శ్రీమన్నిగమాన్తమహాదేశికవిరచితః
తత్త్వముక్తాకలాపః
జీవసరః ద్వితీయః || ౨ ||
యో మే హస్తాదివర్ష్మేత్యవయవనివహాద్భాతి భిన్నస్స ఏకః ప్రత్యేకం చేతనత్వే బహురిహ కలహో వీతరాగో న జాతః । తత్సఙ్ఘాతాతిరిక్తేऽప్యవయవిని కథం తేష్వసిద్ధా మతిస్స్యాత్ సఙ్ఘాతత్వాదిభిర్వా ఘట ఇవ తదచిత్స్యాన్మమాత్మేత్యగత్యా || ౧ ||
స్యాద్వాऽసౌ చర్మదృష్టేరయమహమితి ధీర్దేహ ఏవాత్మజుష్టే నిష్టప్తే లోహపిణ్డే హుతవహమతివద్భేదకాఖ్యాతిమూలా । శ్రుత్యర్థాపత్తిభిశ్చ శ్రుతిభిరపి చ నస్సర్వదోషోజ్ఝితాభిః దేహీ దేహాన్తరాప్తిక్షమ ఇహ విదితస్సంవిదానన్దరూపః || ౨ ||
బాహ్యాక్షేభ్యోऽన్య ఆత్మా తదఖిలవిషయప్రత్యభిజ్ఞాతురైక్యాత్ కర్తుః స్మృత్యాదికార్యే కరణమితి మనో మానసిద్ధం తతోऽన్యత్ । ప్రాణాస్సఙ్ఘాతరూపా వపురుదితనయాన్న ధ్రువం చేతయన్తే జ్ఞానం చ జ్ఞాతృధర్మః క్షణికమపి చ వస్తేన నాస్యాऽऽత్మభావః || ౩ ||
ధీర్నిత్యా యస్య పక్షే ప్రసరతి బహుధాऽర్థేషు సైవేన్ద్రియాద్యైస్తేనాऽऽత్మాऽజాగలస్థస్తన ఇవ కిమిహ స్వీక్రియేతేతి చేన్న । కల్ప్యం చేదాత్మతత్త్వం కథయితుముచితం లాఘవం తత్ర యుక్త్యా నిత్యా సా యస్య తద్వానపి నిగమమితో గౌరవం నాస్య భారః || ౪ ||
జ్ఞానత్వం వక్తి పుంసః శ్రుతిరిహ న పునర్బుద్ధిమాత్రస్య పుంస్త్వం ప్రత్యక్షాదేః ప్రకోపాదనుగతకథనే జ్ఞానమర్థప్రకాశః । స్వస్యైవాऽऽత్మా తు సిద్ధిం మతిరనుభవతి స్వాన్యయోస్సిద్ధిభావం జ్ఞాతుర్జాడ్యప్రసఙ్గవ్యుదసనవిషయా జ్ఞానమాత్రోక్తయోऽపి || ౫ ||
ఆత్మా స్వేనైవ సిధ్యత్యహమితి నిగమైర్యత్స్వయంజ్యోతిరుక్తః స్వాపేऽప్యస్య స్వసిద్ధావశయిషి సుఖమిత్యక్షతా ప్రత్యభిజ్ఞా । చేతశ్చాన్యానపేక్షం మతిషు న హి భవేత్కిం చ వేదాన్తదృష్ట్యా జ్ఞానత్వాదేష ధీవత్ స్వవిషయధిషణానిర్వ్యపేక్షస్వసిద్ధిః || ౬ ||
ప్రత్యక్త్వం పుంసి కేచిత్ స్వవిషయధిషణాధారతామాత్రమాహుః స్వస్మై స్వేనైవ భానం తదితి సముచితం తత్స్వతస్సిద్ధిసిద్ధేః । ప్రత్యఙ్ స్వాపేక్షయాऽసౌ త్వమయమితి మితః స్వేతరైః స్వస్య బుద్ధ్యా భాతం నిత్యం పరస్మై జడమజడమపి స్యాత్పరాగర్థ ఏవ || ౭ ||
బోద్ధా కర్తా చ భోక్తా దృఢమవగమితః ప్రత్యగర్థః ప్రమాణైః కర్తృత్వాభావవాదే స్వయమిహ భగవానాన్యపర్యం త్వగాయత్ । కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్కృతిషు చ స పరాధీన ఆభాషి సూత్రైశ్చిత్రైః కర్మప్రవాహైర్యతనవిషమతా సర్వతన్త్రావిగీతా || ౮ ||
యద్భవ్యం తన్న న స్యాద్యదభవితృ న తద్యత్నకోట్యాऽపి సిద్ధ్యేద్ద్వేధాऽపి వ్యర్థయత్నా నర ఇతి యది న స్వోక్తియత్నాదిబాధాత్ । యద్యత్నేనైవ భవ్యం భవతి యతనతస్తత్స్వహేతూపనీతాద్దుస్సాధా యత్నలభ్యే ప్రతి యది యతతే తత్ర నైష్ఫల్యమిష్టమ్ || ౯ ||
భిన్నా జీవాః స్వతస్స్యుః ప్రతినియతతయా ధీస్మృతీచ్ఛాసుఖాదేః చేతోభేదాద్వ్యవస్థా న తు భవతి యథా దేహబాహ్యాక్షభేదాత్ । నిత్యాన్ భిన్నాంశ్చ జీవాన్కథయతి నిగమస్తద్ధి నోపాధితస్స్యాత్ ఆత్మాద్వైతశ్రుతీనామితరహృదయతా తత్రతత్రైవ సిద్ధా || ౧౦ ||
జీవాః పృథ్వ్యాదిభూతేష్వణవ ఇవ మిథో భేదవన్తః స్వతోऽమీ సన్మాత్రబ్రహ్మభాగాస్తదిహ నియతయస్సుస్థితా ఇత్యయుక్తమ్ । ఐక్యస్యాప్యక్షతత్వాదనవధి చ సతి బ్రహ్మణి స్యాదవద్యం సత్యం తచ్చేత్యభిజ్ఞైర్బహిరగణి మృషావాదతోऽప్యేష పక్షః || ౧౧ ||
దేహత్వాద్యైర్విగీతం నిఖిలమపి మయా హ్యాత్మవత్కిం చ పుంస్త్వాత్ సర్వే జీవా అహం స్యుర్న యది భవతి తే గౌరవాదీత్యసారమ్ । శ్రుత్యధ్యక్షాదిబాధాత్ప్రసజతి చ తదా తత్తదైక్యం ఘటాదేః పక్షాదేర్వాదినోశ్చేత్యలమిహ కలహైస్తజ్జిగీషాదిమూలైః || ౧౨ ||
సావిద్యం బ్రహ్మ జీవస్స చ న బహుతనుర్నేతరే సన్తి జీవాః స్వప్నాదేకస్య లోకే బహువిధపురుషాధ్యాసవద్విశ్వక్ఌప్తిః । నేతః ప్రాక్కేऽపి ముక్తా న పరమపి స తు ప్రాప్స్యతి శ్రేయ ఏకో మాయోత్థౌ బన్ధమోక్షావితి చ మతమసత్సర్వమానోపరోధాత్ || ౧౩ ||
స్వస్య స్వేనోపదేశో న భవతి న పరబ్రహ్మణా నిష్కలత్వాన్నావిద్యా చేతయిత్రీ స్వతనుసమధికం వర్ష్మ నిర్జీవమాత్థ । కశ్చిత్తత్త్వం బ్రవీతీత్యయముపనిపతద్భ్రాన్తిరున్ముచ్యతే చేత్ తాదృగ్భ్రాన్తిః పురాऽపి హ్యభవదితి న తే కిం తదైవైష ముక్తః || ౧౪ ||
తోయాధారేషు దోషాకర ఇవ బహుధోపాధిషు బ్రహ్మ శుద్ధం ఛాయాపన్నం విశేషాన్ భజతి తనుభృతస్తత్ప్రతిచ్ఛన్దభూతాః । ఇత్యప్యత్యన్తదుఃస్థం ప్రసజతి చ తదా జీవనాశోऽపవర్గశ్ఛాయాచ్ఛాయావదైక్యం న భజతి న చ తద్దర్శనం బ్రహ్మణస్తే || ౧౫ ||
ఏకం బ్రహ్మైవ నిత్యం తదితరదఖిలం తత్ర జన్మాదిభాగిత్యామ్నాతం తేన జీవోऽప్యచిదివ జనిమానిత్యనధ్యేతృచోద్యమ్ । తన్నిత్యత్వం హి సాఙ్గశ్రుతిశతపఠితం సృష్టివాదః పునః స్యాత్ దేహాదిద్వారతోऽస్యేత్యవహితమనసామావిరస్త్యైకరస్యమ్ || ౧౬ ||
స్థైర్యం చేన్నాభ్యుపేతం భవభృతి న భవేదైహికార్థప్రవృత్తిః దేహాన్తత్వే తు ధర్మ్యే పథి నిరుపధికా విశ్వవృత్తిర్న సిధ్యేత్ । ఆకల్పస్థాయిపక్షే కృతమఫలతయా ముక్తిమార్గోపదేశైః ఆమోక్షస్థాయితాయాం శ్రుతిరనభిముఖీ పూరుషార్థే చతుర్థే || ౧౭ ||
వ్యాప్తాస్సర్వత్ర జీవాస్సుఖతదితరయోస్తత్రతత్రోపలమ్భాన్నిర్వాహ్యే దేహగత్యా గతిరిహ వితథా తద్వతోऽపీతి చేన్న । వక్త్రీ పఞ్చాగ్నివిద్యాప్రభృతిషు భవినాం స్వస్వరూపేణ సిద్ధం యాతాయాతప్రకారం శ్రుతిరగతిరిమాం లాఘవోక్తిం శృణోతు || ౧౮ ||
అవ్యాపిత్వేऽపి పుంసోऽభిమతబహువపుఃప్రేరణే యౌగపద్యం జ్ఞానవ్యాప్త్యోపపన్నం బహుషు చ వపుషోంऽశేషు నిర్వాహ ఏషః । యచ్చాదృష్టం క్రియాం స్వాశ్రయయుజి తనుతేऽన్యత్ర తత్కృద్గుణత్వాదిత్యేతత్సిద్ధసాధ్యం విభున ఇహ హి తద్బ్రహ్మణః ప్రీతికోపౌ || ౧౯ ||
ఇష్టం ప్రాదేశికత్వం విభుషు జనిమతాం బుద్ధిశబ్దాదికానాం తేనాదృష్టం చ తాదృఙ్న యది తవ సుఖాద్యాశ్రయవ్యాపకం స్యాత్ । తస్మాత్తత్స్వప్రదేశాన్వయవతి జనయేత్స్వం ఫలం యత్ననీత్యా భ్రాతృవ్యాదౌ చ పీడాం న ఘటయితుమలం కిం విభుత్వేన భోక్తుః || ౨౦ ||
స్వాదృష్టోపార్జితత్వాద్విభుషు యదవదన్విగ్రహాదేర్వ్యవస్థాం తచ్చైవం నిర్నిమిత్తం తత ఇహ న కథం సర్వతస్సర్వభోగః । ఆరాధ్యే విశ్వసాక్షిణ్యనుగుణఫలదే త్వస్తి రాజాదినీతిస్తత్సామ్యే భోగసామ్యం న హి భవతి యథాకర్మ భోగప్రదానాత్ || ౨౧ ||
దేహాన్తర్మాత్రదృష్టేః పృథగిహ విషయిప్రాణజీవోత్క్రమోక్తేర్భూయోవాక్యానుసారదణురితి వచనే తాదృశోపాధ్యనుక్తేః । ఈశాదారాగ్రమాత్రో హ్యవర ఇతి భిదావర్ణనాత్స్పన్దవాక్యాద్వ్యాప్త్యుక్తిర్జాతిధర్మప్రతిహతివినివృత్త్యాదిమాత్రేణ జీవే || ౨౨ ||
నాత్మా దేహానురూపం వివిధపరిణతిర్నిర్వికారోక్తిబాధాత్ స్థూలోऽహం మూర్ధ్ని జాతం సుఖమితి చ మతిస్తస్య దేహాత్మమోహాత్ । నానాదేహశ్చ యోగీ ప్రసజతి భిదురః పుంసి దేహప్రమాణే ముక్తౌ దేహాత్యయాత్స్యాత్పరిమితివిరహస్తత్ప్రయుక్తేऽస్య మానే || ౨౩ ||
నిర్ముక్తస్త్వన్మతే స్యాత్కథమపరిమితో నిత్యమూర్ధ్వం ప్రధావన్ దేహః కశ్చిత్తదానీమపి యది నియతస్స్యాత్తు తన్నిఘ్నతాऽస్య । ఇచ్ఛాతో దేహమేకం విశతి స పరిమిత్యర్థమేవేతి హాస్యం తస్మాదాస్మాకనీత్యా పరిమితిరిహ సా స్థాయినీ యా విముక్తౌ || ౨౪ ||
కర్మావిద్యాదిచక్రే ప్రతిపురుషమిహానాదిచిత్రప్రవాహే తత్తత్కాలే విపక్తిర్భవతి హి వివిధా సర్వసిద్ధాన్తసిద్ధా । తల్లబ్ధస్వావకాశప్రథమగురుకృపాగృహ్యమాణః కదాచిత్ ముక్తైశ్వర్యాన్తసమ్పన్నిధిరపి భవితా కశ్చిదిత్థం విపశ్చిత్ || ౨౫ ||
కృచ్ఛ్రాత్సంవర్తకష్టాద్యపగమజనితస్థూలదేహస్య జన్తోర్జాగ్రత్స్వప్నస్సుషుప్తిర్మరణమథ మృతేరర్ధసంపద్దశాస్స్యుః । సర్వం దుఃఖాన్ధకారస్థగితమిహ సుఖం త్వత్ర ఖద్యోతకల్పం త్యక్త్వా శుద్ధాశయాస్తన్నిరవధికసుఖాం నిర్వివిక్షన్తి ముక్తిమ్ || ౨౬ ||
కశ్చిచ్చేన్నిత్యబద్ధః కిమయమహమితి స్యాన్ముముక్షోరుపేక్షా మైవం యుక్తస్య ముక్తిర్భవతి దృఢమితి ప్రత్యయాత్తత్ప్రవృత్తేః । నో చేత్స్యామన్త్యముక్తః కిమహమితి న కేऽప్యద్య ముక్తౌ యతేరన్ సర్గస్థిత్యాదిసన్తత్యవిరతిరత ఇత్యేవమేకేऽన్యథాऽన్యే || ౨౭ ||
నిఃశేషాత్మాపవర్గే విహతవిహరణో విశ్వకర్తా తదా స్యాత్ నిత్యం చేత్కోऽపి దుఃఖ్యేన్నిరుపధికదయాహానిరస్యేతి చేన్న । పక్షః పూర్వో యది స్యాద్విహరణవిరతిః స్వేచ్ఛయా నైవ దోషః శిష్టే పక్షే నిరుద్ధా నిరుపధికదయా కుత్రచిన్నిత్యమస్తు || ౨౮ ||
భక్తిర్ముక్తేరుపాయః శ్రుతిశతవిహితస్సా చ ధీః ప్రీతిరూపా తన్నిష్పత్త్యై ఫలేచ్ఛాద్యుపధివిరహితం కర్మ వర్ణాశ్రమాదేః । జ్ఞానధ్యానాదివాచాం సమఫలవిషయా సైవ యుక్తా ప్రతిష్ఠా సామాన్యోక్తిస్సమానప్రకరణపఠితా పర్యవస్యేద్విశేషే || ౨౯ ||
ధ్యానాద్యుక్త్యా ధ్రువానుస్మృతిరిహ విహితా గ్రన్యిమోక్షాయ సైవ స్పష్టా దృష్టిస్తథైవ శ్రుతఫలవిషయా సేవనత్వాదుపాస్తిః । క్వాऽప్యైక్యం విద్యుపాస్త్యోర్వ్యతికరితగిరా భక్తిమేవాహ గీతా సర్వం తద్విత్తిమాత్రే ఫలవతి విఫలం తేన సైవం విశిష్టా || ౩౦ ||
విద్యాః పఞ్చాగ్నివైశ్వానరదహరమధున్యాససత్పూర్వసంజ్ఞాః నానా శబ్దాదిభేదాత్తులితఫలతయా తద్వికల్పశ్చ శిష్టః । కర్మజ్ఞానాఖ్యయోగౌ త్విహ పరభజనాధిక్రియార్థౌ స్వదృష్ట్యా ధర్మైర్వర్ణాశ్రమాణాం త్రయమిదమవదన్ సేతికర్తవ్యతాకమ్ || ౩౧ ||
విశ్వాన్తర్యామి తత్త్వం స్వయమిహ చిదచిద్విగ్రహైర్వా విశిష్టం యస్యామాలమ్బనం సా భవభయశమనీ వీతరాగస్య విద్యా । యస్తూపాస్తే యథోక్తం తదితరదఖిలం బ్రహ్మదృష్ట్యా స్వతో వా నైతస్య బ్రహ్మనాడ్యోద్గతిరపి న పదవ్యర్చిరాదిర్న మోక్షః || ౩౨ ||
స్వాన్తధ్వాన్తప్రసూతం దురితమపనుదన్ యోగినస్సత్త్వశుద్ధ్యై సర్వో వర్ణాదిధర్మశ్శమదమముఖవత్సన్నిపత్యోపకారీ । విద్యాం చేత్యాదివాక్యేऽప్యనుకథితమిదం నైకవాక్యానురోధాత్ కర్మాపేక్షాభిసన్ధిం క్వచన వివృణుతే తత్సముచ్చిత్యవాదః || ౩౩ ||
సంస్కారః కర్మకర్తుర్న భవతి విహితం ముక్తయే జ్ఞానమన్యన్నాప్యేతత్కర్మణోऽఙ్గం న చ సకృదసకృత్త్వాప్రయాణానువృత్తమ్ । అఙ్గం తస్యాऽऽసనాద్యం ప్రణిధిసముచితౌ దేశకాలప్రభేదావిత్యాద్యం సాఙ్గయోగప్రకరణవితతం సూత్రభాష్యాదిషూక్తమ్ || ౩౪ ||
బ్రహ్మణ్యైకాన్త్యభాజాం ముహురనుకథితో మోక్షధర్మేऽపవర్గస్తస్మాన్నానాऽమరేజ్యా న భవతి పరభక్త్యఙ్గమిత్యప్యయుక్తమ్ । ఐన్ద్రీప్రాతర్దనాదిప్రథితనయవిదామన్తరాత్మైకలక్ష్యేష్వగ్నీన్ద్రాదిప్రయోగేష్వఖిలమపి విభుః కర్మ భుఙ్క్తే స ఏకః || ౩౫ ||
త్యాగత్రైవిధ్యముక్త్వా స్వమతమిహ జగౌ సాత్త్వికం త్యాగమీశస్తస్మాద్వర్ణాశ్రమాదిత్యజనమపదృశాం తామసం మోహమూలమ్ । యోగారూఢస్య కర్మచ్యవనమపి తదా సహ్యమఙ్గ్యర్థవాక్యైర్యోగం త్వత్యాశ్రమిభ్యః పరమమితి వచో వక్తి మోక్షాశ్రమేణ || ౩౬ ||
తుర్యో నిష్కృష్య మోక్షాశ్రమ ఇతి కథితస్తేన నాన్యేషు విద్యా శాన్త్యాదివ్యాహతేశ్చేత్యసదిహ గుణినాం సర్వతో ముక్త్యధీతేః । యావజ్జీవం ద్వితీయాశ్రమవతి పునరావృత్త్యభావోऽప్యధీతః స్మృత్యాద్యైశ్చైవముక్తం భవతి తు చరమే యోగ్యతాధిక్యమాత్రమ్ || ౩౭ ||
యన్నిత్యం తన్న కార్యం తదపి న తదితి స్థాపితే కర్మభేదేऽప్యేకం విద్యాశ్రమాఙ్గం భవతి హి వినియుక్త్యన్తరేణోపపత్తేః । తత్రానుష్ఠానతన్త్రం విదుషి తు ఘటతే కర్తృకాలాద్యభేదాత్ ప్రాజాపత్యాదిలోకార్థిని చ తదితరోऽనర్థరోధాయ తద్వాన్ || ౩౮ ||
మన్దస్యాపి ప్రవృత్తిః కిమపి ఫలమనుద్దిశ్య కస్యాపి న స్యాత్ నిత్యేऽనర్థోపరోధప్రభృతి ఫలమతః కామ్యతైవేతి చేన్న । నిత్యేష్టోऽనర్థరోధస్తదితరదతథా కించ శిష్టో విధీనామాజ్ఞానుజ్ఞావిభాగస్సుగమ ఇహ నిరుక్త్యైవ నైమిత్తికాంశః || ౩౯ ||
కర్తవ్యం యన్నిమిత్తే సతి తదుభయధా పాపశాన్త్యర్థమేకం తత్స్యాత్కామ్యేన తుల్యం పరమకరణతో దోషకృన్నిత్యతుల్యమ్ । సత్యాం కామశ్రుతౌ సంవలితమపి భవేత్తద్బలాదేతదేవ త్యాగం చ ప్రత్యవాయస్త్వనధికృతిముఖస్తత్రతత్రావసేయః || ౪౦ ||
నిష్కామం చేన్నివృత్తం తదిహ న ఘటతే ముక్తికామాధికారాత్ స్వప్రీతిస్పర్శహీనా న చ భవతి పరప్రీతిరిష్టేతి చేన్న । యుక్తా యస్మాన్నివృత్తిర్బహుభయశబలాత్తన్నివృత్తం నివృత్తం సూతే యత్ర ప్రవృత్తిస్త్వభిమతమహితం తత్ప్రవృత్తం ప్రవృత్తమ్ || ౪౧ ||
పుంభిః సిద్ధాధికారైః క్రతవ ఇవ నిరాకాఙ్క్షభావం భజన్త్యః ప్రోక్తాస్త్రైవర్ణికార్హాశ్శ్రుతినయవశతో యద్యపి బ్రహ్మవిద్యాః । అస్తేయాద్యైః ప్రపత్త్యా పరిచరణముఖైరప్యధీతైః స్వజాతేః సర్వేऽపి ప్రాప్నుయుస్తాం పరగతిమితి తు బ్రాహ్మగీతాదిసిద్ధమ్ || ౪౨ ||
ధ్యానాదృష్టేన సాక్షాత్కృతిరుపజనితా బాధతే చేత్ప్రపఞ్చం తత్తుల్యార్థైవ శాబ్దీ ప్రమితిరపి న కిం బాధతే పూర్వమేవ । జ్వాలైక్యాదౌ పరోక్షాదపి హి నిజగదుర్బాధమధ్యక్షబుద్ధేర్నాప్యత్రాదృష్టరూపామహితవిమథనీం శక్తిమఙ్గీకరోషి || ౪౩ ||
నిర్దిష్టో నిష్ప్రపఞ్చీకరణవిధిరసౌ గౌడమీమాంసకాప్తైర్దృష్టో న క్వాపి దుర్నిర్వహమపి కరణాద్యత్ర సాధ్యావిశేషాత్ । ముక్తిర్నైయోగికీ చేజ్జగదపి న మృషా నశ్వరీ సాపి తే స్యాత్ ధ్వంసాత్మత్వేऽపి తస్యా న చ వదసి భిదాం బ్రహ్మణస్తచ్చ నిత్యమ్ || ౪౪ ||
వాక్యార్థజ్ఞానమాత్రాదమృతమితి వదన్ముచ్యతే కిం శ్రుతేऽస్మిన్ బాఢం చేన్మానబాధస్స యదనుభవతి ప్రాగివాద్యాపి దుఃఖమ్ । ధ్యానాదీనాం విధానం భవతి చ వితథం తన్న యుక్తం న చేష్టం ధ్యానాద్యఙ్గాఢ్యశబ్దోదితచరమమతేర్నాధికం వః ప్రకాశ్యమ్ || ౪౫ ||
ఉద్దేశ్యాంశం త్వమాద్యం స్ఫుటమనుభవతాం సమ్యగధ్యక్షవిత్త్యా ప్రత్యక్షత్వభ్రమోऽయం త్వమసి దశమ ఇత్యాదివాక్యార్థబోధే । శబ్దాత్ప్రత్యక్షబోధే ప్రసజతి శిథిలా తద్వ్యవస్థా తతోऽర్థే సాక్షాత్కారం న శబ్దో జనయతి విమతస్సిద్ధవచ్ఛబ్దభావాత్ || ౪౬ ||
శిష్యో జీవస్త్వసిద్ధః కిము తవ యది వా భ్రాన్తిసిద్ధో మితో వా నాసిద్ధాయోపదేశో భ్రమవిషయమితౌ నోపదేశార్హతాऽస్య । భేదేనైక్యేన వాऽన్త్యః కథముపదిశతు జ్ఞాతభేదోऽప్యభేదం తాదాత్మ్యే జాగరూకే సతి కిముపదిశేత్స్వాత్మనే తద్విదే సః || ౪౭ ||
నైవాలం భ్రాన్తిబాధే పరమపి తదిదం తత్త్వమస్యాదివాక్యం భ్రాన్తోక్తిర్యద్వదాదౌ శ్రుతికృతనిఖిలభ్రాన్తిమూలత్వబోధాత్ । రజ్జౌ సర్పభ్రమే కిం జనయతి విదితభ్రాన్తవాక్సర్పబాధం స్వప్నేऽహిః స్వప్నబుద్ధ్యా కిము గలతి యదా తత్ర చ స్వాప్నతాధీః || ౪౮ ||
ఛాయాదిర్న త్వసత్యస్సదవగతికరస్తత్ర హేతుర్హి తద్ధీస్సాధ్యజ్ఞప్త్యాదివత్సా స్వయమిహ న మృషా నాస్తి ధీరిత్యబాధాత్ । సత్యేనైవ ప్రసూతా ఘట ఇవ విమతా శేముషీ కార్యభావాద్ధేతుత్వాలీకభావౌ కథమివ విహతావేకమేవాశ్రయేతామ్ || ౪౯ ||
జ్ఞానస్యాశేషభేదోదయవిహతికృతో న స్వనాశ్యత్వయుక్తిర్వాతాద్యైరేవ సద్యశ్శమమధికురుతే దగ్ధదాహ్యోऽపి వహ్నిః । తస్మాత్తస్యాన్యదేవ ప్రశమకమపరం తస్య చేత్యవ్యవస్థా తచ్చేచ్ఛాన్తిం న గచ్ఛేత్కథమివ భవితా సర్వభేదోపమర్దః || ౫౦ ||
బోధస్యాన్త్యస్య వేద్యం కిము తవ విశదం బ్రహ్మ మాయాన్వితం వా కిం వా భేదప్రపఞ్చః కిము తదనృతతా కిన్ను వేద్యం న కిఞ్చిత్ । ఆద్యే స్యాద్బ్రహ్మ దృశ్యం తదుపరి యుగలే మోహసత్తాऽథ తుర్యే సూతే ద్వైతం సతీ సా స్వవిహతిమనృతా పఞ్చమే స్యాన్న ధీత్వమ్ || ౫౧ ||
సాధ్యా వస్సర్వమాయావిరతిరపి పరం బ్రహ్మ తస్మాత్పరా వా పూర్వత్ర ప్రాగపి స్యాత్పరమపి న భవేదుత్తరత్రాభ్యుపేతే । సాऽపి స్యాచ్చేన్నివర్త్యా పునరపి విలగేత్పూర్వ ఏవ ప్రపఞ్చో నో చేత్సత్యైవ సా స్యాత్ప్రసజతి చ తతో బ్రహ్మ తత్సద్వితీయమ్ || ౫౨ ||
అన్త్యజ్ఞానస్య జీవః స్థితిపదమథవా కేవలం బ్రహ్మ తే స్యాదాద్యే తేనైవ బాధ్యో న తదుపజనయేద్ధీస్థితౌ కిం తతోऽస్య । అన్త్యే సత్యాऽనృతా వా తదధికరణతా నాద్య ఇష్టః పరస్మింస్తత్క్ఌప్త్యాదేరయోగస్తదిహ విమృశతాం కిం న దుష్టం త్వదిష్టమ్ || ౫౩ ||
నాభుక్తం కల్పకోట్యాऽప్యుపశమనమియాత్కర్మ నిష్కృత్యభావే విద్యాతస్తద్వినాశశ్రుతిరిహ తదసౌ తత్ప్రశంసేతి చేన్న । తాదృగ్విద్యైవ తన్నిష్కృతిరితి హి విదాంచక్రురామ్నాయవృద్ధా నాన్యద్బ్రహ్మానుభూతిప్రతిభటదురితధ్వంసతస్సాధ్యమత్ర || ౫౪ ||
ప్రాయశ్చిత్తం న పుణ్యే న చ సుకృతమనుశ్రూయతే ధర్మబాధ్యం నాధర్మత్వం విధానాన్న యది సుచరితం త్వఙ్గమస్యాశ్చ న స్యాత్ । మైవం ధర్మోऽప్యధర్మో భవతి హి బహుధాऽధిక్రియాదేర్విశేషాత్ ధర్మం త్రైవర్గికం తు స్వయమిహ నిగమః పాప్మకోటౌ పపాఠ || ౫౫ ||
అశ్లేషః పాప్మభిశ్చేత్ప్రసజతి వితథా దుశ్చరిత్రాన్నివృత్తిస్తేషు ప్రామాదికేష్వప్యమతికనిపతద్వీజవత్స్యాత్ప్రరోహః । మైవం శాస్త్రైకవేద్యే ఫలఫలివిషయే యుక్తయో హ్యస్వతన్త్రాః శాస్త్రాద్బాధస్తు తిష్ఠేన్మతికృతవిషయే శబ్దశక్త్యాదిభిర్నః || ౫౬ ||
శ్లిష్టం విద్యాఙ్గపుణ్యం స్వఫలవితరణాన్నేతరార్థం విరాగే రాగాదారభ్యమాణం ఫలవదమతికం సంభవేన్నైవ పుణ్యమ్ । పుణ్యాశ్లేషస్తతోऽస్మిన్న ఘటత ఇతి చేన్నోపయుక్తాతిరిక్తైర్విద్యాఙ్గైస్తస్య యోగాదమతికృతమపి హ్యామనన్త్యేవ పుణ్యమ్ || ౫౭ ||
కర్మాశ్లేషప్రణాశౌ తదుపధిభగవన్నిగ్రహాదేర్నివృత్తిర్నష్టాశ్లిష్టాతిరిక్తం న చ కిమపి తతః సంక్రమః కస్య మైవమ్ । తత్తత్కర్మప్రసూతౌ స్వభజనశమితౌ నిగ్రహానుగ్రహౌ యౌ తత్తుల్యావేవ దేవః ప్రయతి విదుషి తచ్ఛత్రుమిత్రేషు ధత్తే || ౫౮ ||
అన్యశ్చేదన్యకర్మప్రజనితఫలభుక్ శాస్త్రవైయాకులీ స్యాద్బ్రహ్మజ్ఞైరుజ్ఝితానాం క్వచిదపి న తతః కర్మణాం సంక్రమః స్యాత్ । ఉద్వేలస్స్యాచ్చ ధాతేత్యసదవిషమతాద్యన్వితేనైవ ధాత్రా విద్యానిష్ఠోపకారాద్యుచితఫలమిదం దీయతే వర్గయుగ్మే || ౫౯ ||
అర్చిర్ఘస్రోऽథ పక్షస్సిత ఉదగయనం వత్సరో మాతరిశ్వా మార్తణ్డస్తారకేశస్తడిదపి వరుణామర్త్యనాథప్రజేశైః । ఆదిష్టో విశ్వనేత్రా స్వయమతివహనే దేవయానాధ్వగానాం యః ప్రోక్తోऽమానవాఖ్యస్త తటిదధిపతిర్విశ్రుతో మానసోऽపి || ౬౦ ||
బుద్ధేర్యోऽసౌ వికాసః కబలితనిఖిలోపస్కృతబ్రహ్మతత్త్వః స ప్రాక్చేన్నిత్యముక్తిర్న యది కథమసౌ నశ్వరత్వం న గచ్ఛేత్ । మైవం ప్రధ్వంసవత్తే స ఖలు మమ తథా శౌనకాద్యుక్తనీత్యా శాన్తాశేషాపరాధే న చ భవతి పునస్తత్ర సఙ్కోచహేతుః || ౬౧ ||
ముక్తౌ దేహాద్యభావే ముకులితవిషయో జక్షదాదిప్రవాదస్తత్సత్త్వే చాశరీరశ్రుతివిహతిరతః కా చికిత్సేతి చేన్న । ఇచ్ఛాతస్స్యాదవస్థాద్వయముభయవిధశ్రుత్యబాధాద్విముక్తౌ కర్మాయత్తైర్వియోగః పరమిహ కథితస్తస్య దేవోపమస్య || ౬౨ ||
స్యాన్ముక్తో విశ్వదేహీ యది భవతి జగద్వ్యాపృతౌ తస్య శక్తిః స్వాతన్త్ర్యం క్వాప్యశక్తౌ విగలతి స చ నః స స్వరాడిత్యధీతః । ధత్తేऽనుచ్ఛేద్యసారా తదియముభయతఃపాశతాం తర్కరజ్జుర్మైవం దేవస్తదిచ్ఛాం క్వచిదపి న విహన్త్యేవమస్తు స్వరాట్ సః || ౬౩ ||
ఆవిర్భూతస్వరూపా నిరవధికసుఖబ్రహ్మభుక్తిస్తు ముక్తిః సేవాత్వాద్దుఃఖకృత్సా భవతి యది న తద్ధర్మిమానేన బాధాత్ । పాప్మా చాస్మిన్నుపాధిస్స చ న ఖలు తదా పుణ్యపాపవ్యపాయాదాత్మానో విష్ణుశేషా ఇతి చ సుఖమయీ సా స్వరూపానురూప్యాత్ || ౬౪ ||
సర్వస్యాప్యానుకూల్యం స్వత ఇహ జగతో వాసుదేవాత్మకస్య వ్యక్తిం తన్ముక్తికాలే భజతి భవకృతజ్ఞానసఙ్కోచహానేః । ప్రాచీనప్రాతికూల్యక్రమవిషయధియా నైష దుఃఖ్యేత్తదానీం ప్రాగప్యేతత్స్వకర్మోపధికృతభగవన్నిగ్రహైకప్రయుక్తమ్ || ౬౫ ||
అన్యే చానాదిశుద్ధాః శ్రుతిసమధిగతాస్సూరయస్సన్త్యసఙ్ఖ్యాః కర్మాభావాదనాదేర్న తు భవతి కదాऽప్యేషు సంసారబన్ధః । శేషాణాం శేషిణశ్చ స్ఫురతి సుఖతయా సర్వదా సర్వతత్త్వే నిత్యానాం ముక్తిభాజామపి భువనకృతా భోగమాత్రం సమానమ్ || ౬౬ ||
సాలోక్యాద్యాః ప్రభేదా నను పరిపఠితాః క్వాపి మోక్షస్య మైవం సాయుజ్యస్యైవ తత్త్వాత్తదితరవిషయే ముక్తిశబ్దస్తు భాక్తః । తస్మింస్తే చ త్రయస్స్యుస్తదపి చ సయుజోర్భావ ఇత్యైకరస్యం యుక్సామ్యం (లోక)యోగసామ్యాదివదపటుధియాం తావతైవైక్యమోహః || ౬౭ ||
విశ్వాధారస్య లక్ష్మేత్యభిహితమఖిలం సంభవేన్నాపవృత్తే తన్నిష్ఠత్వాది సర్వం న హి విలయమియాత్తచ్ఛరీరస్య తస్య । తన్నిఘ్నత్వేऽపి ముక్తో న భవతి పునరావృత్తిశఙ్కాకలఙ్కీ తాదృక్సౌహార్దదృష్టేర్వయమిహ తదనావృత్తిశాస్త్రేణ విద్మః || ౬౮ ||
విశ్వైర్వైశేషికైస్తైర్భవతి విరహితో నాశితాదృగ్గుణత్వాజ్జీవాత్మా జన్మకాలే ఘటవదితి యది స్యాదిహామ్నాయబాధః । దృష్టాన్తస్సాధ్యహీనః క ఇవ నిగమవిల్లిప్సతే ముక్తిమేతాం ధీర్నిత్యేచ్ఛాదయస్తత్పరిణతయ ఇతి స్యాచ్చ హేతోరసిద్ధిః || ౬౯ ||
ఆత్మా చిన్మాత్రరూపో వికృతిమతి జడే బిమ్బితో బుద్ధితత్త్వే తచ్చాస్మిఁస్తద్వివేకాగ్రహణవిరచితః పుంసి సంసారమోహః । అన్త్యా విజ్ఞానవృత్తిః ప్రకృతిపురుషయోరన్యతాం గాహమానా తాదృక్సంసారభేత్త్రీ పురుష ఇహ సదా ముక్త ఏవేతి సాఙ్ఖ్యాః || ౭౦ ||
నీరూపే బిమ్బితత్వం క్వ ను భవతి కథం రూపశూన్యస్య తత్స్యాన్నిర్లేపే సంసృతిః కా కథమతివిశదో నిష్క్రియశ్చైష ముహ్యేత్ । నిత్యం వా కిం న ముహ్యేదుపధిభిరితరైర్వేత్తు భేదం కథం వా కో వా మోక్షోऽద్య పుంసః ప్రథమమపి న ఖల్వస్య దుఃఖాదిగన్ధః || ౭౧ ||
వ్యాపిన్యేకాऽపి సాంఖ్యైః ప్రకృతిరభిహితా సర్వసాధారణీ సా వ్యాప్తా జీవాశ్చ సర్వే ప్రకృతిపరిణతిర్భోగ ఏషామభీష్టః । సర్వే సర్వస్య భోగాః స్యురిహ తత ఇమే సంనిధానాదిసామ్యాత్ బుద్ధీచ్ఛాద్యం చ సర్వం ప్రకృతిగతమతో న వ్యవస్థా తతోऽపి || ౭౨ ||
ముక్తిః ప్రాణాక్షదేహాదిభిరుపధిభిరత్యన్తవిశ్లేషరూపా జీవద్భావోऽపి తైస్సఙ్గమ ఇతి విహతేర్జీవతస్సా కథం స్యాత్ । ఆపస్తమ్బాదయశ్చ శ్రుతిగతిభిరిమాం యుక్తిభిశ్చ వ్యుదాసుర్జీవన్ముక్తాదిశబ్దః క్వచిదుపచరితస్తత్సమావస్థయైవ || ౭౩ ||
చన్ద్రైకత్వాదిబుద్ధ్యా న హి విలయమియాచ్చక్షురర్థాదిదోషః స్యాద్బాధేऽపి ద్విచన్ద్రప్రభృతిషు హి తతో భ్రాన్తిమాత్రానువృత్తిః । విస్రమ్భాభావతః స్యాత్ ఫలమపి న తు తే జాఘటీతి ద్వయం తద్బ్రహ్మాన్యాశేషబాధాదనతిబలతయా బాధ్యతో బాధకస్య || ౭౪ ||
స్వాతన్త్ర్యం బ్రహ్మణైక్యం పశుపతిసమతాం వాసనోచ్ఛేదమాత్రం ధీసన్తానప్రణాశం నిజమతిసుఖయోర్నిత్యయోస్సన్నికర్షమ్ । చిత్తేన స్వాత్మసౌఖ్యానుభవముపలవద్భావమూర్ధ్వప్రయాణం శూన్యాద్వైతం చ ముక్తౌ శ్రుతిరుపకృతయే కల్పతాం జల్పతాం వః || ౭౫ ||
|| ఇతి తత్త్వముక్తాకలాపే జీవసరః ద్వితీయః || ౨ ||
