(బ్రహ్మణి ప్రతిపత్తిదౌస్స్థ్యనిరాసపరమ్)
జన్మాద్యధికరణమ్ ||౨||
(అధికరణార్థః – బ్రహ్మణః సర్వకర్తృత్వమ్)
కిం పునస్తద్బ్రహ్మ? యజ్జిజ్ఞాస్యముచ్యత ఇత్యత్రాహ –
౨. జన్మాద్యస్య యత: || ౧-౧-౨ ||
(సూత్రార్థవర్ణనమ్)
జన్మాదీతి – సృష్టిస్థితప్రలయమ్। తద్గుణసంవిజ్ఞానో బహువ్రీహి:। అస్య అచిన్త్యవివిధ-విచిత్రరచనస్య నియతదేశకాలఫలభోగబ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తక్షేత్రజ్ఞమిశ్రస్య జగత:, యత: – యస్మాత్ సర్వేశ్వరాత్ నిఖిలహేయప్రత్యనీకస్వరూపాత్సత్యసంకల్పాత్ జ్ఞానానన్దాద్యనన్తకల్యాణగుణాత్ సర్వజ్ఞాత్ సర్వశక్తే: పరమకారుణికాత్ పరస్మాత్పుంస: సృష్టిస్థితప్రలయా: ప్రవర్తన్తే; తత్ బ్రహ్మేతి సూత్రార్థ:||
పూర్వపక్ష:
(అధికరణస్యాఙ్గభూతవిషయప్రదర్శనమ్)
భృగుర్వై వారుణి:। వరుణం పితరముపససార। అధీహి భగవో బ్రహ్మ ఇత్యారభ్య యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే। యేన జాతాని జీవన్తి। యత్ప్రయత్న్యభిసంవిశన్తి। తద్విజిజ్ఞాసస్వ। తద్బ్రహ్మ (తై.౩.భృ.౧.అను) ఇతి శ్రూయతే।
(అధికరణస్యాఙ్గభూతః సంశయః)
తత్ర సంశయ: – కిమస్మాద్వాక్యాత్ బ్రహ్మ లక్షణత: ప్రతిపత్తుం శక్యతే, న వా – ఇతి।
(అధికరణస్యాఙ్గభూతః పూర్వపక్షః)
కిం ప్రాప్తమ్? న శక్యమితి। న తావజ్జన్మాదయో విశేషణత్వేన బ్రహ్మ లక్షయన్తి, అనేకవిశేషణవ్యావృత్తత్వేన బ్రహ్మణోऽనేకత్వప్రసక్తే:। విశేషణత్వం హి వ్యావర్తకత్వమ్ ||
నను దేవదత్తశ్శ్యామో యువా లోహితాక్షస్సమపరిమాణ: ఇత్యత్ర విశేషణబహుత్వేऽప్యేక ఏవ దేవదత్త: ప్రతీయతే। ఏవమత్రాప్యేకమేవ బ్రహ్మ భవతి। నైవమ్ – తత్ర ప్రమాణాన్తరేణైక్యప్రతీతేరేకస్మిన్నేవ విశేషణానాముపసంహార:। అన్యథా తత్రాపి వ్యావర్తకత్వేనానేకత్వమపరిహార్యమ్। అత్ర త్వనేనైవ విశేషణేన లిలక్షయిషితత్వాత్ బ్రహ్మణ: ప్రమాణాన్తరేణైక్యమనవగతమితి వ్యావర్తకభేదేన బ్రహ్మబహుత్వమవర్జనీయమ్||
బ్రహ్మశబ్దైక్యాదత్రాప్యైక్యం ప్రతీయత ఇతి చేత్, న, అజ్ఞాతగోవ్యక్తే: – జిజ్ఞాసో: పురుషస్య ఖణ్డో ముణ్డ: పూర్ణశృఙ్గో గౌ: ఇత్యుక్తే గోపదైక్యేऽపి ఖణ్డత్వాదివ్యావర్తకభేదేన గోవ్యక్తిబహుత్వప్రతీతే: బ్రహ్మవ్యక్తయోऽపి బహ్వ్యస్స్యు:। అత ఏవ లిలక్షియిషితే వస్తుని ఏషాం విశేషణానాం సంభూయ లక్షణత్వమప్యనుపపన్నమ్||
(జన్మాదీనాం ఉపలక్షణతయాऽపి లక్షణత్వానుపపత్తిః)
నాప్యుపలక్షణత్వేన లక్షయన్తి, ఆకారాన్తరాప్రతిపత్తే:। ఉపలక్షణానామేకేనాకారేణ ప్రతిపన్నస్య కేనచిదాకారాన్తరేణ ప్రతిపత్తిహేతుత్వం హి దృష్టం యత్రాయం సారస:, స దేవదత్తకేదార:, ఇత్యాదిషు||
నను చ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆనన్ద.౧.) ఇతి ప్రతిపన్నాకారస్య జగజ్జన్మాదీన్యుపలక్షణాని భవన్తి। న, ఇతరేతరప్రతిపన్నాకారాపేక్షత్వేన ఉభయోర్లక్షణవాక్యయో: అన్యోన్యాశ్రయణాత్। అతో న లక్షణతో బ్రహ్మ ప్రతిపత్తుం శక్యత ఇతి||
(అధికరణాఙ్గభూతః నిర్ణయః సిద్ధాన్తో వా)
(తత్ర జన్మాదిభిః ఉపలక్షణీభూతైరపి బ్రహ్మప్రతిపత్తిః)
ఏవం ప్రాప్తేऽభిధీయతే – జగత్సృష్టిస్థితిప్రలయైరుపలక్షణభూతైర్బ్రహ్మ ప్రతిపత్తుం శక్యతే। న చ ఉపలక్షణోపలక్ష్యాకారవ్యతిరిక్తాకారాన్తరాప్రతిపత్తేర్బ్రహ్మాప్రతిపత్తి: । ఉపలక్ష్యం హ్యనవధికాతిశయబృహత్ బృంహణం చ; బృహతేర్ధాతోస్తదర్థత్వాత్ । తదుపలక్షణభూతాశ్చ జగజ్జన్మస్థితిలయా:। యతో, యేన, యత్ ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దేశేన యథాప్రసిద్ధి జన్మాదికారణమనూద్యతే। ప్రసిద్ధిశ్చ సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయం (ఛాం.౬.౨.౧) తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోऽసృజత (ఛాం.౬.౨.౧) ఇత్యేకస్యైవ సచ్ఛబ్దవాచ్యస్య నిమిత్తోపాదనకారణత్వేన తదపి సదేవేదమగ్రే ఏకమేవాసీత్ ఇత్యుపాదానతాం ప్రతిపాద్య అద్వితీయమ్ ఇత్యధిష్ఠాత్రన్తరం ప్రతిషిధ్య తదైక్షత బహుస్యాం ప్రజాయేయ ఇతి తత్తేజోऽసృజత ఇత్యేకస్యైవ ప్రతిపాదనాత్। తస్మాత్ యన్మూలా జగజ్జన్మస్థితిలయా: తద్బ్రహ్మేతి జన్మస్థితిలయా: స్వనిమిత్తోపాదానభూతం వస్తు బ్రహ్మేతి లక్షయన్తి।
(కారణత్వాక్షిప్తతృతీయాకారప్రతిపాదనమ్)
జగన్నిమిత్తోపాదనతాక్షిప్తసర్వజ్ఞత్వసత్యసఙ్కల్పత్వవిచిత్రశక్తిత్వాద్యాకారబృహత్త్వేన ప్రతిపన్నం బ్రహ్మేతి చ జన్మాదీనాం తథా ప్రతిపన్నస్య లక్షణత్వేన నాకారాన్తరాప్రతిపత్తిరూపానుపపత్తి:||
(జన్మాదీనాం విశేషణతయా బ్రహ్మలక్షణత్వోపపత్తిః)
జగజ్జన్మాదీనాం విశేషణతయా లక్షణత్వేऽపి న కశ్చిద్దోష:। లక్షణభూతాన్యపి విశేషణాని స్వవిరోధివ్యావృత్తం వస్తు లక్షయన్తి। అజ్ఞాతస్వరూపే వస్తున్యేకస్మిన్ లిలక్షయిషితేऽపి పరస్పరావిరోధ్యనేకవిశేషణలక్షణత్వం న భేదమాపాదయతి; విశేషణానామేకాశ్రయతయా ప్రతీతేరేకస్మిన్నేవ ఉపసంహారాత్। ఖణ్డత్వాదయస్తు విరోధాదేవ గోవ్యక్తిభేదమాపాదయన్తి । అత్ర తు కాలభేదేన జన్మాదీనాం న విరోధ:||
(సత్యజ్ఞానాదీనాం లక్షణత్వోపపత్తిః, ఉక్తాన్యోన్యాశ్రయపరిహారశ్చ)
యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే (తై.భృ.౧.౧) ఇత్యాదికారణవాక్యేన ప్రతిపన్నస్య జగజ్జన్మాదికారణస్య బ్రహ్మణస్సకలేతరవ్యావృత్తం స్వరూపమభిధీయతే సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౧.౧) ఇతి। తత్ర సత్యపదం నిరుపాధికసత్తాయోగి బ్రహ్మాऽహ। తేన వికారాస్పదమచేతనం తత్సంసృష్టశ్చేతనశ్చ వ్యావృత్త:। నామాన్తరభజనార్హావస్థాన్తరయోగేన తయోర్నిరుపాధికసత్తాయోగరహితత్వాత్। జ్ఞానపదం నిత్యాసఙ్కుచితజ్ఞానైకాకారమాహ। తేన కదాచిత్ సఙ్కుచితజ్ఞానత్వేన ముక్తా వ్యావృత్తా:। అనన్తపదం దేశకాలవస్తుపరిచ్ఛేదరహితం స్వరూపమాహ। సగుణత్వాత్స్వరూపస్య, స్వరూపేణ గుణైశ్చానన్త్యమ్। తేన పూర్వపదద్వయవ్యావృత్తకోటిద్వయవిలక్షణాస్సాతిశయస్వరూపస్వగుణా: నిత్యా: వ్యావృత్తా:। విశేషణానాం వ్యావర్తకత్వాత్। తత: సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౧.౧) ఇత్యనేన వాక్యేన జగజ్జన్మాదినాऽవగతస్వరూపం బ్రహ్మ సకలేతరవస్తువిసజాతీయమితి లక్ష్యత ఇతి నాన్యోన్యాశ్రయణమ్ ||
(అధికరణార్థోపసంహారః)
అతస్సకలజగజ్జన్మాదికారణం, నిరవద్యం, సర్వజ్ఞం, సత్యసఙ్కల్పం, సర్వశక్తి, బ్రహ్మ లక్షణత: ప్రతిపత్తుం శక్యత ఇతి సిద్ధమ్||
(నిర్విశేషస్య జిజ్ఞాస్యత్వే సూత్రద్వయాసాఙ్గత్యమ్)
యే తు నిర్విశేషవస్తు జిజ్ఞాస్యమితి వదన్తి। తన్మతే బ్రహ్మ జిజ్ఞాసా, జన్మాద్యస్య యత: ఇత్యసఙ్గతం స్యాత్; నిరతిశయబృహత్ బృంహణం చ బ్రహ్మేతి నిర్వచనాత్; తచ్చ బ్రహ్మ జగజ్జన్మాదికారణమితివచనాచ్చ। ఏవముత్తరేష్వపి సూత్రగణేషు సూత్రోదాహృతశ్రుతిగణేషు చ ఈక్షణాద్యన్వయదర్శనాత్ సూత్రాణి సూత్రోదాహృతశ్రుతయశ్చ న తత్ర ప్రమాణమ్। తర్కశ్చ సాధ్యధర్మావ్యభిచారిసాధనధర్మాన్వితవస్తువిషయత్వాన్న నిర్విశేషవస్తుని ప్రమాణమ్। జగజ్జన్మాదిభ్రమో యతస్తద్బ్రహ్మేతి స్వోత్ప్రేక్షా పక్షేऽపి న నిర్విశేషవస్తుసిద్ధి:, భ్రమమూలమజ్ఞానమ్, అజ్ఞానసాక్షి బ్రహ్మేత్యభ్యుపగమాత్। సాక్షిత్వం హి ప్రకాశైకరసతయైవోచ్యతే। ప్రకాశత్వం తు జడాద్వ్యావర్తకం, స్వస్య పరస్య చ వ్యవహారయోగ్యతాపాదనస్వభావేన భవతి। తథా సతి సవిశేషత్వమ్। తదభావే ప్రకాశతైవ న స్యాత్। తుచ్ఛతైవ స్యాత్||
ఇతి శ్రీశారీరకమీమాంసాభాష్యే జన్మాద్యధికరణమ్||౨||
