శ్రీమద్వేదాన్తాచార్యవిరచితా

మీమాంసాపాదుకా

మీమాంసాపాదుకా ధర్మజిజ్ఞాసాధికరణమ్

శ్రీమాన్వేఙ్కటనాథార్యః కవితార్కికకేసరీ । వేదాన్తాచార్యవర్యో మే సంనిధత్తాం సదా హృది ||

యస్య శ్రీర్నిత్యహృద్యా నిరుపధిగృహిణీ నన్దతి చ్ఛన్దవృత్త్యా యస్యాపత్యం ప్రజేశప్రభృతి విహరణం యస్య విష్వవక్పరార్థమ్ । లీలాభోగాపదేశవ్యతిభిదురమిదం యస్య విశ్వం విభూతిః సత్తాసిద్ధానుకమ్పానిధిరవతు స నస్సప్తలోకీగృహస్థః || ౧ ||

యస్మాదస్మాభిరేతద్యతిపతికథితప్రాక్తనప్రక్రియోద్యత్కర్మబ్రహ్మావమర్శప్రభవబహుఫలం సార్థమగ్రాహి శాస్త్రమ్ । తం విష్వగ్భేదవిద్యాస్థితిపదవిషయస్థేయభూతం ప్రభూతం వన్దేయాత్రేయరామానుజగురుమనఘం వాదిహంసామ్బువాహమ్ || ౨ ||

వేద్యం వేదైరశేషైర్విధితదితరయోర్విశ్వమాజ్ఞాపయన్తం ధర్మైరారాధనీయం పితృసురముఖతశ్శాశ్వతం ధర్మమేకమ్ । సాఙ్గాధీతాక్షరౌఘస్వరససముదితాపాతధీజాతరాగాన్మీమాంసేమహ్యనన్తం వ్యవహితవపుషం కఞ్చుకైరుజ్ఝితం చ || ౩ ||

నిర్దోషాధ్యక్షసిద్ధం కథకకుహనయాऽపహ్నవార్హం న కించిన్న్యాయైః కస్యాపి క్ఌప్తిః కథమపి న భవేదన్యథాసిద్ధిమద్భిః । నిర్బాధాన్నాపి వాక్యాదవగతమనృతం నిశ్చితేऽప్యాన్యపర్యే త్రిస్థూణేऽస్మిన్ప్రమాణైః స్థిరమతిభవనే మాతి మీమాంసితోऽర్థః || ౪ ||

మీమాంసేత్యేకమేతచ్ఛ్రుతివిషయనయస్తోమసంగ్రాహి శాస్త్రం షట్కాధ్యాయాంఘ్రిభేదైర్భిదురతరతనుస్సా త్రిభిః కాణ్డభేదైః । సఙ్గత్యా చ త్రయాణాం క్రమనియతిరపి స్యాదిహౌచిత్యవత్యా వింశత్యా లక్షణైః ఖల్వియమవయవినీ వృత్తికారోపదిష్టా || ౫ ||

విద్యాస్థానాని చత్వార్యగణిషత పృథగ్వేదరూపత్వసామ్యే ద్వే చాప్యన్యే విభక్తే హ్యుపపదఘటితం బృంహణత్వం దధానే । మీమాంసాశాస్త్రసామ్యేऽప్యత ఇహ ఘటతే భిన్నవిద్యాపదత్వం మైవం మన్వాదిభిస్తత్పృథగనుపఠనాభావతస్తత్ప్రహాణాత్ || ౬ ||

కాలే కౌమారిలాదిష్వధికబహుమతౌ కస్త్వదిష్టం గ్రహీతా కస్మై రోచేత పూర్వశ్రుతహృతమనసే క్ఌప్తిరన్యేతి చేన్న । స్వీకుర్వన్త్యస్మదుక్తం స్వమతగుణతిరస్కారకప్రత్యనీకం ప్రత్యగ్విద్యాధురీణప్రథితబహుమహావంశజాతా మహాన్తః || ౭ ||

కించిత్కేనాపి దృష్టం ప్రతిహతవిషయం తేన తత్తే చ తైస్తైర్ద్వే చోపాదాయిషాతాం ద్వితయమపి సదిత్యప్రమత్తో న వక్తా । ఇత్థం సత్యేకభక్తైరితరపరిహృతౌ న వ్యవస్థానసిద్ధిః ప్రత్యేతవ్యం తదర్థ్యం పటుతరమతిభిః ప్రాక్తనం నూతనం వా || ౮ ||

శిష్యాచార్యౌ విరుద్ధం న తు మతమధునా సాధయన్తౌ ప్రసిద్ధౌ స్వాభీష్టాచ్ఛాస్త్రమన్యత్సురసచివముఖైః కల్పితం కి న విద్మః । తస్మాద్బ్రహ్మజ్ఞజైమిన్యుపరచితమిదం త్యాజ్యమేతన్నిరీశం మైవం వ్యాఘాతహానౌ మునివచసి ముధా బాహ్యవద్దృష్టిదౌస్స్థ్యమ్ || ౯ ||

సూత్రాణామైదమర్థ్యం స్వరసగతివశాత్సమ్ప్రదాయాచ్చ సిధ్యేద్బంహీయోభిః ప్రమాణైః క్వచన బహుశిరఃప్రత్యయశ్శాన్తిమేతి । సన్దిగ్ధే వాక్యశేషప్రభృతిరభిదధే నిర్ణయోపాయభూతష్షడ్భిస్తాత్పర్యలిఙ్గైరపి ఖలు నిఖిలం దుర్ణయం నిర్ణయన్తి || ౧౦ ||

సూత్రోక్తం నూనమన్యద్విదురథ చ మిథో వ్యాహతం వృత్తికారాః ప్రాజ్ఞైర్నారాయణార్యైస్తదిహ విదధిరే సమ్మతాస్సూత్రభేదాః । సామాచార్యోక్తిరేషా సమరముఖగతా తన్న సత్సఙ్గృహీతేర్నత్వా నుత్వైనమాహ ద్రమిడగురురపి బ్రహ్మవిద్వాక్యభాష్యమ్ || ౧౧ ||

ఆదౌ కృత్స్నప్రతిజ్ఞా హ్యధిగమసుభగా ధీసమాధాయకత్వాత్కర్మాశ్లిష్టాం ప్రతిజ్ఞామపి ఖలు ఘటయేత్తన్త్రమావర్తనం వా । యద్వా భాగప్రతిజ్ఞాప్రణయనఫలితా కృత్స్నచిన్తాప్రతిజ్ఞా త్రేధాऽపి హ్యత్ర సౌత్రీ గతిరియముదితా సూత్రకృద్భావవిద్భిః || ౧౨ ||

సూత్రే భాష్యాదికే చ క్వచిదుపచరణావృత్తితన్త్రానుషఙ్గాధ్యాహారాః కల్పనీయాస్తదిదమనుమతం పణ్డితైస్తత్రతత్ర । సత్యామక్లిష్టవృత్తౌ హ్యనుచితమితరన్నైవ సర్వత్ర తస్మాదస్మత్సిద్ధాన్తవర్త్మన్యవహితమతిభిర్వ్యాహృతం న ప్రణోద్యమ్ || ౧౩ ||

నిర్దిష్టా సూత్రకర్త్రా ప్రథమత ఇహ చేత్ కృత్స్నవేదార్థచిన్తా కిం పశ్చాద్బ్రహ్మచిన్తా పృథగనుపఠితా సంమతం చైకశాస్త్ర్యమ్ । సత్యం కృత్స్నప్రతిజ్ఞాకరణకబలితాస్తత్తదర్థాః పురస్తాదధ్యాయాదౌ విభజ్య స్ఫుటమభిదధిరే తద్వదత్రేతి పశ్య || ౧౪ ||

యోऽసౌ శారీరకాంశే నిరవధిమహిమా సాధ్యతే విశ్వకర్తా యో వా కో వా స భావీ తదితరసదృశస్సోऽపి యష్టవ్య ఇష్టః । నిర్ధారస్తస్య పశ్చాదథ తు పరమిహానాగతావేక్షణం స్యాత్ కర్మైవం కిం న పశ్చాత్తనమితి న విభోశ్శుద్ధధీర్నాత్ర మృగ్యా || ౧౫ ||

అన్తర్యన్తారమేకం నిఖిలదివిషదాం ప్రాప్యబుద్ధ్యైవ కేచిత్తజ్జాతీయం చ బుద్ధ్వా కతిచన యది వా సన్దిహానా యజన్తే । తేషామస్త్యన్తవత్తు స్మృతమిహ హి ఫలం నైవమధ్యాత్మశాస్త్రం తత్త్వే బుద్ధే యథావస్థితభజనదశాలబ్ధితస్తత్పదాప్తేః || ౧౬ ||

చిన్తారభ్యత్వసూత్రే కిమపి హి తదుపస్థాపకం ఖ్యాపనీయం తేనాతశ్శబ్ద ఉక్తో న ఖలు స విఫలః పూర్వసంపిణ్డితో వా । నాసావార్షోపదేశో నయపదమనుసంధిత్సతాం సూత్రసృష్టేస్తస్మాచ్చిన్తార్థచిన్తాస్పదమధికరణం స్యాదుపోద్ఘాత ఏషః || ౧౭ ||

నిష్పన్నాపాతబుద్ధేర్విషయవిశయనాభ్యూహనిర్ధారణార్థాన్న్యాయః పఞ్చాధికుర్వన్నధికరణమితి వ్యాహరన్త్యార్యవృద్ధాః । తస్మాదేకైకశః ప్రత్యధికరణమిదం పఞ్చకం ప్రేక్షమాణశ్శుద్ధాఙ్గన్యాయదృష్టిశ్శ్రుతిగణవిషయభ్రాన్తిభేదం ప్రమార్ష్టి || ౧౮ ||

స్వేన ఖ్యాతిం వివృణ్వన్విషయ ఇహ మతిస్సంశయో నిశ్చయాన్యా తేనాభ్యూహో విచారః ప్రమితిరభిదురా నిర్ణయస్తర్కమానైః । తత్సాధ్యం కర్తురిష్టం ఫలమనితరజం తాని పఞ్చాధికుర్వన్న్యాయో బాధం విపక్షే ప్రథయతి వివిధం స్వాఙ్గదోషో న దృష్టే || ౧౯ ||

ఆహుశ్చాన్యే దశాఙ్గాన్యధికరణగణే వేద్యమాద్యం తథాऽర్థే సంశీతిం తన్నిదానం వివిధమపి తథా సఙ్గతేశ్చ ప్రకారమ్ । తాదర్థ్యార్థం విచారం ఫలఫలిభవనం పక్షయోర్న్యాయయుగ్మం నిర్ణీతిం తత్ఫలం చాప్యయమపి నిపుణన్యాయవిత్సంప్రదాయః || ౨౦ ||

అత్రాహుః కేచిదాద్యాధ్యయనవిధిరసావక్షరాణాం గృహీత్యై తస్మాదర్థే వివక్షా న భవతి న తతస్తస్య చిన్తేతి పూర్వః । పక్షోऽన్యస్తు స్వశక్త్యా ప్రభవతి నిగమః స్వార్థబోధే సతర్కస్తేనాధీతార్థచిన్తా స్ఫురితబహుఫలా స్యాదితి స్థాపనేతి || ౨౧ ||

అన్యేऽనాఘ్రాతదోషాన్మిషతి నిగమతశ్శక్యహేతౌ పుమర్థే మానత్వే నిర్విశఙ్కేऽప్యవసరఫలయోర్హానితో నార్థచిన్తా । ఇత్యుద్యత్పూర్వపక్షప్రశమనమనసా సూత్రమాద్యం ప్రణీతం కల్ప్యా తత్కాలసిద్ధిః ఫలమిహ విశయభ్రాన్త్యబోధవ్యుదాసః || ౨౨ ||

ఆనన్తర్యోక్తిరత్ర హ్యుచితమవసరం శక్తితో వక్తుమీష్టే ధర్మప్రాథమ్యసిద్ధ్యై త్వథ పదమితి యద్యోజనాభేదతస్తత్ । హేతూక్తిర్నిర్ణినీషావధిరిహ గమయేర్న్నిర్ణయాప్తేః ఫలత్వం తస్మాత్తత్క్షేపణీయస్త్వయముచితతయా దర్శితః పూర్వపక్షః ||౨౩ ||

వేదాధీతేర్న పూర్వం న చ సహ ఘటతే వేదవేద్యార్థచిన్తా పశ్చాత్తు స్నానపూర్వైరవసరహరణం తత్కథం సేతి చేన్న । స్నానాదేః ప్రాగ్విచారస్తదనుగుణధనాద్యార్జనన్యాయతస్స్యాదూర్ధ్వం చ శ్రావయిత్రాద్యవసరనయతోऽముష్య లభ్యోऽవకాశః || ౨౪ ||

జ్ఞాతం కించిన్న చిన్త్యం న చ తదవిదితం తత్క్వ చిన్తేతి చేన్న జ్ఞాతాజ్ఞాతాంశభాజి స్వపరమతజుషాం చిన్తనస్య ప్రవృత్తేః । సామాన్యాత్తన్నిరాసే విహతిరవిహతా కో విశేషో విశేషే వింశత్యధ్యాయతోऽసావవిశదవిశదీకారసాఫల్యకల్ప్యా || ౨౫ ||

ఖ్యాతస్తర్కోऽప్రతిష్ఠస్స్వయమిహ మునినా సూత్రితం చైవమేతత్తస్మాన్మీమాంసమానైరపి నిగమగతిర్దుర్నిరూపేతి చేన్న । తర్కస్య హ్యప్రతిష్ఠాం క్వచిదభిదధతా దర్శితో యస్తు పన్థాస్తత్సంవాదేన సర్వం న భవతి శిథిలం శిక్ష్యమాణం సుధీభిః || ౨౬ ||

నాస్తిక్యారమ్భకత్వం మునిభిరభిహితం యత్తు మీమాంసకానాం తత్ప్రాయో హైతుకేషు ప్రవిశతి యది వా పూర్వపక్షప్రవృత్తౌ । శాస్త్రజ్ఞానం చ బుద్ధేశ్చలనజనకమిత్యుక్తిరన్యాశయా స్యాన్నోచేద్రోచేత శఙ్కాకబలితమనసే కేవలః క్వోపదేశః || ౨౭ ||

ధర్మజ్ఞానాం మునీనాం మతమిహ భిదురం ధర్మవిద్వాక్యసిద్ధం స్వోక్తార్థాద్వైపరీత్యం స్వయమభిదధతే తత్క్వ చిన్తేతి చేన్న । కర్తవ్యానాం వికల్పే మునివచనమితే ధర్మతైవోభయత్ర వ్యాఖ్యాభేదాద్వికల్పే త్వనవగతిభవే శిష్టమేవైకశేష్యమ్ || ౨౮ ||

న్యాయాఖ్యం ధర్మవిద్యాస్థితిపదముదితం తత్రతత్రాప్తశాస్త్రే తేనైవాలం తదన్యద్భవతి కృతకరం నీతిమాత్రప్రవృత్తేః । ఇత్యేతన్నానుయోజ్యం నయపథవిషయో మానతర్కాదిమాత్రం మీమాంసాయాం తు తత్తచ్ఛ్రుతిగతివిషయా నీతిభేదా నిరూప్యాః || ౨౯ ||

వేదార్థవ్యక్తిరస్తు స్మృతిగణసహితైస్సేతిహాసైః పురాణైరఙ్గైరన్యైశ్చ కిం తద్వద పునరపి యత్తత్ర మీమాంసితవ్యమ్ । తన్న స్మృత్యాదికేऽపి హ్యవితథసరణిర్నీతిశుద్ధ్యైవ సాధ్యా సద్భిస్సాఫల్యవిద్భిస్తదిహ బహుఫలా కల్పితేయం త్రికాణ్డీ || ౩౦ ||

శిక్షాం వర్ణస్వరాదేస్సుపదవిభజనం తన్నిరుక్తం విచిత్రాం ఛన్దోవర్గవ్యవస్థాం సమయనియమనం సాధ్వనుష్ఠానక్ఌప్తిమ్ । స్మృత్యాద్యైర్భాగయుగ్మప్రథనమథ నయస్థాపనం చ శ్రయన్తీ మీమాంసా వేదవాక్యే వ్యపనయదమనీ వృత్తిమర్థ్యాం వ్యనక్తి || ౩౧ ||

మీమాంసాసూత్రవృత్తిప్రభృతి నిగమవన్న స్వరూపేణ నిత్యం విచ్ఛేదశ్చ ప్రవాహే నియత ఇతరథా పూర్వహానాద్యయుక్తేః । తస్మాత్తన్మధ్యకాలేష్వివ భవతు సదా నైరపేక్ష్యం శ్రుతీనాం తన్న ప్రజ్ఞాపరాధప్రశమనరుచిభిస్సూరిభిస్సూత్రక్ఌప్తేః || ౩౨ ||

ధర్మాదేర్నిర్ణయే హి శ్రుతిరిహ కరణం సా చ నిత్యానపేక్షా మీమాంసా క్వోపకుర్యాదితి న యత ఇదం సేతికర్తవ్యతాకమ్ । న స్యాదత్రానవస్థా విధిషు చరమవిధ్యన్తవన్నైరపేక్ష్యాత్సింహారణ్యాదినీత్యా మిథ ఉపకురుతో మానతర్కౌ యథార్హమ్ || ౩౩ ||

నిత్యామ్నాయప్రసాధ్యే న ఖలు కరణనిష్పాదకం కించన స్యాన్నిష్పన్నే చానపేక్ష్యం కరణమితి వదన్వక్తి చ స్వేష్టభఙ్గమ్ । యోగ్యత్వాదేర్విమర్శో న హి భవతి ముధా తర్కతోऽస్యాపి తద్వత్స్యాదేవం సంనిపత్యోపకృతిరితరథా వేతి చిన్త్యం యథార్హమ్ || ౩౪ ||

శ్రుత్యఙ్కౌ(క్షౌ) శబ్దతద్వచ్ఛకనమథ సహవ్యాహృతిర్వాక్యమన్యైరాకాంక్షా ప్రక్రియాఙ్గేష్వథ పునరుదితస్సంనిధిస్సంనిధానమ్ । నామాప్యాధ్వర్యవాది స్ఫురదవయవశక్త్యన్వితం నామధేయం తేషామేషాం విరోధే ప్రథమమధిగుణం తేన పాశ్చాత్యబాధః || ౩౫ ||

సర్వం స్రష్టా స దేవః ప్రకృతిపురుషతత్కర్మపూర్వైస్సహాయైస్తద్వానుక్తస్తదన్యే కిముత జనిమతాం కిం న సామగ్ర్యధీనమ్ । తర్కేణానుగ్రహోऽతః ప్రమితిజనకతాం ప్రాణయేత శ్రుతీనాం స్పష్టే తర్కానపేక్షా క్వచిదపి న తథాభావసార్వత్రికత్వమ్ || ౩౬ ||

కేనేదానీం సుసాధా జగతి మితధియా కృత్స్నవేదార్థచిన్తా మధ్యః కాణ్డశ్చ లుప్తస్థితిరిహ నిగమైరల్పశేషైరభావి । ప్రజ్ఞాతవ్యే సశేషే ప్రమితమపి ఖలు స్యాదనాశ్వాసపాత్రం తచ్చిన్త్యం కల్పసూత్రప్రభృతి కృతధియః శక్యచిన్తా న దుష్యేత్ || ౩౭ ||

ఆదత్తే బ్రహ్మచారీ స్వవిహితమనఘం న స్వయం చిన్తితార్థస్తద్వత్కుర్యాద్గృహస్థప్రభృతిరపి ముధా తత్ర మీమాంసనం చేత్ । తన్నాశేషైః పరోక్త్యా స్వచరితచరణం శ్రద్దధానాభినన్ద్యం మూలం జిజ్ఞాసమానైః స్వయమధిగతయే నిర్విశఙ్కో విచారః || ౩౮ ||

స్వీకృత్యానర్థతాం తద్విరహమపి విధేరాన్యపర్యేతరాభ్యాం పక్షౌ పూర్వాపరౌ యే పరిజగృహురిహ స్వోక్తిబాధాదయస్స్యుః । వ్యుత్పత్త్యాదిస్వభావాత్స్వత ఉపజనితాపాతధీతః ప్రవృతౌ మీమాంసాక్షేపతత్స్వీకరణకథనయోర్న క్వచిద్వ్యాహతిః స్యాత్ || ౩౯ ||

స్వాధ్యాయస్యార్థవత్వాచ్ఛ్రవణమభిదధేऽధీతవేదస్య భాష్యే తత్ఖల్వాపాతబోధప్రజననశకనవ్యక్తిసిద్ధ్యైవ భావ్య(ష్య)మ్ । నైరర్థక్యం తు శఙ్కాస్పదమిహ న భవేత్సద్భిరధ్యాపితానాం నో చేచ్ఛుశ్రూషణాదిప్రయతనకథనం దుస్సహం కస్సహేత || ౪౦ ||

ప్రాఞ్చం స్వాధ్యాయలాభం స్వయమిహ తు ఫలం స్వాన్యసిద్ధం విహాయ వ్యర్థా కౌమారిలానామనియతగతిమద్విశ్వజిన్న్యాయశఙ్కా । చిన్తావైధత్వభఙ్గే త్వవసరవిహతిః స్నానశిష్ట్యేతి మన్దం స్యాత్కాలశ్శ్రావయిత్రాద్యవసరవదితి స్థాపితం పూర్వమేవ || ౪౧ ||

అవ్యుత్పన్నస్య శబ్దః కథమివ జనయేత్కాఞ్చిదాపాతబుద్ధిం స్వాఙ్గైశ్చేత్తత్ర చైవం గ్రహ ఇహ తు స కిం సాఙ్గ ఇత్యల్పమేతత్ । సాఙ్గేష్వాపాతబోధం స హి సహ జనయేత్సంస్కృతప్రాయదేశే దృష్టశ్చాఙ్గోపకారస్తదనుగుణమతస్తద్గ్రహం కేచిదూచుః || ౪౨ ||

తత్సామ్యే త్వర్థచిన్తా క్రమనియతిగతిర్నేక్ష్యతేऽఙ్గాఙ్గివర్గే దౌష్కర్యం యౌగపద్యే తత ఇహ కథమారమ్భ ఇత్యప్యచిన్త్యమ్ । సౌకర్యే తారతమ్యాత్స్వయముపనిపతచ్ఛ్రావకాదిక్రమాద్వా స్వేచ్ఛావైచిత్ర్యతో వా క్రమ ఇతి సకలారమ్భసంపూర్తిసిద్ధేః || ౪౩ ||

సిద్ధం సాధ్యం చ ధర్మం ప్రభవతి గదితుం ధర్మశబ్దోऽథవాऽర్థాదారాధ్యాదేర్విచారః స్ఫురతు నిగదితః కృత్స్నచిన్తోద్యమశ్చ । స్వాధ్యాయత్వావిశేషే స్థితవతి నిఖిలేऽధీతనానాంశచిన్తా కేషాంచిత్త్వేకదేశాధ్యయనమగతితస్తే తు నాత్ర ప్రసక్తాః || ౪౪ ||

ధర్మస్సూత్రే ద్వితీయే నను పరిపఠితశ్చోదనాలక్షణోऽర్థస్తేనాస్మిన్ సిద్ధధర్మగ్రహణమనుచితం తన్న తల్లక్షణైక్యాత్ । శాస్త్రోక్తేష్టాభ్యుపాయస్స ఇతి ఖలు సమం లక్షితౌ సిద్ధసాధ్యౌ స్వీకార్యస్స్వేష్టసిద్ధ్యై య ఇహ స తు భవేత్తస్య తస్మిన్నుపాయః || ౪౫ ||

ఆసంసారం ప్రసిద్ధే భగవతి సహసా బిభ్యతోऽపహ్నవోక్తేర్నేశానః క్షిప్యతే కిం త్వనుమితిరితి యే భక్తతాం భావయన్తి । భద్రాస్తే భారతాదిప్రణిహితమనసాం నాస్తికత్వం కుతస్స్యాన్నిత్యం ధర్మం జహుర్యే విచినుమ ఇహ తాన్వేదవాదాన్ కువాచః || ౪౬ ||

సద్వారాద్వారవృత్తిద్వితయనియతయా వాచకానాం ప్రవృత్త్యా సర్వశ్రుత్యర్థభూతః శ్రుతిభిరభిహితస్తస్య చోక్త్యా తథోऽన్యైః । తస్మాదీశో వితన్వన్నిజమహిమబలాద్విశ్వమేకాతపత్రం ప్రఖ్యాతస్సార్వభౌమః పశుభిరివ న సంవేద్యతే మోహనిఘ్నైః || ౪౭ ||

ధర్మద్వారా విచార్యం నిఖిలమనుసృతం ఛత్రినీత్యాऽథవా స్యాత్తాత్పర్యారోహి సర్వం ప్రథయితుమజహల్లక్షణేయం సమీచీ । ఆపాతస్ఫూర్తిసామ్యాదనభిమతపరీహారనిత్యోన్ముఖానాం హేయప్రఖ్యాపనార్థం ధ్రువమియమఖిలైరత్ర నిర్ధారణీయా || ౪౮ ||

ధర్మాదేవ ప్రయుక్తాదభిదధతి సతాం ధర్మకామార్థమోక్షాన్నాన్యార్థౌ కామమోక్షౌ ధనమబహుఫలం దోషవర్గాన్వితం చ । సిద్ధానేకాధికారైర్ధృతికృదయమతస్సేవ్యతే సావధానైరాదావేతం నిబధ్నన్విషయఫలయుతం శాస్త్రమావిశ్చకార || ౪౯ ||

తత్తత్కర్మప్రవాహప్రభవరుచిభిదాతారతమ్యానురోధాద్వేదే వాత్సల్యభాజి వ్యతిషజతి చతుర్వర్గచర్యోపదేశః । ఉక్తం మోక్షప్రధానే త్రికమితరదపి హ్యాదితో భారతాదౌ విస్రమ్భార్థం తు ముక్తేస్తదితరకథనం కీర్తితం సాత్వతే చ || ౫౦ ||

అస్యాసౌ గ్రన్థరాశేర్విషయ ఇతి మతిః ప్రేక్షితౄణాం స్వతస్స్యాన్మోఘా పూర్వం తదుక్తిర్నతిరివ న హి సా భావినీ భద్రచర్యా । ఉద్దేశోऽప్యర్థసిద్ధస్తదుచితవపుషో లక్షణస్య ప్రణీతౌ సత్యం సంక్షిప్తదృష్టేర్మతిరవదధతీ సందిదృక్షేత శేషమ్ || ౫౧ ||

ఆప్తత్వం గ్రన్థకర్తుర్యది విమతమిహ స్వేన కిం తత్ఫలోక్త్యా తన్నిర్ధారే తతస్తత్ఫలమనుమిమతే నిష్ఫలా సేత్యసారమ్ । సన్దేహేపి ప్రవృత్తిం ప్రజన(సఫల)యితుమియం కల్పతే విశ్వదృష్ట్యా నిశ్శఙ్కానాం నిజేష్టం ప్రముఖయతి తతో ధుక్షయేత్సంజిఘృక్షామ్ || ౫౨ ||

సూత్రేऽస్మిన్నాస్తి నీతిర్విషయఫలకథామాత్రమేవోపజీవ్యం యత్సామ్నాం వక్ష్యమాణం తదనుసరణతోऽధీతిరధ్యాయశేషః । ఇత్యాహుః కేచిదేతన్మృదుఫలమపి చాధర్మచిన్తాऽప్యకారోపశ్లేషాత్కల్పనీయేత్యపి పరిజగృహుః క్లిష్టగత్యన్తరం తత్ || ౫౩ ||

వక్తుం కఞ్చిత్ ప్రబన్ధం యది విషయఫలే తస్య పూర్వం బ్రవీతి స్పష్టః సమ్బన్ధవర్గః కిమితి పునరిమం వర్ణయేతేత్యవర్ణ్యమ్ । తత్తత్సమ్బన్ధవర్గప్రమథనకథనోద్దణ్డవైతణ్డికోక్తివ్యాముగ్ధచ్ఛాత్రషణ్డభ్రమభిదురగిరామానృశంస్యం న శాస్యమ్ || ౫౪ ||

కామ్యం కర్మైవ ధర్మస్సుఖజనకతయా దుఃఖహేతుస్త్వధర్మో ధర్మోऽధర్మశ్చ న స్యాదనుభయజనకం నిత్యమిత్యాహురేకే । మన్దం తన్నిత్యవర్గేऽప్యనభిమతనివృత్త్యాద్యభీష్టార్థవత్త్వాద్ధర్మత్వే దుర్నివారే పృథగభిలపనం గోబలీవర్దవత్స్యాత్ || ౫౫ ||

జ్ఞానం సూత్రే విచారస్తదధికరణతో నిర్ణయస్త్వర్థలభ్యశ్చిన్తాయాం సన్ప్రయోగో విధిపరిహరణాద్రాగసిద్ధిం వ్యనక్తి । ధర్మస్యేత్యత్ర షష్ఠీ ప్రతిపదవిహితా యద్యపి స్యాత్తథాऽపి ప్రోక్తా కృద్యోగజేయం సమసనవిషయః శాబరాకూతమన్యత్ || ౫౬ ||

జిజ్ఞాసాం నిర్ణినీషాం విదురిహ కతిచిత్తత్ర గమ్యో విచారస్తస్యైవారమ్భయోగాదిహ స తు భవతు జ్ఞానమిచ్ఛాధిరూఢమ్ । సామాన్యోక్తిర్విశేషే ప్రకరణవశతో విన్దతే స్వాం ప్రతిష్ఠాం నోచేద్విశ్రాన్తిరస్యాః కథమిహ భవతాం నిర్ణయాఖ్యే విశేషే || ౫౭ ||

రాగప్రాప్తో విచారో యది వితథమిదం తద్విధానాయ సూత్రం మైవం విధ్యన్తరత్వాన్నహి తదకరణే పాపమత్ర ప్రకాశ్యమ్ । ప్రాప్తా రాగాత్ప్రవృత్తిస్త్వవసదనవతీ పూర్వపక్షోక్తయుక్త్యా ప్రత్యాపద్యేత సిద్ధాన్త్యభిహితనయతస్సేష్టహేతుః ప్రసిద్ధా || ౫౮ ||

సమ్యఙ్న్యాయైః పరీష్టిః కరణమవగతం లోకతస్తత్త్వబోధే నైవాస్మిన్విధ్యపేక్షా న యది కథమసౌ నేష్యతే భోజనాదౌ । రాగప్రాప్తే హి తస్మిన్నియమయతి విధిః ప్రాఙ్ముఖత్వాదిమాత్రం తద్వన్మీమాంసమానే స్వయమథ నియమాః కేవలం సన్తు కేచిత్ || ౫౯ ||

కృత్యే రాగం వితన్వన్విధిరపి పురుషం ప్రేరయేత్తత్ర కామ్యే రాగాభావాన్నివృత్తో న భవతి ఫలభాక్తేన న ప్రత్యవేయాత్ । నిత్యే స్యాదన్యథాऽత్ర త్వవిధిసముదితాద్రాగతస్సంప్రవృత్తౌ శుద్ధాం విన్దేత బుద్ధిం తదభవన ఇహ ప్రత్యవాయస్త్వనుక్తః || ౬౦ ||

స్వేచ్ఛాయా హేతుతాయామనియతిరితి చేత్తన్న దత్తోత్తరత్వాత్క్వాచిత్క్యా త్వప్రవృత్త్యా ఋతుగమననయాత్సన్తతిం సా న జహ్యాత్ । వైధత్వస్థాపనేऽపి హ్యలసజడవిధిత్యాగినో న ప్రవృత్తాస్తస్మాదాస్మాకదృష్ట్యా స్వమమిహ యతనం తత్క్షమే స్థాపనీయమ్ || ౬౧ ||

అధ్యేతుస్స్వోపయుక్తావగతిరథ మనాక్తద్బుభుత్సుః ప్రవత్స్యన్ సంరుద్ధః పూర్వయుక్త్యా పరత ఇహ పునః ప్రస్థితః ప్రాప్స్యతీతి । జ్ఞాత్వోత్స్వప్నాయితాద్వా కిమపి నయవివిక్త్యా హి తన్న వ్యతిస్తే రాగాదేవ ప్రవృత్తిః ప్రథమమిహ విధిప్రేరణాకాఙ్క్షిణోऽపి || ౬౨||

వ్యాప్తత్వాసన్నతాద్యైర్గ్రహణమిహ ఫలం తేన చాऽऽవృత్తిసిద్ధిర్వైతుష్యన్యాయతస్స్యాత్ ఫలతి చ నియమోऽప్యన్యతస్తద్వదేవ । వర్ణైస్సామర్థ్యవద్భిస్త్రిభిరితి విధయస్స్వర్గకామాదినిష్ఠాస్సంప్రాప్తా నైరపేక్ష్యం న తదితరసహా ద్రవ్యభావ్యే యథా హి || ౬౩ ||

ప్రత్యక్షాదిప్రమాణైర్నిజవిషయమితౌ విధ్యపేక్షా హ్యసిద్ధా శబ్దోऽన్యార్థస్స్వవమర్థం ప్రకటయితుమలం భద్రదీపాదినీత్యా । శక్తిర్నార్థే స్వకీయా యది నియమవిధిర్దృష్టహానేర్న సిధ్యేత్ వాక్యే విధ్యుక్త్యభావేऽప్యవగతిరుచితా వ్యర్థవాక్యే యథా హి ||

స్వర్గే వాऽऽచార్యకే వా ఫల ఇహ కథితే జాయతే స్వార్థబుద్ధిః న హ్యన్యత్రోపయోగే విధివచనబలాద్వార్యతే శబ్దశక్తిః । బాధో హేతోశ్చ దోషో న భవతి నిగమే మానతాऽన్యానపేక్షా తస్మాన్నామ్నాయభాగే క్వచిదపి ఘటతే పూర్వపక్ష్యుక్తక్ఌప్తిః ||

స్వాధ్యాయప్రాప్తయే హ్యధ్యయనమభిహితం పావకాధానసామ్యాత్ వ్రీహ్యాదిప్రోక్షణాదిః స్వకృతిషు గదితా సంస్కృతిర్వాదిముఖ్యైః । సిద్ధస్సంస్కార్యభావో నిజనిగమగిరాం భావికార్యోపయోగాద్దృష్టాన్యార్థో విభక్తేర్విపరిణతివశాత్సక్తుహోమస్త్వగత్యా ||

దృష్టార్థా సంస్క్రియేయం న భవతి ఘటతే హ్యన్యథాऽప్యత్ర దృష్టం నాదృష్టార్థాऽపి వైధప్రకరణవిరహే న హ్యసౌ స్యాత్తదర్థా । తస్మాత్స్వాధ్యాయసాధ్యాధ్యయనవిధిరసౌ సక్తుహోమాదికత్స్యాన్న స్యాదుక్తోత్తరత్వాన్న కథమితరథాऽऽధానమర్థ్యం న యోజ్యమ్ || ౬౪ ||

అధ్యేతుస్సంస్క్రియైషాऽధ్యయనమితి కిల స్యాన్నియోగార్థతాయాం తామేవ ప్రోక్షణాదిష్వపి గతిమవదన్ కేచిదేతత్తు వార్తమ్ । భావార్థైర్ద్రవ్యనిష్ఠైరతిశయ ఉచితః కర్మభూతేష్వబాధే తస్మాత్స్వాధ్యాయసంస్కృత్యుపపదనగతిర్భాష్యకారైరభాషి || ౬౫ ||

స్వాధ్యాయం సంస్క్రియార్హం కథమివ కథయేచ్ఛబ్దమద్రవ్యమిచ్ఛన్ద్రవ్యం సంస్కారమర్హేదితి హి నయవిదస్తన్న తాత్పర్యభేదాత్ । ఆరాధ్యప్రీతిరేవ హ్యతిశయ ఉది(చి)తో నైగమైశ్చోదితేషు స్వాధీతస్స్యాదసౌ తద్విషయ ఇతి దశా తాదృశీ సంస్క్రియాऽత్ర || ౬౬ ||

నిత్యం చేన్నిష్ఫలం స్యాద్భవతి తు ఫలవత్ కామ్యభావాదనిత్యం మైవం త్యాగేన తాదృగ్గ్రహణఫలవతః ప్రత్యవాయానుశిష్టేః । నైష్ఫల్యం సర్వథా చేత్కథమివ మతిమాంస్తత్ర బుద్ధ్యా ప్రయస్యేత్తస్మాన్నిత్యేऽప్యపూర్వం తదితరదపి వా స్యాత్ఫలం తత్రతత్ర || ౬౭ ||

దుఃఖాభావస్సుఖం వా తదుభయకరణం తస్య చోపక్రియార్హం పుంసః ప్రేప్సోః పదం స్యాత్కథయ తదితరత్కార్యమిత్థం కథం తే । తత్సిద్ధ్యా కర్మయోగ్యో యది భవతి తథా స్యాద్గృహీత్యాऽక్షరాణాం వేదానధ్యాయపూర్వం తదితరయతనే శూద్రతాది స్మరన్తి || ౬౮ ||

సూత్రాత్సంమాననాదేరుపగత ఇహ తః కర్త్రభిప్రాయబాధీ త్రేధాऽన్యోక్తాం గతిం తు క్షపయతి వరణాధానసాధ్యావమర్శః । స్పష్టం కర్తర్యకర్తర్యపి హి ఫలమిదం పూర్వసూత్రప్రసూతం సవేదిత్రోర్ద్వయోశ్చావ్యవహితమపి తద్దృశ్యతేऽకర్తృగామి || ౬౯ ||

నిర్ణీతం యాజయేదిత్యపి యజనవిధౌ తత్పరం నీతివిద్భిస్తత్ప్రాయాధ్యాపనోక్తావుపనయనమపి హ్యన్తరఙ్గావరుద్ధమ్ । తస్మాదధ్యేతృసంస్కృత్యుపనయనఫలం తత్ఫలార్థక్రియార్థం నో ఖల్వాచార్యకాఖ్యం కిమపి ఫలమిహాలౌకికం శక్యశఙ్కమ్ || ౭౦ ||

శిష్యః కిఞ్చోపనీతో వరమథ గురవే కింనిమిత్తం ప్రయచ్ఛేదాచార్యత్వం వరశ్చేత్యుభయమపి ఫలం కల్పయన్ భ్రాన్తకల్పః । వృత్త్యర్థాధ్యాపనం చ స్మృతిభిరధిగతం క్వాపి నాచార్యకార్థం నో చేన్నానాప్రకారా విధయ ఇహ తథా తత్రతత్రాऽऽవిలాః స్యుః || ౭౧ ||

తత్తత్కామోపనీతావుపనయనఫలం కర్తృగామీత్యయుక్తం తత్సామాన్యాత్తదేకాశ్రయఫలమిహ నస్త్వష్టవర్షోపనీతౌ । సిద్ధేऽన్యత్ర ప్రధానే గుణఫలముచితం తస్య నాద్యాపి సిద్ధిః నిత్యం కామ్యప్రయోగే ఘటితమితి పృథక్కాలికత్వం తు సహ్యమ్ || ౭౨ ||

యన్నిత్యం బ్రహ్మచారిణ్యపరమపి కథం తస్య తస్మిన్ప్రబోధః పిత్రాద్యైశ్శిక్షితత్వాదితి తు సమమిదం సర్వహానం న చేత్స్యాత్ । సంస్కర్తారం తమీప్సేత్ తత ఉచితమధీయీత చేత్యాదిదృష్ట్యా నేత్థన్తాయాః ప్రబోధోऽస్త్యవిదితనిగమేऽప్యష్టవర్షాదిమాత్రే || ౭౩ ||

శిష్యస్య బ్రాహ్మణత్వప్రభృతి తవ మతే యద్వదాచార్యకార్థం శిష్యోత్కర్షాయ తద్వద్విధిరయమిహ నస్తాదృగాచార్యధర్మః । ఋత్విగ్ధర్మాదయో వా కతికతి విహితా యాయజూకాదిసిద్ధ్యై తస్మాద్యోగ్యోపనీతః సనియమకమధీయీత చేత్యేవ యోజ్యమ్ || ౭౪ ||

యచ్చాత్రాధ్యాపయేదిత్యభిదధతి పదే స్వేష్టసిద్ధ్యానుగుణ్యం తచ్చోన్నీతం ప్రమాదాణ్ణిచ ఇహ న కిలాకర్తృగామిత్వమర్థ్యమ్ । విద్యాదానాదదృష్టం యదపి నిజగదుస్తేన నాచార్యకం స్యాచ్చత్వారశ్చాశ్రమాస్తద్విధిమనుసరతాం సంప్రదానీభవన్తి || ౭౫ ||

ఆచార్యాఖ్యానివేశే తదితరవదిహ స్మృత్యుపాత్తం నిమిత్తం సిద్ధిర్యా చానుషఙ్గాన్న హి కిమపి తదుద్దేశతః స్యాద్విధానమ్ । స్నానోత్కర్షః స్మృతేశ్చేత్యసదుపనిషది స్మృత్యుపాత్తక్రమోక్తేః శ్రౌతాధీత్యోరసామ్యం స్మృతిగతమపి చాపోహ్య తౌల్యార్థ్యమూహ్యమ్ || ౭౬ ||

ఆచార్యాయేత్యధీతిం వదసి పరమతే నిర్నిమిత్తాం పరస్తాదాచార్యస్యేత్యధీతిస్తవ కిము సనిమిత్తత్వమభ్యేతి పూర్వమ్ । భావ్యేऽర్థే లక్షణాం చేత్కథయసి విహతేస్సంభవాత్సా జఘన్యా భూతే తు జ్యాయసీయం తదిహ సనియమాధ్యాపనే శబ్ద ఏషః || ౭౭ ||

|| ఇతి ధర్మజిజ్ఞాసాధికరణమ్ ||