶ್ರುತೇರಪಿ ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಮಿತಿ । ನಿವರ್ತಕಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಜ್ಞಾತುಸ್ತತ್ಸಾಮಗ್ರೀಭೂತಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತತಯಾ ಯದಿ ಬಾಧ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ ಹನ್ತ ತರ್ಹಿ ಪ್ರಪಞ್ಚನಿವೃತ್ತೇರ್ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಮಾಪತತೀತಿ ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಸತ್ಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಸ್ವಪ್ನದೃಷ್ಟಪುರುಷವಾಕ್ಯಾವಗತ-ಪಿತ್ರಾದಿಮರಣಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವೇನ ಪಿತ್ರಾದಿಸತ್ಯತಾವತ್ । ಕಿಞ್ಚ ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ನ ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಬಾಧಕಮ್ । ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲತ್ವಾದ್ಭ್ರಾನ್ತಪ್ರಯುಕ್ತರಜ್ಜುಸರ್ಪಬಾಧಕವಾಕ್ಯವತ್ ।
ನನು ಚ ಸ್ವಪ್ನೇ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿದ್ಭಯೇ ವರ್ತಮಾನೇ ಸ್ವಪ್ನದಶಾಯಾಮೇವಾಯಂ ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸತಿ ಪೂರ್ವಭಯನಿವೃತ್ತಿರ್ದೃಷ್ಟಾ। ತದ್ವದತ್ರಾಪಿ ಸಂಭವತೀತಿ । ನೈವಮ್ । ಸ್ವಪ್ನವೇಲಾಯಾಮೇವ ಸೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ಜ್ಞಾತೇ ಸತಿ ಪುನರ್ಭಯಾನಿವೃತ್ತಿರೇವ ದೃಷ್ಟೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ:। ಶ್ರವಣವೇಲಾಯಾಮೇವ ಸೋಽಪಿ ಸ್ವಪ್ನ ಇತಿ ಜ್ಞಾತಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಮಿಥ್ಯಾಭೂತಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧತ್ವೇಪಿ ಸತ್ಯತ್ವಸಿದ್ಧಿಶಙ್ಕಾತತ್ಪರಿಹಾರೌ)
ಯದಪಿ ಚೇದಮುಕ್ತಂ ಭ್ರಾನ್ತಿಪರಿಕಲ್ಪಿತತ್ವೇನ ಮಿಥ್ಯಾರೂಪಮಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬೋಧಯತಿ ತಸ್ಯ ಸತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷಯಸ್ಯ ಪಶ್ಚಾತ್ತನಬಾಧಾದರ್ಶನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಸುಸ್ಥಿತಮೇವೇತಿ । ತದಯುಕ್ತಮ್ । ಶೂನ್ಯಮೇವ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ವಾಕ್ಯೇನ ತಸ್ಯಾಪಿ ಬಾಧಿತತ್ವಾತ್ । ಇದಂ ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲವಾಕ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಸದದ್ವಿತೀಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಾಕ್ಯಮಪಿ ಭ್ರಾನ್ತಿಮೂಲಮಿತಿ ತ್ವಯೈವೋಕ್ತಮ್ । ಪಶ್ಚಾತ್ತನಬಾಧಾದರ್ಶನಂ ತು ಸರ್ವಶೂನ್ಯವಾಕ್ಯಸ್ಯೈವೇತಿ ವಿಶೇಷ: ।
(ವಾದಾನಧಿಕಾರಾಪಾದಕಹೇತುಪ್ರದರ್ಶನಮ್)
ಸರ್ವಶೂನ್ಯವಾದಿನೋ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತುಮಿಥ್ಯಾತ್ವವಾದಿನಶ್ಚ ಸ್ವಪಕ್ಷಸಾಧನಪ್ರಮಾಣ ಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಾನಭ್ಯುಪಗಮೇನ ಅಭಿಯುಕ್ತೈರ್ವಾದಾನಧಿಕಾರ ಏವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ: । ಅಧಿಕಾರೋಽನಭ್ಯುಪಾಯತ್ವಾನ್ನ ವಾದೇ ಶೂನ್ಯವಾದಿನ:। ಇತಿ ।
(ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಬಾಧಕತ್ವಸಿದ್ಧಿಃ)
ಅಪಿ ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷದೃಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಮಿಥ್ಯಾತ್ವಂ ಕೇನ ಪ್ರಮಾಣೇನ ಸಾಧ್ಯತೇ । ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ದೋಷಮೂಲತ್ವೇನಾನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಿಸಂಭವಾನ್ನಿರ್ದೋಷಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬಾಧಕಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಕೇನ ದೋಷೇಣ ಜಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮನನ್ತಭೇದವಿಷಯಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಅನಾದಿಭೇದವಾಸನಾಖ್ಯದೋಷಜಾತಂ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಚೇತ್। ಹನ್ತ ತರ್ಹ್ಯನೇನೈವ ದೋಷೇಣ ಜಾತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಪೀತ್ಯೇಕದೋಷಮೂಲತ್ವಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರ್ನ ಬಾಧ್ಯಬಾಧಕಭಾವಸಿದ್ಧಿ:।
(ಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರ್ವಿಷಯಭೇದಪ್ರದರ್ಶನಮ್)
ಆಕಾಶವಾಯ್ವಾದಿ ಭೂತತದಾರಬ್ಧಶಬ್ದಸ್ಪರ್ಶಾದಿಯುಕ್ತಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಿತಪದಾರ್ಥಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್। ಶಾಸ್ತ್ರಂ ತು ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದ್ಯಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಸರ್ವಾನ್ತರಾತ್ಮತ್ವಸತ್ಯತ್ವಾದ್ಯನನ್ತವಿಶೇಷಣವಿಶಿಷ್ಟ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪತದುಪಾಸನಾದ್ಯಾರಾಧನ ಪ್ರಕಾರತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿ ಪೂರ್ವಕತತ್ಪ್ರಸಾದಲಭ್ಯಫಲವಿಶೇಷ-ತದನಿಷ್ಟಕರಣಮೂಲ -ನಿಗ್ರಹವಿಶೇಷವಿಷಯಮಿತಿ ನ ಶಾತ್ರಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಯೋರ್ವಿರೋಧ: । ಅನಾದಿನಿಧನಾವಿಚ್ಛಿನ್ನ ಪಾಟಸಂಪ್ರದಾಯತಾದ್ಯನೇಕ-ಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಬಲೀಯಸ್ತ್ವಂ ವದತಾ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಪಾರಮಾರ್ಥ್ಯಮವಶ್ಯಮಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಲಮನೇನ ಶ್ರುತಿಶತವಿತತಿವಾತವೇಗಪರಾಹತಕುದೃಷ್ಟಿದುಷ್ಟಯುಕ್ತಿ ಜಾಲತೂಲನಿರಸನೇನೇತ್ಯುಪರಮ್ಯತೇ ।
(ಇತಿ ಶಾಙ್ಕರಮತನಿರಾಕರಣಪರಕರಣಮ್)
(ಭಾಸ್ಕರಮತನಿರಾಕರಣಾರಮ್ಭಃ)
ದ್ವಿತೀಯೇ ತು ಪಕ್ಷ ಉಪಾಧಿಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಸ್ತ್ವನ್ತರಾನಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೋಪಾಧಿ-ಸಂಸರ್ಗಾದೌಪಾಧಿಕಾ: ಸರ್ವೇ ದೋಷಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಭವೇಯು: । ತತಶ್ಚಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿನಿರ್ದೋಷತ್ವಶ್ರುತಯ: ಸರ್ವೇ ವಿಹನ್ಯನ್ತೇ ।
ಯಥಾ ಘಟಾಕಾಶಾದೇ: ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತಯಾ ಮಹಾಕಾಶಾದ್ವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಂ ಪರಸ್ಪರಭೇದಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ ತತ್ರಸ್ಥಾ ಗುಣಾ ವಾ ದೋಷಾ ವಾನವಚ್ಛಿನ್ನೇ ಮಹಾಕಾಶೇ ನ ಸಂಬಧ್ಯನ್ತೇ ಏವಮುಪಾಧಿಕೃತಭೇದವ್ಯವಸ್ಥಿತಜೀವಗತಾ ದೋಷಾ ಅನುಪಹಿತೇ ಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನ ಸಂಬಧ್ಯನ್ತ ಇತಿ ಚೇತ್ ।
ನೈತದುಪಪದ್ಯತೇ । ನಿರವಯವಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯಾನವಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ಯ ಘಟಾದಿಭಿಶ್ಛೇದಾಸಂಭವಾತ್, ತೇನೈವಾಕಾಶೇನ ಘಟಾದಯ: ಸಂಯುಕ್ತಾ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪ್ಯಚ್ಛೇದ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮೈವೋಪಾಧಿಸಂಯುಕ್ತಂ ಸ್ಯಾತ್।
ಘಟಸಂಯುಕ್ತಾಕಾಶಪ್ರದೇಶೋಽನ್ಯಸ್ಮಾದಾಕಾಶಪ್ರದೇಶಾದ್ಭಿದ್ಯತ ಇಚ್ಚೇತ್ । ಆಕಾಶಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಪ್ರದೇಶಭೇದೇನ ಘಟಾದಿಸಂಯೋಗಾದ್ಘಟಾದೌ ಗಚ್ಛತಿ ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರದೇಶಭೇದಸ್ಯಾನಿಯಮ ಇತಿ ತದ್ವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರದೇಶಭೇದಾನಿಯಮೇನೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗಾದುಪಾಧೌ ಗಚ್ಛತಿ ಸಂಯುಕ್ತವಿಯುಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಪ್ರದೇಶಭೇದಾಚ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವೋಪಾಧಿ-ಸಂಸರ್ಗ: ಕ್ಷಣೇ ಕ್ಷಣೇ ಬನ್ಧಮೋಕ್ಷೌ ಸ್ಯಾತಾಮಿತಿ ಸನ್ತ: ಪರಿಹಸನ್ತಿ ।
(ಶ್ರೋತ್ರದೃಷ್ಟಾನ್ತೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ವ್ಯವಸ್ಥಾಶಙ್ಕಾ – ತತ್ಪರಿಹಾರೌ)
ನಿರವಯವಸ್ಯೈವಾಕಾಶಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರೇನ್ದ್ರಿಯತ್ವೇಽಪೀನ್ದ್ರಿಯವ್ಯವಸ್ಥಾವದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪಿ ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನ ವಾಯುವಿಶೇಷಸಂಸ್ಕೃತಕರ್ಣಪ್ರದೇಶಸಂಯುಕ್ತಸ್ಯೈವಾಕಾಶಪ್ರದೇಶಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯತ್ವಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ಪ್ರದೇಶಾನ್ತರಾಭೇದೇ ಅಪೀನ್ದ್ರಿಯ-ವ್ಯವಸ್ಥೋಪಪದ್ಯತೇ । ಆಕಾಶಸ್ಯ ತು ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶರೀರೇಷು ಗಚ್ಛತ್ಸ್ವನಿಯಮೇನ ಸರ್ವಪ್ರದೇಶಸಂಯೋಗ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯುಪಾಧಿಸಂಯೋಗಪ್ರದೇಶಾನಿಯಮ ಏವ ।
(ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮಾಹಙ್ಕಾರಿಕತ್ವಮ್)
ಆಕಾಶಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಶ್ರೋತ್ರೇನ್ದ್ರಿಯತ್ವಮಭ್ಯುಪಗಮ್ಯಾಪೀನ್ದ್ರಿಯವ್ಯವಸ್ಥೋಕತಾ । ಪರಮಾರ್ಥತಸ್ತ್ವಾಕಾಶೋ ನ ಶ್ರೋತ್ರೇನ್ದ್ರಿಯಮ್ । ವೈಕಾರಿಕಾದಹಂಕಾರಾದೇಕಾದಶೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಜಾಯನ್ತ ಇತಿ ಹಿ ವೈದಿಕಾ: । ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣ
ತೈಜಸಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾಹುರ್ದೇವಾ ವೈಕಾರಿಕಾ ದಶ ।
ಏಕಾದಶಂ ಮನಶ್ಚಾತ್ರ ದೇವಾ ವೈಕಾರಿಕಾ: ಸ್ಮೃತಾ: || (ವಿ.ಪು.೧.೨.೪೭) ಇತಿ ।
ಅಯಮರ್ಥ: । ವೈಕಾರಿಕಸ್ತೈಜಸೋ ಭೂತಾದಿರಿತಿ ತ್ರಿವಿಧೋಽಹಂಕಾರ: । ಸ ಚ ಕ್ರಮಾತ್ಸಾತ್ತ್ವಿಕೋ ರಾಜಸಸ್ತಾಮಸಶ್ಚ। ತತ್ರ ತಾಮಸಾದ್ಭೂತಾದೇರಾಕಾಶಾದೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯನ್ತ ಇತಿ ಸೃಷ್ಟಿಕ್ರಮಮುಕ್ತ್ವಾ ತೈಜಸಾದ್ರಾಜಸಾತ್ ಅಹಂಕಾರಾದೇಕದಶೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಜಾಯನ್ತ ಇತಿ ಪರಮತಮುಪನ್ಯಸ್ಯ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಹಂಕಾರಾತ್ ವೈಕಾರಿಕಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಜಾಯನ್ತ ಇತಿ ಸ್ವಮತಮುಚ್ಯತೇ ದೇವಾ ವೈಕಾರಿಕಾ: ಸ್ಮೃತಾ: (ವಿ.ಪು.೧.೨.೪೭) ಇತಿ । ದೇವಾ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ । ಏವಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಮಾಹಂಕಾರಿಕಾಣಾಂ ಭೂತೈಶ್ಚಾಪ್ಯಾಯನಂ ಮಹಾಭಾರತ ಉಚ್ಯತೇ । ಭೌತಿಕತ್ವೇಽಪೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಆಕಾಶಾದಿಭೂತವಿಕಾರತ್ವಾದೇವಾಕಾಶಾದಿಭೂತಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ಏವ ಶರೀರವತ್ಪುರುಷಾಣಾಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಭವನ್ತೀತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಚ್ಛೇದ್ಯೇ ನಿರವಯವೇ ನಿರ್ವಿಕಾರೇ ತ್ವನಿಯಮೇನಾನನ್ತಹೇಯೋಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗದೋಷೋ ದುಷ್ಪರಿಹರ ಏವೇತಿ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾನಾಮೇವಾಯಂ ಪಕ್ಷ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರವಿದೋ ನ ಬಹು ಮನ್ಯನ್ತೇ ।
(ಭಾಸ್ಕರಮತನಿರಾಸೋಪಸಂಹಾರಃ)
ಸ್ವರೂಪಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮಾದವಿಕಾರತ್ವಶ್ರುತಿರ್ಬಾಧ್ಯತೇ । ನಿರವದ್ಯತಾ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಶಕ್ತಿಪರಿಣಾಮ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಕೇಯಂ ಶಕ್ತಿರುಚ್ಯತೇ । ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಣಾಮರೂಪಾ । ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ಯಾ ಕಾಪೀತಿ । ಉಭಯಪಕ್ಷೇಽಪಿ ಸ್ವರೂಪಪರಿಣಾಮೋಽವರ್ಜನೀಯ ಏವ ।
(ಇತಿ ಭಾಸ್ಕರಮತನಿರಾಸಃ)
(ತತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಅಪುರುಷಾರ್ಥಸಮ್ಬನ್ಧೋಪಪಾದನಮ್)
(ಯಾದವಪ್ರಕಾಶಮತನಿರಾಸಾರಮ್ಭಃ)
ತೃತೀಯೇಽಪಿ ಪಕ್ಷೇ ಜೀವಬ್ರಹ್ಮಣೋರ್ಭೇದವದಭೇದಸ್ಯ ಚಾಭ್ಯುಪಗಮಾತ್ತಸ್ಯ ಚ ತದ್ಭಾವಾತ್ಸೌಭರಿಭೇದವಚ್ಚ ಸ್ವಾವತಾರಭೇದವಚ್ಚ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶ್ವರಭೇದತಾತ್ಸರ್ವೇ ಜೀವಗತಾ ದೋಷಾಸ್ತಸ್ಯೈವ ಸ್ಯು: । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಈಶ್ವರ: ಸ್ವರೂಪೇಣೈವ ಸುರನರತಿರ್ಯಕ್ಸ್ಥಾವರಾದಿಭೇದೇನಾವಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಹಿ ತದಾತ್ಮಕತ್ವವರ್ಣನಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ತಥಾ ಸತ್ಯೇಕಮೃತ್ಪಿಣ್ಡಾರಬ್ಧಘಟಶರಾವಾದಿಗತಾನ್ಯುದಕಾಹರಣಾದೀನಿ ಸರ್ವಕಾರ್ಯಾಣಿ ಯಥಾ ತಸ್ಯೈವ ಭವನ್ತಿ, ಏವಂ ಸರ್ವಜೀವಗತಸುಖದು:ಖಾದಿ ಸರ್ವಮೀಶ್ವರಗತಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ ।
(ಅಂಶಭೇದೇನ ಪರಿಹಾರೇಽಪಿ ಅಸಾಮಞ್ಜಸ್ಯಮ್)
ಘಟಶರಾವಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಾನುಪಯುಕ್ತಮೃದ್ದ್ರವ್ಯಂ ಯಥಾ ಕಾರ್ಯಾನ್ತರಾನ್ವಿತಮೇವಮೇವ ಸುರಪಶುಮನುಜಾದಿ-ಜೀವತ್ವಾನುಪಯುಕ್ತೇಶ್ವರ: ಸರ್ವಜ್ಞ: ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರ ಇತಿ ಚೇತ್ಸತ್ಯಂ ಸ ಏವೇಶ್ವರ ಏಕೇನಾಂಶೇನ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರ: ಸ ಏವಾನ್ಯೇನಾಂಶೇನ ಹೇಯಗುಣಾಕರ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ದ್ವಯೋರಂಶಯೋರೀಶ್ವರಾವಿಶೇಷಾತ್ ।
(ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷಸ್ಯ ಅತ್ಯನ್ತಹೇಯತ್ವಮ್)
ದ್ವವಂಶೌ ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಸ್ತೇನ ಲಾಭ: । ಏಕಸ್ಯೈವಾನೇಕಾಂಶೇನ ನಿತ್ಯದು:ಖಿತ್ವಾದಂಶಾನ್ತರೇಣ ಸುಖಿತ್ವಮಪಿ ನೇಶ್ವರತ್ವಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ಯಥಾ ದೇವದತ್ತಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಹಸ್ತೇ ಚನ್ದನಪಙ್ಕಾನುಲೇಪಕೇಯೂರ-ಕಟಕಾಙ್ಗುಲೀಯಾಲಂಕಾಃ ತಸ್ಯೈವಾನ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಹಸ್ತೇ ಮುದ್ಗರಾಭಿಘಾತ: ಕಾಲಾನಲಜ್ವಾಲಾನುಪ್ರವೇಶಶ್ಚ ತದ್ವದೇವ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಜ್ಞಾನಪಕ್ಷಾದಪಿ ಪಾಪೀಯಾನಯಂ ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷ: । ಅಪರಿಮಿತದು:ಖಸ್ಯ ಪಾರಮಾರ್ಥಿಕತ್ವಾತ್ಸಂಸಾರಿಣಾಮ್ ಅನ್ತತ್ವೇನ ದುಸ್ತರತ್ವಾಚ್ಚ ।
(ತಾದಾತ್ಮ್ಯಸ್ಯ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವನಿಬನ್ಧನತಯಾ ಸರ್ವದೋಷಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಃ)
ತಸ್ಮಾದ್ವಿಲಕ್ಷಣೋಽಯಂ ಜೀವಾಂಶ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಆಗತೋಽಸಿ ತರ್ಹಿ ಮದೀಯಂ ಪನ್ಥಾನಮ್ । ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೇಣ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವರ್ಣನೇ ಸ್ಯಾದಯಂ ದೋಷ: । ಆತ್ಮಶರೀರಭಾವೇನ ತು ತಾದಾತ್ಮ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನೇ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ: । ಪ್ರತ್ಯುತ ನಿಖಿಲಭುವನನಿಯಮನಾದಿರ್ಮಹಾನಯಂ ಗುಣಗಣ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತೋ ಭವತಿ । ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಚ ಮುಖ್ಯವೃತ್ತಮ್ ।
(ಭೇದಾಭೇದಪಕ್ಷದೂಷಣಮ್)
ಅಪಿ ಚೈಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಭಿನ್ನಾಭಿನ್ನತ್ವಂ ವಿರುದ್ಧತ್ವಾನ್ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಘಟಸ್ಯ ಪಟಾದ್ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನಭಾವ: । ಅಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಚ ಭಾವ ಇತಿ । ಏಕಸ್ಮಿನ್ ಕಾಲೇ ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ ದೇಶೇ ಚೈಕಸ್ಯ ಹಿ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಯುಗಪತ್ಸದ್ಭಾವೋಽಸದ್ಭಾವಶ್ಚ ವಿರುದ್ಧ: ।
ಜಾತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಭಾವೋ ವ್ಯಕ್ತ್ಯಾತ್ಮನಾ ಚಾಭಾವ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಜಾತೇರ್ಮುಣ್ಡೇನ ಚಾಭಾವೇ ಸತಿ ಖಣ್ಡೇ ಮುಣ್ಡಸ್ಯಾಪಿ ಸದ್ಭಾವಪ್ರಸಙ್ಗ: । ಖಣ್ಡೇನ ಚ ಜಾತೇರಭಿನ್ನತ್ವೇ ಸದ್ಭಾವೋ ಭಿನ್ನತ್ವೇ ಚಾಸದ್ಭಾವ: ಅ_ೋ ಮಹಿಶತ್ವಸ್ಯೈವೇತಿ ವಿರೋಧೋ ದುಷ್ಪರಿಹರ ಏವ । ಜಾತ್ಯಾದೇರ್ವಸ್ತುಸಂಸ್ಥಾನತಯಾ ವಸ್ತುನ: ಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾರ-ಪ್ರಕಾರಿಣೋಶ್ಚ ಪದಾರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಂ ಪ್ರಕಾರಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧ್ಯನರ್ಹಾತ್ವಂ ಪೃಥಗನುಪಲಮ್ಭಶ್ಚ ತಸ್ಯ ಚ ಸಂಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಚಾನೇಕವಸ್ತುಷು ಪ್ರಕಾರತಯಾವಸ್ಥಿತಶ್ಚೇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
ಸೋಽಯಮಿತಿ ಬುದ್ಧಿ: ಪ್ರಕಾರಾಇಕ್ಯಾದಯಮಪಿ ದಣ್ಡೀತಿ ಬುದ್ಧಿಮತ್ । ಅಯಂ ಚ ಜಾತ್ಯಾದಿಪ್ರಕಾರೋ ವಸ್ತುನೋ ಭೇದ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ। ತದ್ಯೋಗ ಏವ ವಸ್ತುನೋ ಭಿನ್ನಮಿತಿ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥ: । ಸ ಚ ವಸ್ತುನೋ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಹೇತು: ಸ್ವಸ್ಯ ಚ ಸಂವೇದನವತ್ । ಯಥಾ ಸಂವೇದನಂ ವಸ್ತುನೋ ವ್ಯವಹಾರಹೇತು: ಸ್ವಸ್ಯ ವ್ಯವಹಾರಹೇತುಶ್ಚ ಭವತಿ ।
(ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿತ್ವಾದಿನಿರಾಸಃ, ಯಾದವಪ್ರಕಾಶಮತನಿರಾಸೋಪಸಂಹಾರಶ್ಚ)
ಅತ ಏವ ಸನ್ಮಾತ್ರಗ್ರಾಹಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ನ ಭೇದಗ್ರಾಹೀತ್ಯಾದಿವಾದಾ ನಿರಸ್ತಾ: । ಜಾತ್ಯಾದಿಸಂಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಿತಸ್ಯೈವ ವಸ್ತುನ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷೇಣ ಗೃಹೀತತ್ವಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪಜಾತ್ಯಾದೇ: ಪ್ರತಿಯೋಗ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಭೇದವ್ಯವಹಾರಹೇತುತ್ವಾಚ್ಚ । ಸ್ವರೂಪಪರಿಣಾಮದೋಷಶ್ಚ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತ: ।
(ಇತಿ ಯಾದವಪ್ರಕಾಶಮತನಿರಾಕರಣಮ್)
ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: । (ಬೃ.ಉ.೫.೭೭) ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯ ಆತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: । (ಬೃ.ಉ.೫.೨೬) ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೇ ಸಂಚರನ್ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ (ಸುಬಾ.ಉ.೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಯೋಽಕ್ಷರಮನ್ತರೇ ಸಂಚರನ್ ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಮಕ್ಷರಂ ನ ವೇದ (ಸುಬಾ.ಉ.೭) ದ್ವಾ ಸುಪರ್ಣಾ ಸಯುಜಾ ಸಖಾಯಾ ಸಮಾನಂ ವೃಕ್ಷಂ ಪರಿಷಸ್ವಜಾತೇ । ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತ್ಯನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋಽಭಿಚಾಕಶೀತಿ (ಮುಣ್ಡ.ಉ.೩.೧.೧) ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟ: ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ತೈ.ಆ.೩.೧೧.೩) ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರಾವಿಶತ್। ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವತ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೬.೨.೩) ಇತ್ಯಾದಿ। ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೬.೩) ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮನಾ (ಛಾ.ಉ.೬.೩.೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೬) ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಸರ್ವಂ ಪ್ರೋಕ್ತಂ ತ್ರಿವಿಧಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಏತತ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೧೨) ನಿತ್ಯೋ ನಿತ್ಯಾನಾಂ ಚೇತನಶ್ಚೇತನಾನಾಮೇಕೋ ಬಹೂನಾಂ ಯೋ ವಿದಧಾತಿ ಕಾಮಾನ್ (ಶ್ವೇ.೬.೧೩) ಪ್ರಧಾನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಪತಿರ್ಗುಣೇಶ: (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೬) ಜ್ಞಾಜ್ಞೌ ದ್ವವಜವೀಶಾನೀಶೌ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತೈಸ್ತದುಪಬೃಂಹಣೈ:
ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಶರೀರಂ ತೇ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ತೇ ವಸುಧಾತಲಮ್ || (ವಾ.ರಾ.ಯು.೧೨೬.೧೬)
ಯತ್ಕಿಂಚಿತ್ಸೃಜ್ಯತೇ ಯೇನ ಸತ್ತ್ವಜಾತೇನ ವೈ ದ್ವಿಜ ।
ತಸ್ಯ ಸೃಜ್ಯಸ್ಯ ಸಂಭೂತೌ ತತ್ಸರ್ವಂ ವೈ ಹರೇಸ್ತನು: || (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೩೮)
ಅಹಮಾತ್ಮಾ ಗುಡಾಕೇಶ ಸರ್ವಭೂತಾಶಯಸ್ಥಿತ: || (ಭ.ಗೀ.೧೦.೨೦)
ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸಂನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತ: ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ || (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೫)
ಇತ್ಯಾದಿವೇದವಿದಗ್ರೇಸರವಾಲ್ಮೀಕಿಪರಾಶರದ್ವೈಪಾಯನವಚೋಭಿಶ್ಚ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತ್ವಾವಗಮಾತ್ ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಸ್ತುನಸ್ತಚ್ಛರೀರತ್ವಾವಗಮಾಚ್ಚ ಶರೀರಸ್ಯ ಶರೀರಿಣಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಪದಾರ್ಥತ್ವಾಚ್ಶರೀರಶರೀರಿಣೋಶ್ಚ ಧರ್ಮಭೇದೇಽಪಿ ತಯೋರಸಂಕರಾತ್ಸರ್ವಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೈಭವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯದ್ಭಿ: ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾದಿಭಿರ್ಮುಖ್ಯವೃತ್ತೈ: ಸರ್ವಚೇತನಾಚೇತನಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಧೀಯತೇ ।
(ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವಮತೇ ಮುಖ್ಯತಾ)
ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಂ ಹಿ ದ್ವಯೋ: ಪದಯೋ: ಪ್ರಕಾರದ್ವಯಮುಖೇನೈಕಾರ್ಥನಿಷ್ಠತ್ವಮ್। ತಸ್ಯ ಚೈತಸ್ಮಿನ್ ಪಕ್ಷೇ ಮುಖ್ಯತಾ । ತಥಾ ಹಿ ತತ್ತ್ವಮಿತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇ ತದಿತ್ಯನೇನ ಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರಂ ನಿರವದ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ತ್ವಮಿತಿ ಚ ಚೇತನಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯವೃತ್ತೇನ ಜೀವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪಿ ತಚ್ಛರೀರಂ ತದಾತ್ಮತಯಾವಸ್ಥಿತಂ ತತ್ಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಚ್ಯತೇ। ಇತರೇಷು ಪಕ್ಷೇಷು ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಹಾನಿರ್ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸದೋಷತಾ ಚ ಸ್ಯಾತ್ ।
(ಚಿದಚಿತೋಃ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾರತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮೈವಮವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯತ್ರೈವಂಶಬ್ದಾರ್ಥಭೂತಪ್ರಕಾರತಯೈವ ವಿಚಿತ್ರಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕ-ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಸ್ಥೂಲಸ್ಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯ ಚ ಸದ್ಭಾವ: । ತಥಾ ಚ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥ: ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ । ತಸ್ಯೈವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತಯಾ ಕಾರಣತಯಾ ಚ ನಾನಾಸಂಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಸಂಸ್ಥಾನತಯಾ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಜಾತಮವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ।
ನನು ಚ ಸಂಸ್ಥಾನರೂಪೇಣ ಪ್ರಕಾರತಯೈವಂಶಬ್ದಾರ್ಥತ್ವಂ ಜಾತಿಗುಣಯೋರೇವ ದೃಷ್ಟಂ ನ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ । ಸ್ವತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಿಯೋಗ್ಯಸ್ಯ ಪದಾರ್ಥಸ್ಯೈವಂಶಬ್ದಾರ್ಥತಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಮಾತ್ರತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್ । ಉಚ್ಯತೇ ದ್ರವ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ದಣ್ಡಕುಣ್ಡಲಾದೇರ್ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಪ್ರಕಾರತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮೇವ ।
(ಶರೀರವಾಚಿನಾಂ ಆತ್ಮಪರ್ಯನ್ತತ್ವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಮ್)
ನನು ಚ ದಣ್ಡಾದೇ: ಸ್ವತನ್ತ್ರಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಪ್ರಕಾರತ್ವೇ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯೋ ದೃಷ್ಟ: । ಯಥಾ ದಣ್ಡೀ ಕುಣ್ಡಲೀತಿ। ಅತೋ ಗೋತ್ವಾದಿತುಲ್ಯತಯಾ ಚೇತನಾಚೇತನಸ್ಯ ದ್ರವ್ಯಭೂತಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಈಶ್ವರಪ್ರಕಾರತಯಾ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ । ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಗೌರಶ್ವೋ ಮನುಷ್ಯೋ ದೇವ ಇತಿ ಭೂತಸಂಘಾತರೂಪಾಣಾಂ ದ್ರವ್ಯಾಣಾಮೇವ ದೇವದತ್ತೋ ಮನುಷ್ಯೋ ಜಾತ: ಪುಣ್ಯವಿಶೇಷೇಣ, ಯಜ್ಞದತ್ತೋ ಗೌರ್ಜಾತ: ಪಾಪೇನ, ಅನ್ಯಶ್ಚೇತನ: ಪುಣ್ಯಾತಿರೇಕೇಣ ದೇವೋ ಜಾತ ಇತ್ಯಾದಿದೇವಾದಿಶರೀರಾಣಾಂ ಚೇತನಪ್ರಕಾರತಯಾ ಲೋಕದೇವಯೋ: ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ದೃಷ್ಟಮ್ ।
ಅಯಮರ್ಥ: ಜಾತಿರ್ವಾ ಗುಣೋ ವಾ ದ್ರವ್ಯಂ ವಾ ನ ತತ್ರಾದರ: । ಕಂಚನ ದ್ರವ್ಯವಿಶೇಷಂ ಪ್ರತಿ ವಿಶೇಷಣತಯೈವ ಯಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಸ್ತಸ್ಯ ತದಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧೇಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾರತಯಾ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಸ್ಯ ಪುನರ್ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧಸ್ಯೈವ ಕದಾಚಿತ್ಕ್ವಚಿದ್ದ್ರವ್ಯಾನ್ತರಪ್ರಕಾರತ್ವಮಿಷ್ಯತೇ ತತ್ರ ಮತ್ವರ್ಥೀಯಪ್ರತ್ಯಯ ಇತಿ ವಿಶೇಷ: ।
(ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಂ ಈಶ್ವರಪರ್ಯನ್ತತಾ, ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನೋಪಪತ್ತಿಶ್ಚ)
ಏವಮೇವ ಸ್ಥಾವರಜಙ್ಗಮಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನ ಈಶ್ವರಶರೀರತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಸ್ವರೂಪಸದ್ಭಾವ ಇತಿ । ತತ್ಪ್ರಕಾರೀಶ್ವರ ಏವ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ತತ್ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತದೇವೈತತ್ಸರ್ವಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಶ್ರುತಿವಿವರಣೇ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮ್ ।
ಅತ: ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಮಹದಹಂಕಾರತನ್ಮಾತ್ರಭೂತೇನ್ದ್ರಿಯತದಾರಬ್ಧಚತುರ್ದಶಭುವನಾತ್ಮಕಬ್ರಹ್ಮಾಣ್ಡ-ತದನ್ತರ್ವರ್ತಿ-ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಸ್ಥಾವರಾದಿ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಾನಸಂಸ್ಥಿತಂ ಕಾರ್ಯಮಪಿ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಕಾರಣಭೂತಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನಾದೇವ ಸರ್ವಂ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತೀತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಮುಪಪನ್ನತರಮ್ । ತದೇವಂ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವಾದಿಮುಖೇನ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕಾರತಯಾ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಗದುಪಾದಾನತಾಯಾಃ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವವಿಘಟಕತ್ವಾಕ್ಷೇಪಃ)
ನನು ಚ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವರೂಪೇಣ ಪರಿಣಾಮಾಸ್ಪದತ್ವಂ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವನಿರವದ್ಯತ್ವ-ಶ್ರುತಿವ್ಯಾಕೋಪಪ್ರಸಞ್ಗೇನ ನಿವಾರಿತಮ್ । ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೪.೨೩) ಇತ್ಯೇಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾ-ಮೃತ್ತತ್ಕಾರ್ಯದೃಷ್ಟಾನ್ತಾಭ್ಯಾಂ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ಉಪಾದಾನಕಾರಣತ್ವಂ ಚ ಪರಿಣಾಮಾಸ್ಪದತ್ವಮೇವ । ಕಥಮಿದಮುಪಪದ್ಯತೇ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಉಪಾದಾನತಾಯಾಃ ನಿರ್ವಿಕಾರತ್ವಾವಿಘಟಕತ್ವಂ, ತಸ್ಯ ಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಅಚಿದ್ರೂಪೇಣ ಚ ಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇ ದೋಷೋಪಪಾದನಮ್)
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಸಜೀವಸ್ಯ ಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯಾವಿಶೇಷೇಣ ಕಾರಣತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ತತ್ರೇಶ್ವರಸ್ಯ ಜೀವರೂಪಪರಿಣಾಮಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ನಾತ್ಮಾ ಶ್ರುತೇರ್ನಿತ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ ತಾಭ್ಯ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧೮) ಇತಿ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯಪರಿಹಾರಶ್ಚ ಜೀವನಮನಾದಿತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೇನ ತತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ: ವೈಷಮ್ಯನೈರ್ಘೃಣ್ಯೇ ನ ಸಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೧.೩೪) ನ ಕರ್ಮವಿಭಾಗಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ ಅನಾದಿತ್ವಾದುಪಪದ್ಯತೇ ಚಾಪ್ಯುಪಲಭ್ಯತೇ ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೨.೧.೩೫) ಇತಿ । ಅಕೃತಾಭ್ಯಾಗಮಕೃತವಿಪ್ರಣಾಶಪ್ರಸಙ್ಗಶ್ಚಾನಿತ್ಯತ್ವೇಽಭಿಹಿತ: ।
ತಥಾ ಪ್ರಕೃತೇರಪ್ಯನಾದಿತಾ ಶ್ರುತಿಭಿ: ಪ್ರತಿಪದಿತಾ
ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ ಬಹ್ನೀಂ ಪ್ರಜಾಂ ಜನಯನ್ತೀಂ ಸರೂಪಾಮ್ ।
ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯ: || (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೦.೫)
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋರಜತ್ವಂ ದರ್ಶಯತಿ ।
ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾ ಸಂನಿರುದ್ಧ: (ಶ್ವೇ.ಉ.೪.೯)
ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೪.೧೦)
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿರೇವ ಸ್ವರೂಪೇಣ ವಿಕಾರಾಸ್ಪದಮಿತಿ ಚ ದರ್ಶಯತಿ-
ಗೌರನಾದ್ಯನ್ತವತೀ ಸಾ ಜನಿತ್ರೀ ಭೂತಭಾವಿನೀ (ಮನ್ತ್ರಿ.ಉ.೧.೫) ಇತಿ ಚ ।
ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ ಭವತಿ,
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಪುರುಷಂ ಚೈವ ವಿದ್ಧ್ಯನಾದೀ ಉಭವಪಿ ।
ವಿಕಾರಾಂಶ್ಚ ಗುಣಾಂಶ್ಚೈವ ವಿದ್ಧಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವಾನ್ || (ಭ.ಗೀ.೧೩.೧೯)
ಭೂಮಿರಾಪೋಽನಲೋ ವಾಯು: ಖಂ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಚ ।
ಅಹಂಕಾರ ಇತೀಯಂ ಮೇ ಭಿನ್ನಾ ಪ್ರಕೃತಿರಷ್ಟಧಾ || (ಭ.ಗೀ.೭.೪)
ಅಪರೇಯಮಿತಸ್ತ್ವನ್ಯಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಧಿ ಮೇ ಪರಾಮ್ ।
ಜೀವಭೂತಾಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಯಯೇದಂ ಧಾರ್ಯತೇ ಜಗತ್ || (ಭ.ಗೀ.೭.೫)
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಸ್ವಾಮವಷ್ಟಭ್ಯ ವಿಸೃಜಾಮಿ ಪುನ: ಪುನ: । (ಭ.ಗೀ.೯.೮)
ಮಯಾಧ್ಯಕ್ಷೇಣ ಪ್ರಕೃತಿ: ಸೂಯತೇ ಸಚರಾಚರಮ್ || (ಭ.ಗೀ.೯.೧೦)
ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ।
ಏವಂ ಚ ಪ್ರಕೃತೇರಪೀಶ್ವರಶರೀರತ್ವಾತ್ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದೋಽಪಿ ತದಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ತತ್ಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಿತಸ್ಯ ವಾಚಕ:। ಪುರುಷಶಬ್ದೋಽಪಿ ತದಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯೇಶ್ವರಸ್ಯ ಪುರುಷಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಿತಸ್ಯ ವಾಚಕ: । ಅತಸ್ತದ್ವಿಕಾರಾಣಾಮಪಿ ತಥೇಶ್ವರ ಏವಾತ್ಮಾ । ತದಾಹ –
ವ್ಯಕ್ತಂ ವಿಷ್ಣುಸ್ತಥಾವ್ಯಕ್ತಂ ಪುರುಷ: ಕಾಲ ಏವ ಚ । (ವಿ.ಪು.೧.೨.೨೦)
ಸಾ ಏವ ಕ್ಷೋಭಕೋ ಬ್ರಹ್ಮನ್ ಕ್ಷೋಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಮೇಶ್ವರ: || (ವಿ.ಪು.೧.೨.೩೩)
ಇತಿ । ಅತ: ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಿತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪ್ರಕಾರಭೂತಪ್ರಕೃತ್ಯಂಶೇ ವಿಕಾರ: ಪ್ರಕಾರ್ಯಂಶೇ ಚಾವಿಕಾರ: । ಏವಮೇವ ಜೀವಪ್ರಕಾರಸಂಸ್ಥಿತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚ ಪ್ರಕಾರಭೂತಜೀವಾಂಶೇ ಸರ್ವೇ ಚಾಪುರುಷಾರ್ಥಾ: ಪ್ರಕಾರ್ಯಂಶೋ ನಿಯನ್ತಾ ನಿರವದ್ಯ: ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರ: ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ ಏವ ।
ತಥಾ ಚ ಸತಿ ಕಾರಣಾವಸ್ಥ ಈಶ್ವರ ಏವೇತಿ ತದುಪಾದಾನಕಜಗತ್ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥೋಽಪಿ ಸ ಏವೇತಿ ಕಾರ್ಯಕಾರಣಯೋರನನ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಶ್ರುತ್ಯವಿರೋಧಶ್ಚ ಭವತಿ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಕಾರಣತ್ವ-ಕಾರ್ಯತ್ವಸಮರ್ಥನಮ್)
ತದೇವಂ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾನರ್ಹಾಸೂಕ್ಷ್ಮದಶಾಪನ್ನಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಂ, ಜಗತಸ್ತದಾಪತ್ತಿರೇವ ಚ ಪ್ರಲಯ: । ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗವಿಭಕ್ತಸ್ಥೂಲಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಥಾವಿಧಸ್ಥೂಲಭಾವ ಏವ ಜಗತ: ಸೃಷ್ಟಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣ –
ಪ್ರಧಾನಪುಂಸೋರಜಯೋ: ಕಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಭೂತಯೋ: । (ವಿ.ಪು.೧.೯.೩೭) ಇತಿ ।
ತಸ್ಮಾದೀಶ್ವರಪ್ರಕಾರಭೂತಸರ್ವಾವಸ್ಥಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷವಾಚಿನ: ಶಬ್ದಾಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾರವಿಶಿಷ್ಟತಯಾವಸ್ಥಿತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯತಯಾ ವರ್ತನ್ತೇ । ಜೀವಾತ್ಮವಾಚಿದೇವಮನುಷ್ಯಶಬ್ದವತ್ । ಯಥಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾ ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಜೀವಾತ್ಮಪ್ರಕಾರತಯೈವ ಪದಾರ್ಥತ್ವಾತ್ಪ್ರಕಾರಿಣಿ ಜೀವಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯತಯಾ ವರ್ತನ್ತೇ । ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ: ಪರಮಾತ್ಮಶರೀರತಯಾ ತತ್ಪ್ರಕಾರತ್ವಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಮುಖ್ಯತಯಾ ವರ್ತನ್ತೇ ಸರ್ವೇ ವಾಚಕಾ: ಶಬ್ದಾ: ।
(ಶರೀರಾತ್ಮನೋಃ ಲಕ್ಷಣನಿರ್ವಚನಮ್)
ಅಯಮೇವ ಚಾತ್ಮಶರೀರಭಾವ: ಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧ್ಯನರ್ಹಾಧಾರಾಧೇಯಭಾವೋ ನಿಯನ್ತೃನಿಯಾಮ್ಯಭಾವ: ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಶ್ಚ। ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಧಾರತಯಾ ನಿಯನ್ತೃತಯಾ ಶೇಷಿತಯಾ ಚ ಆಪ್ನೋತೀತ್ಯಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾಧೇಯತಯಾ ನಿಯಾಮ್ಯತಯಾ ಶೇಷತಯಾ ಚ ಅಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧಂ ಪ್ರಕಾರಭೂತಮಿತ್ಯಾಕಾರ: ಶರೀರಮಿತಿ ಚೋಚ್ಯತೇ । ಏವಮೇವ ಹಿ ಜೀವಾತ್ಮನ: ಸ್ವಶರೀರಸಂಬನ್ಧ:। ಏವಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಸರ್ವಶರೀರತ್ವೇನ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ ।
(ಉಕ್ತೇರ್ಥೇ ಶ್ರುತಿಸಮ್ಮತಿಃ ಪುರಾಣವಚಸ್ಸಮ್ಮತಿಶ್ಚ)
ತದಾಹ ಶ್ರುತಿಗಣ: – ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ಪದಮಾಮನನ್ತಿ (ಕಠ.ಉ.೨.೧೫) ಸರ್ವೇ ವೇದಾ ಯತ್ರೈಕಂ ಭವನ್ತಿ (ತೈ.ಆ.ಉ.೧೧.೨) ಇತಿ । ತಸ್ಯೈಕಸ್ಯ ವಾಚ್ಯತ್ವಾದೇಕಾರ್ಥವಾಚಿನೋ ಭವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಏಕೋ ದೇವೋ ಬಹುಧಾ ನಿವಿಷ್ಟ: (ತೈ.ಆರ.೩.೧೪.೧), ಸಹೈವ ಸನ್ತಂ ನ ವಿಜಾನನ್ತಿ ದೇವಾ: (ತೈ.ಆರ.೩.೧೧.೧೨) ಇತ್ಯಾದಿ । ದೇವಾ – ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ । ದೇವಮನುಷ್ಯಾದೀನಾಮನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯಾತ್ಮತ್ವೇನ ನಿವಿಶ್ಯ ಸಹೈವ ಸನ್ತಂ ತೇಷಾಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನ:ಪರ್ಯನ್ತಾನಿ ನ ವಿಜಾನನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: । ತಥಾ ಚ ಪೌರಾಣಿಕಾನಿ ವಚಾಂಸಿ –
ನತಾ: ಸ್ಮ ಸರ್ವವಚಸಾಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ಯತ್ರ ಶಶ್ವಾತೀ । (ವಿ.ಪು.೧.೧೨.೨೩)
ವಾಚ್ಯೇ ಹಿ ವಚಸ: ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ ।
ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಕಾರಣಾಂ ಪೂರ್ವಂ ವಚಸಾಂ ವಾಚ್ಯಮುತ್ತಮಮ್ । (ಜಿತ.ಸ್ತೋ.೭.೪)
ವೇದೈಶ್ಚ ಸರ್ವೈರಹಮೇವ ವೇದ್ಯ: । (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೫)
ಇತ್ಯಾದೀನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಹಿ ವಚಾಂಸಿ ಸಶರೀರಾತ್ಮವಿಶಿಷ್ಟಮನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಮೇವಾಚಕ್ಷತೇ । ಹನ್ತಾಹಮಿಮಾಸ್ತಿಸ್ರೋ ದೇವತಾ ಅನೇನ ಜೀವೇನಾತ್ಮಾನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ನಾಮರೂಪೇ ವ್ಯಾಕರವಾಣೀತಿ ಹಿ ಶ್ರುತಿ: । ತಥಾ ಚ ಮಾನವಂ ವಚ: –
(ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾಯಾಃ ಹೇತುಃ)
ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಸರ್ವೇಷಾಮಣೀಯಾಂಸಮಣೀಯಸಾಮ್
ರುಕ್ಮಾಭಂ ಸ್ವಪ್ನಧೀಗಮ್ಯಂ ವಿದ್ಯಾತ್ತಂ ಪುರುಷಂ ಪರಮ್ || (ಮನು.ಸ್ಮೃ.೧೨.೧೨೨)
ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಶ್ಯಾನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ನಿಯನ್ತಾರಮ್ ಅಣೀಯಾಂಸ ಆತ್ಮಾನ: ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯ ವ್ಯಾಪಕತಯಾ ಸೂಕ್ಷ್ಮಭೂತಾಸ್ತೇ ತೇಷಾಮಪಿ ವ್ಯಾಪಕತ್ವಾತ್ತೇಭ್ಯೋಽಪಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮತರ ಇತ್ಯರ್ಥ: ರುಕ್ಮಾಭ: ಆದಿತ್ಯವರ್ಣ: ಸ್ವಪ್ನಕಲ್ಪಬುದ್ಧಿಪ್ರಾಪ್ಯ:, ವಿಶದತಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಪನ್ನಾನುಧ್ಯಾನೈಕಲಭ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
ಏನಮೇಕೇ ವದನ್ತ್ಯಗ್ನಿಂ ಮಾರುತೋಽನ್ಯೇ ಪ್ರಜಾಪತಿಮ್ ।
ಇನ್ದ್ರಮೇಕೇ ಪರೇ ಪ್ರಮಾಣಮಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಶ್ವತಮ್ || (ಮನು.ಸ್ಮೃ.೧೨.೧೨೩)
ಯೇ ಯಜನ್ತಿ ಪಿತ್ನ್ ದೇವಾನ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾನ್ ಸಹುತಾಶನಾನ್ ।
ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾನಂ ವಿಷ್ಣುಮೇವ ಯಜನ್ತಿ ತೇ || (ದ.ಸ್ಮೃ) ಇತಿ । ಪಿತೃದೇವಬ್ರಾಹ್ಮಣಹುತಾಶನಾದಿಶಬ್ದಾಸ್ತನ್ಮುಖೇನ ತದನ್ತರಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋರೇವ ವಾಚಕಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ ।
(ಜೀವಾತ್ಮನಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ರೂಪಮ್, ತತ್ಸಹಾರಹೇತುನಿವಾರಣಂ ಚ)
ಅತ್ರೇದಂ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಹೃದಯಮ್ – ಜೀವಾತ್ಮಾನ: ಸ್ವಯಮಸಂಕುಚಿತಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನನಿರ್ಮಲಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಾ: ಸನ್ತ: ಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾವೇಷ್ಟಿತಾಸ್ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಾನುರೂಪಜ್ಞಾನಸಂಕೋಚಮಾಪನ್ನಾ:, ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಮ್ಬಪರ್ಯನ್ತವಿವಿಧವಿಚಿತ್ರದೇಹೇಷು ಪ್ರವಿಷ್ಟಾ: ತತ್ತದ್ದೇಹೋಚಿತಲಬ್ಧಜ್ಞಾನಪ್ರಸರಾಸ್ತತ್ತದ್ದೇಹಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಿನಸ್ತದುಚಿತಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವಾಣಾಸ್ತದನುಗುಣ-ಸುಖದು:ಖೋಪಭೋಗ-ರೂಪಸಂಸಾರಪ್ರವಾಹಂ ಪ್ರತಿಪದ್ಯನ್ತೇ । ಏತೇಷಾಂ ಸಂಸಾರಮೋಚನಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತಿಮನ್ತರೇಣ ನೋಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ತದರ್ಥ: ಪ್ರಥಮಮೇಷಾಂ ದೇವಾದಿಭೇದರಹಿತ- ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ತಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವರೂಪಸ್ಯ ಭಗವಚ್ಛೇಷತೈಕರಸತಯಾ ಭಗವದಾತ್ಮಕತಾಮಪಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಭಗವತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕ-ಕಲ್ಯಾಣೈಕತಾನತಯಾ ಸಕಲೇತರವಿಸಜಾತೀಯಮನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಶ್ರಯಂ ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪ-ಪ್ರವೃತ್ತಸಮಸ್ತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಜಾತತಯಾ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮಭೂತಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ತದುಪಾಸನ ಸಾಙ್ಗಂ ತತ್ಪ್ರಾಪಕಂ ಪ್ರತಿಪದಯನ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿ ।
(ಜೀವಾತ್ಮನಾಂ ಜ್ಞಾನಾನನ್ದಸ್ವರೂಪತಾ)
ಯಥೋಕ್ತಮ್ – ನಿರ್ವಾಣಮಯ ಏವಾಯಮಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಮಯೋಽಮಲ: ।
ದು:ಖಾಜ್ಞಾನಮಲಾ ಧರ್ಮಾ ಪ್ರಕೃತೇಸ್ತೇ ನ ಚಾತ್ಮನ: || (ವಿ.ಪು.೬.೭.೨೨)
ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗಕೃತಕರ್ಮಮೂಲತ್ವಾನ್ನಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಧರ್ಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಪ್ರಕೃತೇರೇವ ಧರ್ಮಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
(ಆತ್ಮಸು ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಾದರ್ಸನಮೇವ ಪಾಣ್ಡಿತ್ಯಮ್)
ವಿದ್ಯಾವಿನಯಸಂಪನ್ನೇ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ಗವಿ ಹಸ್ತಿನಿ ।
ಶುನಿ ಚೈವ ಶ್ವಪಾಕೇ ಚ ಪಾಣ್ಡಿತಾ: ಸಮದರ್ಶಿನ: || (ಭ.ಗೀ.೫.೧೮)
ಇತಿ । ದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಸ್ಥಾವರರೂಪಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯಾತ್ಮನ: ಸ್ವರೂಪವಿವೇಚನೀ ಬುದ್ಧಿರೇಷಾಂ ತೇ ಪಣ್ಡಿತಾ: । ತತ್ತತ್ಪ್ರಕೃತಿವಿಶೇಷವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನವನ್ತಸ್ತತ್ರ ತತ್ರಾತ್ಯನ್ತವಿಷಮಾಕಾರೇ ವರ್ತಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ಸಮಾನಾಕಾರಂ ಪಶ್ಯನ್ತೀತಿ ಸಮದರ್ಶಿನ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
ತದಿದಮಾಹ
ಇಹೈವ ತೈರ್ಜಿತ: ಸರ್ಗೋ ಯೇಷಾಂ ಸಾಮ್ಯೇ ಸ್ಥಿತಂ ಮನ: ।
ನಿರ್ದೋಷಂ ಹಿ ಸಮಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ತೇ ಸ್ಥಿತಾ: || (ಭ.ಗೀ.೫.೧೯)
ಇತಿ । ನಿರ್ದೋಷಂ ದೇವಾದಿಪ್ರಕೃತಿವಿಶೇಷಸಂಸರ್ಗರೂಪದೋಷರಹಿತಂ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಮಾತ್ಮವಸ್ತು ನಿರ್ವಾಣರೂಪಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಸಮಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಜೀವಾತ್ಮನಾಂ ಭಗವಚ್ಛೇಷತೈಕರಸತ್ವಾದಿ)
ತಸ್ಯೈವಂಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮನೋ ಭಗವಚ್ಛೇಷತೈಕರಸತಾ ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತಾ ತದೇಕಾಧಾರತಾ ಚ ತಚ್ಛರೀರತತ್ತನು-ಪ್ರಭೃತಿಭಿ: ಶಬ್ದೈಸ್ತತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ಚ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತೀತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ ।
(ಪ್ರಪದನಸ್ಯ ಅತ್ಯನ್ತಾವಶ್ಯಕತಾ)
ದೈವೀ ಹ್ಯೇಷಾ ಗುಣಮಯೀ ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ ।
ಮಾಮೇವ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯನ್ತೇ ಮಾಯಾಮೇತಾಂ ತರನ್ತಿ ತೇ || (ಭ.ಗೀ.೭.೧೪)
ಇತಿ ತಸ್ಯಾತ್ಮನ: ಕರ್ಮಕೃತವಿಚಿತ್ರಗುಣಮಯಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗರೂಪಾತ್ಸಂಸಾರಾನ್ಮೋಕ್ಷೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತಿಮನ್ತರೇಣ ನೋಪಪದಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ಅಯನಾಯ ವಿದ್ಯತೇ (ತೈ.ಆ.೩.೧೨.೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ ।
(ಭಗವತೋ ವಿಚಿತ್ರೈಶ್ವರ್ಯಮ್)
ಮಯಾ ತತಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗದವ್ಯಕ್ತಮೂರ್ತಿನಾ ।
ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ನ ಚಾಹಂ ತೇಷು ಅವಸ್ಥಿತ: || (ಭ.ಗೀ.೯.೪)
ನ ಚ ಮತ್ಸ್ಥಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಪಶ್ಯ ಮೇ ಯೋಗಮೈಶ್ವರಮ್ || (ಭ.ಗೀ.೯.೫)
ಇತಿ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಾತ್ಸ್ವೈಶ್ವರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ತದಾಹ –
ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾಹಮಿದಂ ಕೃತ್ಸ್ನಮೇಕಾಂಶೇನ ಸ್ಥಿತೋ ಜಗತ್ । (ಭ.ಗೀ.೧೦.೪೨)
ಇತಿ ಅನನ್ತವಿಚಿತ್ರಮಹಾಶ್ಚರ್ಯರೂಪಂ ಜಗನ್ಮಮಾಯುತಾಂಶೇನಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸರ್ವಂ ಮತ್ಸಂಕಲ್ಪೇನ ವಿಷ್ಟಭ್ಯಾನೇನ ರೂಪೇಣಾನನ್ತಮಹಾವಿಭೂತಿಪರಿಮಿತೋದಾರಗುಣಸಾಗರೋ ನಿರತಿಶಯಾಶ್ಚರ್ಯಭೂತ: ಸ್ಥಿತೋಽಹಮಿತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದುರ್ಜ್ಞೇಯಾಶ್ಚರ್ಯರೂಪತಾ)
ತದಿದಮಾಹ
ಏಕತ್ವೇ ಸತಿ ನಾನಾತ್ವಂ ನಾನಾತ್ವೇ ಸತಿ ಚೈಕತಾ ।
ಅಚಿನ್ತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಂ ಕುತಸ್ತದ್ವೇದಿತುಮರ್ಹಾತಿ ||
ಇತಿ । ಪ್ರಶಾಸಿತೃತ್ವೇನೈಕ ಏವ ಸನ್ವಿಚಿತ್ರಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಷ್ವನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತತ್ತದ್ರೂಪೇಣ ವಿಚಿತ್ರಪ್ರಕಾರೋ ವಿಚಿತ್ರಕರ್ಮ ಕಾರಯನ್ನಾನಾರೂಪಾಂ ಭಜತೇ । ಏವಂ ಸ್ವಲ್ಪಾಂಶೇನ ತು ಸರ್ವಾಶ್ಚರ್ಯಂ ನಾನಾರೂಪಂ ಜಗತ್ತದನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ವಿಷ್ಟಭ್ಯ ನಾನಾತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತೋಽಪಿ ಸನ್ನನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣ: ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮೋ ನಾರಾಯಣೋ ನಿರತಿಶಯಾಶ್ಚರ್ಯಭೂತೋ ನೀಲತೋಯದಸಂಕಾಶ: ಪುಣ್ಡರೀಕದಲಾಮಲಾಯತೇಕ್ಷಣ: ಸಹಸ್ರಾಂಶುಸಹಸ್ರಕಿರಣ: ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮ್ನಿ ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್, (ತೈ.ಉ.ಆನ.೧.೧) ತದಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧ ಏಕ ಏವಾತಿಷ್ಠತೇ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸಮಾಭ್ಯಧಿಕರಹಿತತ್ವಮ್)
ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದಪಿ ವಸ್ತುನ ಏಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯೈಕಕಾರ್ಯಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಸ್ಯೈಕರೂಪಸ್ಯ ರೂಪಾನ್ತರಯೋಗ: ಸ್ವಭಾವಾನ್ತರಯೋಗ: ಶಕ್ತ್ಯನ್ತರಯೋಗಶ್ಚ ನ ಘಟತೇ । ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಪರಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವವಸ್ತುವಿಜಾತೀಯತಯಾ ಸರ್ವಸ್ವಭಾವತ್ವಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಶ್ಚೇತ್ಯೇಕಸ್ಯೈವ ವಿಚಿತ್ರಾನನ್ತರೂಪತಾ ಚ ಪುನರಪ್ಯನನ್ತಾಪರಿಮಿತಾಶ್ಚರ್ಯಯೋಗೇನೈಕರೂಪತಾ ಚ ನ ವಿರುದ್ಧೇತಿ ವಸ್ತುಮಾತ್ರಸಾಮ್ಯಾದ್ವಿರೋಧಚಿನ್ತಾ ನ ಯುಕ್ತೇತ್ಯರ್ಥ: । ಯಥೋಕ್ತಂ
ಶಕ್ತಯ: ಸರ್ವಭಾವಾನಾಮಚಿನ್ತ್ಯಜ್ಞಾನಗೋಚರಾ: ।
ಯತೋಽತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಾಸ್ತು ಸರ್ಗಾದ್ಯಾ ಭಾವಶಕ್ತಯ: ||
ಭವನ್ತಿ ತಪಸಾಂ ಶ್ರೇಷ್ಟ ಪಾವಕಸ್ಯ ಯಥೋಷ್ಣತಾ || (ವಿ.ಪು.೧.೩.೨-೩) ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಗ್ನಿಜಲಾದೀನಾಂ ಭಾವಾನಾಮೇಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಭಾವೇ ದೃಷ್ಟೈವ ಶಕ್ತಿಸ್ತದ್ವಿಜಾತೀಯಭಾವಾನ್ತರೇಽಪೀತಿ ನ ಚಿನ್ತಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಾ ಜಲಾದಾವದೃಷ್ಟಾಪಿ ತದ್ವಿಜಾತೀಯಪಾವಕೇ ಭಾಸ್ವರತ್ವೋಷ್ಣತಾದಿಶಕ್ತಿರ್ಯಥಾ ದೃಶ್ಯತೇ, ಏವಮೇವ ಸರ್ವವಸ್ತುವಿಸಜಾತೀಯೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಸರ್ವಸಾಮ್ಯಂ ನಾನುಮಾತುಂ ಯುಕ್ತಮಿತಿ।
(ಫಲಿತಾರ್ಥಕಥನಮ್)
ಅತೋ ವಿಚಿತ್ರಾನನ್ತಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತ್ಯರ್ಥ: । ತದಾಹ –
ಜಗದೇತನ್ಮಹಾಶ್ಚರ್ಯಂ ರೂಪಂ ಯಸ್ಯ ಮಹಾತ್ಮನ: ।
ತೇನಾಶ್ಚರ್ಯವರೇಣಾಹಂ ಭವತಾ ಕೃಷ್ಣ ಸಂಗತ: || (ವಿ.ಪು.೫.೧೯.೭) ಇತಿ ।
(ವಿವಿಧಶ್ರುತಿಸಮನ್ವಯಃ)
ತದೇತನ್ನಾನಾವಿಧಾನನ್ತಶ್ರುತಿನಿಕರಶಿಷ್ಟಪರಿಗೃಹೀತತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪರಿಶ್ರಮಾದವಧಾರಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಾಪರಿದೃಷ್ಟಾಪರಿಮಿತಪರಿಣಾಮಾನೇಕ ತತ್ತ್ವನಿಯತಕ್ರಮವಿಶಿಷ್ಟೌ ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯೌ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನೇಕವಿಧಾ: ಶ್ರುತಯೋ ವದನ್ತಿ ನಿರವದ್ಯಂ ನಿರಞ್ಜನಂ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೯), ವಿಜ್ಞಾನಮ್ (ತೈ.ಉ.ಭೃ.೫.೧), ಆನನ್ದಂ (ತೈ.ಉ.ಆನ.೯.೧), ನಿರ್ವಿಕಾರಂ (ಯೋ.ಶಿ.೩.೨೧), ನಿಷ್ಕಲಂ ನಿಷ್ಕ್ರಿಯಂ ಶಾನ್ತಂ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೯), ನಿರ್ಗುಣ: (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೧) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ: ನಿರ್ಗುಣಂ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯೋಽಭಿದಧತಿ । ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ, ಮೃತ್ಯೋ: ಸ ಮೃತ್ಯುಮಾಪ್ನೋತಿ ಯ ಇಹ ನಾನೇವ ಪಶ್ಯತಿ (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೧೯), ಯತ್ರ ತ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವಮಾತ್ಮೈವಾಭೂತ್ ತತ್ಕೇನ ಕಂ ಪಶ್ಯೇತ್ತತ್ಕೇನ ಕಂ ವಿಜಾತೀಯಾತ್ (ಬೃ.ಉ.೪.೧೪.೧೪) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ನಾನಾತ್ವನಿಷೇಧವಾದಿನ್ಯ: ಸನ್ತಿ ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯ: । ಯ: ಸರ್ವಜ್ಞ: ಸರ್ವವಿತ್, ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಮಯಂ ತಪ: (ಮುಣ್ಡ.ಉ.೧.೧.೧೦), ಸರ್ವಾಣಿ ರೂಪಾಣಿ ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರೋ ನಾಮಾನಿ ಕೃತ್ವಾಭಿವದನ್ ಯದಾಸ್ತೇ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೨.೧೬), ಸರ್ವೇ ನಿಮೇಷಾ ಜಜ್ಞಿರೇ ವಿದ್ಯುತ: ಪುರುಷಾದಧಿ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೮), ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರೋ ವಿಮೃತ್ಯುರ್ವಿಶೋಕೋ ವಿಜಘತ್ಸೋಽಪಿಪಾಸ: ಸತ್ಯಕಾಮ: ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಃ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಮಿಞ್ಜಗತಿ ಹೇಯತಯಾವಗತಂ ಸರ್ವಗುಣಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ನಿರತಿಶಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನನ್ತ್ಯಂ ಸರ್ವಜ್ಞತಾ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಯೋಗಂ ಸರ್ವನಾಮರೂಪವ್ಯಾಕರಣಂ ಸರ್ವಸ್ಯಾವಧಾರತಾಂ ಚ ಕಾಶ್ಚನ ಶ್ರುತಯೋ ಬ್ರುವತೇ । ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನ್ (ಛಾ.ಉ.೧೪.೧) ಇತಿ ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೭) ಏಕ: ಸನ್ ಬಹುಧಾ ವಿಚಾರ (ತೈ.ಆ.೩.೧೧.೨) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಸೃಷ್ಟಂ ಜಗನ್ನಾನಾಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದೈಕ್ಯಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತಿ ಕಾಶ್ಚನ । ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೬), ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೧೨), ಪ್ರಜಾಪತಿರಕಾಮಯತ ಪ್ರಜಾ: ಸೃಜೇಯೇತಿ (ತೈ.ಸಂ.ಉ.೧.೧.೧), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಂ ಶಾಶ್ವತಂ ಶಿವಮಚ್ಯುತಂ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೩), ತಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಪರಮಂ ಮಹೇಶ್ವರಂ ತಂ ದೇವತಾನಾಂ ಪರಂ ಚ ದೈವತಂ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೭), ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಃ (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೨೨) ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಿತವ್ಯಮೀಶ್ವರತ್ವಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸರ್ವಸ್ಯ ಶೇಷತಾಂ ಪತಿತ್ವಂ ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ಕಾಶ್ಚನ । ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟ: ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ (ತೈ.ಆ.೩.೧೧.೩), ಏಷ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.ಉ.೫.೭.೭), ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ…, ಯಸ್ಯಾಪ: ಶರೀರಂ…., ಯಸ್ಯ ತೇಜ: ಶರೀರಂ… (ಸುಬಾ.ಉ.೭) ಇತ್ಯಾದಿ ಯಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಂ…, ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಂ…, ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯು: ಶರೀರಂ… (ಸುಬಾ.ಉ.೭), ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ… (ಬೃ.ಉ.ಮಾ.ಪಾ.೫.೭.೨೬) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವಂ ದರ್ಶಯನ್ತಿ ಕಾಶ್ಚನೇತಿ। ನಾನಾರೂಪಾಣಾಂ ವಾಕ್ಯಾನಾಮವಿರೋಧೋ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾಪರಿತ್ಯಾಗಶ್ಚ ಯಥಾ ಸಂಭವತಿ ತಥಾ ವರ್ಣನೀಯಮ್ । ವರ್ಣಿತಂ ಚ ।
(ಸರ್ವಾಸಾಂ ಶ್ರುತೀನಾಂ ಸಾಮರಸ್ಯಪ್ರಕಾರಃ)
ಅವಿಕಾರಶ್ರುತಯ: ಸ್ವರೂಪಪರಿಣಾಮಪರಿಹಾರಾದೇವ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಾ: । ನಿರ್ಗುಣವಾದಾಶ್ಚ ಪ್ರಾಕೃತಹೇಯಗುಣನಿಷೇಧ-ಪರತಯಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ: । ನಾನಾತ್ವನಿಷೇಧವಾದಾಶ್ಚೈಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಶರೀರತಯಾ ಪ್ರಕಾರಭೂತಂ ಸರ್ವಂ ಚೇತನಾಚೇತನಂ ವಸ್ತ್ವಿತಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಸುರಕ್ಷಿತಾ: । ಸರ್ವಪ್ರಕಾರವಿಲಕ್ಷಣತ್ವ-ಪತಿತ್ವೇಶ್ವರತ್ವಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕಾರತ್ವ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾದಿವಾಕ್ಯಂ ತದಭ್ಯುಪಗಮಾದೇವ ಸುರಕ್ಷಿತಮ್ । ಜ್ಞಾನಾನನ್ದಮಾತ್ರವಾದಿ ಚ ಸರ್ವಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಶ್ರಯಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯ ಸರ್ವಶೇಷಿಣ: ಸರ್ವಾಧಾರಸ್ಯ ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಹೇತುಭೂತಸ್ಯ ನಿರವದ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಕಧರ್ಮೋ ಮಲಪ್ರತ್ಯನೀಕಾನನ್ದರೂಪಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ಸ್ವಪ್ರಕಾಶತಯಾ ಸ್ವರೂಪಮಪಿ ಜ್ಞಾನಮೇವೇತಿ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದನಾದನುಪಾಲಿತಮ್ । ಐಕ್ಯವಾದಾಶ್ಚ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯ-ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತೋಪಪಾದನಾದೇವ ಸುಸ್ಥಿತಾ:।
(ಭೇದಾದಿಷು ಮಧ್ಯೇ ಕಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಶ್ರುತಿತಾತ್ಪರ್ಯವಿಷಯತಾ? ಇತ್ಯಸ್ಯೋತ್ತರಮ್)
ಏವಂ ಚ ಸತ್ಯಭೇದೋ ವಾ ಭೇದೋ ವಾ ದ್ವ್ಯಾತ್ಮಕತಾ ವಾ ವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯ: ಕೋಽಯಮರ್ಥ: ಸಮರ್ಥಿತೋ ಭವತಿ । ಸರ್ವಸ್ಯ ವೇದವೇದ್ಯತ್ವಾತ್ಸರ್ವಂ ಸಮರ್ಥಿತಮ್ । ಸರ್ವಶರೀರತಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಭೇದ: ಸಮರ್ಥಿತ: । ಏಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾನಾಭೂತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಪ್ರಕಾರಂ ನಾನಾತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಮಿತಿ ಭೇದಾಭೇದೌ । ಅಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚೇಶ್ವರಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಾದಸಂಕರಾಚ್ಚ ಭೇದ: ಸಮರ್ಥಿತ: ।
(ಐಕ್ಯಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಶಙ್ಕಾ, ತನ್ನಿರಾಸಶ್ಚ)
ನನು ಚ ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೭), ತಸ್ಯ ತಾವದೇವ ಚಿರಂ (ಛಾ.ಉ.೬.೧೪.೨) ಇತ್ಯೈಕ್ಯಜ್ಞಾನಮೇವ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ನೈತದೇವಮ್ । ಪೃಥಗಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ ಜುಷ್ಟಸ್ತತಸ್ತೇನಾಮೃತತ್ವಮೇತಿ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೬) ಇತ್ಯಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚಾನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಂ ಪೃಥಗ್ಮತ್ವಾ ತತ: ಪೃಥಕ್ತ್ವಜ್ಞಾನಾದ್ಧೇತೋಸ್ತೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಜುಷ್ಟೋಽಮೃತತ್ವಮೇತೀತಿ ಸಾಕ್ಷಾದಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಮಾತ್ಮನೋ ನಿಯನ್ತುಶ್ಚ ಪೃಥಗ್ಭಾವಜ್ಞಾನಮೇವೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ ।
(ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಅಪರಮಾರ್ಥತ್ವಾಭಾವಃ)
ಐಕ್ಯವಾಕ್ಯವಿರೋಧಾದೇತದಪರಮಾರ್ಥಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿವಿಷಯಮಿತ್ಯಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಪೃಥಕ್ತ್ವಜ್ಞಾನಸ್ಯೈವ ಸಾಕ್ಷಾದಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಶ್ರವಣಾದ್ವಿಪರೀತಂ ಕಸ್ಮಾನ್ನ ಭವತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ದ್ವಯೋಸ್ತುಲ್ಯಯೋರ್ವಿರೋಧೇ ಸತ್ಯವಿರೋಧೇನ ತಯೋರ್ವಿಷಯೋ ವಿವೇಚನೀಯ ಇತಿ । ಕಥಮವಿರೋಧ ಇತಿ ಚೇತ್ –
(ತತ್ತ್ವಮಸಿಶ್ರುತಿಲಭ್ಯೋಽರ್ಥಃ)
ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಶರೀರತಯಾ ಪ್ರಕಾರತ್ವಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮನಸ್ತತ್ಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ತ್ವಮಿತಿ ಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ । ತಥೈವ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತಿ ತಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ: । ಏವಂಭೂತಾಜ್ಜೀವಾತ್ ತದಾತ್ಮತಯಾ-ಅವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನಿಖಿಲದೋಷರಹಿತತಯಾ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವಾತ್ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯ- ಅಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರತ್ವೇನ ಚ ಯ: ಪೃಥಗ್ಭಾವ: ಸೋಽನುಸಂಧೇಯ ಇತ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ವಿಷಯ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥ: ಪೂರ್ವಮಸಕೃದುಕ್ತ: ।
(ತತ್ತ್ವತ್ರಯಸ್ವಭಾವವಿವೇಕಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೋಪಯೋಗಿತಾ)
ಭೋಕ್ತಾ ಭೋಗ್ಯಂ ಪ್ರೇರಿತಾರಂ ಚ ಮತ್ವಾ (ಶ್ವೇ.ಉ.೧.೧೨) ಇತಿ ಭೋಗ್ಯರೂಪಸ್ಯ ವಸ್ತುನೋಽಚೇತನತ್ವಂ ಪರಮಾರ್ಥತ್ವಂ ಸತತಂ ವಿಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವಮಿತ್ಯಾದಯ: ಸ್ವಭಾವಾ:, ಭೋಕ್ತುರ್ಜೀವಾತ್ಮನಶ್ಚಾಮಲಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಾನನ್ದ-ಸ್ವಭಾವಸ್ಯೈವ ಅನಾದಿ-ಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯಾಕೃತ-ನಾನಾವಿಧಜ್ಞಾನಸಂಕೋಚವಿಕಾಸೌ ಭೋಗ್ಯಭೂತಾಚಿದ್ವಸ್ತುಸಂಸರ್ಗಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೋ-ಪಾಸನಾತ್ ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೇತ್ಯಾದಯ: ಸ್ವಭಾವಾ:, ಏವಂಭೂತಭೋಕ್ತೃಭೋಗ್ಯಯೋರನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಾನಂ ಸ್ವರೂಪೇಣ ಚಾಪರಿಮಿತಗುಣೌಘಾಶ್ರಯತ್ವೇನಾವಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ತ್ರಿವಿಧಾವಸ್ಥಾನಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯಮಿತ್ಯರ್ಥ: ||
(ಸಗುಣಸ್ಯೈವ ಸದ್ವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್)
ತತ್ತ್ವಮಸಿ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೭) ಇತಿ ಸದ್ವಿದ್ಯಾಯಾಮುಪಾಸ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸಗುಣಂ ಸಗುಣಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಫಲಮಿತ್ಯಭಿಯುಕ್ತೈ: ಪೂರ್ವಾಚಾರ್ಯೈರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್। ಯಥೋಕ್ತಂ ವಾಕ್ಯಕಾರೇಣ ಯುಕ್ತಂ ತದ್ಗುಣಕೋಪಾಸನಾತ್ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಂ ಚ ದ್ರಮಿಡಾಚಾರ್ಯೇಣ ವಿದ್ಯಾವಿಕಲ್ಪಂ ವದತಾ ಯದ್ಯಪಿ ಸಚ್ಚಿತೋ ನ ನಿರ್ಭುಗ್ನದೈವತಂ ಗುಣಗಣಂ ಮನಸಾನುಧಾವೇತ್ತಥಾಪ್ಯನ್ತರ್ಗುಣಾಮೇವ ದೇವತಾಂ ಭಜತ ಇತಿ ತತ್ರಾಪಿ ಸಗುಣೈವ ದೇವತಾ ಪ್ರಾಪ್ಯತ (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತಿ। ಸಚ್ಚಿತ್ತ:-ಸದ್ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಠ: । ನ ನಿರ್ಭುಗ್ನದೈವತಂ ಗುಣಗಣಂ ಮನಸಾನುಧಾವೇತ, ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ-ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಂ ದೈವತಾದ್ವಿಭಕ್ತಂ ಯದ್ಯಪಿ ದಹರವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಠ ಇವ ಸಚ್ಚಿತೋ ನ ಸ್ಮರೇತ್, ತಥಾಪಿ ಅನ್ತರ್ಗುಣಾಮೇವ ದೇವತಾಂ ಭಜತೇ ದೇವತಾಸ್ವರೂಪಾನುಬನ್ಧಿತ್ವಾತ್ಸಕಲಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಸ್ಯ ಕೇನಚಿದ್ಪರದೇವತಾ-ಸಾಧಾರಣೇನ ನಿಖಿಲಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವಾದಿನಾ ಗುಣೇನೋಪಾಸ್ಯಮಾನಾಪಿ ದೇವತಾ ವಸ್ತುತ: ಸ್ವರೂಪಾನುಬನ್ಧಿ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣವಿಶಿಷ್ಟೈವೋಪಾಸ್ಯತೇ । ಅತಸ್ಸಗುಣಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯಮಿತಿ ಸದ್ವಿದ್ಯಾದಹರವಿದ್ಯಯೋರ್ವಿಕಲ್ಪ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
……Continued
