|| శ్రీమతే రామానుజాయ నమ: ||

 

శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితం శారీరకమీమాంసాభాష్యమ్

 

(ప్రథమాధ్యాయే-ప్రథమపాదే-జిజ్ఞాసాధికరణమ్)

(శాస్త్రార్థసూచనగర్భితం మఙ్గళాచరణమ్, భాష్యప్రణయనప్రయోజనం చ)

అఖిల భువనజన్మస్థేమభఙ్గాదిలీలే

వినతవివిధభూతవ్రాతరక్షైకదీక్షే।

శ్రుతిశిరసి విదీప్తే బ్రహ్మణి శ్రీనివాసే

భవతు మమ పరస్మిన్ శేముషీ భక్తిరూపా ||౧||

పారాశర్యవచస్సుధాముపనిషద్దుగ్ధాబ్ధిమధ్యోద్ధృతాం

సంసారాగ్నివిదీపనవ్యపగతప్రాణాత్మసఞ్జీవనీమ్।

పూర్వాచార్యసురక్షితాం బహుమతివ్యాఘాతదూరస్థితా-

మానీతాం తు నిజాక్షరైస్సుమనసో భౌమా: పిబన్త్వన్వహమ్ ||౨||

(శారీరకశాస్త్రవ్యాఖ్యానప్రతిజ్ఞా)

భగవద్బోధాయనకృతాం విస్తీర్ణాం బ్రహ్మసూత్రవృత్తిం పూర్వాచార్యాస్సఞ్చిక్షిపు:, తన్మతానుసారేణ సూత్రాక్షరాణి వ్యాఖ్యాస్యన్తే-

(ప్రథమం సమన్వయాధ్యాయే, ఆద్యే అయోగవ్యవచ్ఛేదపాదే సిద్ధే వ్యుత్పత్తిసమర్థనపరమ్)

జిజ్ఞాసాధికరణమ్ – (1-1-1)

(బ్రహ్మైవ జిజ్ఞాస్యమ్)

౧. ఓం || అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా || ౧-౧-౧ ||

(సౌత్రపదానామర్థవర్ణనమ్)

అత్రాయమథశబ్ద: ఆనన్తర్యే భవతి। అతశ్శబ్దో వృత్తస్య హేతుభావే। అధీతసాఙ్గ సశిరస్కవేదస్యాధిగతాల్పాస్థిరఫలకేవలకర్మజ్ఞానతయా సంజాతమోక్షాభిలాషస్యానన్తస్థిరఫల-బ్రహ్మజిజ్ఞాసా హ్యనన్తరభావినీ ||

బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా । బ్రహ్మణ ఇతి కర్మణి షష్ఠీ, కర్తృ కర్మణో: కృతి (అష్టా.౨.౨.౬౫)  ఇతి విశేషవిధానాత్। యద్యపి  సమ్బన్ధసామాన్యపరిగ్రహేऽపి జిజ్ఞాసాయా: కర్మాపేక్షత్వేన కర్మార్థత్వసిద్ధి:, తథాऽప్యాక్షేపత: ప్రాప్తాదాభిధానికస్యైవ గ్రాహ్యత్వాత్ కర్మణి షష్ఠీ గృహ్యతే । న చ ప్రతిపదవిధానా షష్ఠీ న సమస్యతే (అష్టా.౨.౨.౧౦.సూ.వా) ఇతి కర్మణి షష్ఠ్యాస్సమాసనిషేధశ్శఙ్కనీయ:, కృద్యోగా చ షష్ఠీ సమస్యత, (అష్టా.౨.౨.౫.సూ.వా.) ఇతి ప్రతిప్రసవసద్భావాత్ ।  బ్రహ్మశబ్దేన చ స్వభావతో నిరస్తనిఖలదోషోऽనవధికాతిశయాసఙ్ఖ్యేయ-కల్యాణగుణగణ: పురుషోత్తమోऽభిధీయతే। సర్వత్ర బృహత్త్వగుణయోగేన హి బ్రహ్మశబ్ద: । బృహత్త్వం చ స్వరూపేణ గుణైశ్చ యత్రానవధికాతిశయం సోऽస్య ముఖ్యోऽర్థ:; స చ సర్వేశ్వర ఏవ। అతో బ్రహ్మశబ్దస్తత్రైవ ముఖ్యవృత్త:। తస్మాదన్యత్ర తద్గుణలేశయోగాదౌపచారిక:, అనేకార్థకల్పనాయోగాత్, భగవచ్ఛబ్దవత్ । తాపత్రయాతురైరమృతత్వాయ స ఏవ జిజ్ఞాస్య:। అతస్సర్వేశ్వర ఏవ జిజ్ఞాసాకర్మభూతం బ్రహ్మ ||

జ్ఞాతుమిచ్ఛా జిజ్ఞాసా। ఇచ్ఛాయా ఇష్యమాణప్రధానత్వాదిష్యమాణం జ్ఞానమిహ విధీయతే|| మీమాంసాపూర్వభాగజ్ఞాతస్య కర్మణోऽలపాస్థిరఫలత్వాదుపరతినభాగావసేయస్య బ్రహ్మజ్ఞానస్యానన్తాక్షయ-ఫలత్వాచ్చ పూర్వవృత్తాత్కర్మజ్ఞానాదనన్తరం తత ఏవ హేతోర్బ్రహ్మ జ్ఞాతవ్యమిత్యుక్తం భవతి। తదాహ వృత్తికార: – వృత్తాత్కర్మాధిగమాదనన్తరం బ్రహ్మవివిదిషా ఇతి । వక్ష్యతి చ కర్మబ్రహ్మమీమాంసయోరైకశాస్త్ర్యం –

(పూర్వోత్తరమీమాంసయోః ఏకశాస్త్రతా)

సంహితమేతచ్ఛారీరకం జైమినీయేన షోడశలక్షణేనేతి శాస్త్రైకత్వసిద్ధి: ఇతి । అత: ప్రతిపిపాదయిషతార్థభేదేన షట్కభేదవదధ్యాయభేదవచ్చ పూర్వోత్తరమీమాంసయోర్భేద:। మీమాంసాశాస్త్రమ్ – అథాతో ధర్మజిజ్ఞాసా (పూర్వ.మీ.౧.౧.౧) ఇత్యారభ్య అనావృత్తిశ్శబ్దాదనావృత్తిశ్శబ్దాత్ (బ్ర.సూ.౪.౪.౨౨.) ఇత్యేవమన్తం సఙ్గతివిశేషేణ విశిష్టక్రమమ్ । తథాహి ప్రథమం తావత్ స్వాధ్యాయోऽధ్యేతవ్య: (యజురారణ్యకే.౨.ప్ర. ౧౫.అను.) ఇత్యధ్యయనేనైవ స్వాధ్యాయశబ్దవాచ్యవేదాఖ్యాక్షరరాశేర్గ్రహణం విధీయతే||

(అధ్యయనస్వరూపప్రకారౌ)

తచ్చాధ్యయనం కింరూపం కథం చ కర్తవ్యమిత్యపేక్షాయామ్ అష్టవర్షం బ్రాహ్మణముపనయీత తమధ్యాపయేత్ (శతపథబ్రాహ్మణమ్) ఇత్యనేన,

శ్రావణ్యాం ప్రౌష్ఠపద్యాం వా ఉపాకృత్య యథావిధి।

యుక్తశ్ఛన్దాంస్యధీయీత మాసాన్విప్రోऽర్ధపఞ్చమాన్||                 (మనుస్మృ.౪.౬౫)

ఇత్యాదివ్రతనియమవిశేషోపదేశైశ్చాపేక్షితాని విధీయన్తే||

ఏవం సత్సన్తానప్రసూతసదాచారనిష్ఠాత్మగుణోపేతవేదవిదాచార్యోపనీతస్య వ్రతనియమవిశేషయుక్తస్య ఆచార్యోచ్చారణానూచ్చారణరూపమక్షరరాశిగ్రహణఫలమధ్యయనమిత్యవగమ్యతే||

(అధ్యయనవిధిః నియమవిధిః)

అధ్యయనం చ స్వాధ్యాయసంస్కార:, స్వాధ్యాయోऽధ్యేతవ్య:  (యజురారణ్యకే.౨.ప్ర.౧౫.అను.) ఇతి స్వాధ్యాయస్య కర్మత్వావగమాత్। సంస్కారో హి నామ కార్యాన్తరయోగ్యతాకరణమ్। సంస్కార్యత్వం చ స్వాధ్యాయస్య యుక్తమ్, ధర్మార్థకామమోక్షరూపపురుషార్థచతుష్టయతత్సాధనావబోధిత్వాత్, జపాదినా స్వరూపేణాపి తత్సాధనత్వాచ్చ।

ఏవమధ్యయనవిధిర్మన్త్రవత్ నియమవదక్షరాశిగ్రహణమాత్రే పర్యవస్యతి।

(వేదార్థజ్ఞానే స్వతః ప్రవృత్తిః)

అధ్యయనగృహీతస్య స్వాధ్యాయస్య స్వభావత ఏవ ప్రయోజనవదర్థావబోధిత్వదర్శనాత్, గృహీతాత్స్వాధ్యాయాదవగమ్యమానాన్ ప్రయోజనవతోऽర్థానాపాతతో దృష్ట్వా తత్స్వరూపప్రకారవిశేషనిర్ణయ-ఫలవేదవాక్యవిచారరూప-మీమాంసాశ్రవణే అధీతవేద: పురషస్స్వయమేవ ప్రవర్తతే। తత్ర కర్మవిధిస్వరూపే నిరూపితే కర్మణాం అల్పాస్థిరఫలత్వం దృష్ట్వా అధ్యయనగృహీతస్వాధ్యాయైకదేశోపనిషద్వాక్యేషు చామృతత్వరూపానన్తస్థిర-ఫలాపాతప్రతీతేః తన్నిర్ణయఫల-వేదాన్తవాక్యవిచారరూపశారీరక-మీమాంసాయాం అధికరోతి।

(ఉక్తార్థస్య శ్రుతిసిద్ధతా)

తథా చ వేదాన్తవాక్యాని కేవలకర్మఫలస్య క్షయిత్వం బ్రహ్మజ్ఞానస్య చాక్షయఫలత్వం చ దర్శయన్తి- తద్యథేహ కర్మచితో లోక: క్షీయతే, ఏవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోక: క్షీయతే (ఛాన్దోగ్యే.౮.౧.౬) అన్తవదేవాస్య తద్భవతి (బృ.౫.౮.౧౦) న హ్యధ్రువై: ప్రాప్యతే (కఠ.౨.౧౦) ప్లవా హ్యేతే అదృఢా యజ్ఞరూపా: (ము.౧.౨.౭) పరీక్ష్య లోకాన్ కర్మచితాన్ బ్రాహ్మణో నిర్వేదమాయాత్ నాస్త్యకృత: కృతేన  తద్విజ్ఞానార్థం స గురుమేవాభిగచ్ఛేత్ సమిత్పాణిశ్శ్రోత్రియం బ్రహ్మనిష్ఠమ్। తస్మై స విద్వానుపసన్నాయ సమ్యక్ప్రశాన్తచిత్తాయ శమాన్వితాయ । యేనాక్షరం పురుషం వేద సత్యం ప్రోవాచ తాం తత్త్వతో బ్రహ్మవిద్యామ్ । (ము.౧.౨.౧౨-౧౩) బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్  (తై.ఆనన్ద.౨.౧అను.౧) న పునర్మృత్యవే తదేకం పశ్యతి న పశ్యో మృత్యుం పశ్యతి (బృ.౭.౨౬.౨) స స్వరాడ్ భవతి (ఛాం.౭.౨౫.౨) తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి నాన్యః పన్థా అయనాయ విద్యతే (పు.సూ.౧౭) పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా జుష్టస్తతస్తేనామృతత్వమేతి (శ్వే.౧.౬) – ఇత్యాదీని||

(కర్మవిచారనైరపేక్ష్యశఙ్కా-సమాధానే)

నను చ – సాఙ్గవేదాధ్యయనాదేవ కర్మణాం స్వర్గాదిఫలత్వమ్, స్వర్గాదీనాం చ క్షయిత్వం, బ్రహ్మోపాసనస్యామృతత్వఫలత్వం చ జ్ఞాయత ఏవ। అనన్తరం ముముక్షుర్బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయామేవ ప్రవర్తతామ్; కిమర్థా ధర్మవిచారాపేక్షా? ఏవం తర్హి శారీరకమీమాంసాయామపి న ప్రవర్తతామ్, సాఙ్గాధ్యయనాదేవ కృత్స్నస్య జ్ఞాతత్వాత్। సత్యమ్; ఆపాతప్రతీతిర్విద్యత ఏవ, తథాపి న్యాయానుగృహీతస్య వాక్యస్య అర్థనిశ్చాయకత్వాదాపాతప్రతీతోऽప్యర్థస్సంశయవిపర్యయౌ నాతివర్తతే; అతస్తన్నిర్ణయాయ వేదాన్తవాక్య-విచార: కర్తవ్య ఇతి చేత్; తథైవ ధర్మవిచారోऽపి కర్తవ్య ఇతి పశ్యతు భవాన్ ||

(ఇతి సవిమర్శః పూర్వాచార్యసమ్మతాద్యసూత్రాక్షరవ్యాఖ్యాఘట్టః)

లఘుపూర్వపక్ష:

(సాధనచతుష్టయపూర్వవృత్తత్వప్రతిపాదనాయ భూమికా)

నను చ – బ్రహ్మజిజ్ఞాసా యదేవ నియమేనాపేక్షతే, తదేవ పూర్వవృత్తం వక్తవ్యమ్। న ధర్మవిచారాపేక్షా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా:, అధీతవేదాన్తస్యానధిగతకర్మణోऽపి వేదాన్తవాక్యార్థవిచారోపపత్తే:। కర్మాఙ్గాశ్రయాణి ఉగీథాద్యుపాసనాన్యత్రైవ చిన్త్యన్తే; తదనధిగతకర్మణో న శక్యం కర్తుమ్, ఇతి చేత్ –

(కర్మణో జ్ఞానానఙ్గత్వమ్)

అనభిజ్ఞో భవాన్ శారీరకశాస్త్రవిజ్ఞానస్య। అస్మిన్ శాస్త్రే అనాద్యవిద్యాకృతవివిధభేదదర్శన-నిమిత్తజన్మజరామరణాది-సాంసారికదు:ఖసాగరనిమగ్నస్య నిఖిలదు:ఖమూలమిథ్యాజ్ఞాననిబర్హాణాయ ఆత్మైకత్వవిజ్ఞానం ప్రతిపిపాదయిషితమ్। అస్య హి భేదావలమ్బి కర్మజ్ఞానం క్వోపయుజ్యతే? ప్రత్యుత విరుద్ధమేవ। ఉద్గీథాదివిచారస్తు కర్మశేషభూత ఏవ జ్ఞానరూపత్వావిశేషాదిహైవ క్రియతే। స తు న సాక్షాత్సఙ్గత:। అతో యత్ప్రధానం శాస్త్రం, తదపేక్షితమేవ పూర్వవృత్తం కిమపి వక్తవ్యమ్||

బాఢమ్; తదపేక్షితం చ కర్మవిజ్ఞానమేవ, కర్మసముచ్చితాత్ జ్ఞానాదపవర్గశ్రుతే:। వక్ష్యతి చ – సర్వాపేక్షా చ యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్ (బ్ర.సూ.౩.౪.౨౬) ఇతి। అపేక్షితే చ కర్మణ్యజ్ఞాతే కేన సముచ్చయ: కేన నేతి విభాగో న శక్యతే జ్ఞాతుమ్। అతస్తదేవ పూర్వవృత్తమ్||

(కర్మణో మోక్షవిరోధిత్వమ్)

నైతద్యుక్తం; సకలవిశేషప్రత్యనీకచిన్మాత్రబ్రహ్మవిజ్ఞానాదేవావిద్యానివృత్తే:; అవిద్యానివృత్తిరేవ హి మోక్ష:। వర్ణాశ్రమవిశేషసాధ్యసాధనేతికర్తవ్యతాద్యనన్తవికల్పాస్పదం కర్మ సకలభేదదర్శననివృత్తిరూప- అజ్ఞాననివృత్తే: కథమివ సాధనం భవేత్?। శ్రుతయశ్చ కర్మణామనిత్యఫలత్వేన మోక్షవిరోధిత్వం, జ్ఞానస్యైవ మోక్షసాధనత్వం చ దర్శయన్తి – అన్తవదేవాస్య తద్భవతి (బృ.౫.౮.౧౦), తద్యథేహ కర్మచితో లోక: క్షీయతే। ఏవమేవాముత్ర పుణ్యచితో లోక: క్షీయతే (ఛా.౮.౧.౬), బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఉ.ఆన.౨.౧.౧), బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ము.౩.౨.౯), తమేవ విదత్వాऽతిమృత్యుమేతి (శ్వే.౩.౮) – ఇత్యాద్యా:||

(జ్ఞానకర్మసముచ్చయవాదనిరాసః)

యదపి చేదముక్తం  యజ్ఞాదికర్మాపేక్షా విద్యేతి, తద్వస్తువిరోధాత్ శ్రుత్యక్షరపర్యాలోచనయా చాన్త:కరణనైర్మల్యద్వారేణ వివిదషోత్పత్తావుపయుజ్యతే, న ఫలోత్పత్తౌ, వివిదిషన్తి ఇతి శ్రవణాత్। వివిదిషాయాం జాతాయాం జ్ఞానోత్పత్తౌ శమాదీనామేవాన్తరఙ్గోపాయతాం శ్రుతిరేవాऽహ – శాన్తో దాన్త ఉపరతస్తితుక్షుస్సమాహితో భూత్వాऽऽత్మన్యేవాऽత్మానం పశ్యేత్ – (బృ.౬.౪.౨౩) ఇతి||

(వాక్యజన్యజ్ఞానాత్ అవిద్యానివృత్తిః)

తదేవం జన్మాన్తరశతానుష్ఠితానభిసంహితఫలవిశేషకర్మమృదితకషాయస్య వివిదిషోత్పత్తౌ సత్యాం సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౨.౧.౧) అయమాత్మా బ్రహ్మ (బృ.౬.౪.౫) తత్త్వమసి (ఛాం.౬.౮.౭) ఇత్యాదివాక్యజన్యజ్ఞానాదవిద్యా నివర్తతే।

(అవిద్యానివర్తకజ్ఞానసహకారీణి)

వాక్యార్థజ్ఞానోపయోగీని చ శ్రవణమనననిదిధ్యాసనాని। శ్రవణం నామ వేదాన్తవాక్యాని ఆత్మైకత్వవిద్యా ప్రతిపాదకానీతి తత్త్వదర్శిన ఆచార్యాత్ న్యాయయుక్తార్థగ్రహణమ్। ఏవమాచార్యోపదిష్టస్య అర్థస్య స్వాత్మన్యేవమేవ యుక్తమితి హేతుత: ప్రతిష్ఠాపనం మననమ్। ఏతద్విరోధి అనాదిభేదవాసనా-నిరసనాయ అస్యైవార్థస్యానవరతభావనా నిదిధ్యాసనమ్।

(శారీరకపూర్వవృత్తనిగమనమ్)

శ్రవణాదిభిర్నిరస్తసమస్తభేదవాసనస్య వాక్యార్థజ్ఞానమవిద్యాం నివర్తయతీత్యేవంరూపస్య శ్రవణస్యావశ్యాపేక్షితమేవ పూర్వవృత్తం వక్తవ్యమ్।

తచ్చ – నిత్యానిత్యవస్తువివేక:, శమదమాదిసాధనసమ్పత్, ఇహాముత్రఫలభోగవిరాగ:, ముముక్షుత్వం చేత్యేతత్ సాధనచతుష్టయమ్। అనేన వినా జిజ్ఞాసానుపపత్తే:, అర్థస్వభావాదేవేదమేవ పూర్వవృత్తమితి జ్ఞాయతే ||

(బన్ధ-తత్కారణ-తన్నివర్తకానాం నిగమనమ్)

ఏతదుక్తం భవతి – బ్రహ్మస్వరూపాచ్ఛాదికావిద్యామూలమపారమార్థికం భేదదర్శనమేవ బన్ధమూలమ్। బన్ధశ్చాపారమార్థిక:। స చ సమూలోऽపారమార్థికత్వాదేవ జ్ఞానేనైవ నివర్త్యతే। నివర్తకం చ జ్ఞానం తత్త్వమస్యాదివాక్యజన్యమ్ । తస్యైతస్య వాక్యజన్యస్య జ్ఞానస్య స్వరూపోత్పత్తౌ కార్యే వా కర్మణాం నోపయోగ:। వివిదిషాయామేవ తు కర్మణాముపయోగ:। స చ పాపమూలరజస్తమోనిబర్హాణద్వారేణ సత్వవివృద్ధ్యా భవతీతీమముపయోగమభిప్రేత్య బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి ఇత్యుక్తమితి||

అత: కర్మజ్ఞానస్యానుపయోగాత్ ఉక్తమేవ సాధనచతుష్టయం పూర్వవృత్తమితి వక్తవ్యమ్।

(ఇతి లఘుపూర్వపక్షః)

లఘుసిద్ధాన్త:

(వాక్యార్థజ్ఞానస్య మోక్షహేతుత్వమ్ శాస్త్ర-ప్రత్యక్షవిరుద్ధమ్)

అత్రోచ్యతే – యదుక్తమవిద్యానివృత్తిరేవ మోక్ష:; సా చ బ్రహ్మవిజ్ఞానాదేవ భవతి ఇతి తదభ్యుపగమ్యతే। అవిద్యానివృత్తయే వేదాన్తవాక్యైర్విధిత్సితం జ్ఞానం కింరూపమితి వివేచనీయమ్ – కిం వాక్యాద్వాక్యార్థజ్ఞానమాత్రమ్, ఉత తన్మూలముపాసనాత్మకం జ్ఞానమ్? – ఇతి; న తావద్వాక్యజన్యం జ్ఞానం, తస్య విధానమన్తరేణాపి వాక్యాదేవ సిద్ధే:; తావన్మాత్రేణావిద్యానివృత్త్యనుపలబ్ధేశ్చ।

న చ వాచ్యం – భేదవాసనాయామనిరస్తాయాం వాక్యమవిద్యానివర్తకం జ్ఞానం న జనయతి, జాతేऽపి సర్వస్య సహసైవ భేదజ్ఞానానివృత్తిర్న దోషాయ, చన్ద్రైకత్వే జ్ఞాతేऽపి ద్విచన్ద్రజ్ఞానానివృత్తివత్। అనివృత్తమపి ఛిన్నమూలత్వేన న బన్ధాయ భవతి – ఇతి। సత్యాం సామగ్ర్యాం జ్ఞానానుత్పత్త్యనుపపత్తే:; సత్యామపి విపరీతవాసనాయామాప్తోపదేశలిఙ్గాదిభి: బాధకజ్ఞానోత్పత్తిదర్శనాత్ ।

సత్యపి వాక్యార్థజ్ఞానే అనాదివాసనయా మాత్రయా భేదజ్ఞానమనువర్తత ఇతి భవతా న శక్యతే వక్తుమ్; భేదజ్ఞానసామగ్ర్యా అపి వాసనాయా మిథ్యారూపత్వేన జ్ఞానోత్పత్త్యైవ నివృత్తత్వాత్ । జ్ఞానోత్పత్తావపి మిథ్యారూపాయాస్తస్యా అనివృత్తౌ నివర్తకాన్తరాభావాత్ కదాచిదపి నాస్యా వాసనాయా నివృత్తి:।

వాసనాకార్యం భేదజ్ఞానం ఛిన్నమూలమథ చానువర్తత ఇతి బాలిశభాషితమ్|| ద్విచన్ద్రజ్ఞానాదౌ తు బాధకసన్నిధావపి మిథ్యాజ్ఞానహేతో: పరమార్థతిమిరాదిదోషస్య జ్ఞానబాధ్యత్వాభావేన అవినష్టత్వాత్ మిథ్యాజ్ఞానానివృత్తి: అవిరుద్ధా। ప్రబలప్రమాణబాధితత్వేన భయాదికార్యం తు నివర్తతే।

(అద్వైతరీత్యా జ్ఞానోత్పత్త్యనుపపత్తిః)

అపి చ భేదవాసనానిరసనద్వారేణ జ్ఞానోత్పత్తిమభ్యుపగచ్ఛతాం కదాచిదపి జ్ఞానోత్పత్తిర్న సేత్స్యతి; భేదవాసనాయా అనాదికాలోపచితత్వేనాపరిమితత్వాత్,  తద్విరోధిభావనాయాశ్చాల్పత్వాదనయా తన్నిరసనానుపపత్తే:।

(అపవర్గసాధనీభూతజ్ఞానస్వరూపమ్)

అతో వాక్యార్థజ్ఞానాదన్యదేవ ధ్యానోపాసనాదిశబ్దవాచ్యం జ్ఞానం వేదాన్తవాక్యైర్విధిత్సితమ్। తథా చ శ్రుతయ: – విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత (బృ.౬.౪.౨౧) అనువిద్య విజానాతి (ఛాం.౮.౧౨.౬) ఓమిత్యేవాऽత్మానం ధ్యాయథ (ము.౨.౨.౬) నిచాయ్య తం మృత్యుముఖాత్ప్రముచ్యతే (క.౧.౩.౧౫) ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత (బృ.౩.౪.౧౪) ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్యశ్శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసతివ్య: (బృ.౬.౪.౬) సోऽన్వేష్టవ్యస్స విజిజ్ఞాసతివ్య: (ఛాం.౮.౭.౧) ఇత్యేవమాద్యా:||

(అపవర్గసాధనం చ జ్ఞానం ధ్యానరూపమ్)

అత్ర నిదిధ్యాసతివ్య: ఇత్యాదినైకార్థ్యాత్ అనువిద్య విజానాతి, విజ్ఞాయ ప్రజ్ఞాం కుర్వీత ఇత్యేవమాదిభిర్వాక్యార్థజ్ఞానం ధ్యానోపకారకత్వాత్ అనువిద్య, విజ్ఞాయ ఇత్యనూద్య ప్రజ్ఞాఙ్కుర్వీత, విజానాతి ఇతి ధ్యానం విధీయతే। శ్రోతవ్య: ఇతి చానువాద: స్వాధ్యాయస్యార్థపరత్వేనాధీతవేద: పురుష: ప్రయోజనవదర్థావబోధిత్వదర్శనాత్తన్నిర్ణయాయ స్వయమేవ శ్రవణే ప్రవర్తత ఇతి శ్రవణస్య ప్రాప్తత్వాత్। శ్రవణప్రతిష్ఠార్థత్వాన్మననస్య మన్తవ్య: ఇతి చానువాద: । తస్మాద్ధ్యానమేవ విధీయతే । వక్ష్యతి చ ఆవృత్తిరసకృదుపదేశాత్ (బ్ర.సూ.౪.౧.౧) ఇతి।

(ధ్యానస్య వేదనోపాసనాత్మకత్వమ్)

తదిదమపవర్గోపాయతయా విధిత్సితం వేదనముపాసనం ఇత్యవగమ్యతే విద్యుపాస్యోర్వ్యతికరేణ ఉపక్రమోపసంహారదర్శనాత్ మనో బ్రహ్మేత్యుపాసీత (ఛాం.౩.౧౮.౧) ఇత్యత్ర భాతి చ తపతి చ కీర్త్యా యశసా బ్రహ్మవర్చసేన య ఏవం వేద, (ఛాం.౩.౧౮.౫) న స వేద అకృత్స్నో హ్యేష: ఆత్మేత్యేవోపాసీత, (బృ.౩.౪.౭) యస్తద్వేద యత్స వేద స మయైతదుక్త: (ఛా.౪.౧.౪) ఇత్యత్ర అనుమ ఏతాం భగవో దేవతాం శాధి యాం దేవతాముపాస్సే (ఛాం.౪.౨.౨) ఇతి||

(ధ్యానస్య ధ్రువానుస్మృతి-దర్శనరూపతా)

ధ్యానం చ తైలధారావదవిచ్ఛిన్నస్మృతిసన్తానరూపమ్ ధ్రువా స్మృతి:। స్మృతిలమ్భే సర్వగ్రన్థీనాం విప్రమోక్ష: (ఛా.౭.౨౬.౨) ఇతి ధ్రువాయాస్స్మృతేరపవర్గోపాయత్వశ్రవణాత్। సా చ స్మృతిర్దర్శనసమానాకారా-భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయా: । క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్ దృష్టే పరావరే|| (ము.౨.౧.౮) ఇత్యనేనైకార్థ్యాత్ । ఏవం చ సతి ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య: (బృ.౬౪.౬) ఇత్యనేన నిదిధ్యాసనస్య దర్శనసమానాకారతా విధీయతే । భవతి చ స్మృతేర్భావనాప్రకర్షాద్దర్శనరూపతా। వాక్యకారేణ ఏతత్సర్వం ప్రపఞ్చితమ్ – వేదనముపాసనం స్యాత్ తద్విషయే శ్రవణాత్ ఇతి। సర్వాసూపనిషత్సు మోక్షసాధనతయా విహితం వేదనముపాసనమిత్యుక్తమ్। సకృత్ప్రత్యయం కుర్యాచ్ఛబ్దార్థస్య కృతత్వాత్ప్రయాజాదివత్  ఇతి పూర్వపక్షం కృత్వా సిద్ధం తూపాసనశబ్దాత్ ఇతి వేదనమసకృదావృత్తం మోక్షసాధనమితి నిర్ణీతమ్ । ఉపాసనం స్యాద్ధ్రువానుస్మృతే: దర్శనాన్నిర్వచనాచ్చ ఇతి తస్యైవ వేదనస్యోపాసనరూపస్యాసకృదావృత్తస్య ధ్రువానుస్మృతిత్వముపవర్ణితమ్||

సేయం స్మృతిర్దర్శనరూపా ప్రతిపాదితా । దర్శనరూపతా చ ప్రత్యక్షతాపత్తి: ।

(అపవర్గసాధనీభూతస్మృతిగతం వైశిష్ట్యమ్)

ఏవం ప్రత్యక్షతాపన్నాం అపవర్గసాధనభూతాం స్మృతిం విశినష్టి – నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా న బహునా శ్రుతేన। యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యస్తస్యైష ఆత్మా వివృణుతే తనూం స్వామ్ || (ము.౩.౨.౩) ఇతి। అనేన కేవలశ్రవణమనననిదిధ్యాసనానాం ఆత్మప్రాప్త్యనుపాయత్వముక్త్వా యమేవైష ఆత్మా వృణుతే తేనైవ లభ్య ఇత్యుక్తమ్ । ప్రియతమ ఏవ హి వరణీయో భవతి। యస్యాయం నిరతిశయప్రియస్స ఏవాస్య ప్రియతమో భవతి। యథాయం ప్రియతమ ఆత్మానం ప్రాప్నోతి, తథా స్వయమేవ భగవాన్ ప్రయతత ఇతి భగవతైవోక్తమ్|| తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకమ్। దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపయాన్తి తే|| (భ.గీ.౧౦.౧౦) ఇతి, ప్రియో హి జ్ఞానినోऽత్యర్థమహం స చ మమ ప్రియ:|| (భ.గీతా.౭.౧౭) ఇతి చ||

అతస్సాక్షాత్కారరూపా స్మృతి: స్మర్యమాణాత్యర్థప్రియత్వేన స్వయమప్యత్యర్థప్రియా యస్య, స ఏవ పరేణాऽత్మనా వరణీయో భవతీతి తేనైవ లభ్యతే పర ఆత్మేత్యుక్తం భవతి।

(దర్శనసమానాకారాయాః స్మృతేః భక్తిశబ్దాభిధేయతా)

ఏవం రూపా ధ్రువానుస్మృతిరేవ భక్తిశబ్దేనాభిధీయతే, ఉపాసనపర్యాయత్వాద్భక్తిశబ్దస్య । అత ఏవ శ్రుతిస్మృతిభిరేవమభిధీయతే –

తమేవ విదత్వాऽతిమృత్యుమేతి (శ్వే.౩.౮) తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి ।  నాన్య: పన్థా అయనాయ విద్యతే (పురుషసూక్తం.౧౭)

నాహం  వేదైర్న తపసా న దానేన న చేజ్యయా। శక్య ఏవంవిధో ద్రష్టుం దృష్టవానసి మాం యథా|| భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోऽర్జున। జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టుం చ పరన్తప!||(భ.గీ.౧౧.౫౩,౫౪) పురుషస్స పర: పార్థ! భక్త్యా లభ్యస్త్వనన్యయా|| (భ.గీ.౮.౨౨) ఇతి||

(భక్తేః కర్మాఙ్గకత్వమ్)

ఏవంరూపాయా ధ్రువానుస్మృతేస్సాధనాని యజ్ఞాదీని కర్మాణీతి యజ్ఞాదిశ్రుతేరశ్వవత్ (బ్ర.సూ.౩.౪.౨౬) ఇత్యభిధాస్యతే । యద్యపి  వివిదషన్తీతి యజ్ఞాదయో   వివిదషోత్పత్తౌ వినియుజ్యన్తే, తథాऽపి తస్యైవ వేదనస్య ధ్యానరూపస్యాహరహరనుష్ఠీయమానస్య  అభ్యాసాధేయాతిశయస్య ఆప్రయాణాదనువర్తమానస్య బ్రహ్మప్రాప్తి-సాధనత్వాత్తదుత్పత్తయే సర్వాణ్యాశ్రమకర్మాణి యావజ్జీవమనుష్ఠేయాని । వక్ష్యతి చ – ఆప్రయాణాత్తత్రాపి హి దృష్టమ్ (బ్ర.సూ.౪.౧.౧౨.) అగ్నిహోత్రాది తు తత్కార్యాయైవ తద్దర్శనాత్ (బ్ర.స్.౪.౧.౧౬) సహకారిత్వేన చ (బ్ర.సూ.౩.౪.౩౩) ఇత్యాదిషు।

(ధ్రువానుస్మృతేః సాధనసప్తకనిష్పాద్యత్వమ్)

వాక్యకారశ్చ ధ్రువానుస్మృతేర్వివేకాదిభ్య ఏవ నిష్పత్తిమాహ – తల్లబ్ఘిర్వివేకవిమోకాభ్యాస-క్రియాకల్యాణానవసాదానుద్ధర్షేభ్య: సంభవాన్నిర్వచనాచ్చ (బ్ర.న.వా) ఇతి । వివేకాదీనాం స్వరూపం చాహ – జాత్యాశ్రయనిమిత్తాదుష్టాదన్నాత్ కాయశుద్ధిర్వివేక: (బ్ర.న.వా) ఇతి । అత్ర నిర్వచనమ్ – ఆహారశుద్ధౌ సత్త్వశుద్ధిస్సత్త్వశుద్ధౌ ధ్రువా స్మృతి: (ఛాం.౭.౨౬.౨) ఇతి । విమోక: కామానభిష్వఙ్గ: (బ్ర.న.వా) ఇతి। శాన్త ఉపాసీత (ఛా.౩.౧౪.౧) ఇతి నిర్వచనమ్। ఆరమ్భణసంశీలనం పున:పునరభ్యాస: (బ్ర.న.వా)  ఇతి । నిర్వచనం చ స్మార్తముదాహృతం భాష్యకారేణ – సదా తద్భావభావిత: (భ.గీ.౮.౬) ఇతి। పఞ్చమహాయజ్ఞాద్య-నుష్ఠానం శక్తిత: క్రియా (బ్ర.న.వా) । నిర్వచనం క్రియావానేష బ్రహ్మవిదాం వరిష్ఠ: (ము.౩.౧.౪) తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసాऽనాశకేన (బృ.౬.౪.౨౨.) ఇతి చ । సత్యార్జవదయాదానాహింసానభిధ్యా: కల్యాణాని (బ్ర.న.వా)  ఇతి । నిర్వచనం సత్యేన లభ్య: (ము.౩.౧.౫) తేషామేవైష విరజో బ్రహ్మలోక: (ప్ర.౧.౧౫.౧౬) ఇత్యాది । దేశకాలవైగుణ్యాత్ శోకవస్త్వాద్యనుస్మృతేశ్చ తజ్జం దైన్యమభాస్వరత్వం మనసోऽవసాద: (బ్ర.న.వా) ఇతి, తద్విపర్యయో అనవసాద: (బ్ర.న.వా)। నిర్వచనం నాయమాత్మా బలహీనేన లభ్య: (ము.ఉ.౩.౪) ఇతి । తద్విపర్యయజా తుష్టిరుద్ధర్ష: (బ్ర.న.వా)   ఇతి। తద్విపర్యయోऽనుద్ధర్ష: (బ్ర.న.వా) । అతిసన్తోషశ్చ విరోధీత్యర్థ:। నిర్వర్చనమపి – శాన్తో దాన్త:ా(బృ.౬.౪.౨౩) ఇతి।

(విద్యానిష్పత్తేః ఆశ్రమకర్మావినాభావితా)

ఏవం నియమయుక్తస్యాऽశ్రమవిహితకర్మానుష్ఠానేనైవ విద్యానిష్పత్తిరిత్యుక్తం భవతి|| తథా చ శ్రుత్యన్తరమ్ – విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభయం సహ। అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయాऽమృతమశ్నుతే|| (ఈ.౧౧) అత్రావిద్యాశబ్దాభిహితం వర్ణాశ్రమవిహితం కర్మ । అవిద్యయా – కర్మణా, మృత్యుం – జ్ఞానోత్పత్తివిరోధి ప్రాచీనం కర్మ, తీర్త్వా – అపోహ్య, విద్యయా – జ్ఞానేన, అమృతం – బ్రహ్మ। అశ్నుతే – ప్రాప్నోతీత్యర్థ:। మృత్యుతరణోపాయతయా ప్రతీతా అవిద్యా విద్యేతరద్విహితం కర్మైవ, యథోక్తమ్ – ఇయాజ సోऽపి సుబహూన్ యజ్ఞాన్ జ్ఞానవ్యపాశ్రయ:। బ్రహ్మవిద్యామధిష్ఠాయ తర్తుం మృత్యుమవిద్యయా|| ఇతి|| (వి.పు.౬.౬.౧౨)

జ్ఞానవిరోధి చ కర్మ పుణ్యపాపరూపమ్ । బ్రహ్మజ్ఞానోత్పత్తివిరోధిత్వేనానిష్టఫలతయా ఉభయోరపి పాపశబ్దాభిధేయత్వమ్ । అస్య చ జ్ఞానవిరోధిత్వం జ్ఞానోత్పత్తిహేతుభూతశుద్ధసత్త్వవిరోధి-రజస్తమోవివృద్ధిద్వారేణ। పాపస్య చ జ్ఞానోదయవిరోధిత్వమ్ – ఏష ఏవాసాధు కర్మకారయతి తం యమధో నినీషతి – (కౌ.౩.౬) ఇతి శ్రుత్యావగమ్యతే।

(యథార్థజ్ఞాన-తదావరణయోః సత్త్వాదిగుణాయత్తతా)

రజస్తమసోర్యథార్థజ్ఞానావరణత్వం, సత్త్వస్య చ యథార్థజ్ఞానహేతుత్వం భగవతైవ ప్రతిపాదితం – సత్త్వాత్సఞ్జాయతే జ్ఞానమ్ (భ.గీ.౧౪.౧౭) ఇత్యాదినా । అతశ్చ జ్ఞానోత్పత్తయే పాపం కర్మ నిరసనీయమ్। తన్నిరసనం చ అనభిసంహితఫలేనానుష్ఠితేన ధర్మేణ। తథా చ శ్రుతి: – ధర్మేణ పాపమపనుదతి (తై.ఉ.౬.౫౦) ఇతి।

(కర్మమీమాంసాయాః బ్రహ్మమీమాంసాపూర్వవృత్తత్వనిగమనమ్)

తదేవం బ్రహ్మప్రాప్తిసాధనం జ్ఞానం సర్వాశ్రమకర్మాపేక్షమ్। అతోऽపేక్షితకర్మస్వరూపజ్ఞానం, కేవలకర్మణామల్పాస్థిరఫలత్వజ్ఞానం చ కర్మమీమాంసావసేయమితి, సైవాపేక్షితా బ్రహ్మజిజ్ఞాసాయా: పూర్వవృత్తా వక్తవ్యా||

(సాధనచతుష్టయసమ్పత్తేః మీమాంసాద్వయశ్రవణపశ్చాద్భావిత్వమ్)

అపి చ నిత్యానిత్యవస్తువివేకాదయశ్చ, మీమాంసాశ్రవణమన్తరేణ న సంపత్స్యన్తే, ఫలకరణ-ఇతికర్తవ్యతాధికారివిశేషనిశ్చయాదృతే, కర్మస్వరూపతత్ఫలస్థిరత్వాత్మనిత్యత్వాదీనాం దురవబోధత్వాత్। ఏషాం సాధనత్వం చ వినియోగావసేయమ్ । వినియోగశ్చ శ్రుతిలిఙ్గాదిభ్య:। స చ తార్తీయ: । ఉద్గీథాద్యుపాసనాని కర్మసమృద్ధ్యర్థాన్యపి బ్రహ్మదృష్టిరూపాణి, బ్రహ్మజ్ఞానాపేక్షాణీతి, ఇహైవ చిన్తనీయాని । తాన్యపి కర్మాణ్యనభిసంహితఫలాని బ్రహ్మవిద్యోత్పాదకానీతి తత్సాద్గుణ్యాపాదనాన్యేతాని సుతరామిహైవ సఙ్గతాని। తేషాం చ కర్మస్వరూపాధిగమాపేక్షా  సర్వసమ్మతా ||

|| ఇతి లఘుసిద్ధాన్తః  ||

అథ మహాపూర్వపక్ష:

(బ్రహ్మణ ఏవ సత్యత్వమ్, తదతిరిక్తసర్వమిథ్యాత్వమ్ చ)

యదప్యాహు: – అశేషవిశేషప్రత్యనీకచిన్మాత్రం బ్రహ్మైవ పరమార్థ: తదతిరేకి నానావిధజ్ఞాతృజ్ఞేయ-తత్కృతజ్ఞానభేదాదిసర్వం తస్మిన్నేవ పరికల్పితం మిథ్యాభూతం –

(నిర్విశేషవస్తునః శ్రౌతతా)

సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.౬.౨.౧) అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే యత్తదద్రేశ్యమగ్రాహ్యమగోత్రమవర్ణమచక్షుశ్శ్రోత్రం తదపాణిపాదం నిత్యం విభుం సర్వగతం సుసూక్ష్మం తదవ్యయం యద్భూతయోనిం పరిపశ్యన్తి ధీరా: || (ము.౧.౧.౬) సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆన.౧.౧) నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం నిరవద్యం నిరఞ్జనమ్ (శ్వే.ఉ.౬.౧౯) యస్యామతం తస్య మతం మతం యస్య న వేద స:। అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్ (కేన.౨.౩) న దృష్టేర్ద్రష్టారం పశ్యే: న మతేర్మన్తారం మన్వీథా: (బృ.౫.౪.౨) ఆనన్దో బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృగు.౬అను.) ఇదం సర్వం యదయమాత్మా (బృ.౪.౪.౬) నేహ నానాऽస్తి కిఞ్చన। మృత్యోస్స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి (బృ.౬.౪.౧౯) యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్ తత్కేన కం పశ్యేత్తత్కేన కం విజానీయాత్ (బృ.౪.౪.౧౪) వాచాऽऽరమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ (ఛా.౬.౧.౪) యదా హ్యేవైష ఏతస్మిన్నుదరమన్తరం కురుతే అథ తస్య భయం భవతి (తై.ఉ.ఆన.౭.౨) న స్థానతోऽపి పరస్యోభయలింగం సర్వత్ర హి (బ్ర.సూ.౩.౨.౧౧) మాయామాత్రం తు కార్త్స్న్యేన అనభివ్యక్త-స్వరూపత్వాత్ (బ్ర.సూ.౩.౨.౩),

(నిర్విశేషవస్తుని పరాశరసమ్మతిః)

ప్రత్యస్యతమితభేదం యత్సత్తామాత్రమగోచరమ్ । వచసామాత్మసంవేద్యం తజ్జ్ఞానం బ్రహ్మ సంజ్ఞితమ్|| (వి.పు.౬.౭.౪౩) జ్ఞానస్వరూపమత్యన్తనిర్మలం పరమార్థత:। తమేవార్థస్వరూపేణ భ్రాన్తిదర్శనత: స్థితమ్|| (వి.పు.౧,౨,౬) పరమార్థస్త్వమేవైకో నాన్యోऽస్తి జగత: పతే!|| (వి.పు.౧.౪.౩౮) యదేతద్దృశ్యతే మూర్తమేతజ్జ్ఞానాత్మనస్తవ। భ్రాన్తిజ్ఞానేన పశ్యన్తి జగద్రూపమయోగిన:|| జ్ఞానస్వరూపమఖిలం జగదేతదబుద్ధయ:। అర్థస్వరూపం పశ్యన్తో భ్రామ్యన్తే మోహసంప్లవే|| యే తు జ్ఞానవిదశ్శుద్ధచేతసస్తేऽఖిలం జగత్ । జ్ఞానాత్మకం ప్రపశ్యన్తి త్వద్రూపం పరమేశ్వర!|| (వి.పు.౧.౪-౩౯,౪౦,౪౧) తస్యాత్మపరదేహేషు సతోऽప్యేకమయం హి యత్ । విజ్ఞానం పరమార్థో హి ద్వైతినోऽతథ్యదర్శిన:|| (వి.పు.౨.౧౪.౩౧) యద్యన్యోऽస్తి పర: కోऽపి మత్త: పార్థివసత్తమ!। తదైషోऽహమయం చాన్యో వక్తుమేవమపీష్యతే|| (వి.పు.౨.౧౩.౯౦) వేణురన్ధ్రవిభేదేన భేదష్షడ్జాదిసంజ్ఞిత:। అభేదవ్యాపినో వాయోస్తథాऽసౌ పరమాత్మన:|| (వి.పు.౨.౧౪.౩౨) సోऽహం స చ త్వం స చ సర్వమేతదాత్మస్వరూపం త్యజ భేదమోహమ్ । ఇతీరితస్తేన స రాజవర్యస్తత్యాజ భేదం పరమార్థదృష్టి:|| (వి.పు.౨.౧౬.౨౩) విభేదజనకేऽజ్ఞానే నాశమాత్యన్తికం గతే। ఆత్మనో బ్రహ్మణో భేదమసన్తం క: కరిష్యతి|| (వి.పు.౬.౭.౯౬) అహమాత్మా గుడాకేశ! సర్వభూతాశయస్థిత:। (భ.గీ.౧౦.౨౦) క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత!। (భ.గీ.౧౩.౩) న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్|| (భ.గీ.౧౦.౯౩) ఇత్యాదిభిర్వస్తుస్వరూపోపదేశపరైశ్శాస్త్రై: నిర్విశేషచిన్మాత్రం బ్రహ్మైవ సత్యమన్యత్సర్వం మిథ్యా ఇత్యభిధానాత్।

(మిథ్యాత్వస్వరూపమ్, లక్ష్యే తదన్వయశ్చ)

మిథ్యాత్వం నామ ప్రతీయమానత్వపూర్వకయథావస్థితవస్తుజ్ఞాననివర్త్యత్వమ్, యథా రజ్జవాద్యధిష్ఠానసర్పాదే:। దోషవశాద్ధి తత్ర తత్కల్పనమ్ । ఏవం చిన్మాత్రవపుషి పరే బ్రహ్మణి దోషపరికల్పితమిదం దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాదిభేదం సర్వం జగద్యథావస్థితబ్రహ్మస్వరూపావబోధబాధ్యం మిథ్యారూపమ్ ।

(అవిద్యాయాః స్వరూపమ్, తత్ర శ్రుతయశ్చ)

దోషశ్చ స్వరూపతిరోధానవివిధవిచిత్రవిక్షేపకరీ సదసదనిర్వచనీయాऽనాద్యవిద్యా। అనృతేన హి ప్రత్యూఢా: (ఛా.౮.౩.౨) తేషాం సత్యానాం సతామనృతమపిధానమ్ (ఛా.౮.౩.౧) నాసదాసీన్నో సదాసీత్తదానీం తమ ఆసీత్తమసా గూఢమగ్రే ప్రకేతమ్ (యజు.౨అష్ట.౮.ప్ర.౯అను.) మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౪.౧౦) ఇన్ద్రో మాయాభి: పురురూప ఈయతే (బృ.౪.౫.౧౯) మమ మాయా దురత్యయా (భ.గీ.౭.౧౪) అనాదిమాయయా సుప్తో యదా జీవ: ప్రబుధ్యతే (మాం.౨.౨౧) ఇత్యాదిభి: నిర్విశేషచిన్మాత్రం బ్రహ్మైవానాద్యవిద్యయా సదసదనిర్వాచ్యయా తిరోహితస్వరూపం స్వగతనానాత్వం పశ్యతీత్యవగమ్యతే। యథోక్తమ్ –

(బ్రహ్మాతిరిక్తస్య ఆవిద్యకత్వే పౌరాణికాని ప్రమాణాని)

జ్ఞానస్వరూపో భగవాన్యతోऽసావశేషమూర్తిర్న తు వస్తుభూత:। తతో హి శైలాబ్ధిధరాదిభేదాన్ జానీహి విజ్ఞానవిజృమ్భితాని|| యదా తు శుద్ధం నిజరూపి సర్వకర్మక్షయే జ్ఞానమపాస్తదోషమ్। తదా హి సఙ్కల్పతరో: ఫలాని భవన్తి నో వస్తుషు వస్తుభేదా:|| (వి.పు.౨.౧౨.౩౯,౪౦) తస్మాన్న విజ్ఞానమృతేऽస్తి కిఞ్చిత్క్వచిత్ కదాచిద్ద్విజ! వస్తుజాతమ్ । విజ్ఞానమేకం నిజకర్మభేదవిభిన్నచిత్తైర్బహుధాऽభ్యుపేతమ్|| జ్ఞానం విశుద్ధం విమలం విశోకమశేషలోభాదినిరస్తసఙ్గమ్। ఏకం సదైకం పరమ: పరేశ: స వాసుదేవో న యతోऽన్యదస్తి|| (వి.పు.౨.౧౨.౪౩,౪౪) సద్భావ ఏవం భవతో మయోక్తో జ్ఞానం యథా సత్యమసత్యమన్యత్। ఏతత్తు యత్సంవ్యవహారభూతం తత్రాపి చోక్తం భువనాశ్రితం తే|| (వి.పు.౧.౧౨.౪౫)

(అవిద్యానివృత్తిః తద్ధేతుశ్చ)

అస్యాశ్చావిద్యాయా నిర్విశేషచిన్మాత్రబ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేన నివృత్తిం వదన్తి – న పునర్మృత్యవే తదేకం పశ్యతి, న పశ్యో మృత్యుం పశ్యతి (బృ.౭.౨౬.౨) యదా హ్యేవైష ఏతస్మిన్నదృశ్యేऽనాత్మ్యేऽనిరుక్తే-అనిలయనేऽభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే। అథ సోऽభయం గతో భవతి (తై.ఆన.౭.౨) భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయా:। క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్దృష్టే పరావరే (ము.౨.౨.౮) బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ము.౩.౨.౯) తమేవ విదిత్వాऽతిమృత్యుమేతి నాన్య: పన్థా: (శ్వే.౩.౮) – ఇత్యాద్యాశ్శ్రుతయ:। అత్ర మృత్యుశబ్దేనావిద్యాऽభిధీయతే। యథా సనత్సుజాతవచనమ్ – ప్రమాదం వై మృత్యుమహం బ్రవీమి సదాऽప్రమాదమమృతత్వం బ్రవీమి (భారత.ఉద్యోపర్వ.౪౧.౪) ఇతి।

(నిర్విశేషబ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానం ప్రమాణసిద్ధమ్)

సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౧.అను.౧) విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ (బృ.౫.౯.౨౮) ఇత్యాదిశోధకవాక్యావసేయనిర్విశేషస్వరూపబ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానం చ – అథ యోऽన్యాం దేవతాముపాస్తే-అన్యోऽసావన్యోऽహమస్మీతి న స వేద (బృ.౩.౪.౧౦) అకృత్స్నో హ్యేష: (బృ.౩.౪.౭) ఆత్మేత్యేవోపాసీత (బృ.ఉ.౩.౪.౭) తత్త్వమసి (ఛాం.ఉ.౬.౮.౭) త్వం వా అహమస్మి భగవో దేవతే అహం వై త్వమసి భగవో దేవతే తద్యోऽహం సోऽసౌ యోऽసౌ సోऽహమస్మి (ఐ.ఆ.౪.౨) ఇత్యాదివాక్యసిద్ధమ్। వక్ష్యతి చైతదేవ – ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ (బ్ర.సూ.౪.౧.౩) ఇతి। తథా చ వాక్యకార:- ఆత్మేత్యేవ తు గృహ్ణీయాత్ సర్వస్య తన్నిష్పత్తే: (బ్రహ్మనన్దివాక్యమ్) ఇతి । అనేన చ బ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానేన మిథ్యారూపస్య సకారణస్య బన్ధస్య నివృత్తిర్యుక్తా ||

(నివర్త్యనివర్తకభావః సదృష్టాన్తః)

నను చ సకలభేదనివృత్తి: ప్రత్యక్షవిరుద్ధా కథమివ శాస్త్రజన్యవిజ్ఞానేన క్రియతే? కథం వా రజ్జురేషా న సర్ప: ఇతి జ్ఞానేన ప్రత్యక్షవిరుద్ధా సర్పనివృత్తి: క్రియతే? తత్ర ద్వయో: ప్రత్యక్షయోర్విరోధ:; ఇహ తు ప్రత్యక్షమూలస్య శాస్త్రస్య ప్రత్యక్షస్య చేతి చేత్; తుల్యయోర్విరోధే వా కథం బాధ్యబాధకభావ:? పూర్వోత్తరయోర్దుష్టకారణజన్యత్వతదభావాభ్యామ్ – ఇతి చేత్; శాస్త్రప్రత్యక్షయోరపి సమానమేతత్।

ఏతదుక్తం భవతి – బాధ్యబాధకభావే తుల్యత్వసాపేక్షత్వనిరపేక్షత్వాది న కారణమ్; జ్వాలాభేదానుమానేన ప్రత్యక్షోపమర్దాయోగాత్ । తత్ర హి జ్వాలైక్యం ప్రత్యక్షేణావగమ్యతే । ఏవం చ సతి ద్వయో: ప్రమాణయోర్విరోధే యత్సంభావ్యమానాన్యథాసిద్ధి, తద్బాధ్యమ్; అనన్యథాసిద్ధమనవకాశమ్ ఇతరద్బాధకమ్ – ఇతి సర్వత్ర బాధ్యబాధకభావనిర్ణయ: – ఇతి ||

(సయుక్తికమ్ శాస్త్రప్రాబల్యమ్)

తస్మాత్ అనాదినిధనావిచ్ఛిన్నసమ్ప్రదాయాసమ్భావ్యమానదోషగన్ధానవకాశశాస్త్రజన్య-నిర్విశేషనిత్యశుద్ధముక్తబుద్ధస్వప్రకాశచిన్మాత్రబ్రహహ్మాత్మభావావబోధేన సమ్భావ్యమానదోషసావకాశ-ప్రత్యక్షాదిసిద్ధవివిధవికల్పరూప-బన్ధనివృత్తిర్యుక్తైవ । సమ్భావ్యతే చ వివిధవికల్పభేదప్రపఞ్చ గ్రాహిప్రత్యక్షస్యానాదిభేదవాసనాదిరూపావిద్యాఖ్యో దోష:।

(శాస్త్రేషు మోక్షశాస్త్రస్య ప్రాబల్యమ్)

నను అనాదినిధనావిచ్ఛిన్నసమ్ప్రదాయతయా నిర్దోషస్యాపి శాస్త్రస్య జ్యోతిష్టోమేన స్వర్గకామో యజేత ఇత్యేవమాదేర్భేదావలమ్బినో బాధ్యత్వం ప్రసజ్యేత। సత్యమ్; పూర్వాపరాపచ్ఛేదే పూర్వశాస్త్రవన్మోక్షశాస్త్రస్య నిరవకాశత్వాత్తేన బాధ్యత ఏవ । వేదాన్తవాక్యేష్వపి సగుణబ్రహ్మోపాసనపరాణాం శాస్త్రణామయమేవ న్యాయ:, నిర్గుణత్వాత్పరస్యబ్రహ్మణ:।

(స్వరూపపరేషు సగుణనిర్గుణవాక్యేషు బాధ్య-బాధకభావచిన్తా)

నను చ – యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్ (ము.ఉ.౨.౨.౭) పరాऽస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానవలక్రియా చ (శ్వే.ఉ.౬.౮) సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్ప: (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇత్యాదిబ్రహ్మస్వరూపప్రతిపాదన-పరాణాం శాస్త్రాణాం కథం బాధ్యత్వమ్? నిర్గుణవాక్యసామర్థ్యాత్ ఇతి బ్రూమ:।

ఏతదుక్తం భవతి – అస్థూలమనణ్వహ్రస్వమదీర్ఘమ్ (బృ.౫అ.౮బ్రా.) సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౧) నిర్గుణమ్ (ఆత్మోపనిషత్) నిరఞ్జనమ్ (శ్వే.ఉ.౬.౧౯.) – ఇత్యాదివాక్యాని నిరస్తసమస్త-విశేషకూటస్థనిత్యచైతన్యమ్ బ్రహ్మ – ఇతి ప్రతిపాదయన్తి ఇతరాణి చ సగుణమ్ । ఉభయవిధవాక్యానాం విరోధే తేనైవాపచ్ఛేదన్యాయేన నిగుర్ణవాక్యానాం గుణాపేక్షత్వేన పరత్వాద్వలీయస్త్వమితి న కిఞ్చిదపహీనమ్ ||

(సత్యాదివాక్యవిచాపరః, సామానాధికరణ్యం చ)

నను చ – సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇత్యత్ర సత్యజ్ఞానాదయో గుణా: ప్రతీయన్తే|| నేత్యుచ్యతే, సామానాధికరణ్యేనైకార్థత్వప్రతీతే: । అనేకగుణవిశిష్టాభిధానేऽప్యేకార్థత్వమవిరుద్ధమ్ – ఇతి చేత్; అనభిధానజ్ఞో దేవానాం ప్రియ:। ఏకార్థత్వం నామ సర్వపదానామర్థైక్యమ్; విశిష్టపదార్థాభిధానే విశేషణభేదేన పదానామర్థభేదోऽవర్జనీయ:; తతశ్చైకార్థత్వం న సిధ్యతి। ఏవం తర్హి సర్వపదానాం పర్యాయతా స్యాత్, అవిశిష్టార్థ అభిధాయిత్వాత్। ఏకార్థాభిధాయిత్వేऽప్యపర్యాయత్వమవహితమనాశ్శృణు; ఏకత్వతాత్పర్య-నిశ్చయాత్ ఏకస్యైవార్థస్య తత్తత్పదార్థవిరోధి-ప్రత్యనీకత్వపరత్వేన సర్వపదానామర్థవత్వమేకార్థత్వం అపర్యాయతా చ||

(సత్యాదివాక్యార్థస్య పరిష్కృతం నిగమనమ్)

ఏతదుక్తం భవతి । లక్షణత: ప్రతిపత్తవ్యం బ్రహ్మ సకలేతరపదార్థవిరోధిరూపమ్। తద్విరోధిరూపం సర్వమనేన పదత్రయేణ ఫలతో వ్యుదస్యతే। తత్ర సత్యపదం వికారాస్పదత్వేనాసత్యాద్వస్తునో వ్యావృత్తబ్రహ్మపరమ్। జ్ఞానపదం చాన్యాధీనప్రకాశజడరూపాద్వస్తునో వ్యావృత్తపరమ్। అనన్తపదం చ దేశత: కాలతో వస్తుతశ్చ పరిచ్ఛిన్నాత్ వ్యావృత్తపరమ్। న చ వ్యావృత్తిర్భావరూపోऽభావరూపో వా ధర్మ:। అపి తు సకలేతరవిరోధి బ్రహ్మైవ। యథా శౌక్ల్యాదే: కార్ష్ణ్యాదివ్యావృత్తిస్తత్పదార్థస్వరూపమేవ, న ధర్మాన్తరమ్। ఏవమేకస్యైవ వస్తునస్సకలేతరవిరోధ్యాకారతామవగమయదర్థవత్తరమేకార్థమపర్యాయం చ పదత్రయమ్||

(బ్రహ్మణః నిర్విశేషత్వస్థాపనమ్, కారణవాక్యైకార్థ్యవర్ణనం చ)

తస్మాదేకమేవ బ్రహ్మ స్వయంజ్యోతిర్నిర్ధూతనిఖిలవిశేషమిత్యుక్తం భవతి । ఏవం వాక్యార్థప్రతిపాదనే సత్యేవ సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛాం.౬.౨.౧) – ఇత్యాదిభిరైకార్థ్యమ్।

(బ్రహ్మలక్షణవాక్యస్య అఖణ్డైకరసవస్తుప్రతిపాదకత్వమ్)

యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే (తై.భృగు.౧.అను.) సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛాం.౬.౨.౧) ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీత్ (ఐ.౧.౧.౧) ఇత్యాదిభిర్జగత్కారణతయోపలక్షితస్య బ్రహ్మణ: స్వరూపమిదముచ్యతే – సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఆన.౧.౧) ఇతి। తత్ర సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయేన కారణవాక్యేషు సర్వేషు సజాతీయవిజాతీయవ్యావృత్తమద్వతీయం బ్రహ్మావగతమ్। జగత్కారణతయోపలక్షితస్య బ్రహ్మణోऽద్వితీయస్య ప్రతిపిపాదయిషితం స్వరూపం తదవిరోధేన వక్తవ్యమ్। అద్వితీయత్వశ్రుతిర్గుణతోऽపి సద్వితీయతాం న సహతే। అన్యథా నిరఞ్జనమ్ (శ్వే.౬.౧౯) నిర్గుణమ్ (ఆత్మోపనిషత్) ఇత్యాదిభిశ్చ విరోధ:। అతశ్చైతల్లక్షణవాక్యమఖణ్డైకరసమేవ ప్రతిపాదయతి।

(లక్షణాయా దోషత్వాదోషత్వవిచారః)

నను చ సత్యజ్ఞానాదిపదానాం స్వార్థప్రహాణేన స్వార్థవిరోధివ్యావృత్తవస్తుస్వరూపోపస్థాపనపరత్వే లక్షణా స్యాత్। నైష దోష:, అభిధానవృత్తేరపి తాత్పర్యవృత్తేర్బలీయస్త్వాత్। సామానాధికరణ్యస్య హ్యైక్య ఏవ తాత్పర్యమితి సర్వసమ్మతమ్।

నను చ – సర్వపదానాం లక్షణా న దృష్టచరీ। తత: కిమ్? వాక్యతాత్పర్యావిరోధే సత్యేకస్యాపి న దృష్టా । సమభివ్యాహృతపదసముదాయస్యైతత్తాత్పర్యమితి నిశ్చితే సతి ద్వయోస్త్రయాణాం సర్వేషాం వా తదవిరోధాయ ఏకస్యేవ లక్షణా న దోషాయ। తథా చ శాస్త్రస్థైరభ్యుపగమ్యతే ||

(సర్వపదలక్షణాయా అప్యదోషత్వవర్ణనం ప్రాభాకరైః)

కార్యవాక్యార్థవాదిభి: లౌకికవాక్యేషు సర్వేషాం పదానాం లక్షణా సమాశ్రీయతే। అపూర్వకార్య ఏవ లిఙాదేర్ముఖ్యవృత్తత్వాత్ లిఙాదిభి: క్రియాకార్యం లక్షణయా ప్రతిపాద్యతే। కార్యాన్వితస్వార్థాభిధాయినాం చేతరేషాం పదానామపూర్వకార్యాన్విత ఏవ ముఖ్యార్థ ఇతి క్రియాకార్యాన్వితప్రతిపాదనం లాక్షణికమేవ । అతో వాక్యతాత్పర్యావిరోధాయ సర్వపదానాం లక్షణాऽపి న దోష:। అత ఇదమేవార్థజాతం ప్రతిపాదయన్తో వేదాన్తా: ప్రమాణమ్||

(శాస్త్రప్రత్యక్షయోః అవిరోధః)

ప్రత్యక్షాదివిరోధే చ శాస్త్రస్య బలీయస్త్వముక్తమ్। సతి చ విరోధే బలీయస్త్వం వక్తవ్యమ్। విరోధ ఏవ న దృశ్యతే, నిర్విశేషసన్మాత్రబ్రహ్మగ్రాహిత్వాత్ప్రత్యక్షస్య। నను చ – ఘటోऽస్తి పటోऽస్తి ఇతి నానాకారవస్తువిషయం ప్రత్యక్షం కథమివ సన్మాత్రగ్రాహీత్యుచ్యతే। విలక్షణగ్రహణాభావే సతి సర్వేషాం జ్ఞానానామేకవిషయత్వేన ధారావాహికవిజ్ఞానవదేకవ్యవహారహేతుతైవ స్యాత్। సత్యమ్; తథైవాత్ర వివిచ్యతే। కథం?

(ప్రత్యక్షస్య సన్మాత్రగ్రాహిత్వసమర్థనమ్)

ఘటోऽస్తీత్యత్రాస్తిత్వం తద్భేదశ్చ వ్యవహ్రియతే; న చ ద్వయోరపి వ్యవహారయో: ప్రత్యక్షమూలత్వం సంభవతి, తయోర్భిన్నకాలజ్ఞానఫలత్వాత్, ప్రత్యక్షజ్ఞానస్య చైకక్షణవర్తిత్వాత్। తత్ర స్వరూపం వా భేదో వా ప్రత్యక్షస్య విషయ ఇతి వివేచనీయమ్। భేదగ్రహణస్య స్వరూపగ్రహణతత్ప్రతియోగిస్మరణసవ్యపేక్షత్వాదేవ స్వరూపవిషయత్వ- మవశ్యాశ్రయణీయమితి న భేద: ప్రత్యక్షేణ గృహ్యతే। అతో భ్రాన్తిమూల ఏవ భేదవ్యవహార:||

(భేదస్య దుర్నిరూపత్వమ్)

కిఞ్చ భేదో నామ కశ్చిత్పదార్థో న్యాయవిద్భిర్నిరూపయితుం న శక్యతే। భేదస్తావన్న వస్తుస్వరూపమ్, వస్తుస్వరూపే గృహీతే స్వరూపవ్యహారవత్సర్వస్మాద్భేదవ్యవహారప్రసక్తే:। న చ వాచ్యం – స్వరూపే గృహీతేऽపి భిన్న ఇతి వ్యవహారస్య ప్రతియోగిస్మరణసవ్యపేక్షత్వాత్, తత్స్మరణాభావేన తదానీమేవ న భేదవ్యవహార: – ఇతి। స్వరూపమాత్రభేదవాదినో హి ప్రతియోగ్యపేక్షా చ నోత్ప్రేక్షితుం క్షమా, స్వరూపభేదయోస్స్వరూపత్వావిశేషాత్। యథా స్వరూపవ్యవహారో న ప్రతియోగ్యపేక్ష:, భేదవ్యవహారోऽపి తథైవ స్యాత్। హస్త: కర: ఇతివత్ ఘటో భిన్న ఇతి పర్యాయత్వం చ స్యాత్। నాపి ధర్మ:; ధర్మత్వే సతి తస్య స్వరూపాద్భేదోऽవశ్యాశ్రయణీయ:, అన్యథా స్వరూపమేవ స్యాత్। భేదే చ తస్యాపి భేదస్తద్ధర్మస్తస్యాపీత్యనవస్థా। కిఞ్చ జాత్యాదివిశష్టవస్తుగ్రహణే సతి భేదగ్రహణమ్, భేదగ్రహణే సతి జాత్యాదివిశిష్టవస్తుగ్రహణమిత్యన్యోన్యాశ్రయణమ్। అతో భేదస్య దుర్నిరూపత్వాత్సన్మాత్రస్యైవ ప్రకాశకం ప్రత్యక్షమ్||

(అనువర్తమానం సన్మాత్రం పరమార్థః)

కిఞ్చ ఘటోऽస్తి పటోऽస్తి ఘటోऽనుభూయతే పటోऽనుభూయతే ఇతి సర్వే పదార్థాస్సత్తానుభూతిఘటితా ఏవ దృశ్యన్తే। అత్ర సర్వాసు ప్రతిపత్తిషు సన్మాత్రమనువర్తమానం దృశ్యత ఇతి తదేవ పరమార్థ:।

(ఆశ్రమకర్మావినాభావితా)

విశేషాస్తు వ్యావర్తమానతయా అపరమార్థా:, రజ్జుసర్పాదివత్। యథా రజ్జురధిష్ఠానతయాऽనువర్తమానా పరమార్థా సతీ; వ్యావర్తమానాస్సర్పభూదలనామ్బుధారాదయోऽపరమార్థా:।

(అబాధితత్వ-బాధితత్వయోః ప్రయోజకోపాధితా)

నను చ రజ్జుసర్పాదౌ రజ్జురియం న సర్ప: ఇత్యాది రజ్జ్వాద్యధిష్ఠానయాథార్థ్యజ్ఞానేన బాధితత్వాత్సర్పాదేరపారమార్థ్యమ్, న వ్యావర్తమానత్వాత్। రజ్జ్వాదేరపి పారమార్థ్యం నానువర్తమానతయా, కింత్వబాధితత్వాత్। అత్ర తు ఘటాదీనామబాధితానాం కథమపారమార్థ్యమ్?

ఉచ్యతే, ఘటాదౌ దృష్టా వ్యావృత్తిస్సా కింరూపేతి వివేచనీయమ్। కిం ఘటోऽస్తీత్యత్ర పటాద్యభావ:? సిద్ధం తర్హి ఘటోऽస్తీత్యనేన పటాదీనాం బాధితత్వమ్। అతో బాధఫలభూతా విషయనివృత్తిర్వ్యావృత్తి:। సా వ్యావర్తమానానామపారమార్థ్యం సాధయతి। రజ్జువత్ సన్మాత్రమబాధితమనువర్తతే। తస్మాత్సన్మాత్రాతిరేకి సర్వమపరమార్థ:। ప్రయోగశ్చ భవతి – సత్పరమార్థ:, అనువర్తమానత్వాత్, రజ్జుసర్పాదౌ రజ్జ్వాదివత్। ఘటాదయోऽపరమార్థా:, వ్యావర్తమానత్వాత్, రజ్జ్వద్యధిష్ఠానసర్పాదివత్ – ఇతి।

(సత్-అనుభూత్యోః ఐక్యమ్, అనుభూతేః స్వతస్సిద్ధతా చ)

ఏవం సత్యనువర్తమానాऽనుభూతిరేవ పరమార్థః; సైవ సతీ||

నను చ సన్మాత్రమనుభూతేర్విషయతయా తతో భిన్నమ్। నైవమ్; భేదో హి ప్రత్యక్షావిషయత్వాద్దుర్నిరూపత్వాచ్చ పురస్తాదేవ నిరస్త:। అత ఏవ సతోऽనుభూతివిషయభావోऽపి న ప్రమాణపదవీమనుసరతి। తస్మాత్సత్ అనుభూతిరేవ।

సా చ స్వతస్సిద్ధా, అనుభూతిత్వాత్। అన్యతస్సిద్ధౌ ఘటాదివదననుభూతిత్వప్రసఙ్గ:।

(అనుభూతేః అనుభూత్యన్తరానపేక్షా)

కిఞ్చ అనుభవాపేక్షా చానుభూతేర్న శక్యా కల్పయితుం, సత్తయైవ ప్రకాశమానత్వాత్। న హ్యనుభూతిర్వర్తమానా ఘటాదివదప్రకాశా దృశ్యతే, యేన పరాయత్తప్రకాశాऽభ్యుపగమ్యేత||

(అనుభూతేః జ్ఞాతతానుమేయత్వవాదః)

అథైవం మనుషే – ఉత్పన్నాయామప్యనుభూతౌ విషయమాత్రమవభాసతే ఘటోऽనుభూయతే ఇతి। న హి కశ్చిత్ ఘటోऽయమ్ ఇతి జానన్ తదానీమేవావిషయభూతామనిదమ్భావామనుభూతిమప్యనుభవతి। తస్మాద్ఘటాదిప్రకాశనిష్పత్తౌ చక్షురాదికరణసన్నికర్షవదనుభూతేస్సద్భావ ఏవ హేతు:। తదనన్తరమర్థగతకాదాచిత్కప్రకాశాతిశయ-లిఙ్గేనానుభూతిరనుమీయతే।

(అనుభూతేః జడత్వశఙ్కాపరిహారౌ)

ఏవం తర్హ్యనుభూతేరజడాయా అర్థవజ్జడత్వమాపద్యత ఇతి చేత్; కిమిదమజడత్వం నామ? న తావత్స్వసత్తాయా: ప్రకాశావ్యభిచార:, సుఖాదిష్వపి తత్సమ్భవాత్; న హి కదాచిదపి సుఖాదయస్సన్తో నోపలభ్యన్తే; అతోऽనుభూతిస్స్వయమేవ నానుభూయతే, అర్థాన్తరం స్పృశతోऽఙ్గుల్యగ్రస్య స్వాత్మస్పర్శవదశక్యత్వాదితి||

(అనుభూతేః జ్ఞాతతానుమేయత్వనిరాసః)

తదిదమనాకిలతానుభవవిభవస్య స్వమతివిజృమ్భితమ్, అనుభూతివ్యతిరేకిణో విషయధర్మస్య ప్రకాశస్య రూపాదివదనుపలబ్ధే:; ఉభయాభ్యుపేతానుభూత్యైవాశేషవ్యవహారోపపత్తౌ ప్రకాశాఖ్యధర్మకల్పనా-నుపపత్తేశ్చ। అతో నానుభూతిరనుమీయతే। నాపి జ్ఞానాన్తరసిద్ధా। అపి తు సర్వం సాధయన్త్యనుభూతిస్స్వయమేవ సిద్ధ్యతి। ప్రయోగశ్చ – అనుభూతిరనన్యాధీనస్వధర్మవ్యవహారా స్వసమ్బన్ధాదర్థాన్తరే తద్ధర్మవ్యవహారహేతుత్వాత్; యస్స్వసమ్బన్ధాదర్థాన్తరే యద్ధర్మవ్యవహారహేతుస్స తయోస్స్వస్మిన్ననన్యాధీనో దృష్ట:; యథా రూపాదిశ్చాక్షుషత్వాదౌ। రూపాదిర్హి పృథివ్యాదౌ స్వసమ్బన్ధాచ్చాక్షుషత్వాది జనయన్ స్వస్మిన్ న రూపాదిసమ్బన్ధాధీనశ్చాక్షుషత్వాదౌ। అతోऽనుభూతిరాత్మన: ప్రకాశమానత్వే ప్రకాశత ఇతి వ్యవహారే చ స్వయమేవ హేతు:||

(అనుభూతేః నిత్యతా, తత్ప్రాగభావాసిద్ధిశ్చ)

సేయం స్వయంప్రకాశాऽనుభూతిర్నిత్యా చ, ప్రాగభావాద్యభావాత్। తదభావశ్చ స్వతస్సిద్ధత్వాదేవ। న హ్యనుభూతేస్స్వతస్సిద్ధాయా: ప్రాగభావస్స్వతోऽన్యతో వాऽవగన్తుం శక్యతే। అనుభూతిస్స్వాభావమవగమయన్తీ, సతీ తావన్నావగమయతి। తస్యాస్సత్త్వే విరోధాదేవ తదభావో నాస్తీతి కథం సా స్వాభావమవగమయతి? ఏవమసత్యపి  నావగమయతి; అనుభూతిస్స్వయమసతీ స్వాభావే కథం ప్రమాణం భవేత్? నాప్యన్యతోऽవగన్తుం శక్యతే, అనుభూతేరనన్యగోచరత్వాత్। అస్యా: ప్రాగభావం సాధయత్ ప్రమాణమ్ అనుభూతిరియమ్ ఇతి విషయీకృత్య తదభావం సాధయేత్; స్వతస్సిద్ధత్వేన ఇయమితి విషయీకారానర్హాత్వాత్, న తత్ప్రాగభావోऽన్యత: శక్యావగమ:।

(అనుభూతౌ భావవికారాణాం అసమ్బన్ధః)

అతోऽస్యా: ప్రాగభావాభావాదుత్పత్తిర్న శక్యతే వక్తుమిత్యుత్పత్తిప్రతిసమ్బద్ధాశ్చాన్యేऽపి భావవికారాస్తస్యా న సన్తి||

(అనుభూతిః న నానా)

అనుత్పన్నేయమనుభూతిరాత్మని నానాత్వమపి న సహతే, వ్యాపకవిరుద్ధోపలబ్ధే: || న హ్యనుత్పన్నం నానాభూతం దృష్టమ్। భేదాదీనామనుభావ్యత్వేన చ రూపాదేరివానుభూతిధర్మత్వం న సమ్భవతి। అతోऽనుభూతే: అనుభవస్వరూపత్వాదేవాన్యోऽపి కశ్చిదనుభావ్యో నాస్యా ధర్మ:  ||

(సంవిదేవ ఆత్మా)

యతో నిర్ధూతనిఖిలభేదా సంవిత్ అత ఏవ నాస్యాస్స్వరూపాతిరిక్త ఆశ్రయో జ్ఞాతా నామ కశ్చిదస్తీతి స్వప్రకాశరూపా సైవాऽత్మా, అజడత్వాచ్చ। అనాత్మత్వవ్యాప్తం జడత్వం సంవిది వ్యావర్తమానమనాత్మత్వమపి హి సంవిదో వ్యావర్తయతి।

(జ్ఞాతృత్వం నాత్మార్థః)

నను చ – అహం జానామీతి జ్ఞాతృతా ప్రతీతిసిద్ధా। నైవమ్; సా భ్రాన్తిసిద్ధా, రజతతేవ శుక్తిశకలస్య, అనుభూతేస్స్వాత్మని కర్తృత్వాయోగాత్। అతో మనుష్యోऽహమిత్యత్యన్తబహిర్భూతమనుష్యత్వాది-విశష్టపిణ్డాత్మాభిమానవత్ జ్ఞాతృత్వమప్యధ్యస్తమ్। జ్ఞాతృత్వం హి జ్ఞానక్రియాకర్తృత్వమ్। తచ్చ విక్రియాత్మకం జడం వికారిద్రవ్యాహంకారగ్రన్థిస్థమవిక్రియే సాక్షిణి చిన్మాత్రాత్మని కథమివ సంభవతి। దృశ్యధీనసిద్ధిత్వాదేవ రూపాదేరివ కర్తృత్వాదేర్నాత్మధర్మత్వమ్।

(ఆత్మనః అహమ్ప్రత్యయాగోచరతా)

సుషుప్తిమూర్చ్ఛాదావహంప్రత్యయాపాయేऽపి ఆత్మానుభవదర్శనేన నాऽత్మనోऽహంప్రత్యయగోచరత్వమ్। కర్తృత్వేऽహంప్రత్యయగోచరత్వే చాऽత్మనోऽభ్యుపగమ్యమానే దేహస్యేవ జడత్వపరాక్త్వానాత్మత్వాదిప్రసఙ్గో దుష్పరిహర:। అహంప్రత్యయగోచరాత్ కర్తృతయా ప్రసిద్ధాద్దేహాత్తత్క్రియాఫలస్వర్గాదేర్భోక్తురాత్మనోऽన్యత్వం ప్రామాణికానాం ప్రసిద్ధమేవ। తథాऽహమర్థాత్ జ్ఞాతురపి విలక్షణస్సాక్షీ ప్రత్యాగాత్మేతి ప్రతిపత్తవ్యమ్।

(అనుభూతిః అహంకారాభివ్యఙ్గ్యా)

ఏవమవిక్రియానుభవస్వరూపస్యైవాభివ్యఞ్జకో జడోऽప్యహంకారస్స్వాశ్రయతయా తమభివ్యనక్తి । ఆత్మస్థతయాऽభివ్యఙ్గ్యాభివ్యఞ్జనమభివ్యఞ్జకానాం స్వభావ:। దర్పణజలఖణ్డాదిర్హి ముఖచన్ద్రబిమ్బగోత్వాదికమాత్మస్థతయాऽభివ్యనక్తి । తత్కృతోऽయం జానామ్యహమ్ ఇతి భ్రమ:।

(అభివ్యఙ్గ్యేనాపి స్వాభివ్యఙ్గయస్య అభివ్యఞ్జనమ్)

స్వప్రకాశాయా: అనుభూతే: కథమివ తదభివ్యఙ్గ్యజడరూపాహఙ్కారేణాభివ్యఙ్గ్యత్వమితి మా వోచ:, రవికరనికరాభివ్యఙ్గ్యకరతలస్య తదభివ్యఞ్జకత్వదర్శనాత్; జాలకరన్ధ్రనిష్క్రాన్తద్యుమణికిరణానాం తదభివ్యఙ్గ్యేనాపి కరతలేన స్ఫుటతరప్రకాశో హి దృష్టచరః  ||

(ఆత్మనః అనుభవమాత్రతా, న అనుభావ్యతా)

యతోऽహం జానామీతి జ్ఞాతాऽయమహమర్థ: చిన్మాత్రాత్మనో న పారమార్థికో ధర్మ:; అత ఏవ సుషుప్తిముక్త్యోర్నాన్వేతి। తత్ర హ్యహమర్థోల్లేఖవిగమేన స్వాభావికానుభవమాత్రరూపేణాऽత్మాऽవభాసతే। అత ఏవ సుప్తోత్థిత: కదాచిన్మామప్యహం న జ్ఞాతవానితి పరామృశతి। తస్మాత్పరమార్థతో నిరస్తసమస్త-భేదవికల్ప నిర్విశేషచిన్మాత్రైకరసకూటస్థనిత్యసంవిదేవ భ్రాన్త్యా జ్ఞాతృజ్ఞేయజ్ఞానరూపవివిధవిచిత్రభేదా వివర్తత ఇతి తన్మూలభూతావిద్యానిబర్హాణాయ నిత్యశుద్ధబుద్ధముక్త-స్వభావబ్రహ్మాత్మైకత్వవిద్యాప్రతిపత్తయే సర్వే వేదాన్తా ఆరభ్యన్తే – ఇతి||

(ఇతి మహాపూర్వపక్షః)

(మహాసిద్ధాన్తః)

(పరోక్తానాం ఉపాయోపేయనివర్త్యానాం ప్రమాణతర్కాభాసమూలత్వమనాదరణీయతా చ)

తదిదమౌపినషదపరమపురుషవరణీయతాహేతుగుణవిశేషవిరహిణామనాది పాపవాసనాదూషితాశేషశేముషీ-కాణాం అనధిగతపదవాక్యస్వరూపతదర్థయాథాత్మ్యప్రత్యక్షాదిసకలప్రమాణవృత్తతదితికర్తవ్యతారూప-సమీచీన-న్యాయమార్గాణాం వికల్పాసహవివిధకుతర్కకల్కకల్పితమితి, న్యాయానుగృహీతప్రత్యక్షాదిసకలప్రమాణవృత్త-యాథాత్మ్యవిద్భిరనాదరణీయమ్||

(నిర్విశేషస్య వస్తునః ప్రమాణతః అసిద్ధిః)

తథా హి నిర్విశేషవస్తువాదిభిర్నిర్విశేషే వస్తునీదం ప్రమాణమితి న శక్యతే వక్తుమ్, సవిశేషవస్తువిషయత్వాత్సర్వప్రమాణానామ్। యస్తు స్వానుభవసిద్ధమితి స్వగోష్ఠీనిష్ఠస్సమయ:, సోऽప్యాత్మసాక్షికసవిశేషానుభవాదేవ నిరస్త: ఇదమహమదర్శమ్ ఇతి కేనిచిద్విశేషేణ విశిష్టవిషయత్వాత్ సర్వేషామనుభవానామ్ ||

(నిర్విశేషత్వవ్యవస్థాపకత్వాభిమతయుక్తైః ఆభాసతా)

సవిశేషోऽప్యనుభూయమానోऽనుభవ: కేనచిద్యుక్త్యాభాసేన నిర్విశేష ఇతి నిష్కృష్యమాణః సత్తాతిరేకిభిః స్వాసాధారణైస్స్వభావవిశేషైర్నిష్క్రష్టవ్య ఇతి నిష్కర్షహేతుభూతై: సత్తాతిరేకిభి: స్వాసాధారణైస్స్వభావవిశేషైస్సవిశేష ఏవావతిష్ఠతే। అత:కైశ్చిద్విశేషైర్విశష్టస్యైవ వస్తునోऽన్యే విశేషా నిరస్యన్త ఇతి, న క్వచిన్నిర్విశేషవస్తుసిద్ధి:।

(నిర్విశేషత్వానుమానస్య బాధిత్వమ్)

ధియో హి ధీత్వం స్వప్రకాశతా చ జ్ఞాతుర్విషయప్రకాశన-స్వభావతయోపలబ్ధే: । స్వాపమదమూర్చ్ఛాసు చ సవిశేష ఏవానుభవ ఇతి స్వావసరే నిపుణతరముపపాదయిష్యామ:।

స్వాభ్యుపగతాశ్చ నిత్యత్వాదయో హి అనేకే విశేషాః సన్త్యేవ । తే చ న వస్తుమాత్రమితి శక్యోపపాదనా:, వస్తుమాత్రాభ్యుపగమే సత్యపి  విధాభేదవివాదదర్శనాత్ స్వాభిమతతద్విధాభేదైశ్చ స్వమతోపపాదనాత్। అత: ప్రామాణికవిశేషైర్విశిష్టమేవ వస్త్వితి వక్తవ్యమ్||

(నిర్విశేషత్వం వస్తుని న శబ్దగమ్యమ్)

శబ్దస్య తు విశేషేణ సవిశేష ఏవ వస్తున్యభిధానసామర్థ్యమ్, పదవాక్యరూపేణ ప్రవృత్తే:। ప్రకృతిప్రత్యయయోగేన హి పదత్వమ్। ప్రకృతిప్రత్యయోరర్థభేదేన పదస్యైవ విశిష్టార్థప్రతిపాదనమవర్జనీయమ్। పదభేదశ్చార్థభేదనిబన్ధన:। పదసంఘాతరూపస్య వాక్యస్యానేకపదార్థసంసర్గవిశేషాభిధాయిత్వేన నిర్విశేషవస్తుప్రతిపాదనాసామర్థ్యాత్, న నిర్విశేషవస్తుని శబ్ద: ప్రమాణమ్।

(నిర్విశేషత్వం న ప్రత్యక్షగమ్యమ్)

ప్రత్యక్షస్య నిర్వికల్పకసవికల్పకభేదభిన్నస్య న నిర్విశేషవస్తుని ప్రమాణభావ:। సవికల్పకం జాత్యాద్యనేకపదార్థవిశిష్టవిషయత్వాదేవ సవిశేషవిషయమ్। నిర్వికల్పకమపి సవిశేషవిషయమేవ, సవికల్పకే స్వస్మిన్ననుభూతపదార్థవిశిష్టప్రతిసంధానహేతుత్వాత్।

(నిర్వికల్పకసవికల్పకయోః నిష్కృష్టం స్వరూపమ్)

నిర్వికల్పకం నామ కేనచిద్విశేషేణవియుక్తస్య గ్రహణమ్, న సర్వవిశేషరహితస్య, తథాభూతస్య కదాచిదపి గ్రహణాదర్శనాదనుపపత్తేశ్చ।

కేనచిద్విశేషేణ ఇదమిత్థమితి హి సర్వా ప్రతీతిరుపజాయతే, త్రికోణసాస్నాదిసంస్థానవిశేషేణ వినా కస్యచిదపి పదార్థస్య గ్రహణాయోగాత్। అతో నిర్వికల్పకమేకజాతీయద్రవ్యేషు ప్రథమపిణ్డగ్రహణమ్। ద్వితీయాదిపిణ్డగ్రహణం సవికల్పకమిత్యుచ్యతే ||

(ఉక్తవివిక్తాకారస్య సమర్థనమ్)

తత్ర ప్రథమపిణ్డగ్రహణే గోత్వాదేరనువృత్తాకారతా న ప్రతీయతే। ద్వితీయాదిపిణ్డగ్రహణేషు ఏవానువృత్తిప్రతీతి:। ప్రథమప్రతీత్యనుసంహితవస్తుసంస్థానరూపగోత్వాదే: అనువృత్తిధర్మవిశిష్టత్వం ద్వితీయాది-పిణ్డగ్రహణావసేయమితి, ద్వితీయాదిగ్రహణస్య సవికల్పకత్వమ్। సాస్నాదివస్తుసంస్థానరూపగోత్వాదేః అనువృత్తిర్న ప్రథమపిణ్డగ్రహణే గృహ్యత ఇతి, ప్రథమపిణ్డగ్రహణస్య నిర్వికల్పకత్వమ్, న పునస్సంస్థానరూపజాత్యాదేరగ్రహణాత్। సంస్థానరూపజాత్యాదే: అప్యైన్ద్రియికత్వావిశేషాత్, సంస్థానేన వినా సంస్థానిన: ప్రతీత్యనుపపత్తేశ్చ ప్రథమపిణ్డగ్రహణేऽపి ససంస్థానమేవ వస్త్విత్థమితి గృహ్యతే।

అతో ద్వితీయాదిపిణ్డగ్రహణేషు గోత్వాదేరనువృత్తిధర్మవిశిష్టతా సంస్థానివత్సంస్థానవచ్చ సర్వదైవ గృహ్యత ఇతి తేషు సవికల్పకత్వమేవ। అత: ప్రత్యక్షస్య కదాచిదపి న నిర్విశేషవిషయత్వమ్||

(భేదాభేదవాదినిరాసః)

అత ఏవ సర్వత్ర భిన్నాభిన్నత్వమపి నిరస్తమ్। ఇదమిత్థమితి ప్రతీతావిదమిత్థంభావయోరైక్యం కథమివ ప్రత్యేతుం శక్యతే। తత్రేత్థంభావస్సాస్నాదిసంస్థానవిశేష:, తద్విశేష్యం ద్రవ్యమిదమంశ ఇత్యనయోరైక్యం ప్రతీతిపరాహతమేవ। తథాహి – ప్రథమమేవ వస్తు ప్రతీయమానం సకలేతరవ్యావృత్తమేవ ప్రతీయతే। వ్యావృత్తిశ్చ గోత్వాదిసంస్థానవిశేషవిశిష్టతయేత్థమితి ప్రతీతే:। సర్వత్ర విశేషణవిశేష్యభావప్రతిపత్తౌ తయోరత్యన్తభేద: ప్రతీత్యైవ సువ్యక్త:। తత్ర దణ్డకుణ్డలాదయ: పృథక్సంస్థానసంస్థితా: స్వనిష్ఠాశ్చ కదాచిత్క్వచిద్- ద్రవ్యాన్తరవిశేషణతయాऽవతిష్ఠన్తే। గోత్వాదయస్తు ద్రవ్యసంస్థానతయైవ పదార్థభూతాః సన్తో ద్రవ్యవిశేషణతయా అవస్థితా:। ఉభయత్ర విశేషణవిశేష్యభావస్సమాన:। తత ఏవ తయోర్భేదప్రతిపత్తిశ్చ। ఇయాంస్తు విశేష: పృథక్ స్థితిప్రతిపత్తియోగ్యా దణ్డాదయ:, గోత్వాదయస్తు నియమేన తదనర్హా ఇతి। అతో వస్తువిరోధ: ప్రతీతిపరాహత ఇతి ప్రతీతిప్రకారనిహ్నవాదేవోచ్యతే। ప్రతీతిప్రకారో హి ఇదమిత్థమిత్యేవ సర్వసమ్మత:। తదేతత్సూత్రకారేణ నైకస్మిన్నసమ్భవాత్ (బ్ర.సూ.౨.౨.౩౧) ఇతి సువ్యక్తముపపాదితమ్||

(నిర్విశేషస్య ప్రమాణావిషయత్వనిగమనమ్)

అత: ప్రత్యక్షస్య సవిశేషవిషయత్వేన ప్రత్యక్షాదిదృష్టసమ్బన్ధవిశిష్టవిషయత్వాదనుమానమపి సవిశేషవిషయమేవ। ప్రమాణసఙ్ఖ్యావివాదేऽపి సర్వాభ్యుపగతప్రమాణానామయమేవ విషయ ఇతి న కేనాపి ప్రమాణేన నిర్విశేషవస్తుసిద్ధి:। వస్తుగతస్వభావవిశేషైస్తదేవ వస్తు నిర్విశేషమితి వదన్ జననీవన్ధ్యాత్వప్రతిజ్ఞాయామివ స్వవాగ్విరోధమపి న జానాతి।

(ప్రత్యక్షస్య సన్మాత్రగ్రాహితా నిర్యుక్తికీ)

యత్తు ప్రత్యక్షం సన్మాత్రగ్రాహిత్వేన న భేదివషయమ్, భేదశ్చ వికల్పాసహత్వాద్దుర్నిరూప: – ఇత్యుక్తమ్, తదపి జాత్యాదివిశష్టస్యైవ వస్తున: ప్రత్యక్షవిషయత్వాజ్జాత్యాదేరేవ ప్రతియోగ్యపేక్షయా వస్తునస్స్వస్య చ భేదవ్యవహారహేతుత్వాచ్చ దూరోత్సారితమ్। సంవేదనవద్రూపాదివచ్చ పరత్ర వ్యవహారవిశేషహేతోస్స్వస్మిన్నపి తద్వ్యవహారహేతుత్వం యుష్మాభిరభ్యుపేతం భేదస్యాపి సమ్భవత్యేవ।

అత ఏవ చ నానవస్థాऽన్యోన్యాశ్రయణం చ। ఏకక్షణవర్తిత్వేऽపి ప్రత్యక్షజ్ఞానస్య తస్మిన్నేవ క్షణే వస్తుభేదరూపతత్సంస్థానరూపగోత్వాదేర్గృహీతత్వాత్ క్షణాన్తరగ్రాహ్యం న కిఞ్చిదిహ తిష్ఠతి||

(ప్రత్యక్షస్య సన్మాత్రగ్రాహితాయాం ప్రతిపత్తి-వ్యవహార-శబ్దవిరోధాః)

అపి చ సన్మాత్రగ్రాహిత్వే ఘటోऽస్తి, పటోऽస్తి ఇతి విశిష్టవిషయా ప్రతీతిర్విరుధ్యతే। యది చ సన్మాత్రాతిరేకివస్తుసంస్థానరూపజాత్యాదిలక్షణో భేద: ప్రత్యక్షేణ న గృహీత: కిమిత్యశ్వార్థీ మహిషదర్శనే నివర్తతే।  సర్వాసు ప్రతిపత్తిషు సన్మాత్రమేవ విషయశ్చేత్, తత్తత్ప్రతిపత్తివిషయసహచారిణస్సర్వే శబ్దా ఏకైకప్రతిపత్తిషు కిమితి న స్మర్యన్తే?

(సన్మాత్రగ్రహణే ప్రతీత్యవాన్తరజాతివిరోధః)

కిఞ్చ, అశ్వే హస్తిని చ సంవేదనయోరేకవిషయత్వేన ఉపరితనస్య గృహీతగ్రాహిత్వాద్విశేషాభావాచ్చ స్మృతివైలక్షణ్యం న స్యాత్। ప్రతిసంవేదనం విశేషాభ్యుపగమే ప్రత్యక్షస్య విశిష్టార్థవిషయత్వమేవాభ్యుపగతం భవతి। సర్వేషాం సంవేదనానామేకవిషయతాయామేకేనైవ సంవేదనేన అశేషగ్రహణాదన్ధబధిరాద్యభావశ్చ ప్రసజ్యేత।

(కరణవ్యవస్థార్థం విషయభేదోపపాదనమ్)

న చ చక్షుషా సన్మాత్రం గృహ్యతే, తస్య రూపరూపిరూపైకార్థ- సమవేతపదార్థగ్రాహిత్వాత్। నాపి త్వచా, స్పర్శవద్వస్తువిషయత్వాత్। శ్రోత్రాదీన్యపి న సన్మాత్రవిషయాణి; కిన్తు శబ్దరసగన్ధలక్షణవిశేష-విషయాణ్యేవ। అతస్సన్మాత్రస్య గ్రాహకం న కిఞ్చిదిహ దృశ్యతే ||

(సన్మాత్రగ్రాహిత్వే శాస్త్రానుత్థానమ్)

నిర్విశేషసన్మాత్రస్య చ ప్రత్యక్షేణైవ గ్రహణే తద్విషయాగమస్య ప్రాప్తవిషయత్వేనానువాదకత్వమేవ స్యాత్। సన్మాత్రబ్రహ్మణ: ప్రమేయభావశ్చ। తతో జడత్వనాశిత్వాదయస్త్వయైవోక్తా:। అతో వస్తుసంస్థానరూపజాత్యాదిలక్షణభేదవిశష్టమేవ ప్రత్యక్షమ్ ||

(సంస్థానమేవ జాతిః భేదశ్చ)

సంస్థానాతిరేకిణోऽనేకేష్వేకాకారబుద్ధిబోధ్యస్యాదర్శనాత్, తావతైవ గోత్వాదిజాతివ్యవహారో-పపత్తే:। అతిరేకవాదేऽపి సంస్థానస్య సంప్రతిపన్నత్వాచ్చ సంస్థానమేవ జాతి:। సంస్థానం నామ స్వాసాధారణం రూపమితి యథావస్తు సంస్థానమనుసంధేయమ్; జాతిగ్రహణేనైవ భిన్న ఇతి వ్యవహారసంభవాత్, పదార్థాన్తరాదర్శనాత్, అర్థాన్తరవాదినాऽపి అభ్యుపగతత్వాచ్చ గోత్వాదిరేవ భేద:।

(భేదవ్యవహారస్య ప్రతియోగిసాపేక్షత్వోపపత్తిః)

నను చ – జాత్యాదిరేవ భేదశ్చేత్తస్మిన్ గృహీతే తద్వ్యవహారవద్భేదవ్యహారస్యాత్। సత్యమ్, భేదశ్చ వ్యవహ్రియత ఏవ, గోత్వాదివ్యవహారాత్ । గోత్వాదిరేవ హి సకలేతరవ్యావృత్తిః, గోత్వాదౌ గృహీతే సకలేతరసజాతీయబుద్ధివ్యవహారయోర్నివృత్తే:। భేదగ్రహణేనైవ హ్యభేదనివృత్తి:। అయమస్మాద్భిన్న: ఇతి తు వ్యవహారే ప్రతియోగినిర్దేశస్య తదపేక్షత్వాత్ ప్రతియోగ్యపేక్షయా భిన్న ఇతి వ్యవహార ఇత్యుక్తమ్।

(పారమార్థ్యాపారమార్థ్యసాధకానుమానదూషణమ్)

యత్పునర్ఘటాదీనాం విశేషాణాం వ్యావర్తమానత్వేనాపారమార్థ్యముక్తమ్, తదనాలోచితబాధ్యబాధకభావ-వ్యావృత్త్యనువృత్తివిశేషస్య భ్రాన్తిపరికల్పితమ్||

ద్వయోర్జ్ఞానయోర్విరోధే హి బాధ్యబాధకభావ:। బాధితస్యైవ వ్యావృత్తి:। అత్ర ఘటపటాదిషు దేశకాలభేదేన విరోధ ఏవ నాస్తి। యస్మిన్ దేశే యస్మిన్ కాలే యస్య సద్భావ: ప్రతిపన్న:; తస్మిన్దేశే తస్మిన్కాలే తస్యాభావ: ప్రతిపన్నశ్చేత్; తత్ర విరోధాత్ బలవతో బాధకత్వం బాధితస్య చ నివృత్తి:; దేశాన్తరకాలాన్తరసంబన్ధితయాऽనుభూతస్యాన్యదేశకాలయోరభావ ప్రతీతౌ (ప్రతిపత్తౌ) న విరోధ ఇతి కథమత్ర బాధ్యబాధకభావ:। అన్యత్ర నివృత్తస్యాన్యత్ర నివృత్తిర్వా కథముచ్యతే, రజ్జుసర్పాదిషు తు తద్దేశకాలసమ్బన్ధితయైవాభావప్రతీతే:, విరోధో బాధకత్వం వ్యావృత్తిశ్చేతి దేశకాలాన్తరవ్యావర్తమానత్వం (దేశకాలాన్తరదృష్టస్య దేశాన్తరకాలాన్తరవ్యావర్తమానత్వం) – మిథ్యాత్వవ్యాప్తం న దృష్టమితి న వ్యావర్తమానత్వమాత్రమపారమార్థ్యహేతు:||

యత్తు అనువర్తమానత్వాత్సత్పరమార్థ: – ఇతి,  తత్సిద్ధమేవేతి న సాధనమర్హాతి। అతో న సన్మాత్రమేవ వస్తు||

(సదనుభూత్యోః నానాత్వమ్)

అనుభూతిసద్విశేషయోశ్చ విషయవిషయిభావేన భేదస్య ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాదబాధితత్వాచ్చ అనుభూతిరేవ సతీత్యేతదపి నిరస్తమ్||

(అనుభూతేః స్వయంప్రకాశత్వపరిమితిః)

యత్త్వనుభూతేస్స్వయంప్రకాశత్వముక్తమ్,  తద్విషయప్రకాశనవేలాయాం జ్ఞాతురాత్మనస్తథైవ; న తు సర్వేషాం సర్వదా తథైవేతి నియమోऽస్తి, పరానుభవస్య హానోపాదానాదిలిఙ్గకానుమానజ్ఞానవిషయత్వాత్, స్వానుభవస్యాప్యతీతస్య అజ్ఞాసిషమ్ ఇతి జ్ఞానవిషయత్వదర్శనాచ్చ। అతోऽనుభూతిశ్చేత్  స్వతస్సిద్ధేతి వక్తుం న శక్యతే||

(అనుభూతిత్వానుభావ్యత్వయోరవిరోధః)

అనుభూతేరనుభావ్యత్వే, అననుభూతిత్వమిత్యపి దురుక్తమ్; స్వగతాతీతానుభవానాం పరగతానుభవానాం చానుభావ్యత్వేనాననుభూతిత్వప్రసఙ్గాత్। పరానుభవానుమానానభ్యుపగమే చ శబ్దార్థసమ్బన్ధగ్రహణాభావేన సమస్తశబ్దవ్యవహారోచ్ఛేదప్రసఙ్గ:। ఆచార్యస్య జ్ఞానవత్త్వమనుమాయ తదుపసత్తిశ్చ క్రియతే; సా చ నోపపద్యతే।

(వేద్యత్వానుభూతిత్వయోః న వ్యాప్తిః)

న చాన్యవిషయత్వేऽననుభూతిత్వమ్। అనుభూతిత్వం నామ వర్తమానదశాయాం స్వసత్తయైవ స్వాశ్రయం ప్రతి ప్రకాశమానత్వమ్, స్వసత్తయైవ స్వవిషయసాధనత్వం వా। తే చానుభవాన్తరానుభావ్యత్వేऽపి స్వానుభవసిద్ధే  నాపగచ్ఛత ఇతి నానుభూతిత్వమపగచ్ఛేత్। ఘటాదేస్త్వననుభూతిత్వమేతత్స్వభావవిరహాత్; నానుభావ్యత్వాత్। తథాऽనుభూతేరననుభావ్యత్వేऽపి, అననుభూతిత్వప్రసఙ్గో దుర్వార:; గగనకుసుమాదేరననుభావ్యస్య అననుభూతిత్వాత్||

గగనకుసుమాదేరననుభూతితత్వమసత్త్వప్రయుక్తమ్, నాననుభావ్యత్వప్రయుక్తమ్ ఇతి చేత్, ఏవం తర్హి ఘటాదేరప్యజ్ఞానావిరోధిత్వమేవాననుభూతిత్వనిబన్ధనమ్, నానుభావ్యత్వమిత్యాస్థీయతామ్ ||

అనుభూతేరనుభావ్యత్వే, అజ్ఞానావిరోధిత్వమపి తస్యా: ఘటాదేరివ ప్రసజ్యత ఇతి చేత్; అననుభావ్యత్వేऽపి గగనకుసుమాదేరివాజ్ఞానావిరోధిత్వమపి ప్రసజ్యత ఏవ। అతోऽనుభావ్యత్వే అననుభూతిత్వమ్ ఇత్యుపహాస్యమ్||

(సంవిదః పరాభిమతనిత్యత్వనిరాసః)

యత్తు సంవిదస్స్వతస్సిద్ధాయా: ప్రాగభావాద్యభావాదుత్పత్తిర్నిరస్యతే, తదన్ధస్య జాత్యన్ధేన యష్టి: ప్రదీయతే। ప్రాగభావస్య గ్రాహకాభావాదభావో న శక్యతే వక్తుమ్; అనుభూత్యైవ గ్రహణాత్।

కథమనుభూతిస్సతీ తదానీమేవ స్వాభావం విరుద్ధమవగమయతీతి చేత్; న హ్యనుభూతిస్స్వసమకాలవర్తినమేవ విషయీకరోతీత్యస్తి నియమ:; అతీతానాగతయోరవిషయత్వప్రసఙ్గాత్||

(గ్రాహ్యవిశేషస్యాపి అనుభూతియౌగపద్యానియమః)

అథ మన్యసే అనుభూతిప్రాగభావాదేస్సిద్ధ్యతస్తత్సమకాలభావనియమోऽస్తీతి; కిం త్వయా క్వచిదేవం దృష్టమ్? యేన నియమం బ్రవీషి। హన్త తర్హి తత ఏవ దర్శనాత్ ప్రాగభావాదిస్సిద్ధ ఇతి న తదపహ్నవ:। తత్ప్రాగభావం చ తత్సమకాలవర్తినమనున్మత్త: కో బ్రవీతి। ఇన్ద్రియజన్మన: ప్రత్యక్షస్య హ్యేష స్వభావనియమ: యత్స్వసమకాలవర్తిన: పదార్థస్య గ్రాహకత్వమ్; న సర్వేషాం జ్ఞానానాం ప్రమాణానాం చ; స్మరణానుమానాగమయోగిప్రత్యక్షాదిషు కాలాన్తరవర్తినోऽపి గ్రహణదర్శనాత్।

(ప్రమాణాప్రమాణజ్ఞానయోర్వైషమ్యమ్)

అత ఏవ చ ప్రమాణస్య ప్రమేయావినాభావ: – న హి ప్రమాణస్య స్వసమకాలవర్తినా అవినాభావః అర్థసమ్బన్ధ:; అపి తు యద్దేశకాలాదిసమ్బన్ధితయా యోऽర్థోऽవభాసతే, తస్య తథావిధాకారమిథ్యాత్వ-ప్రత్యనీకతా। అత ఇదమపి నిరస్తం స్మృతిర్న బాహ్యవిషయా నష్టేऽప్యర్థే స్మృతిదర్శనాత్ ఇతి||

(సంవిత్ప్రాగభావే ప్రమాణాభావనిరసనమ్)

అథోచ్యేత – న తావత్సంవిత్ప్రాగభావ: ప్రస్యక్షావసేయ:, అవర్తమానత్వాత్। న చ ప్రమాణాన్తరావసేయ: లిఙ్గాద్యభావాత్। న హి సంవిత్ప్రాగభావవ్యాప్తమిహ  లిఙ్గముపలభ్యతే । న చాऽగమస్తావత్తద్విషయో దృష్టచర:। అతస్తత్ప్రాగభావ: ప్రమాణాభావాదేవ న సేత్స్యతి – ఇతి; యద్యేవం  స్వతస్సద్ధత్వవిభవం పరిత్యజ్య ప్రమాణాభావేऽవరూఢశ్చేత్, యోగ్యానుపలధ్యైవాభావస్సమర్థిత ఇత్యుపశామ్యతు భవాన్||

(జ్ఞాననిత్యత్వసాధనమ్)

కిఞ్చ – ప్రత్యక్షజ్ఞానం స్వవిషయం ఘటాదికం స్వసత్తాకాలే సన్తం సాధయత్తస్య న సర్వదా సత్తామవగమయద్దృశ్యత ఇతి ఘటాదే: పూర్వోత్తరకాలసత్తా న ప్రతీయతే। తదప్రతీతిశ్చ సంవేదనస్య కాలపరిచ్ఛిన్నతయా ప్రతీతే:। ఘటాదివిషయమేవ సంవేదనం స్వయం కాలానవిచ్ఛన్నం ప్రతీతం చేత్, సంవేదనవిషయో ఘటాదిరపి కాలానవచ్ఛిన్న: ప్రతీయేతేతి నిత్యస్స్యాత్। నిత్యం చేత్సంవేదనం స్వతస్సిద్ధం నిత్యమిత్యేవ ప్రతీయేత। న చ తథా ప్రతీయతే।

ఏవమనుమానాదిసంవిదోऽపి కాలానవిచ్ఛన్నా: ప్రతీతాశ్చేత్, స్వవిషయానపి కాలానవచ్ఛిన్నాన్ ప్రకాశయన్తీతి తే చ సర్వే కాలానవచ్ఛిన్నా నిత్యాస్స్యు:, సంవిదనురూపత్వాద్వివిషయాణామ్।

(నిర్విషయానుభవనిత్యత్వపక్షదూషణమ్)

న చ నిర్విషయా కాచిత్సంవిదస్తి, అనుపలబ్ధే: । విషయప్రకాశనతయైవోపలబ్ధేరేవ హి సంవిదస్స్వయంప్రకాశతా సమర్థితా, సంవిదో విషయప్రకాశనతా-స్వభావవిరహే సతి స్వంయప్రకాశత్వాసిద్ధే:, అనుభూతే: అనుభవాన్తరాననుభావ్యత్వాచ్చ సంవిదస్త్తుచ్ఛతైవ స్యాత్  ||

(స్వాపాదిషు అనుభూతేః అస్ఫురణమ్)

న చ స్వాపమదమూర్చ్ఛాదిషు సర్వవిషయశూన్యా కేవలైవ సంవిత్పరిస్ఫురతీతి వాచ్యమ్; యోగ్యానుపలబ్ధిపరాహతత్వాత్। తాస్వపి దశాస్వనుభూతిరనుభూతా చేత్, తస్యా: ప్రబోధసమయేऽనుసంధానం స్యాత్ న చ తదస్తి||

(అస్మరణనియమః అనుభవాభావసాధకః)

నన్వభూతస్య పదార్థస్య స్మరణనియమో న దృష్టచర:। అతస్స్మరణాభావ: కథమనుభవాభావం సాధయేత్?

ఉచ్యతే,నిఖిలసంస్కారతిరస్కృతికరదేహవిగమాదిప్రబలహేతువిరహేऽప్యస్మరణనియమః అనుభవాభావమ్ ఏవ సాధయతి ||

న కేవలమస్మరణినయమాదనుభవాభావ:; సుప్తోత్థితస్య ఇయన్తం కాలం న కిఞ్చదహమజ్ఞాసిషమ్ ఇతి ప్రత్యవమర్శేనైవ సిద్ధే:। న చ సత్యప్యనుభవే తదస్మరణనియమో విషయావచ్ఛేదవిరహాదహంకార-విగమాద్వా ఇతి శక్యతే వక్తుమ్, అర్థాన్తరాననుభవస్యార్థాన్తరాభావస్య చానుభూతార్థాన్తరాస్మరణ-హేతుత్వాభావాత్। తాస్వపి దశాస్వహమర్థోऽనువర్తత ఇతి చ వక్ష్యతే||

(పూర్వోక్తార్థవ్యాఘాతశఙ్కాపరిహారౌ)

నను స్వాపాదిదశాస్వపి సవిశేషోऽనుభవోऽస్తీతి పూర్వముక్తమ్। సత్యముక్తమ్; స త్వాత్మానుభవ:।    స చ సవిశేష ఏవేతి స్థాపయిష్యతే। ఇహ తు సకలవిషయవిరహిణీ నిరాశ్రయా చ సంవిన్నిషిధ్యతే। కేవలైవ సంవిత్ ఆత్మానుభవ ఇతి చేత్ సా చ సాశ్రయేతి హ్యుపపాదయిష్యతే।

(ఉక్తార్థనిగమనమ్)

అతోऽనుభూతిస్సతీ స్వయం స్వప్రాగభావం న సాధయతీతి ప్రాగభావాసిద్ధిర్న శక్యతే వక్తుమ్। అనుభూతేరనుభావ్యత్వసమ్భవోపపాదనేన అన్యతోऽప్యసిద్ధిర్నిరస్తా। తస్మాన్న ప్రాగభావాద్యసిద్ధ్యా సంవిదోऽనుత్పత్తిరుపపత్తిమతీ ||

(సంవిదః ఉత్పత్తేరభావాత్ తత్కృతవికారస్యాప్యభావః ఇత్యేతద్దూషణమ్)

యదప్యస్యా అనుత్పత్త్యా వికారాన్తరనిరసనమ్; తదప్యనుపపన్నమ్, ప్రాగభావే వ్యభిచారాత్ । తస్య హి జన్మాభావేऽపి వినాశో దృశ్యతే। భావేష్వితి విశేషణే తర్కకుశలతాऽऽవిష్కృతా భవతి। తథా చ భవదభిమతాऽవిద్యాऽనుత్పన్నైవ వివిధవికారాస్పదం తత్త్వజ్ఞానోదయాదన్తవతీ చేతి తస్యామనైకాన్త్యమ్।   తద్వికారాస్సర్వే మిథ్యాభూతా ఇతి చేత్; కిం భవత: పరమార్థభూతోऽప్యస్తి వికార:? యేనైతద్విశేషణం అర్థవద్భవతి। న హ్యసావభ్యుపగమ్యతే||

(అజ్ఞచ్వస్య నానాత్వాభావవ్యాప్యతాదూషణమ్)

యదపి – అనుభూతిరజత్వాత్స్వస్మిన్విభాగం న సహతే ఇతి। తదపి నోపపద్యతే, అజస్యైవాऽత్మనో దేహేన్ద్రియాదిభ్యో విభక్తత్వాదనాదిత్వేన చాభ్యుపగతాయా అవిద్యాయా ఆత్మనో వ్యతిరేకస్యావశ్యాశ్రయణీయత్వాత్। స విభాగో మిథ్యారూప ఇతి చేత్; జన్మప్రతిబద్ధ: పారమార్థికవిభాగ: కిం క్వచిద్దృష్టస్త్వయా?। అవిద్యాయా ఆత్మన: పరమార్థతో విభాగాభావే వస్తుతో హ్యవిద్యైవ స్యాదాత్మా। అబాధితప్రతిపత్తిసిద్ధదృశ్యభేదసమర్థనేన దర్శనభేదోऽపి సమర్థిత ఏవ, ఛేద్యభేదాచ్ఛేదనభేదవత్||

(దృశిత్వ-దృశ్యత్వహేతుకానుమానదూషణమ్)

యదపి – నాస్యా దృశేర్దృశిస్వరూపాయా దృశ్య: కశ్చిదపి ధర్మోऽస్తి; దృశ్యత్వాదేవ తేషాం న దృశిధర్మత్వమ్ ఇతి చ। తదపి స్వాభ్యుపగతై: ప్రమాణసిద్ధైర్నిత్యత్వస్వయంప్రకాశత్వాదిధర్మైరుభయం అనైకాన్తికమ్। న చ తే సంవేదనమాత్రమ్, స్వరూపభేదాత్। స్వసత్తయైవ స్వాశ్రయం ప్రతి కస్యచిద్విషయస్య ప్రకాశనం హి సంవేదనమ్। స్వయంప్రకాశతా తు స్వసత్తయైవ స్వాశ్రయాయ ప్రకాశమానతా। ప్రకాశశ్చ  చిదచిదశేషపదార్థసాధారణం వ్యవహారానుగుణ్యమ్।

సర్వకాలవర్తమానత్వం హి నిత్యత్వమ్। ఏకత్వమేకసంఖ్యావచ్ఛేద ఇతి। తేషాం జడత్వాద్యభావరూపతాయామపి తథాభూతైరపి చైతన్యధర్మభూతైస్తైరనైకాన్త్యమపరిహార్యమ్। సంవిది తు స్వరూపాతిరేకేణ జడత్వాదిప్రత్యనీకత్వమిత్యభావరూపో భావరూపో వా ధర్మో నాభ్యుపేతశ్చేత్; తత్తిన్నషేధోక్త్యా కిమపి నోక్తం భవేత్||

(సంవిదః ఆత్మత్వనిరాకోపక్రమః)

అపి చ సంవిత్సిద్ధ్యతి వా న వా?। సిద్ధ్యతి చేత్; సధర్మతా స్యాత్। న చేత్; తుచ్ఛతా, గగనకుసుమాదివత్। సిద్ధిరేవ సంవిదితి చేత్; కస్య కం ప్రతీతి వక్తవ్యమ్; యది న కస్యచిత్కిఞ్చిత్ప్రతి; సా తర్హి న సిద్ధి:। సిద్ధిర్హి పుత్రత్వమివ కస్యచిత్కిఞ్చిత్ప్రతి భవతి। ఆత్మన ఇతి చేత్; కోऽయమాత్మా? నను సంవిదేవేత్యుక్తమ్। సత్యముక్తమ్; దురుక్తం తు తత్। తథాహి; కస్యచిత్పురుషస్య కిఞ్చిదర్థజాతం ప్రతి సిద్ధిరూపా తత్సమ్బన్ధినీ సా సంవిత్స్వయం కథమివాऽత్మభావమనుభవేత్?||

(సంవిదః అనాత్మత్వనిష్కర్షణమ్)

ఏతదుక్తం భవతి – అనుభూతిరితి స్వాశ్రయం ప్రతి స్వసద్భావేనైవ కస్యచిద్వస్తునో వ్యవహారానుగుణ్యాపాదనస్వభావో జ్ఞానావగతిసంవిదాద్యపరనామా సకర్మకోऽనుభవితురాత్మనో ధర్మవిశేషో ఘటమహం జానామీమమర్థమవగచ్ఛామి పటమహం సంవేద్మి ఇతి సర్వేషామాత్మసాక్షిక: ప్రసిద్ధ:। ఏతత్స్వభావతయా హి తస్యాస్స్వయంప్రకాశతా భవతాऽప్యుపపాదితా। అస్య సకర్మకస్య కర్తృధర్మవిశేషస్య కర్మత్వవత్కర్తృత్వమపి దుర్ఘటమితి||

(స్థిరత్వాస్థిరత్వే అపి సంవిదనాత్మత్వసాధకే)

తథాహి; అస్య కర్తుస్స్థిరత్వం కర్తృధర్మస్య సంవేదనాఖ్యస్య సుఖదు:ఖాదేరివోత్పత్తిస్థితి-నిరోధాశ్చ ప్రత్యక్షమీక్ష్యన్తే। కర్తృస్థైర్యం తావత్ స ఏవాయమర్థ: పూర్వం మయాऽనుభూత: ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞాప్రత్యక్షసిద్ధమ్। అహం జానామి, అహమజ్ఞాసిషం, జ్ఞాతురేవ మమేదానీం జ్ఞానం నష్టమ్ ఇతి చ సంవిదుత్పత్త్యాదయ: ప్రత్యక్షసిద్ధా ఇతి కుతస్తదైక్యమ్। ఏవం క్షణభఙ్గిన్యాస్సంవిద ఆత్మత్వాభ్యుపగమే పూర్వేద్యుర్దృష్టమపరేద్యు: ఇదహమదర్శమ్ ఇతి ప్రత్యభిజ్ఞా చ న ఘటతే; అన్యేనానుభూతస్య న హ్యన్యేన ప్రత్యభిజ్ఞానసమ్భవ:||

(సంవిదః స్థిరత్వేऽపి అనాత్మతా)

కిఞ్చ అనుభూతేరాత్మత్వాభ్యుపగమే తస్యా: నిత్యత్వేऽపి ప్రతిసన్ధానాసమ్భవస్తదవస్థ:।  ప్రతిసన్ధానం హి పూర్వాపరకాలస్థాయినమనుభవితారముపస్థాపయతి; నానుభూతిమాత్రమ్। అహమేవేదం పూర్వమప్యన్వభూవమితి। భవతోऽప్యనుభూతేర్న హ్యనుభవితృత్వమిష్టమ్।

(క్రియాయాః అకర్తృత్వాత్ సంవిదః అనాత్మత్వమ్)

అనుభూతిరనుభూతిమాత్రమేవ। సంవిన్నామ కాచిన్నిరాశ్రయా నిర్విషయా వాऽత్యన్తానుపలబ్ధేర్న సమ్భవతీత్యుక్తమ్। ఉభయాభ్యుపేతా  సంవిదేవాऽత్మేత్యుపలబ్ధిపరాహతమ్। అనుభూతిమాత్రమేవ పరమార్థ ఇతి నిష్కర్షకహేత్వాభాసాశ్చ నిరాకృతా:||

(ఆత్మనః అహమర్థత్వం ప్రత్యక్త్వాబాధకమ్)

నను చ అహం జానామి ఇత్యస్మత్ప్రత్యయే యోऽనిదమంశ: ప్రకాశైకరసశ్చిత్పదార్థస్స ఆత్మా। తస్మింస్తద్బలనిర్భాసితతయా యుష్మదర్థలక్షణోऽహం జానామీతి సిధ్యన్నహమర్థశ్చిన్మాత్రాతిరేకీ యుష్మదర్థ ఏవ। నైతదేవమ్, అహం జానామి ఇతి ధర్మధర్మితయా ప్రత్యక్షప్రతీతివిరోధాదేవ||

(ప్రత్యక్త్వాత్ అహమర్థ ఏవాత్మా)

కిఞ్చ

అహమర్థో న చేదాత్మా ప్రత్యక్త్వం నాऽత్మనో భవేత్।

అహం బుద్ధ్యా పరాగర్థాత్ ప్రత్యగర్థో హి భిద్యతే||

(ముముక్షోః అభిసన్ధిః)

నిరస్తాఖిలదు:ఖోऽహమనన్తానన్దభాక్ స్వరాట్।

భవేయమితి మోక్షార్థీ శ్రవణాదౌ ప్రవర్తతే||

(శాస్త్రప్రామాణ్యాన్యథానుపపత్త్యా అహమర్థ ఆత్మా)

అహమర్థవినాశశ్చేన్మోక్ష ఇత్యధ్యవస్యతి।

అపసర్పేదసౌ మోక్షకథాప్రస్తావగన్ధత:||

మయి నష్టేऽపి మత్తోऽన్యా కాచిజ్జ్ఞప్తిరవస్థితా।

ఇతి తత్ప్రాప్తయే యత్న: కస్యాపి న భవిష్యతి||

స్వసమ్బన్ధితయా హ్యస్యాస్సత్తా విజ్ఞప్తితాది చ।

స్వసమ్బన్ధవియోగే తు జ్ఞప్తిరేవ న సిద్ధ్యతి||

ఛేత్తుశ్ఛేద్యస్య చాభావే ఛేదనాదేరసిద్ధివత్।

అతోऽహమర్థో జ్ఞాతైవ ప్రత్యగాత్మేతి నిశ్చితమ్||

విజ్ఞాతారమరే (బృ.౪.౪.౧౪) కేన జానాత్యేవేతి చ శ్రుతి:।

ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహు: క్షేత్రజ్ఞ (భ.గీ.౧౩.౧) ఇతి చ స్మృతి:||

నాऽత్మా శ్రుతే: (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౮) ఇత్యారభ్య సూత్రకారోऽపి వక్ష్యతి।

జ్ఞోऽత ఏవ (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౯) ఇత్యతో నాऽత్మా జ్ఞప్తిమాత్రమితి స్థితమ్||

(యుష్మదస్మదర్థయోః ఐక్యం వ్యాహతమ్)

అహం ప్రత్యయసిద్ధో హ్యస్మదర్థ:; యుష్మత్ప్రత్యయవిషయో యుష్మదర్థ:। తత్రాహం జానామీతి సిద్ధో జ్ఞాతా యుష్మదర్థ ఇతి వచనం జననీ మే వన్ధ్యేతివద్వ్యాహతార్థం చ। న చాసౌ జ్ఞాతాऽహమర్థోऽన్యాధీనప్రకాశ: స్వయంప్రకాశత్వాత్। చైతన్యస్వభావతా హి స్వయంప్రకాశతా। య: ప్రకాశస్వభావ:; సోऽనన్యాధీనప్రకాశ: దీపవత్।

(దీపస్య స్వయంప్రకాశతాభఙ్గపరిహారౌ)

న హి దీపాదేస్స్వప్రభాబలనిర్భాసితత్వేనాప్రకాశత్వమన్యాధీనప్రకాశత్వం చ। కిం తర్హి? దీపస్స్వయంప్రకాశస్వభావస్స్వయమేవ ప్రకాశతే; అన్యానపి ప్రకాశయతి ప్రభయా||

(ధర్మ-ధర్మిణోః ద్వయోరపి జ్ఞానరూపతా)

ఏతదుక్తం భవతి – యథైకమేవ తేజోద్రవ్యం ప్రభాప్రభావద్రూపేణావతిష్ఠతే। యద్యపి ప్రభా ప్రభావద్ద్రవ్యగుణభూతా తథాऽపి తేజోద్రవ్యమేవ, న శౌక్ల్యాదివద్గుణ:। స్వాశ్రయాదన్యత్రాపి వర్తమానత్వాద్రూపవత్త్వాచ్చ శౌక్ల్యాదివైధర్మ్యాత్; ప్రకాశవత్త్వాచ్చ తేజోద్రవ్యమేవ; నార్థాన్తరమ్। ప్రకాశవత్త్వఞ్చ స్వస్వరూపస్యాన్యేషాం చ ప్రకాశకత్వాత్।

అస్యాస్తు గుణత్వవ్యవహారో నిత్యతదాశ్రయత్వతచ్ఛేషత్వనిబన్ధన:|| న చాऽశ్రయావయవా ఏవ విశీర్ణా: ప్రచరన్త: ప్రభేత్యుచ్యన్తే; మణిద్యుమిణప్రభృతీనాం వినాశప్రసఙ్గాత్||

దీపేऽప్యవయవిప్రతిపత్తి: కదాచిదపి న స్యాత్। నహి విశరణస్వభావావయవా దీపాశ్చతురఙ్గులమాత్రం నియమేన పిణ్డీభూతా ఊర్ధ్వముద్గమ్య తత: పశ్చాద్యుగపదేవ తిర్యగూర్ధ్వమధశ్చైకరూపా విశీర్ణా: ప్రచరన్తీతి శక్యం వక్తుమ్ । అతస్సప్రభాకా ఏవ దీపా: ప్రతిక్షణముత్పన్నా వినశ్యన్తీతి పుష్కలకారణక్రమోపనిపాతాత్ తద్వినాశే వినాశాచ్చావగమ్యతే। ప్రభాయాస్స్వాశ్రయసమీపే ప్రకాశాధిక్యమౌష్ణ్యాధిక్యమిత్యాద్యుపలబ్ధివ్యవస్థాప్యమ్ అగ్న్యాదీనామౌష్ణ్యాదివత్। ఏవమాత్మా చిద్రూప ఏవ చైతన్యగుణ ఇతి।

(చిద్రూపతా స్వయంప్రకాశతారూపా)

చిద్రూపతా హి స్వయంప్రకాశతా|| తథాహి శ్రుతయ: – స యథా సైన్ధవఘనోऽనన్తరోऽబాహ్య: కృత్స్నో రసఘన ఏవ, ఏవం వా అరేऽయమాత్మాऽనన్తరోऽబాహ్య: కృత్స్న: ప్రజ్ఞానఘన ఏవ (బృ.ఉ.౬.౪.౧౩), విజ్ఞానఘన ఏవ (బృ.ఉ.౪.౪.౧౨), అత్రాయం పురుషస్స్వయంజ్యోతిర్భవతి (బృ.ఉ.౬.౩.౯), న విజ్ఞాతుర్విజ్ఞాతేర్విపరిలోపో విద్యతే (బృ.ఉ.౬.౩.౧౦), అథ యో వేదేదం జిఘ్రాణీతి స ఆత్మా (బృ.ఉ.౬.౩.౩౦), కతమ ఆత్మా యోऽయం విజ్ఞానమయ: ప్రాణేషు హృద్యన్తర్జ్యోతి: పురుష: (ఛా.ఉ.౮.౧౨.౪), ఏష హి ద్రష్టా శ్రోతా రసియతా ఘ్రాతా మన్తా బోద్ధా కర్తా విజ్ఞానాత్మా పురుష: (బృ.౬.౩.౭), విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్ (ప్రశ్న.ఉ.౪.ప్రశ్న), జానాత్యేవాయం పురుష:, న పశ్యో మృత్యుం పశ్యతి న రోగం నోత దు:ఖతామ్ స ఉత్తమ: పురుష: (ఛా.౭.౨౬.౨), నోపజనం స్మరన్నిదం శరీరమ్ (ఛా.ఉ.౮.౧౨.౩), ఏవమేవాస్య పరిద్రష్టురిమాష్షోడశకలా: పురుషాయణా: పురుషం ప్రాప్యాస్తంగచ్ఛన్తి (ప్ర.ఉ.౬.౫) తస్మాద్వా ఏతస్మాన్మనోమయాదన్యోऽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయ: (తై.ఆన.౪.౧) ఇత్యాద్యా:। వక్ష్యతి చ జ్ఞోऽతఏవ (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౯) ఇతి|| అతస్స్వయంప్రకాశోऽయమాత్మా జ్ఞాతైవ, న ప్రకాశమాత్రమ్ ||

(సంవిదః అనాత్మత్వోపపాదకాః తర్కాః)

ప్రకాశత్వాదేవ కస్యచిదేవ భవేత్ప్రకాశ:, దీపాదిప్రకాశవత్। తస్మాన్నాऽత్మా భవితుమర్హాతి సంవిత్। సంవిదనుభూతిజ్ఞానాదిశబ్దాస్సమ్బన్ధిశబ్దా ఇతి చ శబ్దార్థవిద:। న హి లోకవేదయోర్జానాతీత్యాదేరకర్మకస్యాకర్తృకస్య చ ప్రయోగో దృష్టచర:||

(సంవిదాత్మత్వే అజడత్వం న హేతుః)

యచ్చోక్తమజడత్వాత్సంవిదేవాऽత్మేతి; తత్రేదం ప్రష్టవ్యమ్, అజడత్వమితి కిమభిప్రేతమ్? స్వసత్తాప్రయుక్తప్రకాశత్వమితి చేత్; తథా సతి దీపాదిష్వనైకాన్త్యమ్। సంవిదతిరిక్తప్రకాశ-ధర్మానభ్యుపగమేనాసిద్ధిర్విరోధశ్చ। అవ్యభిచరితప్రకాశసత్తాకత్వమపి సుఖాదిషు వ్యభిచారాన్నిరస్తమ్||

యద్యుచ్యేత –  సుఖాదిరవ్యభిచరితప్రకాశోऽప్యన్యస్మై ప్రకాశమానతయా ఘటాదివజ్జ్డత్వేన అనాऽత్మా – ఇతి। జ్ఞానం న కిం స్వస్మై ప్రకాశతే? తదపి హ్యన్యస్యైవాహమర్థస్య జ్ఞాతురవభాసతే, అహం సుఖీతివజ్జానామ్యహమితి। అతస్స్వస్మై ప్రకాశమానత్వరూపమజడత్వం సంవిద్యసిద్ధమ్ । తస్మాత్ స్వాత్మానం ప్రతి స్వసత్తయైవ సిద్ధ్యన్నజడోऽహమర్థ ఏవాऽత్మా ||

(జ్ఞానస్య ప్రకాశరూపతాయాం హేతుః)

జ్ఞానస్యాపి ప్రకాశతా తత్సంబన్ధాయత్తా। తత్కృతమేవ హి జ్ఞానస్య సుఖాదేరివ స్వాశ్రయచేతనం ప్రతి ప్రకటత్వమితరం ప్రత్యప్రకటత్వం చ। అతో న జ్ఞప్తిమాత్రమాత్మా, అపి తు జ్ఞాతైవాహమర్థ:||

(అహమర్థః న భ్రాన్తిసిద్ధః)

అథ యదుక్తమ్ – అనుభూతి: పరమార్థతో నిర్విషయా నిరాశ్రయా చ సతీ భ్రాన్త్యా జ్ఞాతృతయాऽవభాసతే, రజతతయేవ శుక్తి: నిరధిష్ఠానభ్రమానుపపత్తే: ఇతి। తదయుక్తమ్; తథా సత్యనుభవసామానాధికరణ్యేనానుభవితాऽహమర్థ: ప్రతీయేత, అనుభూతిరహమ్ ఇతి పురోऽవస్థితభాస్వరద్రవ్యాకారతయా రజతాదిరివ। అత్ర తు పృథగవభాసమానైవేయమనుభూతిరర్థాన్తరమహమర్థం విశినష్టి, దణ్డ ఇవ దేవదత్తమ్। తథా హి అనుభవాభ్యహమ్ ఇతి ప్రతీతి:। తదేవమస్మదర్థమనుభూతివిశిష్టం  ప్రకాశయన్ననుభవామ్యహమితి ప్రత్యయో దణ్డమాత్రే దణ్డీ దేవదత్త: ఇతి ప్రత్యయవద్విశేషణభూతానుభూతి-మాత్రావలమ్బన: కథమివ ప్రతిజ్ఞాయేత?

(జ్ఞాతృత్వం మిథ్యేత్యేతత్ నిర్యుక్తికమ్)

యదప్యుక్తమ్ స్థూలోऽహమిత్యాదిదేహాత్మాభిమానవత ఏవ జ్ఞాతృత్వప్రతిభాసనాత్ జ్ఞాతృత్వమపి మిథ్యా – ఇతి। తదయుక్తమ్; ఆత్మతయా అభిమతాయా అనుభూతేరపి మిథ్యాత్వం స్యాత్, తద్వత ఏవ ప్రతీతే:। సకలేతరోపమర్దితత్త్వజ్ఞానాబాధితత్వేనానుభూతేర్న మిథ్యాత్వమితి చేత్, హన్తైవం సతి తదబాధాదేవ జ్ఞాతృత్వమపి న మిథ్యా।

(జ్ఞాతృత్వస్య విక్రియాత్మకత్వానువాదః)

యదప్యుక్తమ్ – అవిక్రియస్యऽత్మనో జ్ఞానక్రియాకర్తృత్వరూపం జ్ఞాతృత్వం న సంభవతి। అతో జ్ఞాతృత్వం విక్రియాత్మకం జడం వికారాస్పదావ్యక్తపరిణామాహఙ్కారగ్రన్థిస్థమితి న జ్ఞాతృత్వమాత్మన:, అపి త్వన్త:కరణరూపస్యాహఙ్కారస్య । కర్తృత్వాదిర్హి రూపాదివద్దృశ్యధర్మ:; కర్తృత్వేऽహంప్రత్యయగోచరత్వే చాత్మనోऽభ్యుపగమ్యమానే దేహస్యేవానాత్మత్వపరాక్త్వజడత్వాది ప్రసఙ్గశ్చేతి ||

(అనూదితార్థదూషణమ్)

నైతదుపపద్యతే- దేహస్యేవాచేతనత్వప్రకృతిపరిణామత్వదృశ్యత్వపరాక్త్వపరార్థత్వాదియోగాత్ అన్త:-కరణరూపస్య అహఙ్కారస్య, చేతనాసాధారణస్వభావత్వాచ్చ జ్ఞాతృత్వస్య||

ఏతదుక్తం భవతి యథా దేహాదిర్దృశ్యత్వపరాక్త్వాదిహేతుభిస్తత్ప్రత్యనీకద్రష్టృత్వప్రత్యక్త్వాదేర్వివిచ్యతే, ఏవమన్త:కరణరూపాహఙ్కారోऽపి తద్ద్రవ్యత్వాదేవ తైరేవ హేతుభిస్తస్మాద్వివిచ్యతే – ఇతి।

అతో విరోధాదేవ న జ్ఞాతృత్వమహఙ్కారస్య, దృశిత్వవత్। యథా దృశిత్వం తత్కర్మణోऽహఙ్కారస్య నాభ్యుపగమ్యతే, తథా జ్ఞాతృత్వమపి న తత్కర్మణోऽభ్యుగన్తవ్యమ్||

(జ్ఞాతృత్వం న విక్రియాత్మకమ్)

న చ జ్ఞాతృత్వం విక్రియాత్మకమ్, జ్ఞాతృత్వం హి జ్ఞానగుణాశ్రయత్వమ్। జ్ఞానం చాస్య నిత్యస్య స్వాభావికధర్మత్వేన నిత్యమ్। నిత్యత్వం చాऽత్మనో నాత్మా శ్రుతే: (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౮) ఇత్యాదిషు వక్ష్యతి। జ్ఞోऽత ఏవ (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౯) ఇత్యత్ర జ్ఞ ఇతి వ్యపదేశేన జ్ఞానాశ్రయత్వం చ స్వాభావికిమితి వక్ష్యతి। అస్య జ్ఞానస్వరూపస్యైవ మణిప్రభృతీనాం ప్రభాశ్రయత్వమివ జ్ఞానాశ్రయత్వమప్యవిరుద్ధమిత్యుక్తమ్।

(స్వభావతో జ్ఞానవానపి న సర్వజ్ఞో జీవః)

స్వయమపరిచ్ఛిన్నమేవ జ్ఞానం సఙ్కోచవికాసార్హామిత్యుపపాదయిష్యామ: || అతః క్షేత్రజ్ఞావస్థాయాం కర్మణా సఙ్కుచితస్వరూపం తత్తత్కర్మానుగుణం తరతమభావేన వర్తతే । తచ్చ ఇన్ద్రియద్వారేణ వ్యవస్థితమ్ । తమిమమ్ ఇన్ద్రియద్వారా జ్ఞానప్రసరమపేక్ష్య ఉదయాస్తమయవ్యపదేశః ప్రవర్తతే ।

(ఆత్మనః జ్ఞానసఙ్కోచవికాసాత్మకవికారిత్వసమ్మతిః)

జ్ఞానప్రసరే తు కర్తృత్వం అస్త్యేవ । తచ్చ న స్వాభావికమ్, అపి తు కర్మకృతమితి, అవిక్రియస్వరూప ఏవ ఆత్మా । ఏవం రూపవిక్రియాత్మకం జ్ఞాతృత్వం జ్ఞానస్వరూపస్యాత్మనః ఏవ ఇతి న కదాచిదపి జడస్య అహంకారస్య జ్ఞాతృత్వసమ్భవః  ||

(చిచ్ఛాయాపత్త్యా జ్ఞాతృత్వనిర్వాహనిరాసః)

జడస్వరూపస్యాపి అహఙ్కారస్య చిత్సంనిధానేన తచ్ఛాయాపత్త్యా తత్సమ్భవ ఇతి చేత్; కేయం చిచ్ఛాయాపత్తి:? కిమహఙ్కారచ్ఛాయాపత్తిస్సంవిద:? ఉత సంవిచ్ఛాయాపత్తిరహఙ్కారస్య?||

న తావత్సంవిద:, సంవిదో జ్ఞాతృత్వానభ్యుపగమాత్। నాప్యహఙ్కారస్య, ఉక్తరీత్యా తస్య  జడస్య జ్ఞాతృత్వాయోగాత్,  ద్వయోరప్యచాక్షుషత్వాచ్చ, న హ్యచాక్షుషాణాం ఛాయా దృష్టా||

(చిత్సంపర్కేణ జ్ఞాతృత్వనిర్వాహనిరాసః)

అథ – అగ్నిసంపర్కాదయ:పిణ్డౌష్ణ్యవచ్చిత్సంపర్కాజ్జ్ఞాతృత్వోపలబ్ధి: – ఇతి చేత్, నైతత్, సంవిది వస్తుతో జ్ఞాతృత్వానభ్యుపగమాదేవ న తత్సంపర్కాదహఙ్కారే జ్ఞాతృత్వం తదుపలబ్ధిర్వా । అహంకారస్య త్వచేతనస్య జ్ఞాతృత్వాసమ్భవాదేవ సుతరాం న తత్సంపర్కాత్సంవిది జ్ఞాతృత్వం తదుపలబ్ధిర్వా||

(అభివ్యక్తిపక్షస్య దూషణమ్)

యదప్యుక్తమ్ – ఉభయత్ర న వస్తుతో జ్ఞాతృత్వమస్తి। అహఙ్కారస్త్వనుభూతేరభివ్యఞ్జక:            స్వాత్మస్థామేవ అనుభూతిమభివ్యనక్తి, ఆదర్శాదివత్, ఇతి। తదయుక్తమ్, ఆత్మనస్స్వయంజ్యోతిషో జడస్వరూపాహఙ్కారాభివ్యఙ్గ్యత్వాయోగాత్|| తదుక్తం –

శాన్తాఙ్గార ఇవాऽదిత్యమహఙ్కారో జడాత్మక:।

స్వయంజ్యోతిషమాత్మానం వ్యనక్తీతి న యుక్తిమత్|| (ఆత్మసిద్ధి:) ఇతి

స్వయంప్రకాశానుభవాధీనసిద్ధయో హి సర్వే పదార్థా:। తత్ర తదాయత్తప్రకాశోऽచిత్ అహఙ్కార: అనుదితానస్తమితస్వరూపప్రకాశమశేషార్థసిద్ధిహేతుభూతమనుభవమభివ్యనక్తీత్యాత్మవిద: పరిహసన్తి।

(ఉక్తవ్యఙ్క్తృవ్యఙ్గ్యభావః తయోర్మిథోऽనుపపన్నః)

కిఞ్చ అహఙ్కారానుభవయోస్స్వభావవిరోధాదనుభూతేరననుభూతిత్వప్రసఙ్గాచ్చ న వ్యఙ్క్తృవ్యఙ్గ్య-భావ:। యథోక్తం-

వ్యఙ్క్తృవ్యఙ్గ్యత్వమన్యోన్యం న చ స్యాత్ప్రాతికూల్యత:।

వ్యఙ్గ్యత్వేऽననుభూతిత్వమాత్మని స్యాద్యథా ఘటే|| (ఆత్మసిద్ధి:) ఇతి||

న చ రవికరనికరాణాం స్వాభివ్యఙ్గ్యకరతలాభివ్యఙ్గ్యత్వవత్సంవిదభివ్యఙ్గ్యాహఙ్కార-అభివ్యఙ్గ్యత్వం సంవిదస్సాధీయ:, తత్రాపి రవికరనికరాణాం కరతలాభివ్యఙ్గ్యత్వాభావాత్ । కరతలప్రతిహతగతయో హి రశ్మయో బహులాస్స్వయమేవ స్ఫుటతరముపలభ్యన్త ఇతి తద్బాహుల్యమాత్రహేతుత్వాత్ కరతలస్య నాభివ్యఞ్జకత్వమ్||

(అభివ్యక్తికల్పానాం దూషణమ్)

కించాస్య సంవిత్స్వరూపస్య ఆత్మనోऽహంకారనిర్వర్త్యా అభివ్యక్తి: కింరూపా। న తావదుత్పత్తి:,  స్వతస్సిద్ధతయాऽనన్యోత్పాద్యత్వాభ్యుపగమాత్। నాపి తత్ప్రకాశనమ్, తస్యానుభవాన్తరాననుభావ్యత్వాత్।

తత ఏవ చ న తదనుభవసాధనానుగ్రహ:। స హి ద్విధా; జ్ఞేయస్యేన్ద్రియసంబన్ధహేతుత్వేన వా, యథా జాతిర్నిజముఖాదిగ్రహణే వ్యక్తిదర్పణాదీనాం నయనాదీన్ద్రియసంబన్ధహేతుత్వేన; బోద్ధృగతకల్మషాపనయనేన వా, యథా పరతత్త్వావబోధనసాధనస్య శాస్త్రస్య శమదమాదినా। యథోక్తమ్ – కరణానామభూతిత్వాన్న తత్సంబన్ధహేతుతా । – (ఆత్మసిద్ధి:) ఇతి||

(అనుభూతేః అనుభావ్యత్వమభ్యుపగమ్య అనుగ్రహపక్షదూషణమ్)

కింఞ్చ అనుభూతేరనుభావ్యత్వాభ్యుపగమేऽప్యహమర్థేన న తదనుభవసాధనానుగ్రహ: సువచ:; స హ్యనుభావ్యానుభవోత్పత్తిప్రతిబన్ధనిరసనేన భవేత్। యథా రూపాదిగ్రహణోత్పత్తినిరోధిసంతమసనిరసనేన చక్షుషో దీపాదినా। న చేహ తథావిధం నిరసనీయం సమ్భావ్యతే। న తావత్సంవిదాత్మగతం తజ్జ్ఞానోత్పత్తినిరోధి కిఞ్చిచదప్యహంకారాపనేయమస్తి। అస్తి హ్యజ్ఞానమితి చేత్; న,  అజ్ఞానస్యాహంకారాపనోద్యత్వానభ్యుపగమాత్। జ్ఞానమేవ హ్యజ్ఞానస్య నివర్తకమ్  ||

(అజ్ఞానస్య సంవిదాశ్రయత్వాభావః)

న చ సంవిదాశ్రయత్వమజ్ఞానస్య సమ్భవతి; జ్ఞానసమానాశ్రయత్వాత్ తత్సమానవిషయత్వాచ్చ జ్ఞాతృభావవిషయభావవిరహితే జ్ఞానమాత్రే సాక్షిణి నాజ్ఞానం భవితుమర్హాతి; యథా జ్ఞానాశ్రయత్వప్రసక్తిశూన్యత్వేన ఘటాదేర్నాజ్ఞానాశ్రయత్వమ్। తథా జ్ఞానమాత్రేऽపి జ్ఞానాశ్రయత్వాభావేన నాజ్ఞానాశ్రయత్వం స్యాత్  ||

(సంవిదాశ్రితత్వమభ్యుపగమ్యాऽపి దూషణమ్)

సంవిదోऽజ్ఞానాశ్రయత్వాభ్యుపగమేऽపి ఆత్మతయాऽభ్యుపగతాయాస్తస్యా జ్ఞానవిషయత్వాభావేన జ్ఞానేన న తద్గతాజ్ఞాననివృత్తి:। జ్ఞానం హి స్వవిషయ ఏవాజ్ఞానం నివర్తయతి, యథా రజ్జ్వాదౌ। అతో న కేనాపి కదాచిత్సంవిదాశ్రయమజ్ఞానముచ్ఛిద్యేత।

(అజ్ఞానం న అనిర్వచనీయమ్, నాపి జ్ఞానప్రాగభావః)

అస్య చ సదసదనిర్వచనీయస్యాజ్ఞానస్య స్వరూపమేవ దుర్నిరూపమిత్యుపరిష్టాద్వక్ష్యతే। జ్ఞానప్రాగభావరూపస్య చాజ్ఞానస్య జ్ఞానోత్పత్తివిరోధిత్వాభావేన న తన్నిరసనేన తజ్జ్ఞానసాధనానుగ్రహ:। అతో న కేనాపి ప్రకారేణాహఙ్కారేణానుభూతేరభివ్యక్తి:।

(స్వాత్మస్థతయా అభివ్యక్తేః దూషణమ్)

న చ స్వాశ్రయతయాऽభివ్యఙ్గ్యాభివ్యఞ్జనమభివ్యఞ్జకానాం స్వభావ:, ప్రదీపాదిష్వదర్శనాత్, యథావస్థితపదార్థప్రతీత్యనుగుణస్వాభావ్యాచ్చ జ్ఞానతత్సాధనయోరనుగ్రాహకస్య చ। తచ్చ స్వత: ప్రామాణ్యన్యాయసిద్ధమ్। న చ దర్పణాదిర్ముఖాదేరిభవ్యఞ్జక:, అపి తు చాక్షుషతేజ:ప్రతిఫలనరూపదోషహేతు:। తద్దోషకృతశ్చ తత్రాన్యథావభాస:। అభివ్యఞ్జకస్త్వాలోకాదిరేవ। న చేహ తథాహఙ్కారేణ సంవిది స్వప్రకాశాయాం తాదృశదోషాపాదనం సంభవతి। వ్యక్తేస్తు జాతిరాకార ఇతి తదాశ్రయతయా ప్రతీతి:; న తు వ్యక్తివ్యఙ్గ్యత్వాత్।

అతోऽన్త:కరణభూతాహఙ్కారస్థతయా సంవిదుపలబ్ధేర్వస్తుతో దోషతో వా న కిఞ్చిదిహ కారణమితి నాహఙ్కారస్య జ్ఞాతృత్వం తథోపలబ్ధిర్వా। తస్మాత్స్వత ఏవ జ్ఞాతృతయా సిద్ధ్యన్నహమర్థ ఏవ ప్రత్యగాత్మా; న జ్ఞప్తిమాత్రమ్ అహంభావవిగమే తు జ్ఞప్తేరపి న ప్రత్యక్త్వసిద్ధిరిత్యుక్తమ్||

(సుప్తౌ అహమర్థస్య అవిశదస్ఫురణమ్)

తమోగుణాభిభవాత్ పరాగర్థానుభవాభావాచ్చ అహమర్థస్య వివిక్తస్ఫుటప్రతిభాసాభావేऽప్యాప్రబోధాత్ అహమిత్యేకాకారేణాऽత్మనస్స్ఫురణాత్సుషుప్తావపి నాహంభావవిగమ:। భవదభిమతాయా అనుభూతేరపి తథైవ ప్రథేతి వక్తవ్యమ్।

(స్వపక్షే ప్రమాణానురోధః, పరపక్షే తదననురోధశ్చ)

న హి సుషుప్తోత్థిత: కశ్చిదహంభావవియుక్తార్థాన్తరప్రత్యనీకాకారా జ్ఞప్తిరహమజ్ఞానసాక్షితయా అవతిష్ఠత ఇత్యేవంవిధాం స్వాపసమకాలామనుభూతిం పరామృశతి । ఏవం హి సుప్తోత్థితస్య పరామర్శ:, సుఖమహమస్వాప్సమితి । అనేన ప్రత్యవమర్శేన తదానీమప్యహమర్థస్యైవాऽత్మనస్సుఖిత్వం జ్ఞాతృత్వం  చ జ్ఞాయతే||

(ఉక్తే పరామర్శే పరోక్తాయాః అన్యాసిద్ధేః పరిహారః)

న చ వాచ్యం, యథేదానీం సుఖం భవతి; తథా తదానీమస్వాప్సమిత్యేషా ప్రతిపత్తిరితి; అతద్రూపత్వాత్ప్రతిపత్తే:। న చాహమర్థస్యాऽత్మనోऽస్థిరత్వేన తదానీమహమర్థస్య సుఖిత్వానుసన్ధానానుపపత్తి:। యతస్సుషుప్తిదశాయా: ప్రాగనుభూతం వస్తు సుప్తోత్థితో మయేదం కృతం, మయేదమనుభూతం అహమేతదవోచమ్ ఇతి పరామృశతి।

(అహమర్థాననుభవసాధకనిషేధసామాన్యవిషయపరామర్శమాదాయ శఙ్కాసమాధానే)

ఏతావన్తం కాలం న కిఞ్చిదహమజ్ఞాసిషమ్ ఇతి చ పరామృశతీతి చేత్, తత: కిమ్? న కిఞ్చిదితి కృత్స్నప్రతిషేధ ఇతి చేత్; న, నాహమవేదిషమ్ ఇతి వేదితురహమర్థస్యైవానువృత్తే: వేద్యవిషయో హి స ప్రతిషేధ:। న కిఞ్చిదితి నిషేధస్య కృత్స్నవిషయత్వే భవదభిమతా అనుభూతిరపి ప్రతిషిద్ధా స్యాత్।

(అనుభూతేః న నిషేధః, కిన్తు తదనువృత్తేః, ఇత్యాశఙ్కాపరిహారౌ)

సుషుప్తిసమయే త్వనుసన్ధీయమానమహమర్థమాత్మనం జ్ఞాతారమహమితి పరామృశ్య న కిఞ్చిదవేదిషమితి వేదనే తస్య ప్రతిషిధ్యమానే తస్మిన్కాలే నిషిధ్యమానాయా విత్తేస్సిద్ధిమనువర్తమానస్య జ్ఞాతురహమర్థస్య చాసిద్ధిమనేనైవ న కిఞ్చిదహమవేదిషమ్ ఇతి పరామర్శేన సాధయంస్తమిమమర్థం దేవానామేవ సాధయతు||

(నిషేధవిశేషవిషయపరామర్శమాదాయ శఙ్కాసమాధానే)

మామప్యహం న జ్ఞాతవాన్ ఇతి అహమర్థస్యాపి తదానీమననుసన్ధానం ప్రతీయత ఇతి చేత్; స్వానుభవస్వవచనయోర్విరోధమపి న జానన్తి భవన్త:। అహం మాం న జ్ఞాతవాన్ ఇతి హ్యనుభవవచనే। మామితి కిం నిషిధ్యత ఇతి చేత్; సాధు పృష్టం భవతా। తదుచ్యతే, అహమర్థస్య జ్ఞాతురనువృత్తే: న స్వరూపం నిషిధ్యతే; అపి తు ప్రబోధసమయేऽనుసన్ధీయమానస్యాహమర్థస్య వర్ణాశ్రమాదివిశిష్టతా।

(అహమ్ మామ్ ఇతి పదయోః విశిష్టవిథయతా)

అహం మాం న జ్ఞాతవాన్ ఇత్యుక్తే విషయో వివేచనీయ:। జాగరితావస్థానుసంహితజాత్యాది-విశిష్టోऽస్మదర్థో మామిత్యంశస్య విషయ:। స్వాప్యయావస్థాప్రసిద్ధావిశదస్వానుభవైకతానశ్చ అహమర్థోऽహమిత్యంశస్య విషయ:। అత్ర సుప్తోऽహమీదృశోऽహమితి చ మామపి న జ్ఞాతవానహమిత్యేవ ఖల్వనుభవప్రకార:||

(ఉక్తాంశస్య పరమతేన ఉపపాదన్)

కిఞ్చ, సుషుప్తావాత్మాऽజ్ఞానసాక్షిత్వేనాऽస్త ఇతి హి భవదీయా ప్రక్రియా। సాక్షిత్వం చ సాక్షాజ్జ్ఞాతృత్వమేవ। న హ్యజానతస్సాక్షిత్త్వమ్। జ్ఞాతైవ హి లోకవేదయోస్సాక్షీతి వ్యపదిశ్యతే; న జ్ఞానమాత్రమ్। స్మరతి చ భగవాన్ పాణిని:  సాక్షాద్ద్రష్టరి సంజ్ఞాయామ్ (అష్టా.౫.౨.౯౧) ఇతి సాక్షాజ్జ్ఞాతర్యేవ సాక్షిశబ్దమ్। స చాయం సాక్షీ జానామీతి ప్రతీయమానోऽస్మదర్థ ఏవేతి కుతస్తదానీమహమర్థో న ప్రతీయేత । ఆత్మనే స్వయమవభాసమానోऽహమిత్యేవావభాసత  ఇతి స్వాపాద్యవస్థాస్వప్యాత్మా ప్రకాశమానోऽహమిత్యేవావభాసత ఇతి సిద్ధమ్||

(ముక్తౌ అహమర్థానువృత్తేః అనూద్య దూషణమ్)

యత్తు – మోక్షదశాయామహమర్థో నానువర్తతే – ఇతి; తదపేశలమ్। తథా సత్యాత్మనాశ ఏవాపవర్గ: ప్రకారాన్తరేణ ప్రతిజ్ఞాత: స్యాత్। న చాహమర్థో ధర్మమాత్రమ్; యేన  తద్విగమేऽప్యవిద్యానివృత్తావివ స్వరూపమవతిష్ఠతే। ప్రత్యుత స్వరూపమేవాహమర్థ ఆత్మన:। జ్ఞానం తు తస్య ధర్మ: అహం జానామి, జ్ఞానం మే జాతమ్ ఇతి చాహమర్థధర్మతయా జ్ఞానప్రతీతేరేవ||

(శ్రుత్యర్థాపత్త్యా ఉక్తార్థసమర్థనమ్)

అపి చ య: పరమార్థతో భ్రాన్త్యా వాऽऽధ్యాత్మికాదిదు:ఖైర్దు:ఖితయా స్వాత్మానమనుసన్ధత్తే అహం దు:ఖీ  ఇతి। సర్వమేతద్దు:ఖజాతమపునర్భవమపోహ్య కథమహమనాకులస్స్వస్థో భవేయమ్ ఇత్యుత్పన్నమోక్ష-రాగః స ఏవ తత్సాధనే ప్రవర్తతే। స సాధనానుష్ఠానేన యద్యహమేవ న భవిష్యామీత్యవగచ్ఛేత్; అపసర్పేదేవాసౌ మోక్షకథాప్రస్తావాత్। తతశ్చాధికారివిరహాదేవ సర్వం మోక్షశాస్త్రమప్రమాణం స్యాత్। అహముపలక్షితం ప్రకాశమాత్రమపవర్గేऽవతిష్ఠత  ఇతి చేత్; కిమనేన? మయి నష్టేऽపి కిమపి ప్రకాశమాత్రమపవర్గేऽవతిష్ఠత ఇతి మత్వా న హి కశ్చిత్ బుద్ధిపూర్వకారీ ప్రయతతే। అతోऽహమర్థస్యైవ జ్ఞాతృతయా సిద్ధ్యత: ప్రత్యగాత్మత్వమ్।

(ఉక్తార్థే అనుమానమ్)

స చ ప్రత్యగాత్మా ముక్తావప్యహమిత్యేవ ప్రకాశతే, స్వస్మై ప్రకాశమానత్వాత్, యో య: స్వస్మై ప్రకాశతే స సర్వోऽహమిత్యేవ ప్రకాశతే యథా తథావభాసమానత్వేనోభయవాదిసమ్మతస్సంసార్యాత్మా। య: పునరహమితి న చకాస్తి; నాసౌ స్వస్మై ప్రకాశతే, యథా ఘటాది:। స్వస్మై ప్రకాశతే చాయం ముక్తాత్మా; తస్మాదహమిత్యేవ ప్రకాశతే||

(ఉక్తానుమానే హేతోః సాధ్యవిశేషవిరుద్ధత్వాశఙ్కాపరిహారౌ)

న చాహమితి ప్రకాశమానత్వేన తస్యాజ్ఞత్వసంసారిత్వాదిప్రసఙ్గ:। మోక్షవిరోధాత్, అజ్ఞత్వాద్యహేతుత్వాచ్చాహంప్రత్యయస్య। అజ్ఞానం నామ స్వరూపాజ్ఞానమన్యథా జ్ఞానం విపరీతజ్ఞానం వా। అహిమత్యేవాऽత్మనస్స్వరూపమితి స్వరూపజ్ఞానరూపోऽహంప్రత్యయో నాజ్ఞత్వమాపాదయతి, కుతస్సంసారిత్వమ్। అపి తు  తద్విరోధిత్వాన్నాశయత్యేవ।

(నివృత్తావిద్యానామపి అహమ్ప్రత్యయః)

బ్రహ్మాత్మభావాపరోక్ష్యనిర్ధూతనిరవశేషావిద్యానామపి వామదేవాదీనామహమిత్యేవ ఆత్మానుభవదర్శనాచ్చ। శ్రూయతే హి – తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవ: ప్రతిపేదే అహం మనురభవం సూర్యశ్చ (బృ.౩.౪.౧౦) ఇతి, అహమేక: ప్రథమమాసం వర్తామి చ భవిష్యామి చ (అథర్వ.శి.ఉ.౯.ఖణ్డే) ఇత్యాది।

(బ్రహ్మణోऽప్యహం ప్రత్యయః శ్రుతిస్మృతిషు)

సకలేతరాజ్ఞానవిరోధిన: సచ్ఛబ్దప్రత్యయమాత్రభాజ: పరస్య బ్రహ్మణో వ్యవహారోऽప్యేవమేవ హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా: (ఛా.౬.౩.౨), బహు స్యాం ప్రజాయేయ (తై.ఆన.౬.౨), స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి; (ఐత ౧.౧.౧), తథా యస్మాత్క్షరమతీతోऽహమక్షరాదపి చోత్తమ:। అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథిత: పురుషోత్తమ: (భ.గీ.౧౫.౧౮), అహమాత్మా గుడాకేశ (భ.గీ. ౧౦.౨౦), న త్వేవాహం జాతు నాసమ్ (భ.గీ. ౨.౧౨), అహం కృత్స్నస్య జగత: ప్రభవ: ప్రలయస్తథా (భ.గీ.౭.౬), అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (భ.గీ.౧౦.౮), తేషామహం సముద్ధర్తా మృత్యుసంసారసాగరాత్ (భ.గీ.౧౨.౭), అహం బీజప్రద: పితా (భ.గీ.౧౪.౪), వేదాహం సమతీతాని – (భ.గీ.౭.౨౬) ఇత్యాదిషు||

(ఉక్తార్థే గీతోక్తివిరోధశఙ్కాపరిహారౌ)

యద్యహమిత్యేవాత్మన: స్వరూపమ్, కథం తర్హ్యహఙ్కారస్య క్షేత్రాన్తర్భావో భగవతోపదిశ్యతే । మహాభూతాన్యహంకారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ (భ.గీతా.౧౩.౫) ఇతి। ఉచ్యతే, స్వరూపోపదేశేషు సర్వేష్వహమిత్యేవోపదేశాత్ తథైవాత్మస్వరూపప్రతిపత్తేశ్చాహమిత్యేవ ప్రత్యగాత్మనస్స్వరూపమ్। అవ్యక్తపరిణామభేదస్య అహంకారస్య క్షేత్రాన్తర్భావో భగవతైవోపదిశ్యతే। స త్వనాత్మని దేహేऽహంభావకరణహేతుత్వేన అహంకార ఇత్యుచ్యతే। అస్య త్వహంకారశబ్దస్య అభూతతద్భావేऽర్థే చ్విప్రత్యయముత్పాద్య వ్యుత్పత్తిర్ద్రష్టవ్యా। అయమేవ త్వహంకార: ఉత్కృష్టజనావమానహేతుర్గర్వాపరనామా శాస్త్రేషు బహుశో హేయతయా ప్రతిపాద్యతే। తస్మాద్బాధకాపేతాऽహంబుద్ధిస్సాక్షాదాత్మగోచరైవ। శరీరగోచరా త్వహం బుద్ధిరవిద్యైవ। యథోక్తం భగవతా పరాశరేణ శ్రూయతాం చాప్యవిద్యాయా: స్వరూపం కులనన్దన । అనాత్మన్యాత్మబుద్ధిర్యా (వి.పు.౬.౭.౧౦.౧౧) – ఇతి ।

(అహమర్థాత్మత్వోపసంహారః)

యది జ్ఞప్తిమాత్రమేవాऽత్మా, తదాऽనాత్మన్యాత్మాభిమానే శరీరే జ్ఞప్తిమాత్ర-ప్రతిభాసస్స్యాత్, న జ్ఞాతృత్వప్రతిభాస:। తస్మాజ్జ్ఞాతాऽహమర్థ ఏవాऽऽత్మా తదుక్తమ్ –

అత: ప్రత్యక్షసిద్ధత్వాదుక్తన్యాయాగమాన్వయాత్।

అవిద్యాయోగతశ్చాऽత్మా జ్ఞాతాऽహమితి భాసతే|| ఇతి||

తథా చ

దేహేన్ద్రియమన: ప్రాణధీభ్యోऽన్యోऽనన్యసాధన:।

నిత్యో వ్యాపీ ప్రతిక్షేత్రమాత్మా భిన్నస్స్వతస్సుఖీ|| (ఆత్మసిద్ధౌ) ఇతి।

అనన్యసాధన: – స్వప్రకాశ:। వ్యాపీ – అతిసూక్ష్మతయా సర్వాచేతనాన్త:ప్రవేశనస్వభావ:||

(శాస్త్రప్రత్యక్షవిరోధే శాస్త్రప్రాబల్యస్యానూద్యనిరాసః)

యదుక్తమ్ –  దోషమూలత్వేనాన్యథాసిద్ధిసమ్భావనయా సకలభేదావలమ్బిప్రత్యక్షస్య శాస్త్రబాధ్యత్వమ్ – ఇతి||

కోऽయం దోష ఇతి వక్తవ్యమ్, యన్మూలతయా ప్రత్యక్షస్యాన్యథాసిద్ధి:। అనాదిభేదవాసనైవ హి దోష ఇతి చేత్; భేదవాసనాయాస్తిమిరాదివద్యథావస్థితవస్తువిపరీతజ్ఞానహేతుత్వం కిమన్యత్ర జ్ఞాతపూర్వమ్?  అనేనైవ శాస్త్రవిరోధేన జ్ఞాస్యత ఇతి చేత్; న, అన్యోన్యాశ్రయణాత్, శాస్త్రస్య నిరస్తనిఖిలవిశేషవస్తుబోధిత్వనిశ్చయే సతి భేదవాసానాయా దోషత్వనిశ్చయ:, భేదవాసనాయా దోషత్వనిశ్చయే సతి శాస్త్రస్య నిరస్తనిఖిలవిశేషవస్తు- బోధిత్వనిశ్చయ ఇతి। కిఞ్చ, యది భేదవాసనామూలత్వేన ప్రత్యక్షస్య విపరీతార్థత్వమ్; శాస్త్రమపి తన్మూలత్వేన తథైవ స్యాత్।

అథోచ్యేత – దోషమూలత్వేऽపి శాస్త్రస్య ప్రత్యక్షావగతసకలభేదనిరసనజ్ఞానహేతుత్వేన పరత్వాత్తత్ప్రత్యక్షస్య బాధకమ్ – ఇతి। తన్న, దోషమూలత్వే జ్ఞాతే సతి పరత్వమకిఞ్చిత్కరమ్। రజ్జుసర్పజ్ఞాననిమిత్తభయే సతి భ్రాన్తోऽయమితి పరిజ్ఞాతేన కేనచిత్ నాయం సర్పో మా భైషీ: ఇత్యుక్తేऽపి భయానివృత్తిదర్శనాత్। శాస్త్రస్య చ దోషమూలత్వం శ్రవణవేలాయామేవ జ్ఞాతమ్। శ్రవణావగతనిఖిలభేదోపమర్దిబ్రహ్మాత్మైకత్వవిజ్ఞానాభ్యాసరూపత్వాన్మననాదే:||

అపి చ ఇదం శాస్త్రమ్, ఏతచ్చాసమ్భావ్యమానదోషమ్, ప్రత్యక్షం తు సమ్భావ్యమానదోషమితి కేనావగతం త్వయా? న తావత్స్వతస్సిద్ధా నిర్ధూతనిఖిలవిశేషాऽనుభూతిరిమమర్థమవగమయతి, తస్యాస్సర్వవిషయవిరక్తత్వాత్, శాస్త్రపక్షపాతవిరహాచ్చ। నాప్యైన్ద్రియికం ప్రత్యక్షమ్, దోషమూలత్వేన విపరీతార్థత్వాత్। తన్మూలత్వాదేవ నాన్యాన్యపి ప్రమాణాని। అతస్స్వపక్షసాధనప్రమాణానభ్యుపగమాన్న స్వాభిమతార్థసిద్ధి:||

నను వ్యావహారికప్రమాణప్రమేయవ్యవహారోऽస్మాకప్యస్త్యేవ, కోऽయం వ్యావహారికో నామ? ఆపాతప్రతీతిసిద్ధో యుక్తిభిర్నిరూపితో న తథాऽవస్థిత ఇతి చేత్, కిం తేన ప్రయోజనమ్? ప్రమాణతయా ప్రతిపన్నేऽపి యౌక్తికబాధాదేవ ప్రమాణకార్యాభావాత్। అథోచ్యేత – శాస్త్రప్రత్యక్షయో: ద్వయోరప్యవిద్యామూలత్వేऽపి ప్రత్యక్షవిషయస్య శాస్త్రేణ బాధో దృశ్యతే; శాస్త్రవిషయస్య సదద్వితీయబ్రహ్మణ: పశ్చాత్తనబాధాదర్శనేన నిర్విశేషానుభూతిమాత్రం బ్రహ్మైవ పరమార్థ: – ఇతి। తదయుక్తమ్, అబాధితస్యాపి దోషమూలస్యాపారమార్థ్యనిశ్చయాత్।

ఏతదుక్తం భవతి – యథా సకలేతరకాచాదిదోషరహితపురుషాన్తరాగోచరగిరిగుహాసు వసతస్తైమిరికజనస్య అజ్ఞాతస్వతిమిరస్య సర్వస్య తిమిరదోషావిశేషేణ ద్విచన్ద్రజ్ఞానమవిశిష్టం జాయతే। న తత్ర బాధకప్రత్యయోऽస్తీతి న తన్మిథ్యా న భవతీతి  తద్విషయభూతం ద్విచన్ద్రత్వమపి మిథ్యైవ। దోషో హ్యయథార్థజ్ఞానహేతు:। తథా బ్రహ్మజ్ఞానమవిద్యామూలత్వేన బాధకజ్ఞానరహితమపి స్వవిషయేణ బ్రహ్మణా సహ మిథ్యైవ – ఇతి।

(శాస్త్రస్యావిద్యామూలత్వాభ్యుపగమే దోషప్రసఞ్జనమ్)

భవన్తి చాత్ర ప్రయోగా:, వివాదాధ్యాసితం బ్రహ్మ మిథ్యా, అవిద్యావత ఉత్పన్నజ్ఞానవిషయత్వాత్, ప్రపఞ్చవత్। బ్రహ్మ మిథ్యా, జ్ఞానవిషయత్వాత్, ప్రపఞ్చవత్। బ్రహ్మ మిథ్యా, అసత్యహేతుజన్యజ్ఞానవిషయత్వాత్, ప్రపఞ్చవదేవ।

(అసత్యాత్ సత్యప్రతిపత్తినిదర్శనైః ప్రత్యక్షాత్ శాస్త్రప్రాబల్యోక్తేః దూషణమ్)

న చ వాచ్యం స్వాప్నస్య హస్త్యాదివిజ్ఞానస్యాసత్యస్య పరమార్థశుభాశుభప్రతిపత్తిహేతుభావవత్ అవిద్యామూలత్వేనాసత్యస్యాపి శాస్త్రస్య పరమార్థభూతబ్రహ్మవిషయప్రతిపత్తిహేతుభావో న విరుద్ధ:  – ఇతి, స్వాప్నజ్ఞానస్యాసత్యత్వాభావాత్। తత్ర హి విషయాణామేవ మిథ్యాత్వమ్; తేషామేవ హి బాధో దృశ్యతే; న జ్ఞానస్య, న హి మయా స్వప్నవేలాయామనుభూతం జ్ఞానమపి న విద్యత ఇతి కస్యచిదపి ప్రత్యయో జాయతే। దర్శనం తు విద్యతే, అర్థా న సన్తీతి హి బాధకప్రత్యయ:। మాయావినో మన్త్రౌషధాదిప్రభవం మాయామయం జ్ఞానం సత్యమేవ ప్రీతేర్భయస్య చ హేతు: తత్రాపి జ్ఞానస్యాబాధితత్వాత్। విషయేన్ద్రియాదిదోషజన్యం రజ్జ్వాదౌ సర్పాదివిజ్ఞానం సత్యమేవ, భయాదిహేతు:। సత్యైవాదష్టేऽపి స్వాత్మని సర్పసన్నిధానాద్దష్టబుద్ధి:, సత్యైవ శఙ్కావిషబుద్ధిర్మరణహేతుభూతా। వస్తుభూత ఏవ జలాదౌ ముఖాదిప్రతిభాసో వస్తుభూతముఖగతవిశేషనిశ్చయ హేతు:। ఏషాం సంవేదనానాముత్పత్తిమత్త్వాదర్థక్రియాకారిత్వాచ్చ సత్యత్వమవసీయతే।

(జ్ఞానసత్యత్వం విషయసత్యతావ్యాప్తమితి, తన్నివృత్త్యా తన్నివృత్తిరితి శఙ్కా, తత్పరిహారశ్చ)

హస్త్యాదీనామ్, అభావేऽపి కథం తద్బుద్ధయ: సత్యా భవన్తీతి చేత్, నైతత్, బుద్ధీనాం సాలమ్బనత్వమాత్రనియమాత్।

అర్థస్య ప్రతిభాసమానత్వమేవ హ్యాలమ్బనత్వేऽపేక్షితమ్; ప్రతిభాసమానతా చాస్త్యేవ దోషవశాత్। స తు బాధితోऽసత్య ఇత్యవసీయతే। అబాధితా హి బుద్ధిస్సత్యైవేత్యుక్తమ్||

రేఖయా వర్ణప్రతిపత్తావపి నాసత్యాత్సత్యబుద్ధి:, రేఖాయాస్సత్యత్వాత్ ||

(అసత్యాత్ సత్యబుద్ధేః ఆపాద్యనిరాసః)

నను వర్ణాత్మనా ప్రతిపన్నా రేఖా వర్ణబుద్ధిహేతు:। వర్ణాత్మతా త్వసత్యా। నైవమ్, వర్ణాత్మతాయా అసత్యాయా ఉపాయత్వాయోగాత్। అసతో నిరుపాఖ్యస్య హ్యుపాయత్వం న దృష్టమనుపపన్నం చ। అథ తస్యాం వర్ణబుద్ధేరుపాయత్వమ్; ఏవం తర్హ్యసత్యాత్సత్యబుద్ధిర్న స్యాద్బుద్ధేస్సత్యత్వాదేవ। ఉపాయోపేయయోరేకత్వ-ప్రసక్తేశ్చ, ఉభయోర్వర్ణబుద్ధిత్వావిశేషాత్। రేఖాయా అవిద్యమానవర్ణాత్మనోపాయత్వే చైకస్యామేవ రేఖాయామవిద్యమానసర్వవర్ణాత్మకత్వస్య సులభత్వాదేకరేఖాదర్శనాత్సర్వవర్ణప్రతిపత్తిస్స్యాత్। అథ పిణ్డవిశేషే దేవదత్తాదిశబ్దసంకేతవత్ చక్షుర్గ్రాహ్యరేఖావిశేషే శ్రోత్రగ్రాహ్యవర్ణవిశేషసంకేతవశాద్రేఖావిశేషో వర్ణవిశేషబుద్ధిహేతురితి। హన్త తర్హి సత్యాదేవ సత్యప్రతిపత్తి:; రేఖాయాస్సంకేతస్య చ సత్యత్వాత్, రేఖాగవయాదపి సత్యగవయబుద్ధిస్సాదృశ్యనిబన్ధనా, సాదృశ్యం చ సత్యమేవ||

(స్ఫోటవాదావలమ్బి ఉదాహరణమాదాయ శఙ్కాపరిహారౌ)

న చైకరూపస్య శబ్దస్య నాదవిశేషేణార్థభేదబుద్ధిహేతుత్వేऽప్యసత్యాత్సత్యప్రతిపత్తి:, నానానాదాభివ్యక్తస్యైకస్యైవ శబ్దస్య తత్తన్నాదాభివ్యఙ్గ్యస్వరూపేణార్థవిశేషైస్సహ సంబన్ధగ్రహణవశాదర్థభేదబుద్ధ్యుత్పత్తిహేతుత్వాత్। శబ్దస్యైకరూపత్వమపి న సాధీయ:, గకారాదేర్బోధకస్యైవ శ్రోత్రగ్రాహ్యత్వేన శబ్దత్వాత్। అతోऽసత్యాచ్ఛాస్త్రాత్సత్యబ్రహ్మవిషయ-ప్రతిపత్తిర్దురుపపాదా||

(శాస్త్రేషు అసత్యతా న అత్యన్తాసత్యత్వరూపా, కిన్తు విలక్షణా ఇత్యాశఙ్కాపరిహారౌ)

నను న శాస్త్రస్య గగనకుసుమవదసత్యత్వమ్; ప్రాగద్వైతజ్ఞానాత్సద్బుద్ధిబోధ్యత్వాత్। ఉత్పన్నే తత్త్వజ్ఞానే హ్యసత్యత్వం శాస్త్రస్య। న తదా శాస్త్రం నిరస్తనిఖిలభేదచిన్మాత్రబ్రహ్మజ్ఞానోపాయ:। యదోపాయస్తదా అస్త్యేవ శాస్త్రమ్, అస్తీతి బుద్ధే:। నైవమ్; అసతి శాస్త్రే, అస్తి శాస్త్రమితి బుద్ధేర్మిథ్యాత్వాత్। తత: కిమ్? ఇదం తత:; మిథ్యాభూతశాస్త్రజన్యజ్ఞానస్య మిథ్యాత్వేన  తద్విషయస్యాపి బ్రహ్మణో మిథ్యాత్వమ్; యథా ధూమబుద్ధ్యా గృహీతబాష్పజన్యాగ్నిజ్ఞానస్య మిథ్యాత్వేన  తద్విషయస్యాగ్నేరపి మిథ్యాత్వమ్। పశ్చాత్తనబాధాదర్శనఞ్చాసిద్ధమ్; శూన్యమేవ తత్త్వమితివాక్యేన తస్యాపి బాధదర్శనాత్। తత్తు భ్రాన్తిమూలమితి చేత్, ఏతదపి భ్రాన్తిమూలమితి త్వయైవోక్తమ్। పాశ్చత్త్యబాధాదర్శనం తు తస్యైవేత్యలమప్రతిష్ఠితకుతర్కపరిహసనేన||

శ్రుతిఘట్ట:

(నిర్విశేషపరతయా పరాభిమతానాం శ్రుతీనామపి స్వరసతయా సవిశేషపరతాప్రతిపాదనమ్)

యదుక్తమ్ వేదాన్తవాక్యాని నిర్విశేషజ్ఞానైకరసవస్తుమాత్రప్రతిపాదనపరాణి, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ ఇత్యేవమాదీని – ఇతి తదయుక్తమ్, ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞోపపాదనముఖేన సచ్ఛబ్దవాచ్యస్య పరస్య బ్రహ్మణో జగదుపాదానత్వమ్, జగిన్నిమత్తత్వమ్, సర్వజ్ఞతా, సర్వశక్తియోగ:, సత్యసఙ్కల్పత్వమ్, సర్వాన్తరత్వమ్, సర్వాధారత్వమ్, సర్వనియమనమిత్యాద్యనేకకల్యాణగుణవిశిష్టతామ్, కృత్స్నస్య జగతస్తదాత్మకతాం చ ప్రతిపాద్య, ఏవంభూతబ్రహ్మాత్మకస్త్వమసీతి శ్వేతకేతుం ప్రత్యుపదేశాయ ప్రవృత్తత్వాత్ప్రకరణస్య। ప్రపఞ్చితశ్చాయమర్థో వేదార్థసంగ్రహే। అత్రాప్యారమ్భణాధికరణే నిపుణతరముపపాదియష్యతే||

(పరవిద్యాయాస్సవిశేషత్వవ్యవస్థాపనమ్)

అథ పరా యయా తదక్షరమ్ (ము.౧.౧.౫) ఇత్యత్రాపి ప్రాకృతాన్ హేయగుణాన్ ప్రతిషిధ్య నిత్యత్వవిభుత్వసూక్ష్మత్వసర్వగతత్వావ్యయత్వభూతయోనిత్వసార్వజ్ఞ్యాదికల్యాణగుణయోగఊ పరస్య బ్రహ్మణ: ప్రతిపాదిత:||

(శోధకవాక్యాన్తర్గతసత్యాదివాక్యానాం సవిశేషపరతా)

సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆ.1-1) ఇత్యత్రాపి సామానాధికరణ్యస్యానేకవిశేషణవిశష్ట- ఏకార్థాభిధానవ్యుత్పత్త్యా న నిర్విశేషవస్తుసిద్ధి:। ప్రవృత్తినిమిత్తభేదేనైకార్థవృత్తిత్వం హి సామానాధికరణ్యమ్। తత్ర సత్యజ్ఞానాది-పదముఖ్యార్థైర్గుణైస్తత్తద్గుణవిరోధ్యాకారప్రత్యనీకాకారైర్వా ఏకస్మిన్నేవార్థే పదానాం ప్రవృత్తౌ నిమిత్తభేదోऽవశ్యాశ్రయణీయ:। ఇయాంస్తు విశేష: – ఏకస్మిన్ పక్షే పదానాం ముఖ్యార్థతా; అపరస్మింశ్చ తేషాం లక్షణా। న చాజ్ఞానాదీనాం ప్రత్యనీకతా వస్తుస్వరూపమేవ, ఏకేనైవ పదేన స్వరూపం ప్రతిపన్నమితి పదాన్తరప్రయోగవైయర్థ్యాత్। తథా సతి సామానాధికరణ్యాసిద్ధిశ్చ, ఏకస్మిన్ వస్తుని వర్తమానానాం పదానాం నిమిత్తభేదానాశ్రయణాత్। న చ, ఏకస్యైవార్థస్య విశేషణభేదేన విశిష్టతాభేదాదనేకార్థత్వం పదానాం సామానాధికరణ్యవిరోధి; ఏకస్యైవ వస్తునోऽనేకవిశేషణవిశిష్టతా-ప్రతిపాదనపరత్వాత్సామానాధికరణ్యస్య, భిన్నప్రవృత్తినిమిత్తానాం శబ్దానామేకస్మిన్నర్థే వృత్తిస్సామానాధికరణ్యమ్ (కైయటే వృద్ధ్యాహ్నికే) ఇతి హి శాబ్దికా:।

(కారణవాక్యైకార్థ్యాత్ శ్రుతీనాం నిర్విశేషపరతాయా అనూద్య నిరాసః)

యదుక్తమ్, ఏకమేవాద్వితీయమ్ ఇత్యత్రాద్వితీయపదం గుణతోऽపి, సద్వితీయతాం న సహతే; అతస్సర్వశాఖా-ప్రత్యయన్యాయేన కారణవాక్యానామద్వితీయవస్తుప్రతిపాదనపరత్వమభ్యుపగమనీయమ్; కారణతయోపలిక్షతస్యాద్వితీయస్య బ్రహ్మణో లక్షణమిదముచ్యతే సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇతి। అతో లిలక్షయిషితం బ్రహ్మ నిర్గుణమేవ; అన్యథా నిర్గుణమ్ (మన్త్రికోపనిషత్) నిరఞ్జనమ్ (శ్వే.౬.౧౯) ఇత్యాదిభిర్విరోధశ్చ – ఇతి తదనుపపన్నం; జగదుపాదానస్య బ్రహ్మణస్స్వవ్యతిరిక్తాధిష్ఠాత్రన్తర-నివారణేన విచిత్రశక్తియోగప్రతిపాదనపరత్వాదద్వితీయపదస్య। తథైవ విచిత్రశక్తియోగమేవావగమయతి – తదైక్షత బహుస్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోऽసృజత (ఛా.౬.౨.౩) ఇత్యాది। అవిశేషేణాద్వితీయమిత్యుక్తే నిమిత్తాన్తరమాత్రనిషేధ: కథం జ్ఞాయత ఇతి చేత్, సిసృక్షోర్బ్రహ్మణ ఉపాదానకారణత్వం సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవ ఇతి ప్రతిపాదితమ్। కార్యోత్పత్తిస్వాభావ్యేన బుద్ధిస్థం నిమిత్తాన్తరమితి తదేవాద్వితీయపదేన నిషిద్ధ్యత ఇత్యవగమ్యతే। సర్వనిషేధే హి స్వాభ్యుపగతాస్సిషాధాయిషితా నిత్యత్వాదయశ్చ నిషిద్ధాస్స్యు: ||

(సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయస్య నిర్విశేషవాదవిపరీతత్వమ్)

సర్వశాఖాప్రత్యయన్యాయశ్చాత్ర భవతో విపరీతఫల:, సర్వశాఖాసు కారణాన్వయినా సర్వజ్ఞత్వాదీనాం గుణానామత్రోపసంహారహేతుత్వాత్। అత: కారణవాక్యస్వభావాదపి  సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇత్యనేన సవిశేషమేవ ప్రతిపాద్యత ఇతి విజ్ఞాయతే||

(శోధకవాక్యాన్తరైకార్థ్యస్య నిర్విశేషపరత్వజ్ఞాపకతానిరాసః)

న చ నిర్గుణవాక్యవిరోధ:, ప్రాకృతహేయగుణవిషయత్వాత్తేషాం నిర్గుణం, నిరఞ్జనం, నిష్కలం, నిష్క్రియం, శాన్తమ్ ఇత్యాదీనామ్। జ్ఞానమాత్రస్వరూపవాదిన్యోऽపి శ్రుతయో బ్రహ్మణో జ్ఞానస్వరూపతామభిదధతి; న తావతా నిర్విశేషజ్ఞానమాత్రమేవ తత్త్వమ్, జ్ఞాతురేవ జ్ఞానస్వరూపత్వాత్। జ్ఞానస్వరూపస్యైవ తస్య జ్ఞానాశ్రయత్వం మణిద్యుమణిదీపాదివద్యుక్తమేవేత్యుక్తమ్। జ్ఞాతృత్వమేవ హి సర్వాశ్శ్రుతయో వదన్తి యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్ (ము.౧.౧.౯) తదైక్షత సేయం దేవతైక్షత (ఛా.౬.౩.౨), స ఈక్షత లోకాన్ను సృజా ఇతి (ఐ.౧౧), నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ (కఠ.౨.౫.౧౩), జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వావజావీశనీశౌ (శ్వే.౧.౯), తమీశ్వరాణాం పరమం మహేశ్వరం తం దేవతానాం పరమం చ దైవతమ్।  పతిం పతీనాం పరమం పరస్తాద్విదామ దేవం భువనేశమీడ్యమ్ (శ్వే.౬.౭), న తస్య కార్య కరణం చ విద్యతే న తత్సమశ్చాభ్యిధకశ్చ దృశ్యతే। పరాऽస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ (శ్వే.౬.౮), ఏష ఆత్మాऽపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోऽపిపాసస్సత్యకామ: సత్యసఙ్కల్ప: – (ఛా.౮.౧.౫) – ఇత్యాద్యాశ్శ్రుతయో జ్ఞాతృత్వప్రముఖాన్ కల్యాణగుణాన్ జ్ఞానస్వరూపస్యైవ బ్రహ్మణస్స్వాభావికాన్వదన్తి, సమస్తహేయరహితతాం చ ||

(శ్రుత్యైవ సగుణ-నిర్గుణవాక్యయోః విషయవిభాగసిద్ధిః)

నిర్గుణవాక్యానాం సగుణవాక్యానాం చ విషయం అపహతపాప్మా  ఇత్యాది అపిపాస ఇత్యన్తేన హేయగుణాన్ ప్రతిషిద్ధ్య సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్ప: ఇతి బ్రహ్మణ: కల్యాణగుణాన్విదధతీయం శ్రుతిరేవ వివినక్తీతి సగుణనిర్గుణవాక్యయోర్విరోధాభావాదన్యతరస్య మిథ్యావిషయతాశ్రయణమపి నాశఙ్కనీయమ్||

(శ్రుత్యా బ్రహ్మణి వాఙ్మనోనివృత్తిజ్ఞాపనాత్ నిర్విశేషసిద్ధిః ఇత్యస్య నిరాసః)

భీషాऽస్మాద్వాత: పవతే (తై.ఆన.౮.౧) ఇత్యాదినా బ్రహ్మగుణానారభ్య తే యే శతమ్ (తై.ఆన.౮.౧) ఇత్యనుక్రమేణ క్షేత్రజ్ఞానన్దాతిశయముక్త్వా యతో వాచో నివర్తన్తే। అప్రాప్య మనసా సహ। ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ (తై.ఆన.౯.౧) ఇతి బ్రహ్మణ: కల్యాణగుణానన్త్యమత్యాదరేణ వదతీయం శ్రుతి:||

(స్వవాక్యైకదేశేనాపి బ్రహ్మణః సవిశేషతా)

సోऽశ్నుతే సర్వాన్ కామాన్ సహ బ్రహ్మణా విపిశ్చతా (తై.ఆన.౧.౨) ఇతి బ్రహ్మవేదనఫలమవగమయద్వాక్యం పరస్య విపిశ్చతో బ్రహ్మణో గుణానన్త్యం బ్రవీతి। విపశ్చితా బ్రహ్మణా సహ సర్వాన్ కామాన్ సమశ్నుతే। కామ్యన్త ఇతి కామా: – కల్యాణగుణా:। బ్రహ్మణా సహ తద్గుణాన్ సర్వానశ్నుత ఇత్యర్థ:। దహరవిద్యాయాం తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్ (ఛా.౮.౧.౧) ఇతివద్గుణప్రాధాన్యం వక్తుం సహశబ్ద:। ఫలోపాసనయో: ప్రకారైక్యమ్ యథాక్రతురస్మిన్ లోకే పురుషో భవతి తథేత: ప్రేత్య భవతి (ఛా.౩.౧౪.౧) ఇతి శ్రుత్యైవ సిద్ధమ్||

(జ్ఞేయత్వనిషేధపరశ్రుత్యా నిర్విశేషతాసిద్ధిరిత్యస్య నిరాసః)

యస్యామతం తస్య మతమ్ …… అవిజ్ఞాతం విజానతామ్ (కేన.౨.౩) ఇతి బ్రహ్మణో జ్ఞానావిషయత్వముక్తమ్ చేత్; బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.౧.౧) బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ము.౩.౨.౯) ఇతి జ్ఞానాన్మోక్షోపదేశో న స్యాత్। అసన్నేవ స భవతి, అసద్బ్రహ్మేతి వేద చేత్, అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద, సన్తమేనం తతో విదు: (తై.ఆన.౬.౧౧) ఇతి బ్రహ్మవిషయజ్ఞానాసద్భావసద్భావాభ్యాత్మనాశమాత్మసత్తాం చ వదతి। అతో బ్రహ్మవిషయవేదనమేవాపవర్గోపాయం సర్వాశ్శ్రుతయో విదధతి ||

(ఉపాసనాత్మకజ్ఞానావిషయత్వపక్షదూషణమ్)

జ్ఞానం చోపాసనాత్మకమ్। ఉపాస్యఞ్చ బ్రహ్మ సగుణమిత్యుక్తమ్।

యతో వాచో నివర్తన్తే। అప్రాప్య మనసా సహ (తై.ఆన.౯.౧) ఇతి బ్రహ్మణోऽనన్తస్య అపరిచ్ఛిన్నగుణస్య వాఙ్మనసయోరేతావదితి పరిచ్ఛేదాయోగ్యత్వశ్రవణేన బ్రహ్మైతావదితి బ్రహ్మపరిచ్ఛేద-జ్ఞానవతాం బ్రహ్మావిజ్ఞాతమమతమిత్యుక్తమ్, అపిరిచ్ఛిన్నత్వాద్బ్రహ్మణ:। అన్యథా యస్యామతం తస్య మతమ్, విజ్ఞాతమవిజానతామ్ ఇతి మతత్వవిజ్ఞాతత్వవచనం తత్రైవ విరుధ్యతే||

(జ్ఞాతృత్వనిషేధశఙ్కాపరిహారః)

యతు – న దృష్టేర్ద్రష్టారం – న మతేర్మన్తారమ్ (బృ.౫.౪.ఉ) ఇతి శ్రుతిర్దృష్టేర్మతేర్వ్యతిరిక్తం ద్రష్టారం మన్తారం చ ప్రతిషేధతి – ఇతి; తదాగన్తుకచైతన్యగుణయోగితయా జ్ఞాతురజ్ఞానస్వరూపతాం కుతర్కసిద్ధాం మత్వా న తథాऽऽత్మానం పశ్యే:, న మన్వీథా:; అపి తు ద్రష్టారం మన్తారమప్యాత్మానం దృష్టిమతిరూపమేవ పశ్యేరిత్యభిదధాతీతి పరిహృతమ్। అథవా దృష్టేర్ద్రష్టారం మతేర్మన్తారం జీవాత్మానం ప్రతిషిధ్య సర్వభూతాన్తరాత్మానం పరమాత్మానమేవోపాస్వేతి వాక్యార్థ:; అన్యథా విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్ (బృ.౪.౪.౧౪) ఇత్యాదిజ్ఞాతృత్వశ్రుతివిరోధశ్చ||

ఆనన్దత్వానన్దిత్వయోరవిరోధత్వభేదతన్నిషేధశ్రుతీనామవిరోధత్వసమర్థనమ్

(ఆర్థగుణనిషేధాన్తరపరిహారః)

ఆనన్దో బ్రహ్మ (తై.భృ.౬.౧) ఇతి ఆనన్దమాత్రమేవ బ్రహ్మస్వరూపం ప్రతీయత ఇతి యదుక్తమ్ – తజ్జ్ఞానాశ్రయస్య బ్రహ్మణో జ్ఞానం స్వరూపమితి వదతీతి పరిహృతమ్। జ్ఞానమేవ హ్యనుకూలమానన్ద ఇత్యుచ్యతే। విజ్ఞానమానన్దం బ్రహ్మ (బృ.౫.౯.౨౮) ఇత్యానన్దరూపమేవ జ్ఞానం బ్రహ్మేత్యర్థ:। అత ఏవ భవతామేకరసతా। అస్య జ్ఞానస్వరూపస్యైవ జ్ఞాతృత్వమపి శ్రుతిశతసమధిగతమిత్యుక్తమ్। తద్వదేవ స ఏకో బ్రహ్మణ ఆనన్ద: (తై.ఆన.౮.౪), ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ (తై.ఆన.౯.౧) ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశాచ్చ నాऽనన్దమాత్రం బ్రహ్మ; అపి త్వానన్ది। జ్ఞాతృత్వమేవ హ్యానన్దిత్వమ్||

(భేదనిషేదపరతయా శఙ్కితానాం శ్రుతీనాం సమీచీనా యోజనా)

యదిదముక్తమ్ యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి (బృ.౪.౪.౧౪), నేహ నానాऽస్తి కిఞ్చన (బృ.౬.౪.౧౯), మృత్యోస్స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి,  యత్రత్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్ (బృ.౪.౪.౧౪) ఇతి భేదనిషేధో బహుధా దృశ్యత ఇతి; తత్కృత్స్నస్య జగతో బ్రహ్మకార్యతయా తదన్తర్యామికతయా చ తదాత్మకత్వేనైక్యాత్, తత్ప్రత్యనీకనానాత్వం ప్రతిషిద్ధ్యతే। న పున: బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పపూర్వకం బ్రహ్మణో నానాత్వం శ్రుతిసిద్ధం ప్రతిషిధ్యత ఇతి పరిహృతమ్। నానాత్వనిషేధాదియమపరమార్థవిషయేతి చేత్; న, ప్రత్యక్షాదిసకలప్రమాణానవగతం నానాత్వం దురారోహం బ్రహ్మణ: ప్రతిపాద్య తదేవ బాధ్యత ఇత్యుపహాస్యమిదమ్||

యదా హ్యేవైష ఏతస్మిన్నుదరమన్తరం కురుతే అథ తస్య భయం భవతి (తై.ఆన.౭.౨), ఇతి బ్రహ్మణి నానాత్వం పశ్యతో భయప్రాప్తిరితి యదుక్తమ్; తదసత్ సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత (ఛా.౩.౧౪.౧) ఇతి తన్నానాత్వానుసన్ధానస్య శాన్తిహేతుత్వోపదేశాత్। తథా హి సర్వస్య జగతస్తదుత్పత్తిస్థితిలయకర్మతయా తదాత్మకత్వానుసంధానేనాత్ర శాన్తిర్విధీయతే। అతో యథావస్థితదేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాదిభేదభిన్నం జగత్ బ్రహ్మాత్మకమిత్యనుసంధానస్య శాన్తిహేతుతయా అభయప్రాప్తి-హేతుత్వేన న భయహేతుత్వ ప్రసఙ్గ:। ఏవం తర్హి అథ తస్య భయం భవతి ఇతి కిముచ్యతే; ఇదముచ్యతే, యదా హ్యేవైష ఏతస్మిన్నదృశ్యేऽనాత్మ్యేऽనిరుక్తేऽనిలయనేऽభయం ప్రతిష్ఠాం విన్దతే।  అథ సోऽభయం గతో భవతి (తై.ఆన.౭.౨) ఇత్యుభయప్రాప్తిహేతుత్వేన బ్రహ్మణి యా ప్రతిష్ఠాऽభిహితా; తస్యా విచ్ఛేదే భయం భవతీతి। యథోక్తం మహర్షిభి: –

యన్ముహూర్తం క్షణాం వాऽపి వాసుదేవో న చిన్త్యతే।

సా హానిస్తన్మహచ్ఛిద్రం సా భ్రాన్తిస్సా చ విక్రియా|| – (గ.పు.పూర్వ.ఖ.౨.౨౨.౨౨)

ఇత్యాది। బ్రహ్మణి ప్రతిష్ఠాయా అన్తరమవకాశో విచ్ఛేద ఏవ||

(గీతోక్తివిరోధశఙ్కాపరిహారౌ)

యదుక్తమ్ న స్థానతోऽపి (బ్ర.సూ.౩.౩.౧౧) ఇతి సర్వవిశేషరహితం బ్రహ్మేతి చ వక్ష్యతీతి;  తన్న సవిశేషం బ్రహ్మేత్యేవ హి తత్ర వక్ష్యతి। మాయా మాత్రం తు (బ్ర.సూ.౩.౩.౩) ఇతి చ స్వాప్నానామప్యర్థానాం జాగిరతావస్థానుభూతపదార్థవైధర్మ్యేణ మాయామాత్రత్వముచ్యత ఇతి జాగరితావస్థానుభూతానామివ పారమార్థికత్వమేవ వక్ష్యతి||

…Continued