శ్రీమన్నిగమాన్తమహాదేశికవిరచితః

తత్త్వముక్తాకలాపః

జడద్రవ్యసరః

శ్రీమాన్వేఙ్కటనాథార్యః కవితార్కికకేసరీ । వేదాన్తాచార్యవర్యో మే సంనిధత్తాం సదా హృది ||

లక్ష్మీనేత్రోత్పలశ్రీసతతపరిచయాదేష సంవర్ధమానో నాభీనాలీకరి(ఙ్గ)ఙ్ఖన్మధుకరపటలీదత్తహస్తావలమ్బః । అస్మాకం సంపదోఘానవిరలతులసీదామసంజాతభూమా కాలిన్దీకాన్తిహారీ కలయతు వపుషః కాలిమా కైటభారేః || ౧ ||

నానాసిద్ధాన్తనీతిశ్రమవిమలధియోऽనన్తసూరేస్తనూజో వైశ్వామిత్రస్య పౌత్రో వితతమఖవిధేః పుణ్డరీకాక్షసూరేః । శ్రుత్వా రామానుజార్యాత్సదసదపి తతస్తత్త్వముక్తాకలాపం వ్యాతానీద్వేఙ్కటేశో వరదగురుకృపాలమ్భితోద్దామభూమా || ౨ ||

ప్రజ్ఞాసూచ్యాऽనువిద్ధః క్షతిమనధిగతః కర్కశాత్తర్కశాణాచ్ఛుద్ధో నానాపరీక్షాస్వశిథిలవిహితే మానసూత్రే నిబద్ధః । ఆతన్వానః ప్రకాశం బహుముఖమఖిలత్రాసవైధుర్యధుర్యో ధార్యో హేతుర్జయాదేః స్వహృది సహృదయైస్తత్త్వముక్తాకలాపః || ౩ ||

శిష్టా జీవేశతత్త్వప్రమితియుతపరోపాసనా ముక్తిహేతుః శక్యస్తత్తత్ప్రకారావగతివిరహిభిర్నైవ యాథాత్మ్యబోధః । తే తే చార్థా విదధ్యుః కుమతివిరచితాస్తత్త్వబోధోపరోధం తస్మాన్నిర్ధూతసర్వప్రతిమతవిమతిం సాధయే సర్వమర్థమ్ || ౪ ||

ఆవాపోద్వాపతస్స్యుః కతికతి కవిధీచిత్రవత్తత్తదర్థేష్వానన్త్యాదస్తినాస్త్యోరనవధికుహనాయుక్తికాన్తాః కృతాన్తాః । తత్త్వాలోకస్తు లోప్తుం ప్రభవతి సహసా నిస్సమస్తాన్సమస్తాన్ పుంస్త్వే తత్త్వేన దృష్టే పునరపి న ఖలు ప్రాణితా స్థాణుతాదిః || ౫ ||

ద్రవ్యాద్రవ్యప్రభేదాన్మితముభయవిధం తద్విదస్తత్త్వమాహుర్ద్రవ్యం ద్వేధా విభక్తం జడమజడమితి ప్రాచ్యమవ్యక్తకాలౌ । అన్త్యం ప్రత్యక్ పరాక్ చ ప్రథమముభయధా తత్ర జీవేశభేదాన్నిత్యా భూతిర్మతిశ్చేత్యపరమిహ జడామాదిమాం కేచిదాహుః || ౬ ||

తత్ర ద్రవ్యం దశావత్ప్రకృతిరిహ గుణైస్సత్త్వపూర్వైరుపేతా కాలోऽబ్దాద్యాకృతిస్స్యాదణురవగతిమాన్ జీవ ఈశోऽన్య ఆత్మా । సంప్రోక్తా నిత్యభూతిస్త్రిగుణసమధికా సత్త్వయుక్తా తథైవ జ్ఞాతుర్జ్ఞేయావభాసో మతిరితి కథితం సంగ్రహాద్ ద్రవ్యలక్ష్మ || ౭ ||

ఏకార్థప్రత్యభిజ్ఞా భవతి దృఢతరా దర్శనస్పర్శనాభ్యాం సంఘాతాదేరయోగాదవగమయతి సా వస్తు రూపాదతోऽన్యత్ । ఏకస్మిన్ దూరతాదేరవిశదవిశదప్రత్యభిజ్ఞాది తద్వత్ నైకత్వేऽప్యక్షభేదాద్భిదురమివ మిథస్సంశ్రయాదిప్రసఙ్గాత్ || ౮ ||

ధర్మో నిర్ధర్మకశ్చేత్కథమివ భవితా సోऽభిలాపాదియోగ్యో ధర్మేణాన్యేన యోగే స చ భవతి తథేత్యవ్యవస్థేతి చేన్న । కశ్చిద్ధర్మోऽపి ధర్మీ స్ఫుటమతిమథనే స్వాన్యనిర్వాహకత్వం తన్నిష్కర్షప్రయోగేష్వపి భవతి పునస్తస్య ధర్మీ విశేషః || ౯ ||

తచ్ఛూన్యే తస్య వృత్తిః కథమివ ఘటతే తద్విశిష్టే తు వృత్తౌ స్వాధారత్వప్రసఙ్గస్తత ఇహ న గుణో నాపి ధర్మీత్యయుక్తమ్ । తద్వృత్తిర్ధర్మిమాత్రే న భవతి తత ఏవాస్య తచ్ఛూన్యతాऽతో నోక్తౌ దోషౌ స్వధీవాగ్విహతిరితరథా తద్వదన్యేऽపి జల్పాః || ౧౦ ||

స్వచ్ఛన్దేనాగమేన ప్రకృతిమహదహఙ్కారమాత్రాక్షసిద్ధిర్నాధ్యక్షేణాప్రతీతేర్న పునరనుమయా వ్యాప్తిలిఙ్గాద్యసిద్ధేః । సత్త్వాద్యున్మేషభిన్నాన్మహత ఇహ తథా స్యాదహఙ్కారభేదః ప్రాచ్యాదక్షాణి మాత్రాః ప్రజనయతి పరో మధ్యమస్తూభయార్థః || ౧౧ ||

తత్రాహఙ్కారజన్యం భజతి పరిణతైః శబ్దమాత్రం నభస్త్వం తద్వత్తన్మాత్రపూర్వాస్తదుపరి మరుదగ్న్యమ్బుభూమ్యః క్రమాత్స్యుః । సూక్ష్మస్థూలస్వభావస్వగుణసముదయప్రక్రియాతారతమ్యాత్ తన్మాత్రాభూతభేదః కలలదధినయాత్ కల్పితస్తత్త్వవిద్భిః || ౧౨ ||

అద్భ్యోऽగ్నిస్తేజసస్తా ఇతి న హి వచసోర్బాధితుం యుక్తమేకం నిర్వాహః కల్పభేదాద్యది న దృఢమితాత్తత్త్వసృష్ట్యైకరూప్యాత్ । వ్యష్టౌ తాభ్యః కదాచిత్తదుపజనిరతో వ్యత్యయస్తత్సమష్టౌ ఆదావప్సృష్టివాదశ్శ్రుతిమితమితరన్న ప్రతిక్షేప్తుమీష్టే || ౧౩ ||

పృథ్వ్యాస్స్పర్శాదిభేదో ద్రవమృదుకఠినీభావభేదశ్చ దృష్టస్తద్వత్పృథ్వీజలాగ్నిశ్వసనపరిణతిర్లాఘవాయేతి జైనాః । తత్ర ద్రవ్యైక్యమిష్టం క్రమజనివిలయౌ త్వాగమాదప్రకమ్ప్యౌ తర్కైకాలమ్బిగోష్ఠ్యాం భజతు బహుమతిం తాదృశీ లాఘవోక్తిః || ౧౪ ||

తత్త్వేష్వాథర్వణేऽష్టౌ ప్రకృతయ ఉదితాః షోడశాన్యే వికారా నిష్కర్షేదంపరేऽస్మిన్ వచసి తదితరత్సర్వమావర్జనీయమ్ । దృష్ట్వా సాంఖ్యం పురాణాదికమపి బహుధా నిర్వహన్త్యేతదేకే చిన్తాసాఫల్యమాన్ద్యాచ్ఛ్రమబహులతయాऽప్యత్ర తజ్జ్ఞైరుదాసి || ౧౫ ||

నిశ్శేషం కార్యతత్త్వం జనయతి స పరో హేతుతత్త్వైశ్శరీరీ తత్తత్కార్యాన్తరాత్మా భవతి చ తదసౌ విశ్రుతో విశ్వరూపః । తేజోऽబన్నాభిధేయే బహుభవనమభిధ్యానలిఙ్గం చ దృష్టం తస్మాదీశాననిఘ్నాః ప్రకృతివికృతయస్స్వస్వకార్యప్రసూతౌ || ౧౬ ||

ద్వేధా భూతాని భిత్త్వా పునరపి చ భినత్త్యర్ధమేకం చతుర్ధా తైరేకైకస్య భాగైః పరమనుకలయత్యర్ధమర్ధం చతుర్భిః । ఇత్థం పఞ్చీకృతైస్తైర్జనయతి స జగద్ధేతురణ్డాదికార్యాణ్యైదంపర్యం త్రివృత్త్వశ్రుతిరధికగిరామక్షమైకా నిరోద్ధుమ్ || ౧౭ ||

కార్యం నైవారభేరన్సమధికమణవస్సర్వతస్సంప్రయుక్తా దిక్సంయోగైకదేశ్యాన్న ఘటత ఇహ తే దిక్కృతోऽప్యంశభేదః । బుద్ధేస్త్వంశానపేక్షా స్ఫురతి విషయితా విశ్రమస్త్వస్తు దృష్టే నో చేదారమ్భకాంశప్రభృతిషు నియతా దుర్నివారాః ప్రసఙ్గాః || ౧౮ ||

స్యాద్భాగానన్త్యసామ్యే పరిమితిసమతా సర్షపక్ష్మాభృతోశ్చేన్మైవం భాగేష్వనన్తేష్వపి సమధికతా స్థౌల్యహేతుర్గిరేః స్యాత్ । వ్యక్త్యానన్త్యేऽపి జాత్యోః పరతదితరతా పక్షమాసాద్యనన్తం శ్రౌతోపాదానసౌక్ష్మ్యం న భవదభిమతం తత్ప్రథిమ్నశ్శ్రుతత్వాత్ || ౧౯ ||

కార్యోపాదానభేదే న కథమధికతో(తా) గౌరవాదేస్స్వకార్యం నాన్యత్వం నామసంఖ్యావ్యవహృతిధిషణాకారకాలాదిభేదైః । ద్రవ్యాభేదేऽప్యవస్థాన్తరత ఇహ తు తే పత్రతాటఙ్కవత్స్యుః నో చేదంశాంశినోస్స్యాత్ప్రతిహతిరుభయోః స్పర్శవత్త్వావిశేషాత్ || ౨౦ ||

ఇత్థం వృత్త్యాదిఖేదో న భవతి న చ నః కల్పనాగౌరవం స్యాద్వస్త్రే దీర్ఘైకతన్తుభ్రమణవిరచితే వస్త్రధీర్నాపి బాధ్యా । దేశాధిక్యం సమేతేష్వణుషు న హి తతః స్థూలధీబాధశఙ్కా సంసర్గాదేర్విశేషాదవయవిపరిషద్రాశివన్యాదివాదః || ౨౧ ||

ద్రవ్యైక్యం ప్రత్యభిజ్ఞా ప్రథయతి పరిమిత్యన్తరేऽన్యాప్రతీతేరంశూత్కర్షక్షయాదిక్షమమపి చ తతో రాశివత్స్థూలమేకమ్ । నో చేదశ్రాన్తచణ్డానిలజలధిధునీదన్తిదావానలాద్యైః క్షోణీయం క్షుద్యమానా క్షణమపి చరమామణ్వవస్థాం న జహ్యాత్ || ౨౨ ||

సంఘాతోऽనేకభూతైరపి భవతి యథా హ్యేకభూతస్య భాగైర్దేహాదిః పఞ్చభూతాత్మక ఇతి నిగమాద్యుక్తిభిశ్చ ప్రసిద్ధమ్ । న త్వేవం సంకరః స్యాద్వ్యవహృతినియమస్సూత్రితస్తారతమ్యాద్దేహాదౌ యేన భూతాన్తరయుజి భవతో భౌమతాదివ్యవస్థా || ౨౩ ||

సన్తి ప్రాగప్యవస్థాస్సదితరకరణాప్రాప్తనిష్పత్త్యదృష్టేః శక్తాశక్తప్రభేదాదిభిరపి యాది న స్వోచితాత్కార్యదృష్టేః । తస్మిన్సత్యేవ తస్మాజ్జనిరపి నియతా తన్నిమిత్తాదినీతేర్వ్యక్తిర్వ్యక్తాऽనవస్థాం భజతి న చ కృతామాత్థ నైవం క్రతౌ నః || ౨౪ ||

వస్తుస్థైర్యం విరుద్ధానుపహితవిషయా సాధయేత్ ప్రత్యభిజ్ఞా నైకస్మిన్ శక్త్యశక్తీ కృతితదితరయోః సాహ్యభేదేన సిద్ధేః । ఏకస్మిన్ కాలభేదాద్భవతి చ సహకార్యన్వయానన్వయాదిర్నో చేన్నో దేశభేదాదపి సుపరిహరస్తేన నైకం క్వచిత్స్యాత్ || ౨౫ ||

తత్త్వేదంత్వే హి కాలాన్తరఘటనమయే నైకకాలే ఘటేతాం కాలద్వైతేऽనవస్థాద్యత ఇహ న మితిః ప్రత్యభిజ్ఞేతి చేన్న । స్వస్య స్వాభావకాలే విహతినియమనాత్స్వేన చాత్రైకకాల్యాత్ కాలే కాలానపేక్షే కథమపి సువచౌ నానవస్థావిరోధౌ || ౨౬ ||

ప్రత్యక్షం వర్తమానం ప్రథయతి యదిహావర్తమానాద్విభక్తం తస్మాత్తేనైవ సిద్ధం క్షణికమితి న సత్తావదిత్యప్రతీతేః । తత్కాలాసత్త్వమేవ హ్యపనయతి సతో వర్తమానత్వబోధః కాలేऽన్యత్రాపి సత్త్వం ప్రమితమితి కథం తద్విరోధప్రసఙ్గః || ౨౭ ||

ఉత్పన్నానాం వినాశే ధ్రువభవితృతయా హేత్వపేక్షావిహీనే జన్మన్యేవోపరోధాత్క్షణికమిహ జగత్సర్వమిత్యప్యసారమ్ । లిఙ్గం హ్యేష్యత్త్వమాత్రం జననవిధరతా తత్క్షణానుక్షణత్వే తత్త్వం తజ్జన్యతా వా తదిదమనియమాసిద్ధిబాధాదిదూష్యమ్ || ౨౮ ||

కాలానన్తర్యసామ్యే క్షణికవపుషి తే దేశకాలాద్యుపాధౌ సర్వే పూర్వే భవేయుస్తదుపరి భవతాం కారణాని క్షణానామ్ । సన్తానైక్యవ్యవస్థా నిజఫలనియతిర్వాసనానాం చ న స్యాత్ కార్పాసే రక్తతాదిక్రమవిపరిణమత్సంస్కృతద్రవ్యతస్స్యాత్ || ౨౯ ||

మేయత్వాద్యైర్విగీతం క్షణికమిహ జగత్స్యాత్క్షణోపాధివచ్చేత్ బాధో దృష్టాన్తహానిః స్థిర ఇతి విదితో యత్క్షణస్యాప్యుపాధిః । సామగ్రీ కార్యశూన్యా క్షణ ఇయమపి తద్ధేతుసంఘో న చాసౌ హేతుర్నాన్యః స్థిరాస్తే క్రమవదుపధివత్స్యాత్క్షణత్వం స్థిరేऽపి || ౩౦ ||

దీపాదీనాం కదాచిత్సదృశవిసదృశాశేషసన్తత్యపేతే ధ్వంసే దృష్టేऽప్యశక్యా తదితరవిషయేऽనన్వయధ్వంసక్ఌప్తిః । బాధాదేర్దర్శితత్వాదపి చ దృఢమితే సాన్వయేऽస్మిన్ఘటాదౌ దుర్దర్శావస్థయా స్యుః పయసి లవణవల్లీనదీపాదిభాగాః || ౩౧ ||

సత్త్వేऽసత్త్వేऽపి పూర్వం కిమపి గగనతత్పుష్పవన్నైవ సాధ్యం హేతుప్రాప్తిర్న పశ్చాద్భవితురఘటితోత్పాదనేऽతిప్రసఙ్గః । జన్యం జన్మాన్యథా వా ద్వయమసదనవస్థానకార్యక్షతిభ్యామిత్యాద్యైర్హేతుసాధ్యం న కిమపి యది న స్వక్రియాదేర్విరోధాత్ || ౩౨ ||

కాదాచిత్కస్య కాలావధినియతికరం పూర్వసత్కారణం స్యాత్ భావోపష్టమ్భశూన్యో న ఖలు తదవధిం ప్రాగభావోऽపి కుర్యాత్ । కార్యం నిర్హేతుకం చేత్కథమివ న భవేన్నిత్యతా తుచ్ఛతా వా కాదాచిత్కస్వభావాద్యది న నియమనాదన్యథాऽతిప్రసఙ్గాత్ || ౩౩ ||

నేత్రాదేర్దీపికాదేరివ నియమయుతం తైజసత్వాదిసాధ్యే రూపాదిగ్రాహకత్వం యది కరణతయా స్యాదసాధారణత్వమ్ । తత్సాహాయ్యం త్వసిద్ధం భవతి గమకతామాత్రమప్యఞ్జనాదావక్షాహఙ్కారికత్వం శ్రుతిపథనిపుణైర్ఘోషితం నైవ బాధ్యమ్ || ౩౪ ||

తన్మాత్రేష్విన్ద్రియాణాం శ్రుతిరిహ న లయం వక్తి కింతు ప్రవేశం నో చేత్పృథ్వ్యాదివాక్యేష్వివ హి లయపదం వ్యోమ్ని చాక్షేషు చ స్యాత్ । భూతైరాప్యాయితత్వాత్క్వచిదుపచరితా భౌతికత్వోక్తిరేషామన్నాప్తేజోమయత్వం శ్రుతిరపి హి మనఃప్రాణవాచామువాచ || ౩౫ ||

రూపాదిజ్ఞానసిద్ధౌ యది కరణతయా కల్పనం ధీన్ద్రియాణాం తద్వద్గత్యాదికర్మస్వపి కరణతయా సన్తు కర్మేన్ద్రియాణి । కర్మజ్ఞానాక్షహేత్వోస్సమపరిహరణా హ్యన్యథాసిద్ధిశఙ్కా తస్మాదేకాదశాక్షాణ్యపి నిగమవిదో మన్వతే న్యాయపూర్యమ్ || ౩౬ ||

సాంఖ్యైస్త్రేధోక్తమన్తఃకరణమిహ మనోబుద్ధ్యహఙ్కారభేదాచ్చిత్తం చాన్యే చతుర్థం విదురుభయమసత్తాదృశశ్రుత్యభావాత్ । తత్తత్తత్త్వోక్తిమాత్రం న హి కరణభిదామాహ క్ఌప్తిస్తు గుర్వీ బుద్ధ్యాద్యాఖ్యా నిరూఢా క్వచిదిహ మనసో వృత్తివైచిత్ర్య(మాత్రా)యోగాత్ || ౩౭ ||

ఏకం తత్తత్ప్రదేశప్రతినియతతయా శక్తిభేదం ప్రపన్నం దేహవ్యాపీన్ద్రియం చేత్ప్రథమమిహ భవేదాగమేనైవ బాధః । నో చేత్స్యాద్దేహభేదప్రతినియతతయా సర్వజన్తోస్తదేకం భేదామ్నానాదక్ఌప్తేరపి న చ భజతే దేహ ఏవేన్ద్రియత్వమ్ || ౩౮ ||

సూక్ష్మాణ్యేకాదశాక్షాణ్యపి న యది కథం దేహతో నిష్క్రమాదిశ్చిత్తాణుత్వే తు సర్వేన్ద్రియసముదయనే ధీక్రమోऽప్యస్తు మానమ్ । వృత్త్యాऽక్ష్యాదేర్దవీయః ప్రమితిజనకతా వృత్తిరాప్యాయనార్థైః భూతైర్జాతః ప్రసర్పః శ్రుతిమితమపి చానన్త్యమేషాం స్వకార్యైః || ౩౯ ||

ప్రాప్యగ్రాహీన్ద్రియత్వాద్విమతమితరవత్ప్రాప్తిరుక్తప్రకారా వృత్తిం దృష్టేర్నిరున్ధే విరలపటనయాదమ్బుకాచాదిరచ్ఛః । నో చేద్గృహ్యేత యోగ్యం సమమిహ నిఖిలం నిష్ఫలే ఛాదకాదౌ స్థైర్యే తద్యోగ్యభావో న హి గలతి సమా సన్తతిస్త్వన్మతేऽపి || ౪౦ ||

శబ్దం గృహ్ణాతి దూరాభ్యుదితమపి బహిస్సన్తతా శ్రోత్రవృత్తిర్దిగ్భేదాసన్నతాదిగ్రహణమపి తదా తత్ర తత్సన్నిధానాత్ । ఇత్యేకేऽన్యే తు దూరాన్తికగతజనతాశబ్దధీకాలభేదాత్ శ్రోత్రాయాతస్య తస్య గ్రహమనుమితిమప్యాహురస్మిన్దిగాదేః || ౪౧ ||

ప్రత్యక్షం వ్యోమ నీలం నభ ఇతి హి మతిశ్చక్షుషైవాస్మదాదేః కూపోऽసౌ రన్ధ్రమేతత్పతతి ఖగ ఇహేత్యాదిధీశ్చాత్ర మానమ్ । ఆధారోऽత్రాతపాదిర్యది భవతి కథం తస్య చేహేతి బోధస్తస్యాంశైశ్చేత్ త్ర్యణౌ తచ్ఛిథిలగతి న చ వ్యోమవాగాతపాదౌ || ౪౨ ||

రూపస్పర్శోజ్ఝితత్వాన్న భవతి గగనం దర్శనస్పర్శనార్హం ఘ్రాణశ్రోత్రే రసజ్ఞాऽప్యవగమయతి న ద్రవ్యమన్యత్త్వబాహ్యమ్ । తస్మాన్నాధ్యక్షవేద్యం వియదితి యది న ప్రత్యయస్యాపరోక్ష్యాత్ పఞ్చీకారేణ నైల్యం పటమలినిమవద్భాషితం వోపకుర్యాత్ || ౪౩ ||

శబ్దస్యాధారభూతం కథమపి గగనం శక్యతే నానుమాతుం స్వేచ్ఛాతః పారిశేష్యక్రమ ఇహ కథితోऽతిప్రసఙ్గాదిదుఃస్థః । నిష్క్రాన్త్యాదేర్న తద్ధీస్సతి నభసి యతో నాస్తి కుడ్యాదికేऽసౌ రోధస్త్వావారకైశ్చేత్తదభవనవశాన్నిష్క్రమాదిశ్చ సిధ్యేత్ || ౪౪ ||

యత్త్వాకాశోऽవకాశప్రద ఇతి కథితం శాస్త్రతస్తత్ర యాऽసావన్యోన్యం(న్య) స్పర్శభాజాం విహతిరిహ న సా ప్రాచ్యతత్త్వేష్వివ స్యాత్ । ఇత్యైదంపర్యమూహ్యం న యది కథమివాన్యేషు లభ్యోऽవకాశః సిద్ధాదేః స్వప్రభావాజ్జల ఇవ కథితో యుజ్యతే మజ్జనాదిః || ౪౫ ||

సద్రూపేణైవ భానాన్న భవతి వరణాభావమాత్రం విహాయః సంసర్గాభావమాత్రం న చ భవతి యతో నాస్తి సంసర్గిబోధః । అత్యన్తాభావనాశావజననిరపి వా సత్సు తేష్వేవ న స్యుస్తాదాత్మ్యాభావసిద్ధిః కథ(మివ)మపి చ భవేత్తంతమర్థం విహాయ || ౪౬ ||

నిత్యత్వాద్యమ్బరాదేర్యది నిరవయవద్రవ్యతాద్యైః ప్రసాధ్యం కః స్యాద్బాధో విపక్షే కథమివ నిగమే వాధకేऽత్రానుమా స్యాత్ । బాధస్సామాన్యదృష్ట్యా శ్రుతిసమధిగతే నైవ కుత్రాపి శక్యస్తేనామూర్తత్వలిఙ్గాన్న సృజతి విమతో మూర్తమిత్యాద్యపాస్తమ్ || ౪౭ ||

ప్రాక్ప్రత్యక్త్వాదిభేదం భజతు వియదిదం భానుయోగాదిభేదాదస్యైవోపాధిభేదాదధికదిశ ఇవ స్తాం పరత్వాపరత్వే । వ్యోమోత్తీర్ణేऽపి దేశే ప్రభవతు తదుపాధ్యన్వితైస్తత్తదర్థైర్దూరత్వాదివ్యవస్థా స్వయముత విభునా బ్రహ్మణా కిం పరైర్నః || ౪౮ ||

అన్యస్మిన్నన్యధర్మాన్ ఘటయతు వియదాద్యత్ర నాతిప్రసక్తిః సిధ్యత్కార్యోపయుక్తోపనయననియమోపేతతచ్ఛక్తిక్ఌప్తేః । ఏవం హ్యేవాధికాయామపి దిశి భవతోऽతిప్రసఙ్గో నిషేధ్యో ధర్మీ ధర్మశ్చ కల్ప్యౌ తవ తదితరతా స్యాత్తు కాలే స్వమానాత్ || ౪౯ ||

సంఖ్యానం తత్త్వపఙ్క్తౌ క్వచిదపి న దిశః కాలవద్వా న భేదః కణ్ఠోక్తో వ్యాక్రియాదివ్యవహరణమపి హ్యన్యథైవోపపన్నమ్ । శ్రోత్రాదుక్తస్తు లోకప్రభృతివదుదయస్తస్య తత్రాప్యయో వా నైతావత్తత్త్వభేదం గమయతి న చ తచ్ఛ్రౌత్రతామాన్యపర్యాత్ || ౫౦ ||

వాతో వాతీతి సాక్షాన్మతిరితరసమా స్పర్శతో నానుమాऽసావన్ధేऽన్యేషు ప్రసఙ్గాన్న పునరగమకం స్పర్శనం రూపశూన్యే । అన్యాక్షగ్రాహ్యతాదృగ్విధగుణవిరహో హ్యన్యదక్షం న రున్ధే నిర్గన్ధో నీరసోऽపి స్ఫురతి యదనలో దర్శనస్పర్శనాభ్యామ్ || ౫౧ ||

సంఖ్యాద్యాస్స్పర్శనాస్స్యుస్తదధికరణకాస్స్పర్శనే గన్ధవాహే తేషాం ద్రవ్యోపలమ్భప్రతినియతనిజాధ్యక్షయోగ్యత్వతశ్చేత్ । ఇ(ష్టంత్వం)ష్టస్త్వంశేన చాత్మప్రభృతిషు సహతే తైః ప్రసిద్ధ్యన్తి సర్వే తద్బాహ్యే వ్యాప్తిరిష్టా యది సతతగతేరప్యసావస్తు బాహ్యే || ౫౨ ||

న ప్రాణో వాయుమాత్రం సహ పరిపఠనాన్న క్రియా ద్రవ్యతోక్తేస్తేజోవద్వా న తత్త్వాన్తరమగణనతో వాయుతానుజ్ఝనాచ్చ । తస్మాద్వాతో విశేషం ఘనజలకరకాన్యాయతః ప్రాప్య కంచిద్దేహాన్తర్దాశవిధ్యం భజతి బహువిధోపక్రియో వృత్తిభేదైః || ౫౩ ||

ప్రాణోऽక్షం ప్రాణశబ్దాదుపకరణతయా క్షేత్రిణశ్చేత్యయుక్తం శబ్దైక్యం హ్యైకజాత్యం వ్యభిచరతి న చ ప్రాణతాऽక్షేషు ముఖ్యా । దేహస్యానక్షభావేऽప్యుపకృతిరధికా తత్సమాక్షోక్త్యదృష్టిర్న ప్రాణే సాత్త్వికాహంకరణవికృతితాలక్షణం తద్ధి తేషామ్ || ౫౪ ||

ప్రాణాపానాఖ్యభస్త్రారభసవిసృమరః ప్రాప్య వైశ్వానరాఖ్యాం మధ్యేదేహం హుతాశో వసతి జలనిధావౌర్వవత్సర్వభక్షః । తత్తద్విద్యాసు వే(ద్యస్త్వన)ద్యం త్వన ఇవ హి పరజ్యోతిషః సోऽపి రూపం నాత్మానౌ తౌ జడత్వాజ్జనివిలయముఖైర్భేదకణ్ఠోక్తిభిశ్చ || ౫౫ ||

ధర్మో భాతి ప్రభైకా బహలవిరలతాద్యత్ర దృష్టానుసారాత్ సా దీపాంశా విశీర్ణా ఇతి యది బహుధా కల్పనాగౌరవాదిః । రత్నాదీనాం స్థిరాణాం విశరణవిహతేర్నిష్ప్రభత్వాది చ స్యాత్ తేజస్తత్సప్రభాకం తిమిరహరతయా సాऽపి తేజోవిశేషః || ౫౬ ||

భాష్యే భాస్వత్ప్రభాదౌ ప్రతిహతిబహ(హు)లీభావపూర్వం యదుక్తం తేన స్రోతస్సమాధిం పరమతనయతః ప్రాహురేకే ప్రభాయామ్ । వస్తున్యస్తే వికల్పే స్ఫుటవిఘటనయోర్వేక్తురాప్తస్య వాచోస్తాత్పర్యం తర్కమానానుగుణమధిగుణైశ్చిన్త్యమన్తేవసద్భిః || ౫౭ ||

ప్రాచ్యే స్నేహాదినాశే చరమ ఇవ దృఢోऽనన్తరం దీపనాశః సామగ్ర్యన్యాన్యకార్యం జనయతి చ న చానేకదీపప్రతీతిః । సామ్యాదేః స్యాత్తు తద్ధీః ప్రవహణభిదురాస్సప్రభాస్తత్ప్రదీపా నిర్బాధా భాస్కరాదౌ ప్రథయతి నియతం ప్రత్యభిజ్ఞా స్థిరత్వమ్ || ౫౮ ||

వర్ణానాం తాదృశత్వాదతికఠినతయా గౌరవస్యాపి భూమ్నా ధాత్రీభాగైః ప్రభూతైస్స్ఫుటమిహ ఘటితా ధాతవో హాటకాద్యాః । తాదృక్త్వేऽపి స్ఫురత్తాద్యనితరసులభం కిఞ్చిదన్వీక్ష్య తజ్జ్ఞైః వ్యాఖ్యాతం తైజసత్వం విధితదితరయోస్తన్త్రసౌకర్యసిద్ధ్యై || ౫౯ ||

నైల్యాద్భౌమం తమిస్రం చటులబహలతాద్యన్వయాత్తన్న నైల్యం ఛాయావత్పారతన్త్ర్యం త్వయస ఇవ మణౌ దృష్టిసిద్ధాత్స్వభావాత్ । స్పర్శాఖ్యాతిర్న రూపం హరతి హరిశిలాऽऽలోకవత్తత్ర చాక్ష్ణోర్నాలోకోऽర్థ్యస్ససిద్ధాఞ్జననయనదివాభీతదృష్ట్యాదినీతేః || ౬౦ ||

నాలోకాభావమాత్రం తిమిరమవిరతం నీలమిత్యేవ దృష్టేర్నైల్యం త్వారోపితం చేత్కథమివ న భవేత్క్వాపి కస్యాపి బాధః । ఆరోపే చాత్ర నైల్యం న భవతి నియతం భాస్వరాన్యత్వసామ్యాన్నాత్రాదృష్టం నియన్తృ ప్రతినియతగుణారోపక్ఌప్తేర్గురుత్వాత్ || ౬౧ ||

ధ్వాన్తం తేజశ్చ నాసీదితి మునిభిరుపాఖ్యాయి సంవర్తవార్తా భావాభావౌ నిషేద్ధుం తదుభయవిధివద్వ్యాహతత్వాదశక్యమ్ । అన్తర్యన్తుశ్చ తేజస్సహపఠితతమో దేహ ఇత్యామనన్తి స్యాచ్చాభావోऽపి భావాన్తరమతిమథనే వక్ష్యమాణక్రమేణ || ౬౨ ||

తిష్ఠత్యుర్వీ భచక్రం పవనరయవశాద్భ్రామ్యతీత్యుక్తమాప్తైర్భ్రాన్తైః క్ఌప్తం త్రిలోకీభ్రమణమిహ తథా మేదినీభ్రాన్తిపాతౌ । తద్భ్రాన్తౌ ప్రాక్ప్రతీచోః ప్రసజతి పతనే పత్రిణోస్తారతమ్యం పాతే గుర్వ్యాస్తు తస్యాః ప్రలఘు దివి సముత్క్షిప్తమేనాం న యాయాత్ || ౬౩ ||

జ్యోతిశ్శాస్త్రం పురాణాద్యపి న హి నిగమగ్రాహ్యమన్యోన్యబాధ్యం విద్యాస్థానే తు సర్వం ప్రతినియతనిజోపక్రియాంశే ప్రమాణమ్ । తాత్పర్యం తర్కణీయం తదిహ బహువిదా భూపరిధ్యాదిభే(దే)దైః దుర్జ్ఞానం సర్వథా యన్మునిభిరపి పరైస్తత్ర తూదాసితవ్యమ్ || ౬౪ ||

సూర్యావృత్త్యాద్యుపాధివ్యతికరవశతః కాలతాऽస్త్వమ్బరాదేరన్యస్మిన్నన్యధర్మోపనయననియమః ప్రాగ్వదత్రేతి చేన్న । కల్పాన్తేऽప్యేకకాలః ప్రకృతిపురుషవద్బ్రహ్మణో రూపమన్యన్నిర్దిష్టోऽనాద్యనన్తో మునిభిరితి తతః కార్యతా చాస్య భగ్నా || ౬౫ ||

కాలోऽస్మీతి స్వగీతా కథయతి భగవాన్కాల ఇత్యాప్తవర్యో హేతుః సర్వస్య నిత్యో విభురపి చ పరః కిం పరేణేతి చేన్న । కాలాన్తర్యామితాదేః న ఖలు సముదితః సంప్రతీతే తు భేదే సాధర్మ్యం నైక్యహేతుః స హి తదితరవద్ఘోషితస్తద్విభూతిః || ౬౬ ||

కాలస్యోత్పత్తితః ప్రాక్ పరమపి చ లయాత్ కాలనాస్తిత్వవాదీ స్వోక్తివ్యాఘాతభగ్నో న వదతి యది తత్కో వదేత్కాలసృష్టిమ్ । ఆప్తస్తత్సృష్టివాదస్తదుపధిపరిణత్యాదిభిస్సార్థకస్స్యాన్నోచేత్తత్రాపి పూర్వాపరవచనహతిర్దుర్నివారప్రసఙ్గా || ౬౭ ||

కాలోऽధ్యక్షావసేయః క్షణలవదివసాద్యంశతోऽర్థాన్విశింషన్ సాక్షాద్ధీస్తత్తదర్థేష్వివ భవతి హి నః కాపి కాలాన్వయేऽపి । తత్సంయోగాః పరత్వాదయ ఇతి చ తతోऽప్యేష నైవానుమేయో నో చేన్న క్వాపి లోకవ్యవహృతివిషయోऽవ్యక్తవత్స్యాదనేహా || ౬౮ ||

కాలస్యోపాధిభేదాత్కతిచిదభిదధత్యబ్దమాసాదిభేదం తత్తద్రూపేణ కాలః పరిణమత ఇతి ప్రాహురేకే తదా తు । యే తత్రోపాధయః స్యుస్త ఇహ పరిణతిం ప్రాప్నుయుస్సానుబన్ధాః నిత్యో వ్యాపీ చ తాదృక్పరిణతిభిరసౌ సర్వకార్యే నిమిత్తమ్ || ౬౯ ||

వాయుర్దోధూయతే యద్యదయముడుగణో బమ్భ్రమీతి ద్రుతం ఖే తేజో జాజ్వల్యతే యద్యదపి (జలనిధి)న జలధిర్మాధవీం దోధవీతి । భూర్యద్వా బోభవీతి స్థిరచరధృతయే తచ్చ తాదృక్చ సర్వం స్వాయత్తాశేషసత్తాస్థితియతనపరబ్రహ్మలీలోర్మిచక్రమ్ || ౭౦ || ||

ఇతి తత్త్వముక్తాకలాపే జడద్రవ్యసరః ప్రథమః || ౧ ||