శ్రీః
శ్రీయై నమః
శ్రీధరాయ నమః
భగవతే యామునమునయే నమః
శ్రీమతే రామానుజాయ నమః ||
శ్రీభాష్యకారాణాం పరమగురుణా శ్రీయామునాచార్యస్వామినా ప్రణీతమ్ ।
ఆగమప్రామాణ్యమ్ । (Part 1)
(శ్రీపఞ్చరాత్రతన్త్రప్రామాణ్యవ్యవస్థాపనపరమ్)
నమోనమో యామునాయ యామునాయ నమోనమః ।
నమోనమో యామునాయ యామునాయ నమోనమః ।
జగజ్జన్మస్థితిధ్వంసమహానన్దైకహేతవే ।
కరామలకవద్విశ్వం పశ్యతే విష్ణ్వే నమః ||
యేऽమీ కేచన మత్సరాత్సవయసో దుర్మానసారా నరాః ।
గమ్భీరాం గుణశాలినీమపి గిరం నిన్దన్తి నిన్దన్తు తే ||
సారాసారవిచారకౌశలదశాపారే పరేऽవస్థితాః ।
సన్తస్సన్త్యనసూయవోऽపి బహవః శంసన్తి యే మద్గిరమ్ ||
అభినివేశవశీకృతచేతసాం బహువిదామపి సమ్భవతి భ్రమః ।
తదిహ భాగవతం గతమత్సరా మతమిదం విమృశన్తు విపశ్చితః ||
ఇహ కేచిద్
యతస్తతోऽవగతకతిపయకుతర్కకల్కవిస్ఫూర్జ్జితవిజితమనసస్త్రయీమార్గస్
అంరక్షణవ్యాజేన నిజవిమర్శకౌశలాతిశయముపదర్శయన్తః
పరమపురుషవిరచితనిరతిశయనిశ్రేయసగోచరపఞ్చరాత్రతన్త్రప్రామా.
న్యే విప్రతిపద్యన్తే ।
వదన్తి చ ।
ద్వేధా ఖలు ప్రమాణత్వం వచసామవసీయతే ।
ఏకమ్మానాన్తరాపేక్షమనపేక్షమథేతరత్ ||
తత్రాపి ।
న తావత్పురుషాధీనరచనం వచనం క్వచిత్ ।
ఆసీదతి ప్రమాణత్వమనపేక్షత్వలక్షణమ్ ||
పౌరుషేయం హి వచః
ప్రమాణాన్తరప్రతిపన్నవస్తూపస్థాపనాయోపాదీయమానం
వక్తుస్తదర్థసిద్ధిమనురుధ్యమానమేవ ప్రమాణభావమనుభవతి ।
న చ
పఞ్చరాత్రతన్త్రప్రతిపాద్యమానవిలక్షణదీక్షాపూర్వకభగవదార
అధ-నాభిలషితస్వర్గాపవర్గాదిసాధ్యసాధనసంబన్ధం
ప్రత్యక్షాదీన్యావేదయితుం క్షమన్తే । న హి ప్రత్యక్షేణ
దీక్షారాధనాదీని నిరీక్షమాణాస్తేషాం నిశ్రేయససాధనతాం
ప్రతిపద్యామహే ।
న చార్వాచీనాః
కేచిదతిమానుషశక్తయోऽమీషమభిలషితసాధనతామధ్యక్షితవన్త
ఇతి ప్రమాణమస్తి, యతస్తేషామపి చక్షురాదీన్ద్రియం
దృశ్యమానమిన్ద్రియస్వభావం నాతిక్రమితుముత్సహతే ।
నను చ ।
ప్రకృష్యమాణం ప్రత్యక్షం దృష్టమాశ్రయభేదతః ।
అతస్తదాశ్రయే క్వాపి ధ్రువం పరినితిష్ఠతి ||
సర్వం హి సాతిశయం నిరతిశయదశామనుభవద్ దృష్టం
వియతీవ పరిమాణం, సాతిశయం చ కాకోలూకగృధ్రాదిషు
ప్రత్యక్షమీక్షితమితి తదపి తథా భవితుమర్హతి । ఇయం చ జ్ఞానస్య
పరా కాష్ఠా యా సర్వగోచరతా, అధికవిషయతయైవ హి జగతి జానాని
పరస్పరమతిశేరతే ।
ఇత్థమైశ్వర్యవైరాగ్యసామర్థ్యాదిగుణా అపి ।
నిరస్తాతిశయాః పుంసి క్వచిత్సన్తీతి సూరయః ||
అతో
యస్యైతదఖిలభువనావలమ్బిభావభేదసాక్షాత్కారిప్రత్యక్షం స
తత్సమీక్షితదీక్షారాధనాదిధర్మభావో భగవానేవం వ్యాచష్టేతి
కిమనుపపన్నమితి ।
తన్న ప్రత్యక్షవిజ్ఞానప్రకర్షః కల్పితోऽపి వః ।
స్వగోచరమతిక్రమ్య నాన్యదాస్కన్దితుం క్షమః ||
తథా హి ।
రూపరూపితదేకార్థసమవాయిషు చాక్షుషః ।
ప్రకర్షో భవితుం యుక్తో దృశ్యమానప్రకర్షవత్ ||
ఏవమ్, ।
ఇన్ద్రియాన్తరవిజ్ఞానం విశ్వం గోచరయేన్న తు ।
కథం ప్రత్యక్షవిజ్ఞానం విశ్వం బోధయితుం క్షమమ్ ||
నను తత్క్ఌప్తసామర్థ్యం విద్యమానోపలమ్భనే ।
అసతి హి స్వభావానుబన్ధిని విద్యమానోపలమ్భనత్వే
ప్రత్యక్షతైవ పరావర్తతే, న హ్యజాతమతివృత్తం
వాऽగమయదనుమానాది ప్రత్యక్షపక్షనిక్షేపం, తేన
అశేషవిషయితాలక్షణప్రత్యక్షప్రకర్షః
స్వభావనియమనిర్మూలితోదయ ఇతి న హృదయమధిరోహతి । ఇదమపి
సాతిశయేన నిరతిశయమనుమిమానః పృష్టో వ్యాచష్టాం సాతిశయ ఏవ
కిన్ను తాం దశామనుభవతి యతః పరం న సంభవతి
మహిమేత్యభినివిశసే బాల ఇవ స్థవిరభావమ్ ।
అథైకస్మిన్ సాతిశయే కేనాప్యన్యేన నిరతిశయేన భవితవ్యమితి
ఆహోస్విత్సమానజాతీయేనాన్యేన నిరతిశయదశామధిరూఢేన
భవితవ్యతి ।
న తావదగ్రిమః కల్పః కల్పతేऽనుపలమ్భతః ।
న హి దృష్టం శరావాది వ్యోమేవ ప్రాప్తవైభవమ్ ||
యది చ తదేవ సాతిశయమసంభావనీయపరప్రకర్షం
పరినితిష్ఠేత్, హన్తః ? తర్హ్యేకైకేన ఘటమణికాదినా
బ్రహ్మాణ్డోదరవివరమాపూరితమితి
తత్ప్రతిహతతయేతరభావభఙ్గప్రసఙ్గ
వ్యోమ్నైవ లబ్ధసాధ్యత్త్వాన్మధ్యమః సిద్ధసాధనః ।
కల్పాన్తరేऽపి దుర్వారం ప్రాగుదీరితదూషణమ్ ||
విభుస్తమ్భాన్తఖ్యాప్తస్తమ్భస్సాతిశయో న హి ।
దృష్టపూర్వస్తథాऽన్యోవ్యాఘాతః స్థిత ఏవ సః ||
యదపి వియతి పరిమాణమిహ నిదర్శితం తదపి విమర్శనీయమేవ
పరిమాణం హి నామ దేశావచ్ఛేదః ఇయత్తా పరితోభావవేష్టనమితి
యావత్ ।
న చ నభసి తదస్తీతి కథమివ తదిహ నిదర్శనతయా నిర్దిశ్యతే ।
యది చ నభసి తదనుమన్వీత తదపి తర్హి
సమ్భావ్యమానపరప్రకర్షమితి పునరపి సాధ్యవికలతా ।
న చ అతిశయితేన ప్రత్త్యక్షేణ దీక్షారాధనాదయో ధర్మతయా
అవబోధితా ఇత్యపి ప్రమాణమస్తి తస్మాదస్మదాదిషు
అనాలోచితపరచేతనాతిరేకపరికల్పనాऽల్పీయసీతి
నాభిప్రేతసాధ్యసాధనసమ్బన్ధే ప్రత్యక్షం ప్రమాణం, నతరాం
తన్మూలతయా పఞ్చరాత్రస్మృతిః ప్రమాణమ్ ।
న చ కరణపథదూరవర్తిని ప్రస్తుతవస్తున్యవినాభావా-
ధారణాధీనోదయమనుమానముత్పత్తుమలం, న
హ్యష్టచరవహ్వయస్తదవినాభావితయా ధూమమనుసందధతి ।
న చాగమస్సాత్వతసమయసిద్ధక్రియాకలాపకర్తవ్యతోపస్థాపన-
పరః పరిదృశ్యతే, యేన తన్మూలతయా పఞ్చరాత్రస్మృతాః ప్రమాణం
స్యుః, న చాదృశ్యమానోऽప్యనుమానగోచరః, యథైవ హి
తన్త్రప్రసిద్ధదీక్షారాధనతత్ఫలాభిమతస్వర్గాదిసాధ్యసాధన-
భావో నానుమానగోచరః సమ్బన్ధావధారణవిరహాత్, ఏవం
తన్మూలాగమోऽపి తత ఏవ నాను మాతుం శక్యః ।
న చాగమేనాపి ప్రస్తుతస్మరణమూలభూతాగమావగమః
సమ్భవతి స హి ద్వేధా పౌరుషేయాపౌరుషేయభేదాత్ ।
న తావత్పౌరుషేయేణ వచసా తస్య సమ్భవాః ।
విప్రలబ్ధుమపి బ్రూయుర్మృషైవ పురుషాః యతః ||
అద్యత్వేऽపి హి దృశ్యన్తే కేచిదాగమికచ్ఛలాత్ ।
అనాగమికమేవార్థం వ్యాచక్షాణా విచక్షణాః ||
తదిహ పఞ్చరాత్రగ్రన్థప్రబన్ద్ధృణామపి
తన్మూలభూతాగమావగమపురఃసరీ కిం స్వనిబన్ధనానాం
వేదమూలత్త్వప్రతిజ్ఞా, కిం వా యథారుచి రచయతాం ప్రరోచనాయ
తథా వచనమితి శఙ్కామహే ।
తావతా చ ప్రమాణత్వం వ్యాహన్యేత సమీహితమ్ ।
న హి నిత్యాగమః కశ్చిదస్తి తాదృశగోచరః ||
న చోపమానాత్తన్మూలశ్రుతిసిద్ధిరసమ్భవాత్ ।
కథం హ్యదృష్టపూర్వా సా సదృశజ్ఞానగోచరా ||
న చార్థాపత్తితస్తన్మూలశ్రుతిసిద్ధిః, అనుపపత్త్యభావాత్,
స్మరణన్యథాऽనుపపత్త్యా హి తత్కల్పనా ప్రాదుర్భవతి । సమరన్తి హి
పఞ్చరాత్రప్రణేతారః-దీక్షారాధనాది ధర్మతయాऽష్టకాదీనివ
మన్వాదయః ।
న చాననుభూతే వస్తుని స్మరణశక్తిరావిర్భవతి,
అనుభవశ్చేన్ద్రియలిఙ్గశబ్దసదృశానుపపద్యమానార్థపూర్వకః,
ఈదృశవిషయేऽనుభవః ప్రమాణాన్తరేభ్యోऽనావిర్భవ/శ్చోదనామేవ
మూలముపకల్పయతీతి సిధ్యేదప్యయం మనోరర్థః యది హి
యథార్థత్వనియమోऽనుభవానాం ప్రామాణికః స్యాత్, యదా
పునారాగద్వేషాభినివేశాదివశోకృతాన్తఃకరణానామయథార్థాను-
భవభావితా భావనాః స్వానురూపాః స్మృతీరారచయన్తి కథమివ
తదా స్మరణానుపపత్తితః ప్రమాణభూతా శ్రుతిరుపకల్ప్యేత
అన్యథాऽపి స్మరణోపపత్తేః, మన్వాదిస్మరణేష్విదానీం కా వార్తా ।
నను తత్రాపి ప్రాగుక్తా యుక్తయః పరాక్రమన్తే న హ్యష్టకాం
దృష్టవతామిష్టసాధనమితి మతిరావిరస్తి ।
న చానుమానం, సబన్ధాదర్శనాత్, న చ శబ్దః,
తదనుపలమ్భాత్, న చానుపలబ్ధోऽనుమాతుం శక్యః,
సంబన్ధాదర్శనాదేవ, న చోపమేయః, సదృశానిరూపణాత్, న చ
కల్పయితుం శక్యః, అనన్తరోక్తత్వాత్ స్మృత్యన్యథోపపత్తేః ।
వేదసంయోగిపురుషస్మరణానుపపత్తితః ।
కల్ప్యతే చేచ్ శ్రుతిస్తత్ర తతోऽన్యత్రాపి కల్ప్యతామ్ ||
యతోనారదశాణ్డిల్యప్రముఖాః పరమర్షయః ।
స్మర్యన్తే పఞ్చరాత్రేऽపి సంప్రదాయప్రవర్తకాః ||
తతశ్చ ।
తుల్యాక్షేపసమాధానే పఞ్చరాత్రమనుస్మృతీ ।
ప్రమాణమప్రమాణం వా స్యాతాం భేదో న యుక్తిమాన్ ||
త్యజ్యతాం వా ప్రమాణత్వం మన్వాదిస్మృతిగోచరమ్ ।
విశేషః పఞ్చరాత్రస్య వక్తవ్యో వా స ఉచ్యతే ||
అపి వా కర్తృసామాన్యాత్ ప్రమాణమితి సూత్రయన్ ।
సూత్రకారః స్ఫుటీచక్రే వైలక్షణణ్యం వివక్షితమ్ ||
తథా హి
థ్రుతివిహితానామగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసజ్యోతిష్టోమాదికర్మణాం
స్మృతివిహితానామష్టకాచమన సంధ్యోపాసనాదికర్మణాం చ
పిత్రాద్యుపదిష్టత్వాత్ పరమహితబుద్ధ్యా త్రైవిద్యవృద్ధానాం
నిర్విశేషమనుష్ఠానం దృష్టం, తేన
తాదృశశిష్టత్రైవర్ణికపరిగ్రహద్రఢిమ్నా
స్పష్టదృష్టాష్టకాదికర్తవ్యతాప్రతీతిః స్వోపపాదనపటీయసీం
శ్రుతిమేవ భూలభూతామవలమ్బతే ।
న చైవమాచమనోపనయనాదీనివ
శ్రుతివిహితాగ్నిహోత్రాదిపదార్థానుష్ఠాయినస్తాన్త్రికాచారానుపచరతః
పశ్యామః ।
ప్రత్యుతైనాన్ విగర్హన్తే కుర్వాణాన్ వేదవాదినః ।
తస్మాద్ యత్కర్తృసామాన్యాత్ ప్రామాణ్యం స్మృతిషూదితమ్ ||
నైవ తత్పఞ్చరాత్రాది బాహ్యస్మరణమర్హతి ।
న హి త్రైవర్ణికాః శిష్టాస్తదుక్తార్థానుపాసతే ||
నను తత్రాపి శ్రుతిస్మృతిప్రాప్తశిఖాయజ్ఞోపవీతాదిధారయద్భిర్-
భాగవతబ్రాహ్మణరైహరహరనుష్ఠీయమానార్థత్వేన
చోదనామూలత్త్వే సంభావ్య మానే కథమివ
ప్రామాణ్యప్రత్యనీకభూతా భ్రమవిప్రలమ్భాదయః
స్మరణకారణతయా కల్ప్యన్తే ।
ఉచ్యతే ।
హన్తైవంవాదినా సాధు ప్రామాణ్యముపపాదితమ్ ।
యత్ త్రైవర్ణికవిద్విష్టాశ్శిష్టౌ భాగవతా ఇతి ||
నను తే కథమశిష్టా యే త్రైవర్ణికాగ్రగణ్యా బ్రాహ్మణాః
తన్న తేషాం త్రైవర్ణికత్వమేవ నాస్తి దూరే బ్రాహ్మణభావః, న
హీన్ద్రియసంప్రయోగసమనన్తరం కేషుచిదేవ దేహవిశేషేషు
అనువర్తమానమన్యతో వ్యావర్తమానం నరత్వాతిరేకిణం
బ్రాహ్మణ్యం నామ జాతివిశేషమపరోక్షయామః,
శిఖాయజ్ఞోపవీతాదయస్తు బ్రాహ్మణదీనాం విధీయమానా న
తద్భావమాపాదయితుం క్షమన్తే, నాప్యవగమయన్తి,
దుష్టశూద్రాదిషు వ్యభిచారదర్శనాత్,
అతోనిర్వివాదసిద్ధవృద్ధవ్యవహార ఏవాత్రావగమనిదానమ్ ।
న చ భాగవతేషు బ్రాహ్మణపదమవిశఙ్కం లౌకికాః
ప్రయుఞ్జతే । భవతి చ భేదేన వ్యపదేశః ఇతో బ్రాహ్మణా ఇతో
భాగవతా ఇతి । స్యాదేతద్ బ్రాహ్మణేష్వేవ కుతశ్చిద్ గుణయోగాత్
సాత్వతభాగవతాదివ్యపదేశః యథా తేష్వేవ పరిబ్రాజకాదిశబ్దా ఇతి
తన్న ।
రూఢ్యా సాత్త్వతశబ్దేన కేచిత్ కుత్సితయోనయః ।
ఉచ్యన్తే తేషు సత్స్వేష శబ్దో నాన్యత్ర వర్తతే ||
రూఢిశక్తిప్రతిద్వన్ద్వియోగశక్తిపరిగ్రహః ।
అయుక్త ఇతి యుక్తిజ్ఞా రథకారపదే తథా ।
అపరథా కథమివ
రథకారశబ్దోऽధ్యయనసిద్ధబుద్ధ్యఙ్గత్వభఙ్గేనాపి యౌగికీం
వృత్తిమపహాయ జాతివిశేషమభినివిశతే । సన్తి చ సాత్వతా నామ
ఉపనయనాదిసంస్కారహీనా వైశవ్రాత్యాన్వయినోऽవరజన్మానః కేచిద్
యథాऽహ మనుః ।
వైశ్యాత్తు జాయతే వ్రాత్యాత్ సుధన్వాచార్య ఏవ చ ।
భారుషశ్చ నిజఙ్ఘశ్చ మైత్రసాత్వత ఏవ చ ||
ఇతి,
భాగవతశబ్దశ్చ సాత్వతేషు వర్తతే ఇతి నాత్ర కశ్చిద్ వివాదః ||
స్మరన్తి చ ।
పఞ్చమః సాత్వతో నామ విష్ణోరాయతనాని సః ।
పూజయేదాజ్ఞయా రాజ్ఞాం స తు భాగవతః స్మృతః || ఇతి
తథాచోదీరితవ్రాత్యప్రసూతివృత్త్యుపాయతయేదమేవ స్మరన్తి యదమీ
హ ప్రత్యక్షమేవ వృత్త్యర్థమనుతిష్ఠన్తో దృశ్యన్తే తథా చోశనా
సర్వేషాం కృషి శస్త్రోపజీవనమ్ ఆచార్యసాత్త్వతయోర్దేవపూజనమ్ ఇతి,
తథా బ్రాహ్మే పురాణో విష్ణోరాయతనాని స పూజయేదాజ్ఞయా రాజ్ఞామ్
। ఇతి, తథాऽన్యత్రాపి సాత్వతానాం చ దేవాయతనశోధనం
నైవేద్యశోధనం ప్రతిమాసంరక్షణమ్ ఇతి, తథా
చేదృశసందేహవ్యుదాసాయ మనోర్వచః ।
ప్రచ్ఛన్నా వా ప్రకాశా వా వేదితవ్యాః స్వకర్మభిః ।
ఇతి ।
అపి చాచారతస్తేషామబ్రాహ్మణ్యం ప్రతీయతే ।
వృత్తితో దేవతాపూజా దీక్షానైవేద్యభక్షణమ్ ||
గర్భాధానాదిదాహాన్తసంస్కారాన్తరసేవనమ్ ।
శ్రౌతక్రియాऽననుష్ఠానం ద్విజైస్సమ్బన్ధవర్జనమ్ ||
ఇత్యాదిభిరనాచారైరబ్రాహ్మణ్యం సునిర్ణయమ్ ।
స్మరన్తి హి వృత్తితో దేవపూజాయా
బ్రహ్మకర్మస్వనధికారహేతుత్వం యథా ।
యేషాం వంశక్రమాదేవ దేవార్చావృత్తితో భవేత్ ।
తేషామధ్యయనే యజ్ఞే యాజనే నాస్తి యోగ్యతా || ఇతి ।
తథా చ పరమసంహితాయాం
తేషామేవ వచః ।
ఆపద్యపి చ కష్టాయాం భీతో వా దుర్గతోऽపి వా ।
పూజయేన్నైవ వృత్త్యర్థం దేవదేవం కదాచన || ఇతి ।
యదపి సమస్తవిశిష్టవిగర్హితనిర్మాల్యధారణనైవేద్య-
భక్షణాద్యనుష్ఠానం తదపి తేషామబ్రాహ్మణ్యమేవాభిద్యోతయతి
ఇతి ।
అపి చ యదవలోకనాదావపి
విశిష్టాశ్చాన్ద్రాయణాదిప్రాయశ్చిత్తాని విదధతి కథం తత్పరిగ్రహః
శ్రుతిమూలత్వమవగయతీతి సంభావయామః । స్మరన్తి హి
దేవలకావలోకనే ప్రాయశ్చిత్తం దేవలకాశ్చామీ దేవకోశోప జీవిత్వాద్
వృత్త్యర్థం దేవపూజనాత్ । తథా చ దేవలః ।
దేవకోశోపజీవీ యస్స దేవలక ఉచ్యతే । ఇతి,
తథా, వృత్త్యర్థం పూజయేద్దేవం త్రీణి వర్ణాణి యో ద్విజః ।
స వై దేవలకో నామ సర్వకర్మసు గర్హితః ||
ఇతి ।
అమీ పునర్వంశానుపరమ్పరయా వృత్త్యర్థమేవ
దేవమారాధయన్తో దృశ్యన్తే, అతో
దేవలకత్త్వమకామేనాప్యభ్యనుజ్ఞాతవ్యం తథా చ ।
విడ్వరాహం చ షణ్డం చ యూపం దేవలకం శవమ్ ।
భుఞ్జానో నేక్షయేద్విప్రో దృష్ట్వా చాన్ద్రాయణం చరేత్ ||
ఇతి ప్రాయశ్చిత్తం స్మరన్తి, తథా చ
విషదతరమమీషామేవోపబ్రాహ్మణ్యం వర్ణయత్యత్రిః । అవాలుకా
దేవలకాః కల్పదేవలకా గణభోగదేవలకా భాగవతవృత్తిరితి
చతుర్థః ఏతే ఉపబ్రాహ్మణా ఇతి, తథా చ భగవాన్ వ్యాసః ।
ఆహ్వాయకా దేవలకా నక్షత్రగ్రామయాజకాః ।
ఏతే బ్రాహ్మణచణ్డాలా మహాపథికపఞ్చమాః ||
ఇతి, ఏవం జాత్యా కర్మణా చ
త్రయీమార్గాదపభ్రష్టభాగవతజనపరిగ్రహ్వ ఏవ
పఞ్చరాత్రశాస్త్రప్రామాణ్యప్రతిక్షేపాయ పర్యాప్తో హేతుః, తథా హి ।
వివాదాధ్యాసితం తన్త్రం న మానం పుణ్యపాపయోః ।
త్రయీవాహ్యైర్గృహీతత్వాచ్ చైత్యవన్దనవాక్యవత్ ||
అపి చ తేషాం త్రయీమార్గత్యాగపురస్సరః సర్వధర్మోపదేశ ఇతి
స్వవాక్యాన్యేవ ఉపఖ్యాపయన్తి చతుర్షు వేదేషు పరం శ్రేయోऽలబ్ధ్వా
శాణ్డిల్య ఇదం శాస్త్రమధీతవాత్ ఇత్యాదీన్ తదిహ కథం
చతుర్ణామపి వేదానాం నిశ్రేయససాధనావబోధకత్వవ్యుదాసేన
ఆరభమాణః తత్ప్రసాదావగతమర్థం పుమర్థతయా
కథయతీత్యుత్ప్రేక్ష్యేత ।
మన్వాదయో హి వివక్షితసకలసమీహితసాధనావబోధకమాగ-
మైకమూలమభిదధానా దృశ్యన్తే ।
వేదోऽఖిలో ధర్మమూలం స్మృతిశీలే చ తద్విదామ్ ।
శ్రుతిస్మృతివిహితో ధర్మః । స సర్వోऽభిహితోవేదే సర్వజ్ఞానమయో
హి సః । ఇతి చ ।
యదపరమ్ ఉపనయనాదిసంస్కృతానామధికృతానాం చ
అగ్నిహోత్రాదిసమస్తవైదికకర్మసు పునరపి
భగవదారాధనాధికారసిద్ధయే దీక్షాలక్షణసంస్కారవర్ణనం
తదవైదికతామేవానుకారయతి, వైదికత్వే హి
తైరేవసంస్కారైర్భగవదారాధనాదావప్యధిక్రియేరన్ ।
యదపి ధర్మప్రమాణతయా సమస్తాస్తికజనపరిగృహీతేషు
చతుర్దశవిద్యాస్థానేష్వపరిగణనం తదప్యవైద్కత్త్వే లిఙ్గమ్
అన్యథా హీదమపి తదన్యతమత్వేన స్మర్యేత । న చ స్మర్యతే, తదవసీయతే
అవైదికమేవేదం పఞ్చరాత్రస్మరణమితి । అత ఏవ చ భగవతా
బాదరాయణేన
త్రయీమార్గప్రత్యనీకభూతకణభుగక్షచరణసుగతమతాదిబాహ్యసమ్
అయనిరాసావసరేऽస్య తన్త్రస్య నిరాసః । ఉత్పత్త్యసంభవాత్ ఇతి ।
త్రయీవిదామిత్థమసఙ్గ్రహేణ తథా త్రయీబాహ్యపరిగ్రహేణ ।
అనన్తరోక్తైరపి హేతుభిస్తన్న మానవాదిస్మరణైస్సమానమ్ ||
ఏవం సతి యాన్యపి లోకం వ్యామోహయితుం
విద్వేషణోచ్చాటనవశీకరణాదిక్షుద్రవిద్యాప్రాయమేవ
బహులముపదిశద్భిర్భగవదారాధనాదికతిపయవైదికకర్మాణి
పాఞ్చరాత్రికైర్నిర్దిశ్యన్తే తాన్యనుపయోగ్యాన్యవిస్రమ్భణీయాని చ
శ్వదృతినిక్షిప్తక్షీరవదితి మన్యామహే ।
అతో న వేదమూలత్త్వం పఞ్చరాత్రస్య యుజ్యతే ।
ప్రామాణ్యం ప్రతిపద్యేత యేన మన్వాదిశాస్త్రవత్ ||
అత్ర కశ్చిదాహ కామం కక్ష్యాన్తరితప్రామాణ్యేషు
మన్వాదిస్మరణేషు కారణతయా వేదాః పరికల్ప్యన్తాం,
పఞ్చరాత్రస్మరణస్య తు కిం వేదేన తన్మూలతయాऽవలమ్బితేన
వేదానామపి యదనుభవనిబన్ధనం ప్రామాణ్యం తదనుభవ ఏవ హి
పఞ్చరాత్రస్మరణస్య నిదానం, న ఖలు
తుల్యమూలయోరష్టకాచమనస్మరణయోర్మిథోమూలమూలిభావః ।
పరస్పరమపేక్షేతే తుల్యకక్ష్యే న హి స్మృతీ ।
పఞ్చరాత్రశ్రుతీ తద్వన్నాపేక్షతే పరస్పరమ్ ||
వేదమూలత్వహానేన పఞ్చరాత్రేऽవసీదతి ।
కుతస్తన్మూలతాహానాదాగమో నావసీదతి ||
ఆహ కిమేవం వేదా అపి పురుషానుభవాధీనప్రామాణ్యాః
పౌరుషేయా ఏవ కస్సంశయః, వాక్యత్వం హి
పరాధీనరచనత్వస్వభావముపలభ్యమానం
కథమపరథాऽవతిష్ఠేత వేదనామ్నో గ్రన్థస్యాయం మహిమా
యత్కేనచిద్ అసన్దృబ్ధోऽపి వాక్యత్వేనావతిష్ఠత ఇతి చేత్, హన్త తర్హి
పర్వతవర్తినో ధూమస్యాయం మహిమా
యజ్జ్బలనమన్తరేణానుచ్ఛిన్నసన్తానో గగనతలమధిరోహతీతి కిమితి న
స్యాత్ ।
నను కథమతిక్రాన్తమానాన్తరావతారే ధర్మే గ్రన్థః
సన్దృభ్యతే, మైవం యతస్సహజసంవేదనసాక్షాత్కృతధర్మాధర్మ
ఏవ భగవాన్ జగదనుకమ్పయా వేదనామానం గ్రన్థమారచయతీతి ।
కిమస్తి ధర్మాధర్మగోచరమపి ప్రత్యక్షం, బాఢం
కథమన్యథా తనుభువనాదికార్యముపజనయతి, స హి తత్ర కర్తా భవతి
యో యస్యోపాదానముపకరణఞ్చ సాక్షాత్కర్తుం ప్రభవతి
ధర్మాధర్మౌ చ జగదుపకరణమితి మీమాంసకానామపి
సమ్మతమేవ । అతస్తత్సాక్షాత్కారీ కోऽప్యాశ్రయణీయః స చ
వేదానాదౌ నిరమిమీతేతి । యస్తు బ్రూతే గిరిభువనాదయో భావా న
కార్యా ఇతి ప్రతిబ్రూయాదేనమ్ ।
వివాదగోచరా భావాః కార్యా విశ్వమ్భరాదయః ।
విచిత్రసన్నివేశత్వాన్నరేన్ద్రభవనాదిబత్ ।
తథా సావయవత్వేన వినాశోऽప్యవసీయతే ||
వినశ్యన్తి చ యే భావాస్తే తత్సాధనవేదినా ।
వినాశ్యన్తే యథా తజ్జ్ఞైరస్మాభిః కరకాదయః ||
యే పునరపరిదృష్టబుద్ధిమదధిష్ఠానతరుపతనాదిశకలితా
భావాః తేऽపి విమత్యాక్రాన్తా ఇతి నానైకాన్తికత్వమావహన్తి । కిం చ ।
మహత్తయా సనాథేన స్పన్దమానత్వహేతునా ।
ఉత్పత్తిభఙ్గౌ భావానామనుమాతుమిహోచితౌ ||
తదేవముదీరితన్యాయప్రసిద్ధే విశ్వమ్భరాదికార్యత్వే సిధ్యత్యేవ
భగవతస్తదుపకరణధర్మాధర్మసాక్షాత్కారిత్వమ్ । తథా హి ।
వివాదాధ్యాసితా భావా యేऽమీ భూభూధరాదయః ।
తే యథోక్తావబోధేన కర్త్రా కేనాపి నిర్మితాః ||
ఉత్పత్తినాశభాగిత్వాద్యదుత్పత్తివినాశవద్ ।
దృష్టన్తత్తాదృశా కర్త్రా నిర్మితన్తద్యథా గృహమ్ ||
న చ వాచ్యం కర్మణామేవ స్వానుష్ఠాతృ పురుషసమీహితాని
సంపాదయతామన్తరా నాన్తరీయకం తనుభువనాదికార్యనిర్మాణమితి
యతశ్చేతనానధిష్ఠితాని తాని న కార్యాణి జనయితుముత్సహన్తే
అచేతనత్వాద్ వాసీవత్, న హి చేతనేన తక్ష్ణాऽనధిష్ఠితా వాసీ
స్వయమేవ యూపాదీన్యాపాదయితుమలమ్ ।
న చా పూర్వాణ్యధిష్ఠాయ వయం నిర్మాతుమీశ్వరాః ।
న హి కర్మోదయాత్ పూర్వం సాక్షాత్కర్తుం క్షమామహే ||
ఉక్తం హి ఉపాదానోపకరణసాక్షాత్కారిణ ఏవ తత్ర తత్ర
కర్తృత్వమితి ।
న చ కర్మజన్యాపూర్వసాక్షాత్కారక్షమః క్షేత్రజ్ఞః కశ్చిత్
ప్రజ్ఞాయతే ప్రతిజ్ఞాయతే వా, అతః
క్షేత్రజ్ఞతదుపభోగతత్సాధనధర్మాధర్మాదినిఖిలలోకావలోకనచ
తురః కోऽపి నిరతిశయశక్తివైచిత్ర్యః పురుషోభ్యుపగన్తవ్యః తస్య
చాప్రతిఘజ్ఞానత్వాదయస్సహజాః ।
యథాऽహుః ।
జ్ఞానమప్రతిఘం తస్య వైరాగ్యఞ్చ జగత్పతేః ।
ఐశ్వర్యఞ్చైవ ధర్మశ్చ సహసిద్ధం చతుష్టయమ్ ||
ఇతి, ఇమమేవార్థం మన్త్రార్థవాదేతిహాసపురాణవాదా
ఉపోద్వలయన్తిద్యావాపృథివీ జనయన్ దేవ ఏకః । ప్రజాపతిర్వేదానసృజత ।
ఇత్యేబమాదయః ।
స చాయ (ప్రలయకాలే)మాదికాలే భగవాన్
ప్రలీననిఖిలకరణకలేవరాదిభోగోపకరణచేతనేత (యథా హి
జడాస్తథైవ చేతనా అపి కరణకలేవరవికలా
భోగభాజోనాభూవన్నితి తే చేతనేతరాయమాణా ఇత్యుచ్యన్తే
।)రాయమాణజీవజాలావలోకనజనితమహానుగ్రహః సకలమపి
జగదుపజనయ్య
తదభిలషితసమస్తసాంసారికసమ్పత్ప్రాప్త్యుపాయప్రకాశానబహులా.
మ్ త్రయీమేకతో నిర్మాయ పునరపి వివిధదురితపరమ్పరాకీర్ణభవార్ణ-
వనిమగ్ననుద్విగ్నానుద్విగ్నావలికయన్ పరమకరుణతయా తప్తమానసః
పరమనిశ్రేయససాధనస్వారాధానావబోధసాధనీభూతాః
పఞ్చరాత్రసంహితాః సనత్కుమార-నారదాదిభ్యోऽభ్యవోచదితి
త్రయీసమానస్వతన్త్రానుభవమూలాని తన్త్రాణి కథమివ
యాదృశతాదృశమన్వాదిస్మరణగోష్ఠీమధితిష్ఠన్తి ।
స్యాదేవం యది వేదానాం నిర్మాతాऽపి ప్రమాణతః ।
కుతశ్చిదుపలభ్యేత న చాసావుపలభ్యతే ||
న చ వాక్యత్వలిఙ్గేన వేదకారోऽనుమీయతే ।
అభిప్రేతవిశేషాణాం విపర్యాసప్రసఙ్గతః ।
వాక్యం హి యత్ పరాధీనరచనం సంప్రదృశ్యతే ||
శరీరిణైవ తత్సర్వముచ్యమానం విలోక్యతే ।
పుణ్యపాపనిమిత్తఞ్చ శరీరం సర్వదేహినామ్ ||
ఏవం పుణ్యేతరాధీనసుఖదుఃఖస్య దేహినః ।
అనీశ్వరస్య నిర్మాణం వాక్యత్వమనుమాపయేత్ ||
అపి చైవం ప్రమాణత్వం వేదానామపి దుర్లభమ్ ।
న హి మానాన్తరాపూర్వే ధర్మే తస్యాస్తి సంభవః ||
నను కథం మానాన్తరాపూర్వో ధర్మః, ఉక్తం హి సాక్షాత్కరోతి
ధర్మాధర్మౌ కథమన్యథా తదుపకరణం జగజ్జనయతి ఇతి,
సత్యముక్తం కోऽపి నిర్మాతా తద్ విశ్వస్య జగతో న హి ।
విద్యతే కోऽపి నిర్మాతా యేనైవమపి కల్ప్యతే ||
విచిత్రసన్నివేశత్వయుక్త్యా యదపి సాధితమ్ ।
తత్రోచ్యతే త్రిధా భావా లౌకికైః పరిలోకితాః ||
ప్రత్యక్షదృష్టకర్తారః కేచిదేతే ఘటాదయః ।
అవిద్యమాననిర్మాణాస్తథాऽన్యే గగనాదయః ||
సన్దిహ్యమాననిర్మాణాః కేచిద్ విశ్వమ్భరాదయః ।
తత్ర ప్రథమసన్దర్శితరాశిద్వయేऽనవకాశ
ఏవేశ్వరవ్యాపారః । అద్యవదేవ విశ్వమ్భరాదయః
క్రమప్రాప్తాగన్తుకోపచయాపచయయోర్న యుగపదుదయవిలయభాగినః
ఈదృశోత్పత్తిభఙ్గౌ మీమాంసకానామపి సమ్మతావేవేతి
సిద్ధసాధనత్వమ్ ।
బుద్ధిమత్కర్తృతా యాऽపి ప్రయాసేన సమర్థితా ।
సాధ్యతే సాऽపి సిద్ధైవ బుద్ధిమన్తో హి చేతనాః ||
యాగాదిభిః స్వభోగాయ తత్తదుత్పాదయన్తి నః ||
యుక్తఞ్చోభయసిద్ధానాం తత్రాధిష్ఠానకల్పనమ్ ।
వయఞ్చ యాగదానాది సాక్షాత్కర్తుం క్షమా యతః ||
కర్మణః శక్తిరూపం యదపూర్వాదిపదాస్పదమ్ ।
మాభూత్ ప్రత్యక్షతా తస్య కిన్తేనాధ్యక్షితేన నః ||
న ఖలు కులాలాదయః కుమ్భాదికార్యమారిప్సమానాః
తదుపాదానోపకరణభూతమృద్దణ్డచక్రాదికార్యోత్పాదనశక్తిం
సాక్షాత్కృత్య తత్తదారభన్తే ।
యది పరం శక్తిమవిదుషామభిలషితసాధనాయ
తదుపాదానాదివ్యవహారోऽనుపపన్నః ఇహ తు నిత్త్యాగమజన్మనా
ప్రత్యయేన సంప్రత్యాకలితయాగాదితత్తదుత్పాదనపాటవాః
పురుషాస్తైరేవ విశ్వమ్భరాదిభావానావిర్భావయన్తి,
తథా చ ।
ప్రత్యక్షప్రకృతికరణః కర్మకరణప్రవీణో ।
నైవాన్యః క్షమ ఇతి చ నాస్త్యత్ర నియమః ||
అపశ్యన్నేవాయం ప్రకృతికరణే స్వాత్మమనసి ।
నను జ్ఞానే కర్తా భవతి పురుషస్తత్కథమివ ||
వినాశీదం విశ్వం జగదవయవిత్వాదితి చ యత్ ।
బలీయః ప్రత్యక్షప్రతిహతముఖత్వేన తదసత్ ||
స ఏవాయమ్మేరుర్దివసకరబిమ్బఞ్చ తదిదమ్ ।
ధరిత్రీ సైవేతి స్ఫుటమిహ యతోధీరుదయతే ||
శక్నోతి హి ప్రత్యభిజ్ఞైవ
సమస్తకాలసమ్బన్ధమేషామవగమయితుం, సన్తి హి
పూర్వాపరకాలయోరషి తాదృశాః పురుషాః ప్రాదుఃషన్తి
యేషామీదృశప్రత్త్యయాః, ప్రయోగశ్చ భవతి ।
మహీశైలపతఙ్గాదిప్రత్యభిజ్ఞానవన్నరః ।
అతీతకాలః కాలత్వాదిదానీన్తనకాలవత్ ||
ఏవమనాగతేऽపి ప్రయోగో దర్శయితవ్యః ।
న చేదృశప్రయోగేణ ఘటాదేరపి నిత్త్యతా ।
ప్రసజ్యతే యతస్తత్ర ప్రత్యక్షౌ భఙ్గసమ్భవౌ ||
విరోధే సతి యేనాత్మా హేతునా నైవ లభ్యతే ।
న లభ్యతే విరోధేऽపి తేనాత్మేత్త్యస్త్యసమ్భవః ||
మహత్త్వే సతి స్పన్దమానత్వయుక్త్యా
జగజ్జన్మభఙ్గశ్చ యః ప్రత్యపాది ।
స చ ప్రత్యభిజ్ఞాబలధ్వస్తహేతుర్న
హృద్యత్వమద్య ప్రపద్యేత యుక్త్యా ||
అపి చ ధర్మివిశేషవిరుద్ధశ్చాయం హేతుః కార్యత్వాదితి
కార్యత్వం హి స్వభావదృష్టవిగ్రహవత్త్వానాప్తకామత్వానీ-
శ్వరత్వాసార్వజ్ఞ్యాదివ్యాప్తివిత్త్యుపయుక్తతరానేకవిశేషానుషక్తం
కథమివ తత్ప్రత్యనీకభూతాశరీరనిత్త్యతృప్తసర్త్రజ్ఞత్వాద్యభిమత-
విశేషాన్ సాధ్యధర్మిణ్యవగమయతి, స్వశరీరప్రేరణమపి
శరీరసమ్బన్ధాసమవాయికారణకప్రయత్నవతో నాన్యస్యేతి న
కథంచిదశరీరిణః కర్తృత్వసంభవః ||
అథైతద్దోషహానాయ దేహవానిత్యుపేయతే ।
స దేహో జన్మవాన్ మా వా జన్మవత్త్వేऽనవస్థితిః ||
నిత్యత్వేऽవయవిత్వఞ్చ స్యాదనైకకాన్తికన్తవ ।
యదప్యేతేऽవోచన్నధికరణసిద్ధాన్తబలతో-
విశేషాస్సిధ్యన్తీత్యయమపి చ పన్థా న ఘటతే ।
స హి న్యాయో జీవేదపి యది చ మానాన్తరకృతో ।
విరోధోऽస్యాదృష్టః పునరపి విరోధః స్ఫుటతరః ||
నను చ అవధృతావినాభావనియమమపి యది న
విశ్వమ్భరాదిబుద్ధిమన్నిమిత్తతామవగమయతి
ప్రత్యస్తిమితస్తర్హ్యనుమేయవ్యవహారః, అథావగమయతి,
అవగమయత్త్యేవాసావఖిలత్రైలోక్యనిర్మాణప్రవీణన్తమపి కర్తారం,
న బ్రూమో నావగమయతీతి కిన్తు యావన్తో విశేషాః
వ్యాప్తిగ్రహణసమయసంవిదితాః తానప్యవిశేషేణోపస్థాపయతీతి ।
న చ తావతాऽతిప్రసఙ్గః ప్రమాణాన్తరగోచరే హి లిఙ్గిని
లిఙ్గబలాదాపతతోవిపరీతవిశేషా/స్తత్ప్రమాణమేవ ప్రతిరుణద్ధి అత్ర
పునరతిపతితమానాన్తరకర్మభావే భగవతి సిషాధయిషితే
యావన్తోऽన్వయవ్యతిరేకావధారితావినాభావభాజో ధర్మాస్తాన-
ప్యవిశేషేణోపస్థాపయతీతి, తథా చ ప్రాఙ్గణనికటవర్తిదూర్వాఙ్-
కురాదిష్వనవసితపురుషవ్యాపారజన్మస్వనైకాన్తః,
తత్రాప్యతీన్ద్రియపురుషాధిష్ఠానకల్పనా కల్పనామాత్రమేవ ।
క్వ వా దేశే తిష్ఠన్నవర (తిష్ఠన్ననవరతతృప్త) తతృప్తిః కిమితి వా ।
కదా వా నిశ్శేషఞ్జనయతి తదేతాద్విమృశతు ||
క్వచిత్తిష్ఠన్నిష్టం కిమపి ఫలముద్దిశ్య కరణైః ।
కదాచిద్యత్కిఞ్చిజ్జనయతి కులాలాదిరఖిలః ||
కృతార్థత్వాత్క్రీడా న చ భవతి హేతుర్యది ఖలు ।
స్వభావస్వాతన్త్ర్యం ప్రకటితమహో సమ్ప్రతి విభోః ||
అభిప్రేతం కిఞ్చిద్యదయమసమీక్ష్యైవ కురుతే ।
జగజ్జన్మస్థేమప్రవిలయమహాయాసమవశః ||
అనుకమ్పాప్రయుక్తేన సృజ్యమానాశ్చ జన్తవః ।
సుఖినః కిన్న సృజ్యన్తే తత్కర్మాపేక్షయా యది ||
తతః స్వతన్త్రతాహానిః కిఞ్చ తైరేవ హేతుభిః ।
ఉపపన్నేऽపి వైచిత్ర్యే కిన్తత్కల్పనయాऽనయా ||
అతో నాస్తి తాదృశః పురుషః యస్సమస్తజగన్నిర్మాణక్షమః
సాక్షాత్కృతధర్మాధర్మో వేదానారచయతి ।
అపి చ యది వేదాః కేనచిదసృజ్యన్త తతస్తేనామీ విరచితా ఇతి తత్కర్తా
స్మర్యేత ।
న చ జీర్ణకూపాదవివాస్మరణం యుక్తం, యుజ్యతే హి తత్ర
ప్రయోజనాభావాత్ కర్త్తురస్మరణం, వేదే
త్వనేకద్రవ్యత్యాగాత్మకబహుతరాయాససాధ్యాని కర్మాణి
ప్రత్యయితతరనిర్మాతృస్మరణమన్తరేణ కే వా శ్రద్దధీరన్, తథా హి
నిత్యా వేదాః అస్మర్యమాణస్మరణార్హకర్త్తృకత్వాద్ యే
యథోక్తసాధ్యా న భవన్తి తే యథోక్తసాధనా అపి న భవన్తి యథా
భారతాదయః, అమీ తు యథోక్తసాధనా ఇతి యథోక్తసాధ్యా ఏవ,
తస్మాదపౌరుషేయా వేదా ఇతి ।
స్వసిద్ధాన్తాభినివేశవ్యాముగ్ధబుద్ధిభిరభిహితమిదమ్ ।
యదనుభవనిబన్ధనం వేదప్రామాణ్యం తదనుభవనిబన్ధనం
పఞ్చరాత్రప్రామాణ్యమితి ।
నను చ కిమిదమపౌరుషేయత్వం వేదానాం, యది
నిత్యవర్ణారభ్దత్వం సమానమిదం పఞ్చరాత్రతన్త్రాణామ్ ।
అథ పదానాం నిత్యతా, సాపి సమానైవ, న చానుపూర్వీ నిత్యతా,
న హి నిత్యానామానుపూర్వీ స్వభావ ఉపపద్యతే,
ఉచ్చారణానుపూర్వ్యాదానుపూర్వీ వర్ణానామితి చేత్ సా తర్హి
తదనిత్యత్వాదేవ అనిత్యేతి కః ఖలు విశేషః పఞ్చరాత్రశ్రుత్యోః ।
అయమమేవ విశేషో యదేకత్ర స్వతన్త్ర ఏవ పురుషస్తాం
తామానుపూర్వీ రచయతి ఇతరత్ర పరతన్త్రో నియమేన
పూర్వాధ్యేతృసిద్ధామేవ వివక్షతి, క్రమావాన్తరజాతిశ్చ
ప్రత్యభిజ్ఞాబలప్రతిష్ఠితా నాపలాపమర్హతీత్త్యలం ప్రవిస్తరేణ ।
సిద్ధమిదం న
విలక్షణపురుషానుభవనిబన్ధనప్రామాణ్యవర్ణనం సాధీయ ఇతి ।
యతో న సాక్షాత్కృతపుణ్యపాపః పుమాన్ ప్రమాణప్రతిపన్నసత్త్వః ।
అతో జగన్మోహయితుం ప్రణీతం నరేణ కేనాపి హి తన్త్రమేతత్ ||
నను చ కేవలతర్కబలాదయం యది సిషాధయిషాపదమీశ్వరః ।
భవతు నామ తథా సతి దూషణం శ్రుతిశిరఃప్రమితో హి మహేశ్వరః ||
యదా తు సకలభువననిర్మాణక్షమసర్వజ్ఞసర్వేశ్వరపరమ-
పురుషప్రతిపాదకాని నిత్త్యాగమవచనాన్యేవ బహులముపలభ్యన్తే
కథం తదా తదనుభవమూలస్మరణప్రామాణ్యానఙ్గీకరణమ్ ।
న చ పరినిష్ఠతవస్తుగోచరతయా తాని
ప్రమాణమర్యాదామతిపతన్తి తాదృశామపి
ప్రమాణాన్తరసమ్భేదాతిదూరగోచరాణాం పౌరుషేయవచసాం
స్వరససమాసాదితప్రామాణ్యవారణాయోగాత్ ।
న చ సిద్ధే వస్తుని సాధకబాధకయోరన్యతరోపనిపాతసమ్భవ-
ప్రసక్తేర్భావితానుబాదవిపర్యయపర్యాలోచనయా తద్గోచరవచసః
ప్రామాణ్యప్రచ్యుతిః కార్యనిష్ఠస్యాపి తత్ప్రసఙ్గాత్, కార్యమపి హి
మానాన్తరవేద్యమేవ లౌకికం సమిదాహరణాది, తచ్చ
మానాన్తరేణాపి వేదమోదనపాకవాదిత్యభ్యుపగమాత్ ।
అథ
విలక్షణాగ్నిహోత్రాదివిషయకార్యస్యాసమ్భావితమానాన్తరతయా
తత్ప్రతిపాదయద్వచః ప్రమాణం, హన్త తర్హి
నిరతిశయావబోధైశ్వర్యమహానన్దసన్దోహవపుషి భగవతి న
మానాన్తరగన్ధసమ్బన్ధ ఇతి సర్వం సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ ।
అపి చ ప్రవృత్తప్రమాణాన్తరమపి స్వగోచరం తద్గోచరతయా
నావభాసయతీతి పరమపి ప్రమాణమేవ
కుతస్తదుపనిపాతసమ్భావనయాऽనువాదత్వం, కథం వా
ప్రత్యస్తమితసమస్తపురుషాశయదోషసంస్పర్శనిత్యాగమభువః
ప్రత్త్యయస్య పూర్వోపమర్దకతయోన్నియమానస్య
సమ్భావ్యమానవివిధవిప్లవైః ప్రమాణాన్తరరైపవాదాపాదనమితి
యత్కిఞ్చిదేతత్ ।
ఇత్థఞ్చ శ్రుతిశతసమధిగతవివిధబోధైశ్వర్యాదివైభవే
భగవతి సామాన్యదర్శనావసితాసార్వక్ష్యవిగ్రహవత్తాదయో దోషా
నావకాశమశ్నువతే హుతభుజీవ శైత్యాదయః ।
తతశ్చ ।
శ్రుతిమూర్ధ్ని ప్రసిద్ధేన సర్వజ్ఞేనైవ నిర్మితమ్ ।
తన్త్రం మిథ్యేతి వక్తుం నః కథం జిహ్వా ప్రవర్తతే ||
అహో మన్దస్య మీమాంసాశ్రమహానిర్విజృమ్భతే ।
మీమాంసామాంసలఞ్చేతః కథమిత్థం ప్రమాద్యతి ||
కార్యే మానాన్తరాపూర్వే సమస్తం వైదికం వచః ।
ప్రమాణమితి హి ప్రాజ్ఞాః మన్యన్తే మాన్యబుద్ధయః ||
పదానాం తత్పరత్వేన వ్యుత్పత్తేరవధారణాత్ ।
న ఖల్వన్యపరే శబ్దే వ్యుత్పత్తేరస్తి సమ్భవః ||
తథా హి వృద్ధయోర్వ్యవహరతోరేకతరవృద్ధప్రయుక్తశబ్ద-
శ్రవణసమనన్తరజనితాన్యతరవృద్ధసమవేతచేష్టాం దృష్ట్వా
అన్యథాऽనుపపత్త్యున్నీయమానా
శబ్దశక్తిస్తదుపపాదకకార్యపర్యవసాయిన్యేవావసీయతే, ప్రతీతా హి
స్వకార్యసన్తానే కార్యసంవిదేవ తత్తద్విశిష్టచేష్టాహేతుతయా
తదయమిహాపి తాదృశీం ప్రవృత్తిం పశ్యన్నేవమాకలయతి ।
నూనమితస్సకాశాదస్య కార్యసంవిదావిరాసీత్ యదయమేతదనన్తరం
ప్రవర్తత ఇతి, ఏవం చ
సమస్తవ్యవహారానుగతప్రవృత్తినిమిత్తకార్యప్రతిపాదనపరతయా
వ్యుత్పన్నే శబ్దే యత్పదావాపోద్ధారానుయాయినోయేऽర్థభాగాస్తే
ప్రథమావగతప్రధానభూతకార్యానుగుణతయా తైస్తైరభిధీయన్తే
ఇత్యధ్యవస్యతి, తత్ర చ లిఙాదయోऽవ్యభిచరితకార్యసంవిదః
కార్యశరీరమేవ సాక్షాత్సమర్పయన్తి తిఙాదయస్తు
తదపేక్షితాధికారాద్యనుబన్ధప్రతిపాదనముఖేన
తత్సమన్వయమనుభవన్తీతి ।
న చ పుత్రజననాదిస్వరూపావేదనపర్యవసాయినః
పదనిచయస్యావిరలపులకోదయవదనవికాసాదిభిరభిమతసుతజన్మాది-
ప్రతిపాదనశక్తినిశ్చయః
అజాతాతివృత్తప్రత్త్యుత్పన్నవివిధహర్షహేతూపనీపాతేయమముయేతి
నిర్ధృత్త్య ప్రతిపత్తుమశక్యత్వాత్ ।
ఏతేన వ్యుత్పన్నేతరపదసమభివ్యాహృతవర్తమాననిర్దేశేऽపి
కార్యైదమ్పర్యవిరహితపదశక్తినిశ్చయప్రతివిధిరనుసంధాతవ్య ।
పదాన్తరాణి యాదృఙ్క్షి వ్యుత్పద్యన్తే చ తాదృశమ్ ।
ఇదఞ్చ పదమిత్యేవ తత్ర వ్యుత్పద్యతే నరః ||
తాని కార్యాన్వితస్వార్థబోధకానీతి సాధితమ్ ।
అథ తద్బుద్ధిహేతుత్వాత్ ప్రామాణ్యం భూతగోచరమ్ ||
ఇష్యతే తదనేకాన్తం పదేష్వితి న శోభతే ।
అథ తత్పరతా హేతుస్తతశ్చ స్యాదసిద్ధతా ||
న హ్యకార్యరూపే వస్తుని క్వచిదపి శాబ్దీ బుద్ధిః ప్రర్యవస్యతి ।
యాః పునర్లౌకికశబ్దశ్రవణసమనన్తరభావిన్యోऽన్వయావ-
గతయస్తా ఆనుమానిక్యోऽభిహితాః న శాబ్ద్య ఇత్యుపపద్యత ఏవ
తాసామతత్పర్యవసానమ్ ।
యది తత్పరతాగ్రాహః శబ్దానాం నైవ విద్యతే ।
అగ్నిహోత్రఞ్జుహోతీతి విధిః కస్మాదుపేయతే ||
అథ తత్ర ప్రమాణత్వే సంవృత్తేऽపి చ తావతా ।
పురుషార్థత్వలాభాయ విధిరభ్యుపగమ్యతే ||
తదసన్న ప్రమాణానాం ప్రయోజనవశానుగా ।
ప్రవృత్తిః కిన్తు తన్మూలః ప్రయోజనపరిగ్రహః ||
న ఖలు కనకమభిలషతః శిలావలోకనమనభిమతమితి
కనకావలోకనతాऽశ్రయితుముచితా ।
తాత్పర్యమేవ శబ్దానాం యావత్కార్యే న కల్పితమ్ ।
న తావద్వర్తమానాది నిర్దేశే విధికల్పనమ్ ||
ఏవఞ్చోపనిషదామపి
తత్రతత్రామ్నాయమానజ్ఞానోపాసనాదివిధిశేషతయాऽర్థో
వ్యాకరణీయః, తదయమర్థః సర్వజ్ఞామానన్దమాత్మానం
జానీయాత్ ఇతి ।
న చ తావతా స్వరూపమపి సిధ్యతీత్యధ్యవసేయమ్ అసత్యేవ రూపే
తాదృశి తథా విధానోపపత్తేః । యథైతదపితర్యేవ పితరఞ్జానీయాదితి
తథా చానుద్గీథ ఓఙ్కార ఉద్గీథవిధానమితి ।
యాని పునరాత్మసత్యత్వనిత్యత్వవాదీని వాక్యాని
తాన్యవిశేషితకాలకర్మవిధానాక్షిప్యమాణాముష్మికఫలభోగో-
చితచేతనకర్తృప్రతిపాదనపరాణి అతో న కిఞ్చిదపి వచో భూతేऽర్థే
ప్రమాణమ్ ।
అతః (అత ఏవార్థవాదానామమీతి పా. ।) సర్వార్థవాదానామపి
పరినిష్ఠితరుద్రరోదనాదిప్రతిపాదనపరతావారణోపపాదనేన
విదూరతరవర్తివిధిపదాన్వయస్తావకతయాऽపి ప్రదర్శితః
తస్మాదపర్యాలోచితపూర్వాపరపదతాత్పర్యాణామాపాతాయాత-
శ్రద్ధావిరచితవిగ్రహోऽయముద్గ్రాహితః పురుష ఇత్యలమతివిస్తరేణ ।
సిద్ధమిదం న శ్రుతితోऽప్యభిమతపురుషాతిశయః సిధ్యతీతి ।
అపి చ భవతు భూతమపి వస్తు శాస్త్రస్య విషయః, అథ చ
కథమివ చోదనాజనితధియమవధీర్య ధర్మాధర్మౌ విజానాతి
కశ్చిదిత్యభ్యుపేయతే సర్వజ్ఞతా హి ప్రసిద్ధైరేవ ప్రమాణైః
యథాయథమర్థానవగచ్ఛతోऽపి సంగచ్ఛతే, న హి తదస్తి వచనం
యదస్య ప్రసిద్ధబుద్ధ్యుత్పాదనహేతుహానముఖేన సార్వజ్ఞ్యం
జ్ఞాపయతి ।
యద్యపి కిఞ్చిదభవిష్యత్ తథాऽపి
పరస్పరాన్వయాऽనుచితపదార్థతయాऽర్థవాదతయైవ సమర్థనీయం
ప్రమాణాన్తరావగతయోగ్యతాదిపురస్సరీ పదేభ్యో
వాక్యార్థబుద్ధిరుపజాయమానా
ప్రథమతరనిపతితాపేక్షితప్రమాణాన్తరవిరోధే కథమివ
జనిమనుభవతీతి సమ్భావయామః ।
ప్రత్యక్షాదిప్రతిక్షిప్తగోచరం వచనం యది ।
అపి కో ను తాదాత్మ్యం విహన్త్యాదిత్యయూపయోః ||
అపి చాస్తి నరః కశ్చిత్ తాదృశాతిశయాశ్రయః ।
సిషాధయిషితగ్రన్థప్రామాణ్యస్య కిమాగతమ్ ||
నను చ తాదృశపురుషేణ విరచితమిదమితి
పఞ్చరాత్రగోత్రానుసారిణః స్మరన్తి । పాశుపతా వా కిన్న స్మరన్తి,
తేऽపి స్వదర్శనాదర్శకమఖిలజగదధ్యక్షమాచక్షతే
తథాऽన్యేऽపి ।
న చ సర్వేऽమీ సర్వజ్ఞా విరుద్ధార్థోపదేశానుపపత్తేః ।
య ఏవ చ వాదినామేకస్య వాదినః సర్వజ్ఞసిద్ధౌ హేతుర్భవతి స
సర్వేషాం సాధారణః తదిహ బహుషు
పరస్పరవిరుద్ధమర్థమహమహమికయోపదిశత్సు కతమం
సర్వజ్ఞమధ్యవసామః ।
యథాऽహ ।
సర్వజ్ఞేషు చ భూయస్సు విరుద్ధార్థోపదేశిషు ।
తుల్యహేతుషు సర్వేషు కో నామైకోనిరూప్యతామ్ ||
ఇతి, ।
స్వతన్త్రాధిగమాధీనం సర్వజ్ఞపరికల్పనమ్ ।
పరస్పరప్రతీఘాతాత్సర్వాప్రామాణ్యమావహేత్ ||
నను, శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధేన వాసుదేవేన భాషితమ్ ।
కథం తన్త్రాన్తరైరేతత్ తుల్యకక్ష్యాం నివేక్ష్యతే ||
తథా హి పౌరుషే సూక్తే శ్రూయతే తస్య వైభవమ్ ।
పద్భ్యాం భూమిర్దిశశ్శ్రోత్రాదిత్యాదీదన్తథా పరమ్ ||
సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ ఇతి, ।
తథా స బ్రహ్మా స శివ ఇతి, తద్విష్ణోః పరమమ్పదమ్ ।
న తస్య కశ్చిత్ పతిరస్తి లోకే
న చేశితా తస్య చ నైవ లిఙ్గమ్ ।
ఇతీరయన్తి శ్రుతయోऽస్య భూతిం
జగజ్జనిస్థేమపిధాచిన్హామ్ ||
విష్ణోస్సకాశాదుద్భూతం జగత్తత్రైవ చ స్థితమ్ ।
స్థితిసంయమకర్తాऽసావిత్యాహ స్మ పరాశరః ||
ఇత్థం తమేవ సర్వేశం మనురప్యాహ తద్యథా ।
నారాయణః పరోऽవ్యక్తాదణ్డమవ్యక్తసమ్భవమ్ । ఇతి,
ఇత్థం నానాశ్రుతిమునివచస్సన్తతస్తూయమాన-
జ్ఞానైశ్వర్యః పరమపురుషః పఞ్చరాత్రం వ్యధత్త ।
తచ్చేదేతచ్ఛుతిపథపరిభ్రష్టతన్త్రైః సమానం
పాతృత్వేన ప్రసజతి తదా సోమపస్తే సురాపైః ||
నైతజ్జ్యాయః కిమఙ్గ శ్రుతిషు భగవతో న ప్రసిద్ధా విశుద్ధ-
జ్ఞానైశ్వర్యాదిధర్మాస్త్రిపురవిజయినస్తేన యత్కిఞ్చిదేతత్ ।
యద్వా దేవస్స ఏవ త్రిభువనభవనత్రాణవిధ్వంసహేతుః ।
వేదాన్తైకప్రమాణః కథయతి స కథం వేదగోష్ఠీబహిఃష్ఠమ్ ||
తథా హి భగవతః పశుపతేరపి
సార్వజ్ఞ్యసర్వైశ్వర్యావేదికాః శ్రుతయో బహులముపలభ్యన్తే
యస్సర్వజ్ఞస్స సర్వవిత్ । తమీశ్వరాణాం పరమం మహేశ్వరమ్
ఇత్యాద్యాః ।
సర్వజ్ఞేశ్వరశబ్దౌ చ నర్తే దేవాత్పినాకినః ।
ఉత్పత్తిశక్త్యా వర్తేతే సత్యప్యన్యత్ర తద్వతి ||
కిఞ్చ సర్వజ్ఞశబ్దేన సర్వజ్ఞే ప్రతిపాదితే ।
పౌనరుక్త్యం ప్రసజ్యేత సర్వవిద్గ్రహణస్య వః ||
అతః సర్వజ్ఞశబ్దోऽయం మహాదేవైకగోచరః ।
తథా చ స్కన్దలిఙ్గాదిపురాణాని పినాకినః ||
ఉపక్షీణాని సార్వజ్ఞ్యసర్వైశ్వర్యోపపాదనే ।
తతశ్చ తత్ప్రణీతత్వాత్ ప్రామాణ్యమనయా దిశా ||
ప్రాప్తం పాశుపతం తన్త్రం తత్రాన్యోన్యవిరోధతః ।
సర్వతన్త్రప్రమాణత్వవిపర్యాసః ప్రసజ్యతే ||
అపి చ భవతు భగవాన్ వాసుదేవ ఏవౌపనిషదః పురుషః, అథ చ
స కథమివ శ్రుతిపరిపన్థితన్త్రమేతత్ప్రణయేతేత్యుత్ప్రేక్ష్యేత య ఏవమాహ
శ్రుతిస్మృతీ మమైవాజ్ఞే ఇతి తతశ్చ ।
వాసుదేవాభిధానేన కేనచిద్ విప్రలిప్సునా ।
ప్రణీతం ప్రస్తుతం తన్త్రమితి నిశ్చినుమో వయమ్ ||
అస్తు వా సమస్తజగదధ్యక్షో వాసుదేవ ఏవాస్య తన్త్రస్య ప్రణేతా
తథాऽపి ।
మాయామోహనవిగ్రహేణ హరిణా దేవద్రుహాం సంహతిమ్ ।
హన్తుం మోహయతాऽహితాన్యభిహితాన్యాహుర్హి తచ్ఛద్మనా ||
ఏవం కిన్ను నయన్నయన్నిజమహామాయాగుహాగవ్హరమ్ ।
వ్యాజహే? కిమిదం న వేతి విశయే జాతే కథం నిర్ణయః ||
ప్రత్త్యుత భ్రమయన్నేవ వ్యాజహారేతి గమ్యతే ।
వైదికైరగృహీతత్త్వాత్ తథాऽర్హతమతః యథా ||
వైదికాపరిగ్రహశ్చ ప్రాగేవ ప్రపఞ్చిత ఇతి, తస్మాన్న
స్వతన్త్రానుభవమూలతయా ప్రమాణమ్ ।
నాపి మన్వాదిస్మరణవదిత్యనుపపన్నం పఞ్చరాత్రస్మరణమ్ ।
యది మన్వాదివద్దేవః శుశ్రూషాపరితోషితాత్ ।
ఆచార్యాల్లబ్ధవేదార్థస్తన్త్రమేతదచీక్లపత్ ||
స్వాతన్త్ర్యకల్పనాऽముష్య వ్యర్థా మిథ్యా తథా సతి ।
అనధీతోऽపి వేదోऽస్య ప్రతిభాతీత్యలౌకికమ్ ||
అత్ర వార్త్తికకారేణ యే దోషాస్సముదీరితాః ।
తే చ సర్వేऽనుసంధేయాః పురుషాతిశయాదయః ||
కిఞ్చ ।
శైవం పాశుపతఞ్చైవ బౌద్ధమప్యార్హతం తథా ।
కాపాలం పఞ్చరాత్రఞ్చేత్త్యేవం పాషణ్డతా స్మృతేః ||
వైదికం తాన్త్రికం చేతి విభాగకరణాదపి ।
గమ్యతే పఞ్చరాత్రస్య వేదబాహ్యత్వనిశ్చయః ||
శైవం పాశుపతం సౌమ్యం లాగుడఞ్చ చతుర్విధమ్ ।
తన్త్రభేదః సముద్దిష్టః సఙ్కరం న సమాచరేత్ || ఇతి , ।
తథా ।
భాక్తం భాగవతఞ్చైవ సాత్వతం చ త్రిధా మతమ్ ।
ఇత్యేవం తన్త్రభేదోక్తిః పఞ్చరాత్రేऽపి దృశ్యతే ||
కిఞ్చ ।
శ్రుతిస్మృతిప్రతిక్షిప్తజీవజన్మాదిగోచరమ్ ।
న్యాయహీనం వచస్తథ్యమితి హాస్యమిదమ్మహత్ ||
తథా చ శ్రుతిః అవినాశీ వా అరేऽయమాత్మా అనుచ్ఛిత్తిధర్మా
మాత్రాసంసర్గస్తస్య భవతి ఇతి తథా జీవాపేతం వాబ కిలేదమ్మ్రియతే
న జీవో మ్రియతే ఇతి ।
స్యాదేతత్ ఉచ్ఛేదాభావమాత్రప్రతిపాదకమేతద్వచనం న
జన్మాభావమవగమయతీతి ।
న, అనుచ్ఛేదాభిధానేన జన్మాభావోऽవసీయతే ।
న హ్యస్తి సంభవో భావో జాతో నైవ క్షరేదితి ||
నను చ, సదేవ సౌమ్యేదమితి సదేకత్వావధారణాత్ ।
ప్రాక్సృష్టికాలాజ్జీవానామభావోऽధ్యవసీయతే ।
యది జీవాః పృథగ్భూతాః ప్రాక్ సృష్టేః స్యుః పరాత్మవత్ ।
కథమేతత్సదేవేతి తదేకత్వావధారణమ్ ।
అత్రోచ్యతే సదేవే?తి యదేకత్వావధారణమ్ ।
తత్సిసృక్షితవాయ్వమ్బువియత్ప్రభృతిగోచరమ్ ||
పర్యుదాసిష్యతాऽనేన వచసా చేతనో యది ।
గగనాదేరివాస్యాపి జననం నిరదేక్ష్యత ||
న చ నిర్దిశ్యతే తేన న జీవో జనిమృచ్ఛతి ।
తత్తేజోऽసృజతేత్త్యాదౌ జీవసర్గో హి నః శ్రుతః ||
నను చ యతో వా ఇమాని భూతాని ఇత్యత్ర జీవానామేవ
జననజీవనప్రాయణాభిసంవేశనాని ప్రతీయన్తే ।
తథా హి భూతశబ్దోऽయం జీవానామభిధాయకః ।
భ్రామయన్ సర్వభూతానీత్యేవమాదిషు దర్శనాత్ ||
జీవన్తీతి హి శబ్దోऽయం జీవేష్వేవావకల్పతే ।
తేన జాయన్త ఇత్యేతజ్ జ్ఞాయతే జీవగోచరమ్ ||
తదిదమనుపపన్నం భూతశబ్దో విహాయః-
పవనహుతభుగమ్భోమేదినీషు ప్రసిద్ధః ।
పదమిదమితరస్మింల్లక్షణావృత్తి తేషాం
బహువిధపరిణామో గీయతే జీవనఞ్చ ||
ప్రథమమధిగతా యే ఖాదయో భూతశబ్దా-
త్తదనుగుణతయాऽర్థం వక్తి జీవన్తి శబ్దః ।
యది చ భవతి జీవే భూతశబ్దస్తదానీ-
మపి వదతి తదీయఞ్జన్మ దేహానుబన్ధి ||
అతో జీవపరత్త్వేऽపి భూతశబ్దస్య యుజ్యతే ।
జాయన్త ఇతి శబ్దోऽయం గౌర్జ్జాతో గచ్ఛతీతి వత్ ||
తథాజోహ్యేక ఇత్త్యాద్యాః శ్రుతయోऽన్యాశ్చ సన్తి నః ।
జీవానుత్పత్తివాదిన్యస్తథా భగవతోవచః ||
ప్రకృతిం పురుషఞ్చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి । అజో
నిత్త్యశ్శాశ్వతోऽయం పురాణః । న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిత్ । ఇత్యాది ।
న్యాయశ్చ ।
వివాదాధ్యాసితో జీవో న జాతు జనిమృచ్ఛతి ।
ద్రవ్యత్వే సత్త్యమూర్తత్వాచ్చిద్రూపత్వాత్పరాత్మవత్ ||
పశ్యన్తః పౌరుషేయత్వే దూషణాన్యుక్తయా దిశా ।
అనన్యగతయః కేచిత్ తన్త్రం నిత్యమతిష్ఠిపన్ ||
తదేతత్ స్వహృదయనిహితవిశదతరకర్త్రస్మరణప్రతిహతమభిధీయత
ఇత్యుపేక్షణీయమ్ ।
కిఞ్చ ।
ఇత్థం పాశుపతాదీనాం న్యాయః కిం దణ్డవారితః ।
తథాऽస్త్వితి యది బ్రూయాద్ వ్యాఘాతస్స్యాత్ పరస్పరమ్ ||
సర్వలోకప్రసిద్ధా చ వాసుదేవప్రణీతతా ।
న హాతుం శక్యతే యద్వద్వేదస్యాపౌరుషేయతా ||
అథో కశ్చిద్ బ్రూయాదనుదయవిపర్యాసవిశయైస్త్రిరూపే ప్రామాణ్యే
కతరదిహ జోఘుష్యత ఇతి । స వక్తవ్యః కిన్ను త్వదభిలషితం లాగుడమతే
తదేవేతి జ్ఞాత్వా నియమితమదశ్శామ్యతు భవాన్ ।
తదేవముదీరితన్యాయశ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణన్యాయవిరుద్ధాభి-
ధానేన, సమస్తశిష్టజనపరిగ్రహవిరహేణ చ,
స్వర్గాపవర్గావసానోపదేశవ్యాజేన కేనాపి జగద్వఞ్చయితుం
విరచితాని పఞ్చరాత్రతన్త్రాణీతి మన్యామహే ।
ఈదృశాపస్మృతివిషయమేవ తద్వచః ।
యా వేదబాహ్యాః స్మృతయో యాశ్చ కాశ్చ కుదృష్టయః ।
సర్వాస్తా నిష్ఫలాః ప్రేత్య తమోనిష్ఠా హి తాః స్మృతాః ||
ఇతి ।
ఈదృశదుర్మార్గానుగామిన ఏవ తేऽపి ఏషాం వాఙ్మాత్రేణాపి
అర్చనం నిషిధ్యతే, ఉక్తఞ్చ ।
ఏత ఏవ చ తే యేషాం వాఙ్మాత్రేణాపి నార్చనమ్ ।
పాషణ్డినో వికర్మస్థాన వైడాలవ్రతికాంఞ్ఛఠాన్ ||
హైతుకాన్ బకవృత్తింశ్చ వాఙ్మాత్రేణాపి నార్చయేత్ ।
ఇతి ।
ఇత్యుపన్యస్తయా నీత్యా పఞ్చరాత్రమశేషతః ।
అప్రమాణమితి ప్రాప్తమేవం ప్రప్తేऽభిధీయతే ||
వివాదాధ్యాసితం తన్త్రం ప్రమాణమితి గృహ్యతామ్ ।
నిర్దోషజ్ఞానజన్మత్వాజ్ జ్యోతిష్టోమాదివాక్యవత్ ||
న తావదనుమానేऽస్మిన్ న్యాయశాస్త్రపరీక్షితాః ।
దోషా మృగయితుం శక్యాస్తత్ర పక్షః పరీక్ష్యతామ్ ||
పక్షో నామ ప్రతిజ్ఞాऽర్థః స చ సిద్ధేన కేనచిత్ ।
స్వయం సిద్ధో విశిష్టస్సన్ యః సాధయితుమీప్సితః ||
తత్ర న తావదప్రసిద్ధవిశేషణః పక్షః, ప్రామాణ్యనామ్నః
పదార్థస్య ఉభయవాదిసిద్ధత్వాత్ ప్రత్యక్షాదౌ,
నాప్యప్రసిద్ధవిశేష్యః పఞ్చరాత్రశాస్త్రస్య సర్వలోకప్రసిద్ధత్వాత్,
నాపి సిద్ధసాధనః, ప్రస్తుతశాస్త్రప్రామణ్యస్య
ప్రతివాదినోऽసిద్ధత్వాత్, న చ ప్రత్యక్షవిరుద్ధః
అప్రామాణ్యస్యాతీన్ద్రియత్వాత్, నాప్యనుమానవిరుద్ధః, అనుపలమ్భనాత్
।
ననూపలభ్యత ఏవానుమానమ్ పఞ్చరాత్రశాస్త్రమప్రమాణమ్
వేదబాహ్యత్వాత్ బౌద్ధాగమవత్ ।
అత్ర బ్రూమః కతరదిహాప్రామాణ్యం సిషాధయిషితం యది
జ్ఞానానుత్పత్తిలక్షణం తతః ప్రత్యక్షవిరోధః, ప్రత్యక్షం హి
విదితపదతదర్థసఙ్గతేః శ్రోతుః
పఞ్చరాత్రశాస్త్రవాక్యశ్రవణసమనన్తరముపజాయమానం
తదర్థవిషయం జ్ఞానమ్ ।
నాపి సంశయలక్షణం తత ఏవ విరోధాత్ న ఖలు పద్మమధ్యే
చతుర్బాహుం పూజయేత్పురుషోత్తమమ్ ఇతీదం వచనం పూజయేన్న వేతి
సంశయితం ప్రత్యయముత్పాదయతి, నాపి విపర్యపలక్షణం
యోగ్యానుపలమ్భాభావాత్, అనాగతవిపర్యయోత్ప్రేక్షాయాః
ప్రత్యక్షవిరోధాత్ అశేషవ్యవహారోచ్ఛేదహేతుత్వాచ్చ, ప్రపఞ్చయిష్యతే
చైతదుపరిష్టాత్ ।
ఆగమవిరుద్ధఞ్చ ।
పఞ్చరాత్రాగమే స్వార్థస్తథైవేత్యవబోధనాత్ ।
అథ తస్యాప్రమాణత్వే తద్విరోధో న దూషణమ్ ||
హన్త ఏవం సతి తదప్రామాణ్యేऽనుమానప్రామాణ్యమ్
అనుమానప్రామాణ్యే తదప్రామణ్యమిత్యన్యోన్యాశ్రయణమ్ ।
అపి చ కిమిదం వేదబాహ్యత్వం యది వేదాన్యత్వం తతః
ప్రత్యక్షాదిభిరనైకాన్తః । అథ శబ్దత్వే సతీతి హేతుర్విశేష్యతే తతో
నిగ్రహస్థానం, యథాऽహుః నిర్విశేషహేతుప్రయోగే
పునర్విశేషణోపాదానం నిగ్రహః, ఇతి, అనైకాన్తికశ్చ మన్వాదివాక్యై
।
అథైతద్దోషహానాయ వేదబాహ్యత్వశబ్దతః ।
ఆవేదమూలతాం మన్ద మన్యసే కిన్ను తార్కిక ? ||
తేనాయమర్థః శబ్దత్వే సత్యవేదమూలత్వాదితి, తతో వేదైరనైకాన్త్యమ్,
అథవా అవేదత్వే సతి శబ్దత్వే సతి అవేదమూలత్వాదితి హేతుః, తథాపి ।
సన్తి నద్యాస్తటే వృక్షా ఇత్యాద్యాప్తోపదేశనైః ।
అవేదమూలైర్దుర్వారమనైకాన్త్యం ప్రసజ్యతే ||
అథ అవేదత్వే సతి శబ్దత్వే సతి కార్యవిషయత్వే సతి అవేదమూలత్వం
హేతుః, అత్రాపి అజీర్ణే మన్దమశ్నీయాదిత్యాదౌ వ్యభిచారితా ।
అథోక్తవిశేషణవిశిష్టత్వే ధర్మాధర్మవిషయత్వేऽపి
సత్త్యవేదమూలత్వాదితి హేతుః, తతో భాగాసిద్ధో హేతుః, న హి
పఞ్చరాత్రశాస్త్రం కృత్స్నం ధర్మాధర్మవిషయమ్ ।
బ్రహ్మవిషయాణామేవ వచసాం బాహుల్యాత్ ।
అథ ప్రమాణాన్తరాయోగ్యార్థత్వే సతీతి విశేషః తత్రాపి
సైవాసిద్ధిః, భగవత్ప్రత్యక్షస్య
ధర్మాధర్మాదిసమస్తవస్తుగోచరస్య శ్రుతిశతప్రసిద్ధత్వాత్
తచ్చైతదనన్తరమేవ వక్ష్యామః,
తదలమనేనాశిక్షితాక్షపాదమతానామప్రతిష్ఠితప్రతిభావిజృమ్భితే
న ।
సంభావ్యమానాన్యప్యనుమానాన్తరాణి పరస్తాదుపన్యస్య
నిరస్యన్తే అతో నానుమానవిరుద్ధః పక్షః ।
నాప్యాగమవిరుద్ధః
పఞ్చరాత్రశాస్త్రప్రామాణ్యప్రతిపాదకస్య ఇదమ్మహోపనిషదమ్
ఇత్యాద్యాగమశతస్య ప్రదర్శయిష్యమాణత్వాత్ ।
స్వవచన స్వాభ్యుపగమ
సర్వలోకప్రసిద్ధివిరోధాశ్శబ్దవిరోధప్రకారాస్త్వనాశఙ్కనీయా
ఏవ, తథా హి న తావత్ స్వవచనవిరోధః, స హి త్రేధా ఉక్తిమాత్రవిరోధః,
ధర్మోక్తివిరోధః, ధర్మ్యుక్తివిరోధశ్చేతి, తత్ర న
తావదుక్తిమాత్రవిరుద్ధోऽయం పక్షః, న హి పఞ్చరాత్రశాస్త్రం
ప్రమాణమితి ప్రతిజ్ఞావచనం స్వార్థం వ్యాహన్తి యథా
యావజ్జీవమహం మౌనీ ఇతి, నాపి ధర్మోక్తివిరోధః, న హి ప్రామాణ్యం
పఞ్చరాత్రోద్దేశేన విధీయమానం పక్షం ప్రతిక్షిపతి
సర్వవాక్యానామివ మిథ్యాత్వవచనమ్, నాపి ధర్మ్యుక్తివిరోధః,
సత్యపి ధర్మిణి ధర్మాన్వయస్యాऽవిరుద్ధత్వాత్, న హి జననీత్వమివ
వన్ధ్యాత్వేన పఞ్చరాత్రశాస్త్రత్వం ప్రామాణ్యేన విరుద్ధమ్, (ప్. ౩౨)
న హి వివాదాధ్యాసితస్య ప్రామాణ్యప్రతిజ్ఞానే తత్ర
శ్రుత్యుక్తధర్మివిశేషవిరోధః ।
విహితర్హిసానామివాధర్మత్వప్రతిజ్ఞానే
వివాదాధ్యాసస్యోపలక్షత్వాత్, అతో వా నాగమవిరోధః, తదేవం
ప్రతిపన్నః పక్షః ।
నాపి హేతోరనైకాన్తికత్వాదయో దోషాః । తథా హి న
తావదనైకాన్తికః, స హి ద్వేధా సాధారణాసాధారణభేదాత్ యథా
పృథివీ నిత్యత్వసాధనే ప్రమేయత్వం సాధారణః,
అసాధారణస్యతత్రైవ గన్ధవత్త్వం, తత్ర న
తావన్నిర్దోషజ్ఞానకారణత్వం ప్రమాణాప్రమాణసాధారణం
యేన సాధారణానైకాన్తికం స్యాత్, న హి
నిర్ద్దోషజ్ఞానకారణత్వమప్రమాణభూతవిప్రలమ్భకవచనాదిషు
విపక్షేషు దృష్టచరమ్ ।
నాప్యసాధారణః జ్యోతిష్టోమాదివాక్యదృష్టాన్తాభిధానేనైవ
సపక్షాన్వయస్య ప్రదర్శిత్ ।
నాపి విరుద్ధః, విపరీతవ్యాప్త్యభావాత్, న హి
నిర్ద్దోషజ్ఞానకారణత్వమప్రామాణ్యేన వ్యాప్తమ్ ।
న చ కాలాత్యయాపదిష్టః ప్రత్యక్షవిరోధాభావాత్
ఆగమానుగుణ్యాచ్చ ।
న చాసిద్ధత్వమ్, అసిద్ధిర్హి ఆశ్రయతః స్వరూపతో వా
తావదాశ్రయాసిద్ధిః, పఞ్చరాత్రశాస్త్రస్యాశ్రయత్వాత్, నాపి
స్వరూపాసిద్ధః, సోऽపి త్రేధా అజ్ఞాన సన్దేహ విపర్యయభేదాత్, న
తావదజ్ఞానాసిద్ధిః, తత్ప్రతిపాదకశబ్దోచ్చారణాత్, నాపి
సందిగ్ధాసిద్ధః, నిర్దోషత్వస్య వాదినః స్వయం సిద్ధత్వాత్,
ప్రతివాదినోऽపి దోషానుపలమ్భాదేవానాయాససిద్ధత్వాత్,
విపర్యయాసిద్ధిస్తు దూరోత్సారితైవ ।
నను కథం పౌరుషేయత్వసామాన్యాదాపతన్తీ దోషసంభావనా
అపనీయతే పఞ్చరాత్రమన్త్రాణాం కథం
వాక్యత్వసామాన్యాదాపతన్తీ వేదేషు సా వార్యతే, అపౌరుషేయత్వాదితి
చేత్తాదిహాపి సర్వజ్ఞావాప్తకామపరమపురుషప్రణీతతయేత్యవగమ్య
శామ్యతు భవాన్ ।
ఏతదుక్తం భవతి ।
నైవ శబ్దే స్వతో దోషాః ప్రామాణ్యపరిపన్థినః ।
సన్తి కిన్తు స్వతస్తస్య ప్రమాణత్వమితి స్థితిః ||
వక్తురాశయదోషేణ కేషుచిత్తదపోద్యతే ।
అఙ్గుల్యగ్రేऽస్తి మాతఙ్గయూథమిత్యేవమాదిషు ||
ప్రస్తుతగ్రన్థసందర్భే వక్తురాశయగామినీమ్ ।
దోషశఙ్కాం త్రయీమూర్ద్ధధ్వనిరేవాపమార్ష్టి నః ||
వదన్తి ఖలు వేదాన్తాః సర్వజ్ఞం జగతః పతిమ్ ।
మహాకారుణికం తస్మిన్ విప్రలమ్భాదయః కథమ్ ||
నను చ ।
సిద్ధే వస్తుని శబ్దానాం ప్రామాణ్యం నేత్యవాదిషమ్ ।
తత్పరేషు ప్రయోగేషు వ్యుత్పత్త్యగ్రహణాదితి ||
తదసత్సిద్ధమప్యర్థమాచక్షాణాః ప్రయోగతః ।
లౌకికాః ప్రతిపద్యన్తేః శక్తిం కార్యపరాదివ ||
తద్యథా పుత్రస్తే జాత ఇతి
వచనశ్రవణానన్తరజనితవిశిష్టవదనవికాసావసానసమనన్తరం
హృష్టోऽయమితి ప్రతిపద్య హర్షోऽయం ప్రియార్థావగమనిబన్ధన ఇతి
స్వాత్మన్యాకలయన్ మధ్యమవృద్ధస్యాపి తన్నిబన్ధనమేవ
హర్షమనుమిమానస్తద్భావభావితయా శబ్దస్యైవ
ప్రియార్థాऽవబోధకతామవ్యవస్యతి ।
తత్రాప్యతీతానాగతాదిభేదభిన్నేషు
హర్షహేతుషూపప్లవమానేషు కస్య వక్తాऽయమితి విచికిత్సోదయే సతి ।
తదనన్తరసంజాతజాతకర్మావబోధతః ।
తద్ధేతుభూతః కోऽపీతి నిశ్చిన్వన్నాత్మనః పురా ||
కర్తవ్యం జాతకర్మేతి ప్రతీతేః కిన్ను కారణమ్ ।
ప్రతీతం ప్రియమిత్యేవం విమృశన్నవగచ్ఛతి ||
పుత్రజన్మైవ నివాన్యదితి వ్యుత్పిత్సురర్భకః ।
తత్ర చ ।
ఆవాపోద్ధారభేదేన పదానాం శక్తినిశ్చయః ।
ఉపపద్యత ఇత్యేవం సిద్ధాసిద్ధార్థవాచితా ||
నను న తద్భావభావితామాత్రేణ కార్యకారణభావః, అతి ప్రసఙ్గాత్
।
న చ జాతకర్మకర్తవ్యతాऽవగతిర్నియమేన
ప్రియార్థావగమపురస్సరీ, దృశ్యతే హి
కుటుమ్బభరణాయాసవిదూయమానమనసోऽప్రీతిపూర్వికాపి
తత్కర్తవ్యతావగతిః, కార్యావగతిః కిం శబ్దకారణికా దృష్టా యేన
గామానయేత్యాదౌ గవానయనాదికర్తవ్యతావగతిః
శబ్దకారణికాऽభ్యుపేయతే ।
అథ ఆకస్మికత్వానుపపత్తేః సన్నిహితశబ్ద ఏవ తదవగమహేతురితి
చేత్ సమానోऽయం విధిరితరత్రాపి ।
యాపి ప్రవృత్తిహేత్వర్థప్రతిపాదకతా క్వచిత్ ।
లిఙాదిప్రత్యయావాపహైతుకీ సాऽవసీయతే ||
యశ్చ కార్యపరతామేవాఖిలపదానామాతిష్ఠతే,
తేనాప్యావాపోద్ధారవినిర్ద్ధారితాసంసృష్టశరీరాణామేవ
గవాశ్వాదీనాం తత్పదార్థతా సమర్థనీయా, సమర్థ్యమానాపి
కార్యాన్వయిన్యేవ సమర్థ్యత ఇతి చేత్ అలం వ్యసనేన
అన్యాన్వితాభిధానేనాపి వ్యవహారోపపత్తేః ।
అవశ్యాశ్రయణీయేయమన్వితార్థాభిధాయితా ।
కార్యాన్వితాభిధాయిత్వమన్యథా దుర్వచం యతః ||
అవ్యాప్తఞ్చైతత్ కార్యాన్వితమేవ సర్వత్ర పదాభిధేయమితి
లిఙాదిషు వ్యభిచారాత్, లిఙాదయో హి
పరినిష్ఠితాధికారాద్యనుబన్ధసంబన్ధినమేవ స్వార్థమభిదధతి
।
అథ తేష్వాన్వితాభిధానమితరత్ర కార్యాన్వితాభిధానమితి చేత్
తదర్ద్ధజరతీయం, తతో వరం సర్వత్రాన్వితాభిధానమేవాశ్రీయతామ్ ।
తస్మాదాకాఙ్క్షితాసన్నయోగ్యార్థాన్తరసఙ్గతేః ।
స్వార్థే పదానాం వ్యుత్పత్తిరాస్థేయా సర్వవాదిభిః ||
యద్యపి ప్రవృత్త్యనుపపత్తిసమధిగమనీయైవ శబ్దశక్తిస్తథాऽపి ।
తటస్థోపాయతామాత్రం శబ్దశక్తివినిశ్చయే ।
కార్యస్యాశ్రయితుం యుక్తం ప్రయోక్త్రాకాశదేశవత్ ||
అనన్యలభ్యశ్శబ్దార్థ ఇతి న్యాయవిదస్స్థితాః ।
తస్మాన్నోపాయభూతస్య కార్యస్యాస్తి సమన్వయః ||
వ్యుత్పన్నవ్యవహారేషు పయఃప్రతరణాదివత్ ।
యథైవ హి బ్రహ్మజాతీయాదివజ్రవిశేషావధారణోపయోగినోऽపి
పయఃప్రతరణాదేరవధృతరత్నసత్త్వస్య న
వ్యవహారదశాయాముపయోగః, ఏవం
వ్యుత్పత్తిగ్రహణసమయసముపయుక్తస్యాపి కార్యస్య న
వ్యుత్పన్నదశాయాముపయోగః ||
యది చ కార్యాన్వితమేవార్థం శబ్దాః ప్రతిపాదయన్తి కథం
తేభ్యః పరినిష్ఠితనదీతారఫలాదిసంసర్గావగమః, నాయం
ముఖ్యో లాక్షణిక ఇతి చేత్ క్వ వా శబ్దానాం ముఖ్యప్రయోగః ।
మానాన్తరాపూర్వే కార్య ఇతి చేన్న తత్రావ్యుత్పన్నత్వేన
ప్రయోగానుపపత్తేః ।
న హి మానాన్తరాపూర్వే వ్యుత్పత్తిరుపపద్యతే ।
న చావ్యుత్పన్నశబ్దేభ్యః ప్రత్యయోऽతిప్రసఙ్గతః ||
యోऽపి మన్యతే లోకే కిర్యాకార్యే వ్యుత్పన్నశబ్దః
ఫలపదసమభివ్యాహారబలప్రతిలబ్ధతత్సాధనభావభఙ్గురయాగ్
ఆదిధాత్వర్థోత్తీర్ణాపూర్వకార్యాభిధానశక్తిర్వేదే మోదతే, లోకే తు
సం (సమముగ్ధేనేతి పా. ।)ముగ్ధేనాపి వ్యవహారోపపత్తేర్న
శబ్దార్థతత్త్వావధారణమాద్రియతే ఇతి ।
తస్యాపీదం మనోరథమాత్రం, న హి క్రియాకార్యే
వ్యుత్పన్నస్థాయికార్యం ప్రతిపాదయతి అతిప్రసఙ్గాత్ ।
యది వృద్ధవ్యవహారే
సమధిగతపదసామర్థ్యేऽనురుధ్యమానేऽన్వయావగతిర్నోపపద్యతే,
మోపపాది న న తు తదనుపపత్త్యా క్ఌప్తశక్తిపరిత్యాగేన
శబ్దశక్త్యన్తరం భజతే కామం లక్షణాऽశ్రీయతామ్ ।
న హి విరుద్ధార్థపదసమభివ్యాహారే
పదానామభిధానమేవాన్యథా నీయతే,
సర్వశబ్దార్థేష్వనాశ్వాసప్రసఙ్గాత్ ।
కిఞ్చ మానాన్తరాపూర్వకార్యబోధనశక్తతా ।
న కర్మఫలసమ్బన్ధసిద్ధ్యై తావదుపేయతే ||
నైయోగికస్స సమ్బన్ధో న పునర్వైనియోగికః ।
ధాత్వర్థోత్తీర్ణకార్యాత్మా న కర్మఫలసఙ్గమాత్ ||
ఋతే సిధ్యతి సబన్ధస్స చ తస్మాదృతే న హి ।
తతశ్చ దురుత్తరమితరేతరాశ్రయణమ్ ।
సాధ్యస్వర్గవిశిష్టస్య పురుషస్య ప్రవర్తకః ।
న స్యాదితి తదిష్టార్థసాధనం న భవేద్విధిః ||
భఙ్గురో న చ ధాత్వర్థః కరణత్వేన కల్పతే ।
ఇతి తద్భిన్నకార్యార్థబోధకత్వం యదుచ్యతే ||
తదసన్న హి సాధ్యేన స్వర్గేణాయం విశేష్యతే ।
స్వర్గం కామయమానో హి పురుషోऽత్ర నియుజ్యతే ||
న హి స్వర్గోऽధికారివిశేషణం సాధ్యత్వాత్ ।
సిద్ధమేవ హి సర్వస్య నియోజ్యస్య విశేషణమ్ ।
జీవనాది తథైవేహ కామనైవ విశేషణమ్ ||
అపి చ నియోజ్యవిశేషణతామనుభవతః స్వర్గాదేః కీదృశం
సాధ్యత్వమ్ ।
యది సాధనసంబన్ధయోగ్యత్వం నైవ తావతా ।
స్వర్గేణ సిధ్యతా భావ్యం యావద్యోగమజన్మతః ||
సిద్ధిపర్యన్తతా తస్య నియోగైకప్రమాణికా ।
నియోగస్తత్ప్రమాణశ్చేత్త్యన్యోన్యాశ్రయణం ధ్రువమ్ ||
యది స్వర్గస్య సాధ్యత్వం న నియోగస్య సాధ్యతా ।
సాధ్యద్వయఞ్చ నైకస్మిన్ వాక్యే సమ్బన్ధమర్హతి ||
స్వతన్త్రం హి సాధ్యద్వయమేకవాక్యతాం నిరణాద్ధి
నానుగుణమ్, అనుగుణఞ్చైతత్సాధ్యద్వయం
నియోగసిద్ధినాన్తరీయకత్వాత్ స్వర్గసిద్ధేః, యదాహ నియోగసిద్ధౌ
సర్వం తదనుగుణమ్ ఇతి కేన నేష్యతే నియోగసిధ్యర్థా ఫలసిద్ధిరితి చ,
తస్మాదవిరోధ ఇతి చేత్తన్న ।
స్వర్గసిద్ధిం వినా కిన్ను నియోగస్య న సిధ్యతి ।
నాధికారో న విషయో న చాన్యద్విధ్యపేక్షితమ్ ||
న హి నిత్యాధికారేషు నియోగస్తామపేక్షతే ।
న చాన్యదిచ్ఛతోऽన్యత్ర నియుక్తిర్నోపపద్యతే ||
నియోగస్యైవ మాహాత్మ్యం నిత్యోష్వివ నియుజ్యతే ।
నియోగో హి
ప్రధానతయాऽధిగమ్యమానస్వర్గమభిలషన్తమప్యాత్మన్యాకర్షతి
యథా అనిచ్ఛన్తమపి నిత్యే కర్మణి నిష్ఫలే ప్రవర్తయతి ||
కిఞ్చ ।
స్వర్గం కామయమానో హి నిమిషత్యున్మిషత్యపి ।
న చ తే స్వర్గసిద్ధ్యర్థా యాగః కిన్నైవమిష్యతే ||
తత్సాధనతయా నైకే గృహ్యన్త ఇతి చేన్మతమ్ ।
యాగాదయః కిం తద్బుద్ధిగ్రాహ్యా విధిబహిష్కృతాః ||
తత్ర చ ।
సాధ్యసాధనసంబన్ధప్రతిపాదనతత్పరాః ।
యావన్న విధయస్తావన్నైష్ఫల్యం సర్వకర్మణామ్ ||
తస్మాల్లిఙాదిభ్యః ప్రథమమిష్టసాధనతాऽవగమః,
తతోరాగతః ప్రవృత్తిరిత్త్యేవ యుక్తం, తదపూర్వకార్యాభిధాన ఏవ
ముఖ్యా శక్తిః ఇతరత్ర లాక్షణికీత్యనుపపన్నమ్, అత ఏవ యథాయథం
లౌకికశబ్దేభ్యస్తత్సిద్ధార్థగోచరా బుద్ధయో జాయన్తే ।
నను న తాః శబ్దమహిమభువః ఆనుమానిక్యో హి తాః, తథా హి
వ్యుత్పత్తిసమయసంవిదితార్థప్రతిపాదనసామర్థ్యాన్యపి పదాని క్వచిద్
వ్యభిచారదర్శనజనితసంశయప్రతిబధాని న శ్రుతమాత్రాణ్యర్థం
న్నిశ్చాయయన్తి న చానిశ్చితోऽర్థోజ్ఞాతో భవతి
అనిశ్చయాత్మనోజ్ఞానస్యాభావాత్ ।
తత్రాజ్ఞాతేऽపి వాక్యార్థే శ్రోతైవం విచికిత్సతే ।
బ్రవీత్యన్యోన్యసంబన్ధయోగ్యార్థాని పదాన్యయమ్ ||
న చావిజ్ఞాతసంబన్ధాన్ శబ్దానాప్తాః ప్రయుఞ్జతే ।
తేనేదృశాన్వయజ్ఞానమస్యాస్తీత్యవగచ్ఛతి ||
ఏవమన్వయజ్ఞానే అనుమితే తదుపదర్శితోऽర్థో న
శబ్దమాకాఙ్క్షతి అతో లౌకికస్య వచసో వక్త్రనుభవపరతన్త్రతయా
తత్రైవ పర్యవసానమితి ।
తదసత్, న హి స్వభావతోऽర్థమవగమయన్ శబ్దః
క్వచిద్వక్త్రాశయదోషవశీకారాద్వితథ ఇత్యన్యత్రాపి
తత్సంభావనయా స్వారసికీమర్థావబోధకతాముఞ్ఝితుమర్హతి, న హి
మన్త్రప్రతిహత (అత్ర మన్త్రప్రతిహతిదశాయామితి యుక్తః పాఠోऽథవా
హతశబ్దే భావే క్తప్రత్యయ ఇత్యనుసంధేయమ్ ।)దశాయాం హుతవహో న
దహతీత్త్యన్యత్రాపి తాదృశదశాశఙ్క్యా న దహతి, నాపి
శుక్తిరజతధియమర్థవ్యభిచారిణీమిన్ద్రియం దోషవశాదుపలబ్ధమితి
ఘటాదికమపి నావగమయతి, అతో విదితపదపదార్థసఙ్గతేః
శ్రోతుస్సహసైవ శబ్దోऽర్థమవబోధయతి మూలజ్ఞానం న ప్రతీక్షతే ।
మూలజ్ఞానపరిజ్ఞానాదర్వాగర్థేऽపి చోదితే ।
కథమేవమయం వేదేత్యనుమానం ప్రవర్తతే ||
కిమజ్ఞాసీదయం వక్తా కిఞ్చిదిత్యనుమిత్సమే ।
విశిష్టార్థాన్వయజ్ఞానమనుమాతుమథేచ్ఛసి ||
న తావదయమజ్ఞాసీద్ వక్తా కిఞ్చిదితీయతా ।
వ్యాహారవ్యవహారౌ వా స్యాతాం వాక్యార్థగోచరౌ ||
విశిష్టార్థాన్వయగోచరచేతోऽనుమానన్తు
ప్రథమతరప్రవృత్తతద్విషయశేముషీమన్తరేణానుపపన్నమితి ప్రాగేవ
శబ్దార్థోऽవగన్తవ్యః, న హ్యనాసాదితవిషయవిశేషసంసర్గాః
సంవిదః పరస్పరతో వ్యతిభిద్యన్తే ।
న చ తథాऽనుమితాభిరర్థవిశేషః సిధ్యతి
యాదృశాన్వయప్రతిపాదనయోగ్యా పదరచనా సా
తదన్వయజ్ఞానమాపాదయతీతి చేత్, అవగతస్తర్హి
ప్రాగేవార్థానామన్వయః, న హి బుద్ధావనారోపిత ఏవాన్వయః
ప్రయోగం వ్యవచ్ఛినత్తి,
తస్మాదస్తి నదీతీరే ఫలమిత్యేవమాదిషు ।
యా సిద్ధవిషయా బుద్ధి సా శాబ్దీ నానుమానికీ ||
తతశ్చ అపూర్వకార్యగోచర ఏవ శబ్దః ప్రమాణమితి ।
స్వసిన్ధాన్తచిరాభ్యాసవ్యా (వ్యాముగ్ధాబలబుద్ధిభిరితి పాఠస్తు న
యుక్త ఇతి మన్యామహే ।) ముగ్ధబలబిద్ధిభిః ||
ఉక్తముక్తేన మార్గేణ యుక్తాऽన్యత్రాపి శక్తతా ||
తతశ్చ యాన్యేతాని విలక్షణపురుషప్రతిపాదకాని
వేదాన్తవచాంసి స ఏష సర్వాధ్పతిః సర్వస్యేశానః సర్వమిదం
ప్రశాస్తి తస్యాధ్యక్షమిదం సర్వమ్ ఇత్యాదీని తాన్యపి తత్ర ప్రమాణం
తద్విషయాసందిగ్ధావిపర్యయజ్ఞానహేతుత్వాత్ ।
న చ పరినిష్ఠితవస్తుని సాధకబాధకయోరన్యతరోపనిపాత-
సంభావనాభావితానువాదవిపర్యయపర్యాలోచనయా
తద్గోచరవచసాం ప్రామాణ్యప్రచ్యుతిః, కార్యగోచరాణామపి
తత్ప్రసఙ్గాత్, కార్యమపి మానాన్తరవేద్యమేవ సమిదాహరణాది, తచ్చ
మానాన్తరేణాపి వేద్యమోదనపాకవదిత్యభ్యుపగమాత్ ।
అథ
విలక్షణాగ్నిహోత్రాదివిషయకార్యస్యాసంభావితమానాన్తరతయా
తత్ప్రతిపాదయద్వచః ప్రమాణం, హన్త తర్హి
నిరతిశయావబోధైశ్వర్యమహానన్దసందోహవపుషి భగవతి న
మానాన్తరసంబన్ధగన్ధ ఇతి సర్వం సమానమన్యత్రాభినివేశాత్ ।
….Continued
