శ్రీమన్నిగమాన్తమహాదేశికవిరచితః

తత్త్వముక్తాకలాపః 

|| అథ అద్రవ్యసరః పఞ్చమః || ౫ ||)

తత్తద్ద్రవ్యేషు దృష్టం నియతిమదపృథక్సిద్ధమద్రవ్యజాతం తద్వద్విశ్వం పరస్య వ్యవధినియమనాన్న స్వరూపేऽస్య దోషః । ఇత్థం నిర్ధార్య భావ్యే భగవతి వివిధోదాహృతివ్యక్తిసిద్ధ్యై నిర్బాధాన్ ద్రవ్యధర్మాన్నిరనుగతిగలద్దుర్నయాన్నిర్ణయామః || ౧ ||

వ్యాఖ్యాతం ద్రవ్యషట్కం వ్యతిభిదురమథాద్రవ్యచిన్తాऽస్య సత్తాధీభేదాదేః పురోక్తా నిజగదురనుపాదానతాం తస్య లక్ష్మ । ద్రవ్యాదత్యన్తభిన్నం త్విదమనుపధికం తద్విశింష్యాత్ స్వభావాత్ దృష్టే న హ్యస్త్యయుక్తం న కథమితరథా విశ్వతత్త్వాపలాపః || ౨ ||

అద్రవ్యం ద్రవ్యసిద్ధౌ తదుపహితతయా తచ్చ లక్ష్యేత తస్మాదేకాసిద్ధౌ ద్వయం నేత్యపి న సదుభయాన్యోన్యవైశిష్ట్యదృష్టేః । ఆధారే ద్రవ్యశబ్దస్తదధికరణకేనాశ్రయే త్వన్యదిత్థం వ్యుత్పత్తిర్విశ్వహృద్యా న తదపలపతి స్వర్గకర్ణీసుతోऽపి || ౩ ||

సామాన్యాత్మా విశేషాకృతిరపి యది న స్వీకృతో ధర్మవర్గః స్యాతాం న భ్రాన్తిబాధౌ న కిమపి కథకాస్సాధయేయుః స్వసాధ్యమ్ । యస్మిన్ బాధానవస్థే క్వచన న ఖలు తం నీతిరన్యత్ర దృష్టే నో చేన్నిశ్శేషకుక్షిమ్భరిరుపనిపతన్ దుస్తరశ్శూన్యపక్షః || ౪ ||

చాదీనాం వృత్తియోగ్యం యదుత పదవిదోऽసత్త్వమద్రవ్యమాహుర్నైతావత్తన్మృషాత్వం గమయతి న చ తద్బాధకం కించిదస్తి । తాత్పర్యం చాన్యదత్ర స్ఫుటవిదితమతస్తత్ర సత్త్వేతరత్వాదన్యః కశ్చిన్నఞర్థః పరమిహ నిపుణైర్ద్యోతకత్వాది చిన్త్యమ్ || ౫ ||

ఆహుర్ద్రవ్యేషు ధర్మాన్ కతిచన గుణపర్యాయవైషమ్యభిన్నాన్ పర్యాయాణాం గుణత్వే స్థితవతి సహజాగన్తుతామాత్రమేతత్ । మిథ్యాభూతాన్ వికారానభిదధతి పరే సత్యరూపాన్ స్వభావాన్ తానేకద్వ్యాదిరూపానభిదధతు కథం నిర్గుణానాం క్షణానామ్ || ౬ ||

బాహ్యేऽర్థే బౌద్ధతోకాః కిల జననజరాభఙ్గరూపాన్ వికారానాద్యన్తౌ చిత్తచైత్తేష్వపి జగదురమీ తత్స్వరూపం న వా స్యుః । పూర్వస్మిన్నక్రమః స్యాదుపరి తు న కథం తస్య ధర్మాస్త ఏతే తన్మిథ్యాత్వే తు నిత్యం నిఖిలమపి భవేత్తుచ్ఛమేవాన్యదా స్యాత్ || ౭ ||

ఆదావైక్యేన బుద్ధిర్ద్వయమపి మిలితం గృహ్ణతీ వ్యక్తిజాత్యోర్భేదాభేదావిరోధం దిశతి యది న తత్తద్విశిష్టైక్యబుద్ధేః । ఇత్థంత్వేదంత్వశూన్యం న హి కిమపి కదాऽప్యర్భకోऽపి ప్రతీయాత్తద్వైశిష్ట్యప్రతీతిర్నిరుపధిరపృథక్సిద్ధిమాత్రేణ సిధ్యేత్ || ౮ ||

వ్యక్త్యా జాతేరభేదం యది వదసి పృథక్సిద్ధ్యభావాదిలిఙ్గైర్భేదాభావోऽక్షబాధ్యస్తవ చ న హి మతో నాన్యథాऽత్రాస్య యుక్తిః । ధర్మ్యైక్యాదేకవాక్స్యాన్న తు భవతి తతో ధర్మధర్మ్యైక్యబుద్ధిస్తద్బోధశ్చాప్యుపాధిర్న స ఇహ భవతా దృశ్య ఇత్యభ్యుపేతే || ౯ ||

సత్త్వాన్నైకాన్తమాహుర్విమతమితరవత్ కేऽపి తద్ధీవిరుద్ధం న హ్యత్రాకారభేదాత్ పరిహృతిరనవస్థానదోషప్రసఙ్గాత్ । స్వవ్యాపారోక్తిచర్యాసమయనియతయోऽప్యేవమేవాకులాః స్యుర్దృష్టాన్తేऽపి హ్యుపాధిద్వయవతి నియతస్థౌల్యసౌక్ష్మ్యాదియోగః || ౧౦ ||

సిద్ధే వస్తున్యశేషైః స్వమతముభయధా వర్ణ్యతే తత్రతత్ర స్యాదర్థస్యైకరూప్యే కథమిదమితి చేత్తన్న భిన్నాశయోక్తేః । మన్తవ్యా వైభవోక్తిః క్వచిదనభిమతే సంశయోక్తిః క్వచిద్వా భాగ(ద్వన్ద్వా)ద్వైతాన్నృసింహప్రభృతిషు ఘటతే చిత్రసంస్థానయోగః || ౧౧ ||

స్యాదస్తి స్యాచ్చ నాస్తి ద్వితయమనుభయం స్యాత్త్రిభిశ్చాన్తిమం త్రిస్సైషోక్తా సప్తభఙ్గీ జినసమయజడైర్ద్రవ్యపర్యాయవర్గే । ఇష్టాం సార్వత్రికీం తాం స్వపరమతకథాతత్ఫలాదౌ వివక్షన్ కక్షీకుర్వీత ధూతః కథకపరిషదా కాం దిశం కాన్దిశీకః || ౧౨ ||

భేదే వస్తుస్వరూపే భ్రమ ఇహ న భవేద్ధర్మపక్షేऽనవస్థా స్యాద్వాऽన్యోన్యాశ్రయాదిస్తదయమనృత ఇత్యుక్తిబాధాదిదుఃస్థమ్ । ధర్మః క్వాపి స్వరూపం క్వచిదితి చ యథాదృష్టి నోక్తప్రసఙ్గౌ యద్దృష్ట్యా యత్ర యస్యాధ్యసనపరిహృతిస్సోऽస్య తస్మాత్తు భేదః || ౧౩ ||

భేదో గృహ్యేత బుద్ధ్వాऽధికరణమవధిం చేతి న హ్యక్రమోऽస్మిన్ ప్రత్యక్షస్య క్రమోऽపి క్షణభిదురతయా నేతి తుల్యం భ్రమేऽపి । అక్షాన్ధాదివ్యవస్థాక్షతిరపి యుగపద్యోగ్యధర్మైర్గ్రహోऽతస్తద్యుక్తే భిన్నశబ్దః కథితతదుపధిజ్ఞప్త్యపేక్షః క్రమాత్స్యాత్ || ౧౪ ||

అద్రవ్యే నైకరూపే హ్యగణిషత గుణాః సత్త్వముఖ్యా ద్విధాऽऽద్యం శుద్ధం తన్నిత్యభూతౌ త్రితయమిహ చతుర్వింశతౌ వ్యాప్తితః స్యాత్ । పఞ్చాన్యే శబ్దపూర్వా అపి పరిగణితా భూతవర్గేష్వథాన్యస్సంఖ్యానాదిశ్చ భేదః పరిణమతి యథాసంభవం ద్రవ్యవర్గే || ౧౫ ||

స్థిత్యుత్పత్త్యన్తలీలావిధిషు భగవతాऽధిష్ఠితాః శాస్త్రవేద్యాస్సత్త్వాద్యాః స్థూలసూక్ష్మప్రకృతిగతగుణా హేతుభూతాస్సుఖాదేః । సామ్యే తేషాం త్రయాణాం సదృశపరిణతిః స్యాదిహాన్యాన్యథాత్వే క్ఌప్తాऽన్యైర్ద్రవ్యతైషాం శ్రుతిపథవిహతా కుత్రచిత్తూపచారః || ౧౬ ||

బుద్ధిత్వాదిః ప్రధానే సమపరిణతిరిత్యేవమాగన్తుధర్మాః ద్రవ్యేష్వన్యేషు చాన్యే కతిచన కథితాః కేచిదధ్యక్షసిద్ధాః । ఆనన్త్యాదర్థమాన్ద్యాద్ దురవగమతయా సూక్ష్మవైషమ్యభేదైరైకైకశ్యేన చిన్తామిహ జహతి బుధా నిశ్చితాపేక్షితార్థాః || ౧౭ ||

శబ్దాద్యాస్తత్తదక్షప్రతినియతిజుషస్సర్వతన్త్రప్రసిద్ధాస్తైరేకద్వ్యాదిసంఖ్యైర్ద్యుపవనహుతభుగ్వారిభూమ్యస్సమేతాః । పఞ్చీకారాదినైషాం వినిమితగుణతా వ్యోమనైల్యాదిబోధే తద్యోగాత్తత్ర తత్తద్గుణజనిరితి చేన్నాన్యథాऽత్రోపపత్తేః || ౧౮ ||

కస్తూరీచమ్పకాదౌ సమవిషమతయా సమ్మతస్సౌరభాదిస్తద్వచ్ఛబ్దాదయోऽమీ త్రిగుణతదధికద్రవ్యనిష్ఠా గుణాః స్యుః । నిష్కృష్టే శాస్త్రదృష్ట్యా న కథమపి మిథస్సంకరశ్శఙ్కనీయః స్వాచ్ఛన్ద్యాచ్ఛఙ్కమానః స్వమివ సురగురుం కిం న శఙ్కేత ముగ్ధమ్ || ౧౯ ||

శబ్దో నైకేషు యుక్త్యాऽప్యుచిత ఇహ పునః పారిశేష్యం తు మన్దం వాయుశ్శబ్దస్వభావశ్శ్రుతిశిరసి యతః స్మర్యతే చ స్వరాత్మా । గన్ధాలోకాదినీతిం యదిహ నిజగదుర్యామునాద్యాస్తతోऽపి స్పష్టో భేర్యాదినిష్ఠోऽయమితి గతివచో గన్ధవత్తద్వి(శేషే)శిష్టే || ౨౦ ||

సత్యాన్ సత్యాపయన్తః కతిచన చతురః స్పర్శరూపాదిధాతూన్ శబ్దం స్వార్హాక్షసిద్ధం చతురధికరణం ప్రాహురేభ్యో న భిన్నమ్ । కిం తద్భేదాప్రతీతేః ప్రబలవిహతితస్సంమతైక్యప్రమాతః స్వాచ్ఛన్ద్యాద్దేశనాయా విభవత ఇతి వా వీక్ష్య శిష్టా విజహ్యుః || ౨౧ ||

శబ్దోऽవస్థావిశేషః శ్రుతిభిరభిహితస్తేన నైష స్వనిష్ఠో వ్యోమాదేశ్చావిభుత్వాత్ క్వచిదపి న తు తత్సన్నిధిస్తద్విదూరే । సాక్షాదక్షాప్తిసాక్షాత్కృత ఇతి ఘటవద్ ద్రవ్యమిత్యప్యసారం సాధ్యాత్ ప్రాగ్ఘేత్వసిద్ధేర్న హి పరమతవన్నాభసం శ్రోత్రమత్ర || ౨౨ ||

వర్ణానాం సధ్వనీనామభిదధతి హరిద్వాససః పుద్గలత్వం నాక్షాదేస్సిద్ధమేతన్న చ తదభిమతే శబ్దితః శబ్దశబ్దః । సూక్ష్మద్రవ్యే హి ధర్మః శ్రుతివిషయదశాలక్షణో దుస్త్యజస్తైస్తస్మాన్నాస్మత్సమీక్షామతిపతితుమమీ శక్నుయుస్తద్వదన్యే || ౨౩ ||

వర్ణే స్థైర్యం విరుద్ధాన్వయవిరహవతి ప్రత్యభిజ్ఞా నియచ్ఛేత్తైవ్ర్యాదివ్యఞ్జకస్థం భ్రమవశఘటితం తత్ర కల్ప్యేత దిగ్వత్ । ఏకాక్షగ్రాహ్యసంవిత్ప్రతినియతిరపి హ్యఞ్జనాదావివ స్యాద్వ్యక్త్యా స్యాత్ కార్యతాధీర్యది న నిగదితో నైగమైరస్య నాశః || ౨౪ ||

ధ్వన్యాత్మా వాయుభేదః శ్రుతివిషయతయాऽపాఠి తౌతాతితాద్యైః తద్వత్ పఞ్చాశదేతే సమకరణతయా వర్ణితాః కిం న వర్ణాః । తైవ్ర్యాదిర్వర్ణధర్మో నియత ఇతి యథాదర్శనం స్థాపనీయం స్పర్శాదౌ చైవమిష్టం తదిహ న సులభా ద్రవ్యతా నిత్యతా చ || ౨౫ ||

శబ్దానిత్యత్వతోऽపి శ్రుతిషు న విలయః స్యాత్ క్రమవ్యక్తినీత్యా తన్నిత్యత్వే చ కావ్యాదికమపి న కథం నిత్యమిత్యభ్యుపైషి । తస్మాన్నిత్యైకరూపక్రమనియమవశాన్నిత్యభావః శ్రుతీనామీశోऽప్యధ్యాపకో నః పర(మి)మతిచకితైర్వర్ణనిత్యత్వముక్తమ్ || ౨౬ ||

నైవోష్ణౌ నాపి శీతౌ క్షితిసతతగతీ తత్ర తోయాదియోగాత్ శీతత్వాదిప్రతీతిస్తదుపధికతయా తత్రతత్రైవ దృష్టేః । ఆయుర్వేదే తుషారో మరుదితి కథనం త్వద్భిరాప్యాయికాభిర్వృద్ధిహ్రాసౌ సమాద్యైర్భవత ఇతి పరం తచ్చికిత్సానియత్యై || ౨౭ ||

స్యాదుష్ణః కృష్ణవర్త్మా సలిలమపి తథా శోతమస్తు ప్రకృత్యా స్పర్శోऽన్యోऽప్యత్ర దృష్టస్స తు భవతు రుమాక్షిప్తలావణ్యవచ్చేత్ । మైవం సంసృష్టవస్తూపధినియతతయా తద్వివేకస్య యుక్తేః ప్రాయశ్శీతో భవేతిప్రభృతికమపి తద్దాహకత్వాదిరోధాత్ || ౨౮ ||

పీతా భూః శ్వేతమమ్భో హుతవహపవనౌ రక్తధూమ్రౌ తథా ద్యౌర్నీలేతి క్వాపి శిష్టం తదిహ న నియతాం వర్ణసత్తాం బ్రవీతి । ధ్యానార్థం మన్త్రవర్ణేష్వివ కథితమిదం వ్యోమవాతౌ హ్యరూపౌ పీతైకాన్త్యం భువోऽక్షశ్రుతిహతమథ తత్ప్రాచురీ సాऽస్తు మా వా || ౨౯ ||

కృష్ణామామ్నాసిషుః క్ష్మాం తదిహ న విరహం వక్తి రూపాన్తరాణాం ప్రత్యక్షాదేర్విరోధాత్పచనవిషమితం స్పర్శగన్ధాది చాస్యాః । పాథస్తేజోవిశేషే స్ఫురతి వసుమతీ భాగతో వర్ణభేదో న హ్యమ్భః క్వాపి దృష్టం విపరిణతగుణం పాకసంస్కారతోऽపి || ౩౦ ||

ఆరబ్ధం రూపభేదైరవయవనియతైశ్చిత్రమన్యత్తు రూపం కాణాదాః కల్పయన్తః క్వ తదితి కథయన్త్వంశతస్తద్వికల్పే । నాంశేష్వేతత్తదిష్టం న చ తదభిహితః కశ్చిదంశీతి తూక్తం స్వాధారవ్యాపకత్వం సుగమమిహ తథా స్పర్శగన్ధాదిచైత్ర్యమ్ || ౩౧ ||

స్నేహః ప్రత్యక్షసిద్ధో యదుపధిరుదకే స్నిగ్ధధీస్సద్రవత్వాత్తోయత్వాచ్చాతిరిక్తః క్వచిదిహ యదసౌ భాతి తాభ్యాం వినాऽపి । సౌవర్ణాదిద్రవాణాం న చ భవతి యతః పాంసుసంగ్రాహకత్వం పర్యాయానుక్తిరస్మిన్ భవతి విషమతా చేతి కేచిద్ గృణన్తి || ౩౨ ||

అన్యే స్నేహం తు రూపం కిమపి నిజగదుః స్నిగ్ధవర్ణోక్త్యబాధాత్ దృష్టత్వాత్ దుస్త్యజం తద్భవతి ఖలు భిదా కాऽపి గన్ధాదికేऽపి । అప్త్వాదేః పాంసుసఙ్గస్సుగమమిదమయస్కాన్తజాత్యాదినీత్యా న హ్యన్యత్తత్ర క్ఌప్తం న చ న దృఢమితం పార్థివే పిచ్ఛిలత్వమ్ || ౩౩ ||

మాసృణ్యాదిప్రభేదోపహితగురుతయాऽబాదినిమ్నాభిముఖ్యం మాషవ్రీహ్యాదిరాశౌ భవతి చ పతనే తాదృశం తారతమ్యమ్ । కించాదృష్టాన్యక్ఌప్తిర్జ్వలనపవనయోర్న క్రియాయాం తథాऽస్మిన్నిత్యేకేऽన్యే తు దృష్ట్వా గుణమధికముశన్త్యాదిమస్యన్దహేతుమ్ || ౩౪ ||

తోయే దృష్టం స్వభావాద్ ఘృతకనకముఖే పాకజన్యం ద్రవత్వం తైలాదౌ నైవ పాకానుగమ ఇతి భవేత్తాదృశాబంశక్ఌప్తిః । భస్మీభావాద్యనర్హే యదుత కణభుజా సూత్రితం తైజసత్వం హైమాదిశ్లిష్టభౌమావయవనయవిదామిత్థమేతన్న హృద్యమ్ || ౩౫ ||

పాతస్తుల్యోऽమ్బుభూమ్యోః పవనదహనయోస్తిర్యగూర్ధ్వప్రవృత్త్యా పాతే భేదాత్ పలాదిప్రతినియతిరపి హ్యంశవైషమ్యతః స్యాత్ । భాగానాం తారతమ్యాజ్జలశిఖిమరుతాం స్యన్దనాదే(ర్భిదేష్టా)ర్విశేషస్తస్మాత్ సర్వోऽప్యదృష్టాదిహ భవతు న చేత్ స్యాద్ గుణోऽన్యోऽనలాదౌ || ౩౬ ||

 త్వక్సంవేద్యం గురుత్వం కతిచిదభిదధుస్తత్తు తేషాం గురుత్వం నోర్ధ్వం స్పృష్ట్వా ప్రతీమస్తదిహ పరధృతే నాప్యధస్తాత్స్పృశన్తః । న హ్యన్యాలమ్బితోऽర్థో భవతి లఘుతరః స్పర్శనం నోపరుద్ధం తేనాక్రాన్తౌ ప్రణుత్తిక్రమ ఇతి గురుణా తర్కితస్తోలనాద్యైః || ౩౭ ||

క్షిత్యాదౌ సాంఖ్యదృష్ట్యా యది కిమపి తమ(మః)స్కార్యమిష్టం గురుత్వం తద్వత్ కల్ప్యేత వహ్నిప్రభృతిషు న కథం సత్త్వకార్యం లఘుత్వమ్ । యాదృగ్భూతాద్ గుణాత్తద్వదసి చ పతనం తాదృశాదస్తు తస్మాత్ క్ఌప్తిస్త్వన్యస్య గుర్వీ భవతు తదధికం కామమాప్తోపదేశాత్ || ౩౮ ||

ఏకద్వ్యాదిప్రతీతివ్యవహృతివిషయో యో గుణస్సా తు సంఖ్యా క్వాప్యైక్యం నిత్యసిద్ధం క్వచిదవయవగైర్జన్యతే తత్తదైక్యైః । ద్విత్రిత్వాద్యం త్వనేకావగతిసహకృతైకైకనిష్ఠైక్యజన్యం తత్తత్పుంమాత్రదృశ్యం క్షణికమితి కథా కాऽపి కౌతస్కుతానామ్ || ౩౯ ||

తత్ర ద్విత్వాద్యపేక్షామతివిషయభిదామాత్రమేవాస్త్వభీష్టం ద్విత్వాద్యుత్పత్తిమూలం యదభిలపసి తద్వ్యాహృతేరస్తు మూలమ్ । ద్విత్వాదిప్రాగభావైర్ధ్రువమిహ హి వినా ధీవిశేషోऽభ్యుపేయః తన్మూలం నిర్గుణానాం విగణనమపి చ స్థాపనీయం గుణానామ్ || ౪౦ ||

కైవల్యం నైకసంఖ్యాపరవిరహతయా నాపి ముఖ్యాన్యభావౌ సఙ్ఘాతైక్యం తు రాశిక్రమమవయవి తు ప్రాఙ్నిరస్తం తతోऽన్యత్ । తేనాసఙ్ఘాతరూపే క్వచన నిరుపధిః స్యాదసావేకసంఖ్యా స్వాధారైకాయురేషా పరముపచరితా సేయమద్రవ్యవర్గే || ౪౧ ||

ఐక్యం స్వాభేదమాహుః కతిచన న భిదాऽస్త్యేకమేవేతి దృష్టేర్భేదాదృష్ట్యైక్యమోహస్తదితి చ వచనం తత్రతత్రాభ్యుపేతమ్ । అన్యే త్వేతత్స్వసత్త్వం విదురితరసముచ్చిత్యవస్థానువృత్తం తత్పక్షేऽపి స్వరూపాదధికమిదమిహ ద్విత్వమోహాదిసిద్ధేః || ౪౨ ||

అన్యత్ గృహ్ణాత్యభిజ్ఞా తదిదమితి పునః ప్రత్యభిజ్ఞాऽన్యదైక్యం కాలక్షేత్రాదిభేదగ్రహజనితభిదాభ్రాన్తిశాన్తిస్తతః స్యాత్ । మోహస్తత్రైకతాధీర్జ్వలన ఇవ భవేత్ ప్రత్యభిజ్ఞా త్వతశ్చేత్ స్వవ్యాఘాతోऽనుమాయా భ్రమ ఇహ నిఖిలా స్యాదభిజ్ఞాऽపి తద్వత్ || ౪౩ ||

అద్రవ్యేऽప్యస్తి సంఖ్యావ్యవహృతిబలతస్సా తతోऽన్యా గుణాదేర్మైవం సంఖ్యాసు సంఖ్యావ్యవహృతివదియం స్యాత్త్విహోపాధిసామ్యాత్ । నో చేత్ప్రాప్తాऽనవస్థావ్యవహృతినియతిస్థాపనం తుల్యచర్చం తస్మాత్ కాణాదక్ఌప్తిర్గురుమతకథకైర్యుక్తమత్రాపి సోఢుమ్ || ౪౪ ||

దేశాధిక్యాదిసిద్ధావుపధిభిరిహ తద్యుక్తసంయోగభేదాత్ దేశవ్యాప్తిప్రభేదః పరిమితిరితి చేన్నోపధీనాం మితత్వాత్ । దేశైస్తన్న్యూనతాదౌ ప్రసజతి హి మిథస్సంశ్రయస్తత్స్వతస్సా మన్తవ్యా క్వాపి రాశిప్రభృతిషు తు పరం దేశసంబన్ధభేదః || ౪౫ ||

బౌద్ధాస్తుచ్ఛామణూనామభిదధతి పరిచ్ఛిత్తిమాకాశధాతుం వస్తుస్థిత్యా పరిచ్ఛిత్త్యభవనవశతస్స్యాదమీశాం విభుత్వమ్ । అన్యత్రాసత్త్వరూపా పరిమితిరితి హి స్థాపితం సా మృషా చేత్ ప్రాప్తం సర్వత్ర సత్త్వం ప్రథమసరగతా స్మర్యతాం వ్యోమ్ని యుక్తిః || ౪౬ ||

స్థూలాణుహ్రస్వదీర్ఘేతరదుపనిషది స్థాపితం బ్రహ్మ తస్మిన్ సర్వోత్కృష్టం మహత్వం శ్రుతమపి తదిహ స్థూలతాన్యా నిషిద్ధా । అన్యే త్వాహుర్విభూనామపరిమితవచఃప్రత్యయాన్మిత్యభావం భావైకాత్మన్యభావే పరిమితివిరహోऽప్యత్ర భావాన్తరం స్యాత్ || ౪౭ ||

నాత్యన్తాణోర్మహత్తాऽస్త్యవయవిని హతే మధ్యమం క్వాస్తు మానం తద్ధేతుష్వేవ తద్ధీరపి తవ ఘటతే లాఘవోత్కణ్ఠితస్య । ఏవం త్యక్తే మహత్త్వే పరమమహదపి త్యాజ్యమేవేతి చేన్న త్యాగాభావాత్తదిష్టాదధికమనధికం వాऽస్తు న క్వాపి దోషః || ౪౮ ||

ద్రవ్యం కృత్స్నం స్వభావాత్ పరిమితిరహితం వ్యాపకైకత్వయుక్తేరౌపాధిక్యంశక్ఌప్తిర్ఘటగగననయాత్స్యాదవస్థా హ్యుపాధిః । స్వాభావైర్వేష్టితత్వం ఘటత ఇహ ఘటాద్యాకృతౌ ద్రవ్యధర్మే పార్శ్వోక్తిస్తావతా స్యాదితి న సదవధేరన్యథాऽప్యత్ర సిద్ధేః || ౪౯ ||

అవ్యక్తే స్యాదణుత్వప్రభృతిపరిణతిః స్తమ్భకుమ్భాదినీత్యా నాణుత్వం పూర్వసిద్ధం నరమృగరచనాద్యప్యవస్థాక్రమేణ । ఇత్యుక్తం సాంఖ్యశైవప్రభృతిసమయిభిస్తత్తథైవాస్తు మా వా నిత్యాణౌ జీవతత్త్వే న కథమపి భవేదణ్వవస్థాప్రసూతిః || ౫౦ ||

చర్చా తుల్యైవ భిన్నం పృథగితరదితి ప్రత్యయే తత్పృథక్త్వం భేదాఖ్యో నీలపీతప్రభృతిరభిమతః కిం ముధాऽన్యస్య క్ఌప్తిః । నాప్యజ్ఞాతావధీనాం పృథగిదమితి ధీర్నాపి భిన్నాదివాచాం సాకం క్వాపి ప్రయోగో న చ పృథగితి ధీర్ద్రవ్య ఏవేతి సిద్ధమ్ || ౫౧ ||

తన్త్వాదీనాం పటాదివ్యవహృతినియతా దృశ్యతే కాऽప్యవస్థా సా చేద్ ద్రవ్యస్వరూపం భవతి విఫలతా కారకవ్యాపృతీనామ్ । తత్రాసంయుక్తబుద్ధిః కథమివ చ భవేత్ స్థైర్యవాదస్థితానాం నైరన్తర్యం చ భావో మమ తదఘటితం మధ్యమేవాన్తరం చ || ౫౨ ||

సర్వం ద్రవ్యం సభాగం న యది కథముపాధ్యన్వయో భాగతః స్థాత్ కార్త్స్న్యేనోపాధియోగే కథమణువిభునోస్సూక్ష్మతాదీతి జైనాః । సామగ్రీశక్తిభేదప్రజనితవివిధోపాధియోగస్వభావాదౌపాధిక్యంశక్ఌప్తిః కథమివ న భవేద్ ద్విష్ఠసంబన్ధదృష్టేః || ౫౩ ||

నైరన్తర్యం విభూనామపి భవతి తతోऽన్యోన్యయోగోऽపి యోగ్యః కేచిత్తం హేత్వభావాజ్జహతి విహతికృన్నిత్యధీకల్పనే తత్ । స్యాద్వా తత్సిద్ధ్యసిద్ధ్యోరనుమితిరపటుర్బాధహానేర్విపక్షే శాస్త్రైరన్యద్విభుః స్యాత్ పరధృతమపృథక్సిద్ధిరేవం తతోऽస్య || ౫౪ ||

సంయోగాద్విశ్వసృష్టిః ప్రకృతిపురుషయోస్తాదృశైస్తద్విశేషైః బ్రహ్మాదిస్తమ్బనిష్ఠా జగతి విషమతా యన్త్రభేదాదయశ్చ । అక్షాణామర్థయోగాద్వివిధమతిరబాద్యన్వయాదఙ్కురాదిః శుద్ధాశుద్ధాదియోగాన్నియతమపి ఫలం న్యాయతత్త్వేऽన్యఘోషః || ౫౫ ||

సంయుక్తే ద్రవ్యయుగ్మే సతి సముపనతో యస్తు సంయోగనాశః సంగ్రాహ్యోऽయం విభాగవ్యవహృతివిషయస్సోऽపి తద్ధేతుతస్స్యాత్ । త్వన్నిర్దిష్టే విభాగే గతవతి చ సతోః స్యాద్విభక్తప్రతీతిః భూయస్సంయోగసిద్ధౌ కథమితి తు యథా త్వద్విభాగాన్తరాదౌ || ౫౬ ||

కోऽసౌ సంయోగనాశస్తవ మత ఇతి చేత్ సోऽయమన్యత్ర యోగస్తస్య ప్రాచా విరోధాత్ స తు మిషతి తథాऽऽలోచితస్త(స్య)ద్వినాశః । అజ్ఞాతప్రాచ్యయోగః పరమభిమనుతే స్వేన రూపేణ చైనం సర్వోऽప్యేవం హ్యభావః స్ఫుటమిహ న పునః కశ్చిదన్యోऽస్తి దృష్టః || ౫౭ ||

స్పన్దావృత్త్యాదిభేదాత్ పరమపరమితి ప్రత్యయౌ తత్తదర్థే కాలాధిక్యాదిమాత్రాన్న ఖలు సమధికం శక్నుయాతాం విధాతుమ్ । దృష్టిర్నాన్యస్య క్ఌప్తిర్భవతి గురుతరాతిప్రసఙ్గోऽన్యథా స్యాత్ కిం న స్యాతాం గుణాద్యైః పరతదితరతే పూర్వభావాది చాన్యత్ || ౫౮ ||

ద్రవ్యం ప్రాగ్ బుద్ధిరుక్తా పరమిహ విషయైస్సఙ్గమాదిర్నిరూప్యస్సంయోగం భాష్యకారాః ప్రథమమకథయన్న్యాయతత్త్వానుసారాత్ । తత్సంయోగే సమేऽపి స్ఫురతి న నిఖిలం తేన యోగ్యత్వమన్యత్ గ్రాహ్యం సంబన్ధసామ్యే నియతవిషయతా దృశ్యతే హీన్ద్రియేషు || ౫౯ ||

నిత్యం నిత్యాదిబుద్ధిర్నిఖిలవిషయిణీ తద్వదేవ స్వభావః శాస్త్రైః క్షేత్రజ్ఞబుద్ధేరపి సమధిగతః కర్మభిస్తన్నిరోధః । సంకోచోల్లాసయోశ్చ ప్రతినియతిరిహ స్యాదుపాధిప్రభేదాన్నిశ్శేషోపాధిమోక్షే నిఖిలవిషయతామశ్నువీత స్వభావాత్ || ౬౦ ||

ముక్తానాం ధీః క్రమాచ్చేత్ ప్రసరతి న కదాऽప్యన్తమేషాऽధిగచ్ఛేత్ సంక్షిప్తాయాశ్చ దూరాన్తికపరిపతనే యౌగపద్యం న శక్యమ్ । సంయోగో భూతభా(వి)వ్యేష్వపి న హి ఘటతే తద్ధి యస్సాంప్రతిక్యా ఇత్యాద్యైర్న క్షతిః స్యాత్ శ్రుతిముఖవిదితే యోగ్యతావైభవేऽస్యాః || ౬౧ ||

వేగస్యాచిన్త్యరూపో రవిశశినయనాద్యంశువర్గేషు భూమా భాగానన్త్యేऽప్యణూనామతిపతనమతో హ్యాహురన్యోన్యమేకే । ఇత్థం సర్వైరబాధ్యాం గతిమనువదతాం ముక్తబుద్ధేర్వికాసే యుజ్యన్తే యౌగపద్యప్రభృతయ ఇతి తు శ్రద్దధీధ్వం శ్రుతార్థాః || ౬౨ ||

యత్సూక్ష్మం విప్రకృష్టం వ్యవహితమపి తద్ గృహ్ణతీ యోగిబుద్ధిర్భూయిష్ఠాదృష్టలబ్ధాతిశయకరణవృత్త్యానుగుణ్యేన సిద్ధా । నష్టాదిష్వక్షతో ధీః కథమితి యది న ప్రత్యభిజ్ఞాదినీతేశ్చిత్రాస్సంబన్ధభేదాః కరణవిషయయోస్తత్రతత్రాభ్యుపేతాః || ౬౩ ||

నిత్యాయా ఏవ బుద్ధేస్స్వయమభిదధతః కేచిదద్రవ్యభావం సంబన్ధం ధర్మతోऽస్యాః కృతకమకథయన్ భూషణన్యాయసక్తాః । స్వాభీష్టద్రవ్యలక్ష్మస్మృతివిరహకృతం నూనమేషాం తదేతత్ సౌత్రం తల్లక్షణం తైరనుమతమిహ చ స్యాద్ధి కార్యాశ్రయత్వమ్ || ౬౪ ||

ప్రాకట్యం నామ ధర్మం కతిచన విషయే బుద్ధిసంబన్ధజన్యం మన్యన్తే తన్న దృష్టం వ్యవహరణవిధావానుగుణ్యం తు భానమ్ । క్వాపి స్వాభావికం స్యాత్ క్వచన భవతి ధీగోచరత్వాత్మకం తత్ భాతీత్యాదిప్రయోగః స్వదత ఇతి నయాత్తత్ర కర్మత్వగర్భః || ౬౫ ||

ఇష్టద్విష్టప్రనష్టాదిషు చ పరగతైః కథ్యతేऽన్యద్విశిష్టం జ్ఞాతత్వోక్తావపీత్థం వ్యవహృతినియమాస్తావతైవోపపన్నాః । ప్రాకట్యేऽస్మిన్ గుణాదిష్వపి కథమధికం భూతభవ్యేషు చ స్యాత్ కర్మత్వం తు క్రియార్థే సతి ఫల ఇతి చ ప్రాయికవ్యాప్తిహానేః || ౬౬ ||

ఆధత్తే ధీః క్రియాత్వాత్ కిమపి గమనవత్ కర్మణీత్యప్య(సారం)యుక్తం దత్తానేకోత్తరత్వాన్న చ ఫలమధికం భాతి హానాదిమాత్రాత్ । హేతుర్ధాత్వర్థతా చేదతిచరణమథ స్పన్దతా స్యాదసిద్ధిర్ధీస్వారస్యానృశంస్యాదనుమతమధికం కైశ్చిదస్మత్సయూథ్యైః || ౬౭ ||

ఇచ్ఛాద్వేషప్రయత్నాః సుఖమితరదపి జ్ఞానతో నాతిరిక్తా యా ధీస్తద్ధేతురిష్టా న తదధికతయా కల్పనే కోऽపి లాభః । పర్యాయత్వం విశేషే న తు భవతి యథా ప్రత్యభిజ్ఞాదిభేదే నో చేదీర్ష్యాభ్యసూయాభయధృతికరుణాద్యన్యదన్యచ్చ కల్ప్యమ్ || ౬౮ ||

చేతఃస్రోతస్స్రుతీనాం చిదవధికతయా చైత్తసఙ్కేతభాజాం రాగద్వేషాదికానామభిదధతు కథంభావమస్థేమభావాః । ఏతేషాం హేతుసాధ్యక్రమనియతిమతాం సర్వచిత్సాక్షికాణాం కథ్యేతాతథ్యభావే కథమివ కథకద్వన్ద్వయుద్ధావతారః || ౬౯ ||

తత్రేచ్ఛైవ ద్విధోక్తా విషయనియమతో రాగవిద్వేషనామ్నా పూర్వస్తీవ్రస్తు కామః పర ఇహ భజతే తాదృశః క్రోధసంజ్ఞామ్ । ఏకైవేచ్ఛా సిసృక్షా భగవత ఉదితా సంజిహీర్షేతి చాన్యైస్తద్వల్లోకే న కిం స్యాదధికమిహ తు చేత్కల్ప్యతేऽతిప్రసక్తిః || ౭౦ ||

ఇచ్ఛాతః కార్యసిద్ధౌ కిమిహ యతనమిత్యన్తరా కల్ప్యతేऽన్యత్తన్మోఘత్వోపలబ్ధేరితి యది యతనే కల్పితేऽప్యేతదేవమ్ । మైవం వ్యావర్తమానాదనుగతమధికం వర్ణ్యతే మానవిద్భిర్వాఞ్ఛన్తోऽపి హ్యయత్నా వయమిహ పవనస్పన్దనేన్దూదయాదౌ || ౭౧ ||

ప్రాణస్పన్దస్సుషుప్తిప్రభృతిషు ఘటతే తాదృశాదృష్టమాత్రాత్ యత్త్వం యత్నే నిదానం వదసి భవ(తు)తి తల్లాఘవాత్ ప్రాణవృత్తౌ । ధీవృత్తిశ్చైవ యత్నః స్థిత ఇతి స కథం కాష్ఠకల్పే సుషుప్తే నో చేద్ బాహ్యానలాదేర్జ్వలనమపి తతః కల్ప్యతాం న త్వదృష్టాత్ || ౭౨ ||

స్యాద్ దుఃఖాభావమాత్రం సుఖమభిదధతో వైపరీత్యప్రసక్తిః స్వాపాదౌ దుఃఖసిద్ధిర్న యది సుఖమపి హ్యత్ర నైవాస్తి తాదృక్ । శీతోష్ణాతీతనీతేర్ద్వితయసమధికావస్థితిర్దుస్త్యజాऽతస్తత్తచ్ఛబ్దప్రయోగేష్వనియతిరుచితైస్సంఘటేతోపచారైః || ౭౩ ||

భేదస్త్రేధా మతీనాం హ్యుపధినియమితైరానుకూల్యాదిధర్మైస్తస్యైవాత్యన్తహానేర్నిరుపధికసుఖస్తాదృశో ధీవికాసః । నిస్సీమబ్రహ్మతత్త్వానుభవభవమహాహ్లాదదుగ్ధార్ణవేऽస్మిన్ నిశ్శేషైశ్వర్యజీవానుభవరసభరో బిన్దుభావోపలభ్యః || ౭౪ ||

సంసారే నాస్తి కిఞ్చిత్ సుఖమితి కతిచిత్తద్ఘటేతోపచారాన్నో చేద్వ్యుత్పత్తిహీనం సుఖపదమధికం తత్సుఖం నాభిదధ్యాత్ । తస్మాద్ దుఃఖోత్తరత్వప్రభృతిభిరిహ తద్దుఃఖమిత్యుక్తమాప్తైః క్ష్వేలోపశ్లేషదుష్టే మధుని విషమితి వ్యాహృతిః కిం న దృష్టా || ౭౫ ||

ధర్మోऽధర్మశ్చ తత్తత్ఫలకరణతయా శాస్త్రసిద్ధం క్రియాదిద్వారం త్వేతస్య కాలాన్తరనియతఫలే స్యాదిహాదృష్టమన్యత్ । ఆహుస్తత్ కేచిదన్తఃకరణపరిణతిం వాసనాం చేతసోऽన్యే పుంధర్మం కేచిదేకే విభు కిమపి పరే పుద్గలాంస్తత్సయూథ్యాః || ౭౬ ||

తుల్యే సేవాదిహేతౌ ఫలభిదురతయా సాధ్యతే చేదదృష్టం హేతోస్సూక్ష్మోऽస్తు భేదో న ఖలు సముచితా ధర్మిణోऽన్యస్య క్ఌప్తిః । వ్యాఖ్యాతం యత్తు బాహ్యైర్విషయసమఫలప్రాపకత్వం క్రియాణాం తత్సూతేऽతిప్రసక్తిం తదిహ న నిగమాదన్యతోऽదృష్టసిద్ధిః || ౭౭ ||

నిస్సంకోచాన్నిషేధాత్ క్వచన ఫలతయాऽనూదితాంహస్తు హింసా రున్ధే సామాన్యభఙ్గే విధిరనుమితిరప్యత్ర బాధాదిదుఃస్థా । స్వల్పో దోషో విమృష్టే సుపరిహర ఇహ క్రత్వనుగ్రాహకే స్యాదిత్యుక్తం సాంఖ్యసక్తైః పశుహితవచనాన్నేతి శారీరకోక్తమ్ || ౭౮ ||

సిధ్యేద్వా విశ్వవృత్తేరనితరఫలతాస్థాపనాద్యైరదృష్టం తత్సత్తాజ్ఞప్తిమాత్రాత్తదుచితనియతానుష్ఠితిర్నైవ సిధ్యేత్ । తస్మాచ్చర్యావిశేషే శ్రుతిరిహ శరణం స్వర్గమోక్షాదిహేతౌ సైవాదృష్టస్వరూపం ప్రథయతు బహుధా తత్తదుక్తాద్వివిక్తమ్ || ౭౯ ||

శక్తిర్యాగాదికస్య స్వఫలవితరణే సంభవే వా ఫలస్య స్థాప్యా మధ్యే తయోరిత్యబహుమతిపదం సత్సు తౌతాతితీ వాక్ । శక్తాభావే హి శక్తిర్న భవతి శమితో ధర్మధర్మ్యైక్యజల్పస్తద్ద్వారే శక్తిశబ్దో యది భవతు పరం క్ఌప్తిమస్య క్షిపామః || ౮౦ ||

ద్వారం తత్తత్ఫలాప్తేః శ్రుతిభిరవధృతౌ దేవతాప్రీతికోపౌ వ్యాచక్రే దేవపూజా యజనమితి న తన్న శ్రుతం వాక్యవిద్భిః । ఆమ్నాతేऽపేక్షితేऽర్థే న చ నయనిపుణైరశ్రుతం కల్పనీయం నో చేత్స్యాద్దత్తతోయాఞ్జలిరిహ భవతాం రాత్రిసత్రాదినీతిః || ౮౧ ||

ఆరాధ్యాదిప్రకాశః స్ఫుటముపకురుతే మన్త్రసాధ్యో విధీనాం ప్రాశస్త్యాదిప్రతీతిర్న చ భవతి మృషావర్ణనైరర్థవాదైః । సత్యేऽప్యాకాఙ్క్షితేऽర్థే తదుభయగమితే వాక్యభేదాది న స్యాల్లోకేऽప్యేవం హి దృష్టం తదనుగతిముచాం సర్వశాస్త్రప్రకోపః || ౮౨ ||

బుద్ధిర్మన్త్రార్థవాదైర్భవతి దృఢతరా దేవతాతద్గుణాదౌ బాధశ్చాతీన్ద్రియేऽక్షైర్న హి భవతి ధియాం మానతా చ స్వతో నః । దుఃఖాసంభిన్నదేశాదికమివ ఫలదా దేవతా తత్రతత్ర ప్రాప్యా చ శ్రూయతేऽతః కథయ కథమియం శబ్దమాత్రాదిరూపా || ౮౩ ||

ప్రాచీనేన్ద్రాద్యపాయే దిశతు కృతఫలం కో ను కల్పాన్తరాదావన్యే తత్తత్పదస్థా న తదుపజనకాః ప్రాగనారాధితత్వాత్ । మైవం యస్య శ్రుతిశ్చ స్మృతిరపి నియతాదేశరూపే స ఏకస్సర్వారాధ్యాన్తరాత్మా న హి గలితపదో నాపి సుప్తస్తదాऽపి || ౮౪ ||

అస్త్వేవం కర్మవర్గే స్వయమిహ ఫలదో హవ్యకవ్యైకభోక్తా తన్నిఘ్నైస్తైః కిమన్తర్గడుభిరితి చ న స్వోక్తిబాధప్రసక్తేః । కర్మారాధ్యత్వమేషాం దిశతి ఫలమసౌ పూర్వమారాధితస్తైః శ్రద్ధేయాః శ్రాద్ధభోక్తృద్విజవదత ఇమే నిర్జరాస్తస్య దేహాః || ౮౫ ||

విశ్వేశాకూతభేదవ్యవహితఫలదే వైధఘణ్టాపథేऽస్మిన్ సంస్కారాణాం గతార్థా సరణిరపి తథా మన్త్రణప్రోక్షణాద్యైః । రాజేచ్ఛోపాత్తభోగ్యప్రభృతినియమవత్తత్ర కార్యాన్తరాదిస్సత్త్వాదీనాం గుణానాం విపరిణతిభిదాం తత్ఫలం కేచిదూచుః || ౮౬ ||

కృష్యాదౌ మర్దనాదావపి చ న హి పరప్రీతిమూలా ఫలాప్తిస్తద్వత్ స్యాచ్ఛాస్త్రసిద్ధేష్వితి న సదఫలం హ్యత్ర దృష్టాన్తమాత్రమ్ । దృష్టౌ చాజ్ఞానువృత్తిప్రభృతిషు ఫలదౌ శాసితుః ప్రీతికోపౌ శిష్టౌ చాతస్సమీచీ తదుపగతిరిహ త్యక్తిరిష్టేऽపి వాంశే || ౮౭ ||

ప్రధ్వస్తం కర్మ కాలాన్తరభవితృఫలాసాధకం తల్లిఙాదేర్వాచ్యోऽర్థః స్థాయి కార్యం న యది కథమివాన్వేతు కామీ నియోజ్యః । తచ్చాపూర్వం ప్రధానం ఫలజనకమపి స్యాన్నియోజ్యప్రసిద్ధ్యై నిత్యే నైష్ఫల్యమస్యేత్యభిదధురపరే తేऽపి నిర్ధూతకల్పాః || ౮౮ ||

కృత్యుద్దేశ్యం సుఖాది స్వత ఇహ న పరం స్యాదనన్యార్థవేద్యం క్ఌప్తిశ్చాన్యస్య హేతోరపి చ పరిహృతం తత్పరత్వం శ్రుతీనామ్ । నిత్యే చాపూర్వతోऽన్యత్ ఫలమనఘగిరస్సస్మరుర్దుస్త్యజం తన్నో చేత్ స్వస్మిన్నియోగాయుతమపి నిపుణాన్నైవ శక్తం నియోక్తుమ్ || ౮౯ ||

వ్యుత్పత్తిశ్చేల్లిఙాదేః స్వయమవగమితే స్యాన్మిథస్సంశ్రయాదిర్నాన్యైరత్రానుభూతిః స్మృతిరపి న చ వస్తద్ద్వయాన్యో విమర్శః । అర్థాపత్త్యా మితే చేన్న గురుమతమిదం మన్యసే తత్తథా చేత్ కల్ప్యేత ద్వారమాత్రం తదితి న ఖలు తద్వాచ్యభావాదికల్ప్యమ్ || ౯౦ ||

దేవప్రీత్యాదికం వా విదితమిహ విధిప్రత్యయస్యాస్తు వాచ్యం నాత్రాన్యోన్యాశ్రయో న శ్రుతపరిహరణం నాపి క్ఌప్తిర్గరిష్ఠా । ప్రాధాన్యం స్యాచ్చ కిఞ్చిన్నృపభజననయాత్ సిద్ధమేతచ్చ శాస్త్రైరిత్థం త్వర్థావిరోధేऽప్యతిగరిమభయాన్నేష్యతే శబ్దశక్తిః || ౯౧ ||

స్వవ్యాపారం విశేష్యే స్వయమభిదధతే నైవ శబ్దాః కదాచిత్ శ్రుత్వా లిఙ్వ్యాపృతిం వా కుత ఇహ యతనం స్వోపయోగాద్యబోధే । తస్మాదాస్మాకతత్తద్యతనకృదభిధా స్వస్య వాచ్యా లిఙాదేరిత్యుక్తిం బహ్వవద్యామమనిషత బుధాస్త్రస్తరీమాత్రరూపామ్ || ౯౨ ||

న స్యాత్ పుంసః ప్రవృత్త్యై విదితమపి గిరా స్వేష్టహేతుత్వమాత్రం దుస్సాధాదావయోగాదథ సహకురుతే సాధ్యతైకార్థయోగః । ఇత్థం శక్తిర్ద్వయే స్యాద్గరిమహతమిదం కిఞ్చిదత్రార్థతశ్చేదిష్టోపాయత్వమర్థాదుచితమిహ తతః ఖణ్డితా మణ్డనోక్తిః || ౯౩ ||

ధాత్వర్థస్యైవ రూపం కిమపి హి కథయన్త్యత్ర సర్వే లకారాః కర్తృవ్యాపారసాధ్యం త్వభిదధతి విధిప్రత్యయాస్తల్లిఙాద్యాః । వైఘట్యం ద్వారసిద్ధిః ప్రశమయతి తథా సన్తి లోకోక్తిభేదాస్సిద్ధం శబ్దానుశిష్ట్యా త్విదముచితమితి స్థాపితం భాష్యకారైః || ౯౪ ||

ఇష్టస్వర్గాదికస్య త్వితరదపి యదా సాధ్యముక్తం తదాऽర్థాత్ సిద్ధం తత్సాధనత్వం సుగమమిహ తదాऽనర్థకత్వం నిషేధ్యే । నిత్యత్వేనోపదిష్టేష్వకరణమపి తత్తుల్యమేవార్థలబ్ధం సామాన్యాత్ ప్రాప్తమేతత్ ఫలనియతిరపి వ్యజ్యతే తత్తదుక్త్యా || ౯౫ ||

సన్తి హ్యన్యే లిఙర్థాః కథయితృపురుషాకూతభేదాస్తథాऽత్రాప్యాప్తస్యాహుర్నియోగం హితమభిలషితం కేऽపి భాష్యాశయస్థమ్ । శాస్త్రాజ్ఞాచోదనాత్వం శ్రుతిషు విధిపదైరన్వితత్వం నఞోऽపి స్వాదేశే చావధూతే భవతి సముచితః ప్రత్యవాయః స్వతన్త్రాత్ || ౯౬ ||

షాడ్గుణ్యస్యైవ కుక్షౌ గుణగణ ఇతరః శ్రీసఖస్యేవ విశ్వం షట్స్వన్యే జ్ఞానశక్త్యోర్వితతయ ఇతి చ వ్యక్తముక్తం హి తజ్జ్ఞైః । నిస్సీమానన్దభావస్థిరచరచిదచిచ్ఛాసనప్రేరణాద్యా ఐశానజ్ఞానధర్మాః కతిచన నియతాః కేచిదాగన్తవశ్చ || ౯౭ ||

హేతోః కార్యోపయుక్తం యదిహ భవతి తచ్ఛక్తిశబ్దాభిలప్యం తచ్చాముష్య స్వధర్మస్తదితరదపి వాऽపేక్షితత్వావిశేషాత్ । విశ్వం తద్విష్ణుశక్తిర్మునిభిరభిదధే తత్రతత్రోపయోగాదన్యా సర్వాద్భుతైకోదధిరగణి న సా తత్స్వరూపాదిమాత్రమ్ || ౯౮ ||

యద్భ్రంశాన్మన్త్రరుద్ధో న దహతి దహనశ్శక్తిరేషాऽస్తు సోऽయం హేతుర్మన్త్రాద్యభావస్స చ గత ఇతి తద్ధేత్వభావాదదాహః । శక్తేర్నాశే కిమస్యాః పునరిహ జనకం వృత్తిరోధస్తు యుక్తో వహ్నేరిత్యాదిఘోషో విరమతి విదితే శబ్దతశ్శక్తితత్త్వే || ౯౯ ||

శబ్దాదిష్వస్తి శక్తిర్యది కథమివ న ద్రవ్యతైషాం గుణిత్వే సా చేన్నాస్త్యేషు కార్యం కిమపి కథమితః స్యాదితీదం న యుక్తమ్ । శక్తిశ్శక్తా న వేతి స్వయమవమృశతః స్వోక్తదోషప్రసఙ్గే నిస్తారశ్చేత్స్వభావాత్ ఫణిమరణమిహ ప్రస్తుతే కిం ప్రవృత్తమ్ || ౧౦౦ ||

బాహ్యాక్షాదేరవృత్తౌ చిరవిదితమపి స్మర్యతే యేన సోऽయం సంస్కారస్తుల్యదృష్టిప్రభృతిసహకృతశ్చేతసస్సాహ్యకారీ । నాసౌ పూర్వానుభూతిః కథముపకురుతాం సా పురైవ ప్రనష్టా తుల్యాదేర్నాపి దృష్టిః కథమనవగతే సా స్మృతిం నైవ కుర్యాత్ || ౧౦౧ ||

యజ్జన్యాం సంస్క్రియాం యత్ కిమపి నియమతో బోధయిష్యత్యదృష్టం తత్తద్వేద్యావలమ్బిస్మృతిముపజనయేత్ సంమతం చ ద్వయోస్తత్ । న హ్యన్యద్ దృశ్యతేऽత్ర క్వచన తదధికే కల్పితే గౌరవం స్యాదిత్యుత్ప్రేక్షా న యుక్తా న హి పరజనితే క్వాపి తత్సంస్క్రియోక్తిః || ౧౦౨ ||

బుద్ధేరర్థేషు పూర్వప్రసరణజనితస్తేషు భూయోऽవగాహే సంస్కారః కారణం తన్మతిగత ఉచితస్సోऽత్ర ధీద్రవ్యపక్షే । ఆత్మాధారస్య తద్ధీప్రసరజనకతాక్ఌప్తిరౌచిత్యహీనా ధీనిష్ఠేనైవ తేన హ్యుచితమవికృతేరాత్మనః కుణ్ఠతాదిః || ౧౦౩ ||

శీఘ్రం యాతీతి కర్మాతిశయసమధికో దృశ్యతే కుత్ర వేగస్తద్భేదైర్వేగభేదం కథయసి చ సమస్తీవ్రమన్దక్రమాదిః । తత్కర్మత్వాద్విగీతే ప్రథమవదుచితా తద్గుణోత్పన్నతా చేత్ బాధో నాస్మిన్విపక్షే గుణపరిషది వా కర్మ సత్తత్త్వతః స్యాత్ || ౧౦౪ ||

శాఖాకోదణ్డచర్మప్రభృతిషు సతి చాకర్షణాదౌ కుతశ్చిద్ భూయః స్వస్థానయానం భవతి స తు గుణః స్యాత్ స్థితస్థాపకశ్చేత్ । మైవం సంస్థానభేదస్స భవతు నియతో యద్విశిష్టే తవాసౌ తేన ద్రౌత్యం విలమ్బో విరతిరపి పరావర్తనే జాఘటీతి || ౧౦౫ ||

ప్రాగ్దేశప్రాపకోऽసౌ కిమితి నియమితో మేదినీమాత్రనిష్ఠస్తోయాగ్న్యాదావదృష్టేరితి యది న పృథివ్యేకదేశేऽప్యదృష్టేః । భూమ్యంశే దృశ్యతే తత్ఫలమితి యది నాబాదిభేదేऽపి సామ్యాత్ భూపష్టమ్భాదిభేదాదిదమితి చ విపర్యాసకల్పేऽప్యపాయాత్ || ౧౦౬ ||

కేచిద్దేశాన్తరాప్తేర్జనిమభిదధతే కర్మ యా కర్మజేష్టా నేత్యేకేऽమ్భఃప్రవాహస్థిరవపుషి ఝషే తత్ప్రతీతేరభావాత్ । ఖాదౌ స్రోతఃప్రదేశాన్తరయుతిరుదకే ఖాదిదేశాన్తరాప్తిస్తుల్యా తల్లౌల్యదృష్టిః పయసి తదధికం కర్మ నాలమ్బతే చేత్ || ౧౦౭ ||

కర్మత్వాన్నాక్షయోగ్యం విమతమితి యది వ్యాప్తిశూన్యం తదేతద్యోగ్యత్వేऽపి హ్యదృష్టిస్సహకృదపగమాదర్యమాదిక్రియాణామ్ । నో చేత్కర్మైవ న స్యాత్ ఫలమపి హి భవేత్కర్మహేతోస్త్వదిష్టాత్ ద్విష్ఠత్వాద్వా ఫలస్య ద్వితయమపి భవేత్కర్మవత్సర్వదా వః || ౧౦౮ ||

కేచిత్కర్మాదిరూపం జగదురసమవాయ్యాహ్వయం హేతుభేదం కిం తైరేవం నిమిత్తాశ్రయమిహ జనకం నానిమిత్తం విభక్తమ్ । తత్ప్రత్యాసత్తిమాత్రం వ్యభిచరతి యది స్వావక్ఌప్తేऽపి తుల్యం యుక్త్యా నైయత్యమత్రేత్యపి సమమథవా స్వస్తి వః స్వైరవాగ్భ్యః || ౧౦౯ ||

కర్మోత్క్షేపాదిభేదాత్ కతిచిదకథయన్ పఞ్చధా తచ్చ మన్దం దిగ్భేదాత్తస్య భేదే దశవిధమపి తత్కల్పనం సాంప్రతం స్యాత్ । యత్కిఞ్చిద్భేదకాచ్చేదనవధికభిదా కర్మహేతుర్ధ్రువాచ్చేదవ్యాప్తిర్బుద్ధితశ్చేదియమితరసమా సంకరస్త్వత్ర సహ్యః || ౧౧౦ ||

మృత్స్వర్ణాదిప్రసూతే భవతి హి ఘటధీర్నాన్యదన్యద్ ఘటత్వం నైకం బాధ్యం సమత్వాత్తదిహ పరిహృతిః కుత్రచిత్క్వాపి యోగః । పారాపర్యం విరోధః పరిహరణసమావేశనం చాస్త్యుపాధౌ తుల్యం చాతిప్రసఙ్గాదికమితి న యథాదృష్టభఙ్గః క్వచిత్స్యాత్ || ౧౧౧ ||

జాతిః ప్రాణప్రదాత్రీ గుణ ఇహ తదనుప్రాణితే భేద(కః)కం స్యాదిత్యాహుః కేऽపి నేత్థం నియతిరుభయథాऽప్యర్థదృష్టేర్నిశాదౌ । తేనాన్వేష్టవ్యభేదప్రతినియతిమతా కేనచిన్నిత్యరూప్యం ప్రాప్తా యాదృచ్ఛికీషు ప్రమితిషు (తు) చ యథాదర్శనం తద్వ్యవస్థా || ౧౧౨ ||

భిన్నేష్వేకావమర్శో న తు నిరుపధికస్తేషు చైక్యం విరుద్ధం జ్ఞానాకారోऽపి బాహ్యో న హి భవతి న చాసిద్ధమారోపణీయమ్ । తస్మాద్ గోత్వాదిబుద్ధివ్యవహృతివిషయః కోऽపి సత్యోऽనువృత్తస్తస్య త్యాగేऽనుమాదేః క్షతిరితి కణభుక్తన్త్రభక్తా గృణన్తి || ౧౧౩ ||

మధ్యే యద్యస్తి జాతిర్మతివిహతమథో నాస్తి భిన్నా భవేత్ సా తస్మాదన్యత్ర వృత్తిర్న చ సకలమతిః క్వాపి కృత్స్నాంశవృత్త్యోః । ధర్మిధ్వంసే తు ధర్మస్థితిరపి న భవేన్నాత్ర గత్యాది చ స్యాదిత్యాద్యైర్బాహ్యజల్పైరనితరగతికా సంవిదక్షోభణీయా || ౧౧౪ ||

అన్యాపోహస్తు గోత్వప్రభృతిరితి తు నేదంతయా తత్ప్రతీతేరన్యోన్యాపోహబుద్ధ్యా నియతిరితి మిథస్సంశ్రయస్తత్ప్రతీతౌ । విధ్యాక్షేపక్షమత్వాద్విషమసమతయా బుద్ధినైయత్యసిద్ధేశ్శబ్దార్థత్వాదపోహో విమతిపదమితి వ్యాప్తిభఙ్గాదిదుఃస్థమ్ || ౧౧౫ ||

యుజ్యేతోపాధితశ్చేదనుగతధిషణా తత్ర నేష్టాऽన్యక్ఌప్తిస్తస్మాత్ సంఘాతవర్గేష్వవయవరచనాభేదతోऽన్యన్న సిధ్యేత్ । సౌసాదృస్యాత్తు జాతివ్యవహృతినియమస్తేన నాతిప్రసక్తిర్నో చేన్మూర్తత్వముఖ్యైస్త్వదభిమతినయాద్వ్యజ్యతాం జాతిరన్యా || ౧౧౬ ||

జాతేర్యద్వ్యఞ్జకం తే తదపి యది మతం జాతితస్సంగృహీతం సాऽపి వ్యఙ్గ్యాన్యతస్స్యాత్తదుపరి చ భవేజ్జాతిసంస్థానమాలా । స్వేనైవ వ్యఞ్జకస్యాప్యనుగతిరితి చేత్తర్హి జాతిః కిమర్థా వ్యావృత్తానాం స్వభావాద్యది తదనుగతవ్యఞ్జకత్వం జితస్త్వమ్ || ౧౧౭ ||

వ్యావృత్తైర్వ్యక్తివన్న వ్యవహృతినియమస్సాధ్యతా నానువృత్తౌ తద్ధర్మస్యానువృత్తౌ మదభిమతమిహ స్వీక్రియేతేతి చేన్న । కేచిత్సంస్థానభేదాః క్వచన ఖలు మిథో భాన్తి సాదృశ్యరూపాస్తస్మాదన్యోన్యజైకస్మృతివిషయతయా తత్తదేకావమర్శః || ౧౧౮ ||

సాదృశ్యస్యానువృత్తౌ భవతి పరమతా జాతిరేవాన్యథా చేత్తన్మూలా నానువృత్తవ్యవహృతిరుచితేత్యేతదప్యాత్తసారమ్ । ఏకైకస్థం తు తైస్తైర్నిరుపధినియతైస్సప్రతిద్వన్ద్వికం స్యాత్ ధర్మాభావప్రతీతిప్రభృతినియమవద్దుస్త్యజేయం వ్యవస్థా || ౧౧౯ ||

సాదృశ్యం శక్తిసంఖ్యాప్రభృతి చ కతిచిద్భిన్నమూచుర్గుణాదేః స్యాదత్రాతిప్రసక్తిః ప్రతిగుణమగుణీకారలిఙ్గోపలబ్ధేః । సాధర్మ్యాత్ సంగ్రహశ్చేత్ సమమిదముభయోర్యేనకేనాపి యద్వా కిం దన్తాదన్తి కృత్వా ఫలమిహ బలిభుగ్దన్తచిన్తాన్తరేऽస్మిన్ || ౧౨౦ ||

గన్ధాదౌ సన్నివేశో న హి భవతి న చ ద్రవ్యభేదే నిరంశే తస్మాజ్జాత్యాऽనువృత్తవ్యవహృతిరితి చేదుక్తతుల్యోత్తరం తత్ । తత్తద్వస్తుస్వభావాద్ ఘటత ఇహ మిథస్సప్రతిద్వన్ద్వికత్వం తజ్జాత్యాధారతాదేరపి తవ నియతిస్తత్ర న హ్యన్యతః స్యాత్ || ౧౨౧ ||

సత్తాసామాన్యమేకే త్రిషు పరిజగృహుః కేऽపి జాతవపీదం ప్రఖ్యాదీనాం సమత్వాత్కథయ న కిమిదం సర్వనిష్ఠం గృహీతమ్ । కిఞ్చ ప్రామణికత్వప్రభృతిసమధికం సత్త్వమన్యన్న దృష్టం తద్బ్రహ్మేత్యాశ్రితం యైర్ధ్రువమపలపితం తత్తు తైర్ధర్మతోక్తేః || ౧౨౨ ||

యజ్జాతీయం సదా యద్యదవధిగుణకం యత్ర న హ్యన్యదీదృక్ దృష్టైరిత్థం విశేషైర్జగతి విషమతాం వక్తి వైశేషికోऽపి । నిత్యేష్వత్యన్తతుల్యేష్వపి నియతదశాభేదయోగోऽస్తి శాస్త్రాత్ ప్రాచ్యోపాధ్యాదయో వా విదురతిభిదురాన్ యోగివర్యాదయస్తాన్ || ౧౨౩ ||

ముక్తాస్త్వత్పక్షక్ఌప్తా న హి నిగమ(దృశాం)విదాం తాదృశాణ్వాదయో వా యేషామన్యోన్యభేదీ గజతురగనయాత్కల్ప్యతేऽన్యో విశేషః । జాత్యైక్యాద్వః పృథక్త్వైరిహ న యది ఫలం స్యాద్విశేషైః కథం తత్ తేషామప్యస్త్యుపాధిస్సమ ఇతి న భిదాऽస్త్యత్ర సంరమ్భమాత్రాత్ || ౧౨౪ ||

నాస్మద్దృశ్యా విశేషాః ప్రణిహితమనసాం తద్ధియాం క్వోపయోగస్తత్తద్వస్తుప్రకాశస్సులభ ఇహ పునర్భిన్నధీరస్తు మా వా । వి(శ్వ)శ్వం స్రష్టుర్విశిష్టప్రమితిమిహ న తే కుర్వతే నిత్యసిద్ధాం తస్మాత్తత్సిద్ధ్యసిద్ధ్యోర్న ఫలమనుమయా నాగమోऽప్యత్ర తాదృక్ || ౧౨౫ ||

బన్ధం నాధ్యక్షయామస్సమధికమపృథక్సిద్ధయోస్తత్స్వరూపాత్ కల్ప్యే తస్యాతిరేకే తదుపరి చ తథేత్యప్రకమ్ప్యాऽనవస్థా । తాభ్యామేష స్వభావాద్ఘటిత ఇతి కృతా భక్తిరస్త్వేతయోస్తే నో చేత్ జ్ఞానాదికానాం విషయవిషయితాద్యాపతేదన్యదేవమ్ || ౧౨౬ ||

సంబన్ధే సర్వతుల్యే ప్రసజతి గుణజాత్యాదిసఙ్కీర్ణభావః తత్తద్ద్వన్ద్వస్వభావాదనియతిశమనే నిష్ఫలాऽన్యస్య క్ఌప్తిః । త్యక్తే తత్తద్విశేషే స్వయముభయసమే చాత్ర సంబన్ధరూపే నానాసంబన్ధపక్షేऽప్యయమధికరణాధేయభేదః కథం స్యాత్ || ౧౨౭ ||

ధర్మో ధర్మీ ద్వయం వా కృతకమభిమతం యత్ర సంబన్ధమత్ర ప్రాహుః కార్యం స్వభావాత్తదుభయఘటితం కేऽపి దత్తోత్తరం తత్ । సిద్ధేऽసిద్ధే సమం వా తదుదయ ఇతి తు ప్రేక్ష్య పక్షత్రయేऽపి ప్రాగుక్తేభ్యోऽతిరిక్తాన్ ప్రణిహితమనసః పశ్యత ప్రత్యవాయాన్ || ౧౨౮ ||

సోऽభావో యః స్వభావం నియమయతి దశాదేశకాలాదిభేదో నైవం సర్వాశ్రితానాం త్యజనమనితరస్థాప్యధీప్రాపితత్వాత్ । తత్తత్ప్రత్యర్థిభావస్ఫురణసహకృతో నఞ్ప్రయోగక్షమోऽసౌ నాభావానామభావం త్వమపి కలయసే భావభేదాదితోऽన్యమ్ || ౧౨౯ ||

ప్రధ్వంసప్రాగభావో ద్వితనురభిమతః ప్రాగభావాత్యయశ్చ ప్రాగూర్ధ్వానాద్యనన్తప్రతినియతదశాసన్తతిః స్యాత్తథా నః । క్ఌప్తేऽన్యస్మిన్నభావే పరమపి చ (పు)పరాభావపారమ్పరీతస్సంపద్యేతానవస్థా స్వత ఉపరమణం దృష్ట ఏవాస్త్వభీష్టే || ౧౩౦ ||

ద్రవ్యేష్వేవ హ్యవస్థాక్రమత ఉపనతా జన్మభఙ్గాదిరూపా నావస్థానామవస్థాన్వయ ఇతి న భవేత్ కార్యతాదీతి చేన్న । తా ఏవాన్యోన్యవైరవ్యతిభిదురతయాऽన్యోన్యనాశాదిరూపాశ్చిన్త్యో జన్మాదిషట్కవ్యవహృతివిషయస్తత్తదర్థే యథార్హమ్ || ౧౩౧ ||

నాభావః కారణానాం కథమపి విషయో నిఃస్వభావత్వయుక్తేః నాశోऽప్యస్యానపేక్ష్యః స్వయమసత ఇతి ప్రాగభావాది నిత్యమ్ । స్వాభావగ్రస్తమేతన్నిఖిలమపి జగన్నిఃస్వభావం తతః స్యాత్ మైవం భావాన్తరాత్మన్యధికవపుషి వా తత్స్వభావత్వదృష్టేః || ౧౩౨ ||

ఏతావన్తః పదార్థా న తు పర ఇతి తత్సిద్ధ్యసిద్ధ్యోరయుక్తం మైవం యోऽస్త్యేష సిద్ధాన్న పర ఇతి వచస్యేష దోషో న తు స్యాత్ । సత్యేవ స్యాత్తవాపి హ్యధికమనధికం వేతి శఙ్కావకాశో నైవం చేన్నైవ శఙ్కా న చ పరిహరణం భిత్తిలాభే హి చిత్రమ్ || ౧౩౩ ||

ఇత్థం శ్రీవేఙ్కటేశః శ్రుతమమత జగన్మూలకన్దం ముకున్దం విస్తారో యస్య విశ్వం మునిభిరభిదధే విస్తరో వాఙ్మయం చ । యన్నాస్మిన్ క్వాపి నైతత్ క్షమమిహ కుహకైరిన్ద్రజాలం న తైస్తైరేకం తత్సర్వసిద్ధ్యై కలయత హృదయే తత్త్వముక్తాకలాపమ్ || ౧౩౪ ||

నిశ్శేషాం వస్తువృత్తిం నిపుణమిహ మయా న్యస్యతా క్వాపి కోణే యత్రోదాసి ద్విధా వా సమగణి గహనే సమ్మతే సన్మతీనామ్ । నిష్క్రష్టుం కశ్చిదన్యః ప్రభురిహ భగవల్లక్ష్మణాచార్యముద్రామక్షుద్రాచార్యశిక్షాశతగుణితమతేరప్రమత్తాన్న మత్తః || ౧౩౫ ||

దృష్టేऽపహ్నుత్యభావాదనుమితివిషయే లాఘవస్యానురోధాచ్ఛాస్త్రేణైవావసేయే విహతివిరహితే నాస్తికత్వప్రహాణాత్ । నాథోపజ్ఞం ప్రవృత్తం బహుభిరుపచితం యామునేయప్రబన్ధైస్త్రాతం సమ్యగ్యతీన్ద్రైరిదమఖిలతమఃకర్శనం దర్శనం నః || ౧౩౬ ||

హృద్యా హృత్పద్మసింహాసనరసికహయగ్రీవహేషోర్మిఘోషక్షిప్తప్రత్యర్థిదృప్తిర్జయతి బహుగుణా పఙ్క్తిరస్మద్గురూణామ్ । దిక్సౌధాబద్ధజైత్రధ్వజపటపవనస్ఫాతినిర్ధూతతత్తత్సిద్ధాన్తస్తోమతూలస్తబకవిగమనవ్యక్తసద్వర్తనీకా || ౧౩౭ ||

అధ్యక్షం యచ్ఛ్రుతం వా లఘు భవతి తదిత్యాదిమో వాదిమోహస్తత్త్వోదర్కా న తర్కాస్తదిహ జగతి కిం మేధయా సాధయామః । తిష్ఠత్వేతల్లఘిష్ఠాః కతిచన దధతో మానసే మానసేతుం హంహో సభ్యానసభ్యస్థపుటముఖపుటా దుర్జనా నిర్జయన్తి || ౧౩౮ ||

స్యాదిత్థం శిక్షితార్థో య ఇహ యతిపతిచ్ఛాత్రహస్తాగ్రనృత్యన్నారాచన్యాసరేఖాసహచరితమతిస్సర్వతన్త్రస్వతన్త్రః । శుష్కోపన్యాసశిక్షాపటిమకటురట(ద్భాణ్డ)ద్వైరివిద్వత్కరోటీకుట్టాకక్రీడమష్టాపదకటకమసౌ వామపాదే బిభర్తు || ౧౩౯ ||

గాథా తాథాగతానాం గలతి గమనికా కాపిలీ క్వాపి లీనా క్షీణా కాణాదవాణీ ద్రుహిణహరగిరస్సౌరభం నారభన్తే । క్షామా కౌమారిలోక్తిర్జగతి గురుమతం గౌరవాద్ దూరవాన్తం కా శఙ్కా శఙ్కరాదేర్భజతి యతిపతౌ భద్రవేదీం త్రివేదీమ్ || ౧౪౦ ||

|| ఇతి తత్త్వముక్తాకలాపే అద్రవ్యసరః పఞ్చమః || ౫ ||

|| ఇతి కవితార్కికసింహస్య సర్వతన్త్రస్వతన్త్రస్య శ్రీమద్వేఙ్కటనాథస్య వేదాన్తాచార్యస్య కృతిషు తత్త్వముక్తాకలాపః సమాప్తః ||