శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత
వేదాన్తదీప:
ప్రథమాధ్యాయే ప్రథమ: పాద:
శ్రియ: కాన్తోऽనన్తో వరగుణగణైకాస్పదవపు:
హతాశేషావద్య: పరమఖపదో వాఙ్మనసయో:।
అభూమిర్భూమిర్యో నతజనదృశామాదిపురుషో
మనస్తత్పాదాబ్జే పరిచరణసక్తం భవతు మే ।।
ప్రణమ్య శిరసాऽऽచార్యాంస్తదాదిష్టేన వర్త్మనా।
బ్రహ్మసూత్రపదాన్తస్థవేదాన్తార్థ: ప్రకాశ్యతే ।।
అత్రేయమేవ హి వేదవిదాం ప్రక్రియా – అచిద్వస్తునస్స్వరూపతస్స్వభావతశ్చాత్యన్తవిలక్షణ: తదాత్మభూతః చేతన: ప్రత్యగాత్మా । తస్మాద్బద్ధాన్ముక్తాన్నిత్యాచ్చ నిఖిలహేయప్రత్యనీకతయా, కల్యాణగుణైకతానతయా చ, సర్వావస్థచిదచిద్వ్యాపకతయా, ధారకతయా, నియన్తృతయా, శేషితయా చాత్యన్తవిలక్షణ: పరమాత్మా । యథోక్తం భగవతా – ద్వావిమౌ పురుషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ। క్షరస్సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే। ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: పరమాత్మేత్యుదాహృత:। యో లోకత్రయమావిశ్య బిభర్త్యవ్యయ ఈశ్వర:। యస్మాత్క్షరమతీతోऽహమక్షరాదపిచోత్తమ:। అతోऽస్మి లోకే వేదే చ ప్రథిత: పురుషోత్తమ: ఇతి।
శ్రుతిశ్చ – ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశ:, పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరమ్, అన్తర్బహిశ్చ తత్సర్వం వ్యాప్యనారాయణ స్థిత: ఇత్యాదికా। కూటస్థ: – ముక్తస్వరూపమ్; యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యమవ్యక్తం పర్యుపాసతే। సర్వత్రగమచిన్త్యం చ కూటస్థమచలం ధ్రువమ్ ఇత్యాదివ్యపదేశాత్। సూత్రకారశ్చైవమేవ వదతి నేతరోऽనుపపత్తే:, భేదవ్యపదేశాత్, అనుపపత్తేస్తు న శారీర:, కర్మకర్తృవ్యపదేశాచ్చ, శబ్దవిశేషాత్, సమ్భోగప్రాప్తిరితి చేన్న వైశేష్యాత్, న చ స్మార్తమతద్ధర్మాభిలాపాచ్ఛారీరశ్చ, ఉభయేऽపి హి భేదేనైనమధీయతే, విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ, ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాచ్చ, స్థిత్యదనాభ్యాం చ, ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసమ్భవాత్, ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు, సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన, పత్యాదిశబ్దేభ్య:, అధికం తు భేదనిర్దేశాత్, అధికోపదేశాత్తు బాదరాయణస్యైవ తద్దర్శనాత్, జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసన్నిహితత్వాచ్చ, భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ ఇత్యాదిభి:। న చావిద్యాకృతముపాధికృతం వా భేదమాశ్రిత్యైతే నిర్దేశా:; ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా: సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ, తదా విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి, ముక్తోపసృప్యవ్యపదాశాచ్చ, ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు, సంపద్యావిర్భావస్స్వేనశబ్దాత్, జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాత్ అసన్నిహితత్వాచ్చ, భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ, ఇతి సర్వావిద్యోపాధివినిర్ముక్తమధికృత్యైవ భేదోపపాదనాత్। శ్రుతిస్మృతిసూత్రేషు సర్వత్ర భేదే నిర్దిష్టే చిదచిదీశ్వరస్వరూపభేదస్స్వాభావికో వివక్షిత ఇతి నిశ్చీయతే। సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత, వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయం తదైక్షత బహుస్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోऽసృజత, సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వా: ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్ఠా:, ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో, క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి, తదనన్యత్వమారమ్భణశబ్దాదిభ్య ఇతి పరస్య బ్రహ్మణ: కారణత్వం, కృత్స్నస్య చిదచిదాత్మకప్రపఞ్చస్య కార్యత్వం, కారణాత్కార్యస్యానన్యత్వం చోచ్యమానమేవమేవోపపద్యతే। సర్వావస్థస్య చిదచిద్వస్తున: పరమాత్మశరీరత్వం, పరమాత్మనశ్చాత్మత్వం, య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్యస్య పృథివీ శరీరం, య ఆత్మని తిష్ఠన్యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి, యస్యావ్యక్తం శరీరం యస్యాక్షరం శరీరం యస్య మృత్యుశ్శరీరమ్, ఏష సర్వంభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ:, అన్త: ప్రవిష్టశ్శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా ఇత్యాది శ్రుత్యైవోపదిష్టమితి సూక్ష్మచిదచిద్వస్తువిశిష్ట: పరమాత్మా కారణమ్, స ఏవ పరమాత్మా స్థూలచిదచిద్వస్తుశరీర: కార్యమితి, కారణావస్థాయాం కార్యావస్థాయాం చ చిదచిద్వస్తుశరీరకతయా తత్ప్రకార: పరమాత్మైవ సర్వశబ్దవాచ్య ఇతి పరమాత్మశబ్దేన సర్వశబ్దసామానాధికరణ్యం ముఖ్యమేవోపపన్నతరమ్। అనేన జీవేనాత్మనాऽనుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి, తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్ తదనుప్రవిశ్య సచ్చత్యచ్చాభవత్ ఇత్యాది శ్రుతిరేవేమమర్థముపపాదయతి। సర్వమాత్మతయాऽనుప్రవిశ్య తచ్ఛరీరత్వేన సర్వప్రకారతయా స ఏవ సర్వశబ్దవాచ్యో భవతీత్యర్థ:। బహు స్యామ్ ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పోऽపి నామరూపవిభాగానర్హాతిసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరకతయైకధాऽవస్థితస్య విభక్తనామరూపచిదచిత్ శరీరకతయా బహుప్రకారతావిషయ: ఇతి వేదవిత్ప్రక్రియా।
యే పునర్నిర్విశేషకూటస్థస్వప్రకాశనిత్యచైతన్యమాత్రం బ్రహ్మ జ్ఞాతవ్యతయోక్తమితి వదన్తి, తేషామ్, జన్మాద్యస్య యత:, శాస్త్రయోనిత్వాత్, తత్తు సమన్వయాత్, ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ ఇత్యాదే: — జగద్వ్యాపారవర్జం, ప్రకరణాదసనన్నిహితత్వాచ్చ, భోగమాత్రసామ్యలిఙ్గాచ్చ, అనావృత్తిశ్శబ్దాదనావృత్తిశ్శబ్దాత్ ఇత్యన్తస్య సూత్రగణస్య బ్రహ్మణో జగత్కారణత్వబహుభవనసఙ్కల్పరూపేక్షణాద్యనన్తవిశేషప్రతిపాదనపరత్వాత్సర్వం సూత్రజాతం, సూత్రకారోదాహృతా:, యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే, తదైక్షత బహుస్యాం ప్రజాయేయేతి ఇత్యాద్యా: సర్వశ్రుతయశ్చ న సఙ్గచ్ఛన్తే। అథోచ్యేత యేనాశ్రుతం శ్రుతమ్ ఇత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయ, యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన ఇత్యేకమృత్పిణ్డారబ్ధఘటశరావాదీనాం తన్మృత్పిణ్డాదనన్యద్రవ్యతయా తజ్జ్ఞానేన తేషాం జ్ఞాతతేవ, బ్రహ్మజ్ఞానేన తదారబ్ధస్య కృత్స్నస్య చిదచిదాత్మకస్య జగతస్తస్మాదనతిరిక్తవస్తుతయా జ్ఞాతతా సమ్భవతీత్యుపపాద్య, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ఇతీదం శబ్దవాచ్యస్య చిదచిదాత్మకప్రపఞ్చస్య సృష్టే: ప్రాఙ్నిఖిలభేదప్రహాణేన సచ్ఛబ్దవాచ్యేనైకతాపత్తిం ఘటశరావాద్యుత్పత్తే: ప్రాగుత్పాదకమృత్పిణ్డైకతాపత్తివత్ అభిధాయ, తదైక్షత బహు స్యామ్ ఇతి తదేవ సచ్ఛబ్దవాచ్యం బ్రహ్మ చిదచిదాత్మకప్రపఞ్చరూపేణాత్మనో బహుభవనమేకమృత్పిణ్డస్య ఘటశరావాదిరూపేణ బహుభవనవత్సఙ్కల్ప్య ఆత్మానమేవ తేజ: ప్రభృతిజగదాకారేణ అసృజతేతి చాభిధాయ, ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి ఇత్యభిధానాత్ బ్రహ్మైవావిద్యాకృతేన పారమార్థికేన వోపాధినా సంబద్ధం దేవాదిరూపేణ బహుభూతమితి వేదవిద్భిరభ్యుపగన్తవ్యమితి। తదయుక్తమ్, జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వావజావీశనీశౌ, నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ ఇత్యాదిశ్రుతిభి: జీవానామజత్వనిత్యత్వ-బహుత్వవచనాత్। యది ఘటశరావాదేరుత్పత్తే: ప్రాగేకీభూతస్య మృద్ద్రవ్యస్య ఉత్పత్త్యుత్తరకాలభావిబహుత్వవత్సృష్టే: ప్రాగేకీభూతస్యైవ బ్రహ్మణస్సృష్ట్యుత్తరకాలీనం నానావిధజీవరూపేణ బహుత్వముచ్యతే, తదా జీవానామజత్వనిత్యత్వబహుత్వాది విరుధ్యేత। సూత్రవిరోధశ్చ ఇతరవ్యపదేశాత్ హితాకరణాదిదోషప్రసక్తి: ఇతి బ్రహ్మైవ దేవమనుష్యాదిజీవస్వరూపేణ బహుభూతం చేదాత్మనో హితాకరణాదిదోషప్రసక్తిరిత్యుక్త్వా, అధికం తు భేదనిర్దేశాత్ ఇతి జీవాద్బ్రహ్మణోऽర్థాన్తరత్వముక్తమ్। తథా చ వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్ ఇతి దేవాదివిషమసృష్టిప్రయుక్తపక్షపాతనైర్ఘృణ్యే, జీవానాం పూర్వపూర్వకర్మాపేక్షత్వాద్విషమసృష్టే: ఇతి పరిహృతే। తథా న కర్మావిభాగాదితి చేన్నానాదిత్వాదుపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ ఇతి, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ఇతి సృష్టే: ప్రాగవిభాగవచనాత్ సృష్టే: ప్రాగ్జీవానామభావాత్తత్కర్మ న సంభవతీతి పరిచోద్య, జీవానాం తత్కర్మప్రవాహాణాం చానాదిత్వాదితి పరిహృతమ్। నాత్మా శ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్య: ఇత్యాత్మన ఉత్పత్త్యభావశ్చోక్తో నిత్యత్వం చ స్వాభ్యుపగమవిరోధశ్చ। ఆమోక్షాజ్జీవభేదస్యానాదిత్వం సర్వైరేవ హి వేదాన్తిభిరభ్యుపగమ్యతే। అతశ్శ్రుతివిరోధాత్సూత్రవిరోధాత్ స్వాభ్యుపగవిరోధాచ్చ సృష్టే: ప్రాగేకత్వావధారణం నామరూపవిభాగాభావాభిప్రాయం, నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశక్తిభేదసహం చేతి సర్వైరభ్యుపగమ్యతే। ఇయాంస్తు విశేష: – అవిద్యాపరికల్పనేऽప్యుపాధిపరికల్పనేऽపి బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్యావిద్యాసంబన్ధినశ్చోపాధిసంబన్ధిన: చేతనస్యాభావాదవిద్యోపాధిసమ్బన్ధౌ తత్కృతాశ్చ దోషా బ్రహ్మణ ఏవ భవేయురితి।
సన్మాత్రబ్రహ్మవాదేऽపి ప్రాక్సృష్టేస్సన్మాత్రం బ్రహ్మైకమేవ సృష్ట్యుత్తరకాలం భోక్తృభోగ్యనియన్తృరూపేణ త్రిధాభూతం చేత్, ఘటశరావమణికవజ్జీవేశ్వరయోరుత్పత్తిమత్త్వమనిత్యత్వం చ స్యాత్। అథైకత్వాపత్తి-వేలాయామపి భోక్తృభోగ్యనియన్తృశక్తిత్రయమవస్థితమితి చేత్, కిమిదం శక్తిత్రయశబ్దవాచ్యమితి వివేచనీయమ్। యది సన్మాత్రస్యైకస్యైవ భోక్తృభోగ్యనియన్తృరూపేణ పరిణామసామర్థ్యం శక్తిత్రయ-శబ్దవాచ్యమ్, ఏవం తర్హి మృత్పిణ్డస్య ఘటశరావాదిపరిణామసమర్థస్య తదుత్పాదకత్వమివ బ్రహ్మణ ఈశ్వరాదీనాముత్పాదకత్వమితి తేషామనిత్యత్వమేవ। అథేశ్వరాదీనాం సూక్ష్మరూపేణావస్థితిరేవ శక్తిరిత్యుచ్యేత, తర్హి తదతిరిక్తస్య సన్మాత్రస్య బ్రహ్మణ: ప్రమాణాభావాత్తదభ్యుపగమే చ తదుత్పాద్యతయేశ్వరాదీనామనిత్యత్వప్రసఙ్గాచ్చ త్రయాణాం నామరూపవిభాగానర్హ- సూక్ష్మదశాపత్తిరేవ ప్రాక్సృష్టేరేకత్వావధారణావసేయేతి వక్తవ్యమ్। న తదా తేషాం బ్రహ్మాత్మకత్వావధారణం విరుధ్యతే। అతస్సర్వావస్థావస్థితస్య చిదచిద్వస్తున: బ్రహ్మశరీరత్వశ్రుతేస్సర్వదా సర్వశబ్దైర్బ్రహ్మైవ తత్తచ్ఛరీరకతయా తత్తద్విశిష్టమేవాభిధీయత ఇతి స్థూలచిదచిద్వస్తువిశిష్టం బ్రహ్మైవ కార్యభూతం జగత్, నామరూపవిభాగానర్హసూక్ష్మచిదచిద్వస్తువిశిష్టం బ్రహ్మకారణమితి తదేవ మృత్పిణ్డస్థానీయమ్, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ఇత్యుచ్యతే, తదేవ విభక్తనామరూపచిదచిద్వస్తువిశిష్టం బ్రహ్మ కార్యమితి సర్వం సమఞ్జసమ్। శ్రుతిన్యాయవిరోధస్తు తేషాం భాష్యే ప్రపఞ్చిత ఇతి నేహ ప్రతన్యతే। భాష్యోదిత: అధికరణార్థ: ససూత్రార్థవివరణ: సుఖగ్రహణాయ సంక్షేపేణోపన్యస్యతే।
శారీరకాధ్యాయపాదార్థసంగ్రహ:
తత్ర ప్రథమే పాదే ప్రధానపురుషావేవ జగత్కారణతయా వేదాన్తా: ప్రతిపాదయన్తీత్యాశఙ్క్య సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం నిరవద్యం సమస్తకల్యాణగుణాకరం బ్రహ్మైవ జగత్కారణతయా ప్రతిపాదయన్తీత్యుక్తమ్। ద్వితీయతృతీయచతుర్థపాదేషు కానిచిద్వేదాన్తవాక్యాని ప్రధానాదిప్రతిపాదనపరాణీతి తన్ముఖేన సర్వాక్షేపమాశఙ్క్య తాన్యపి బ్రహ్మపరాణీత్యుక్తమ్। తత్రాస్పష్టజీవాదిలిఙ్గకాని వాక్యాని ద్వితీయే నిరూపితాని, స్పష్టలిఙ్గకాని తృతీయే। చతుర్థే తు ప్రధానాదిప్రతిపాదనచ్ఛాయానుసారీణీతి విశేష:। అత: ప్రథమేऽధ్యాయే సర్వం వేదాన్తవాక్యజాతం సార్వజ్ఞ్యసత్యసఙ్కల్పత్వాదియుక్తం బ్రహ్మైవ జగత్కారణతయా ప్రతిపాదయతీతి స్థాపితమ్। ద్వితీయేऽధ్యాయే తస్యార్థస్య దుర్ధర్షణత్వప్రతిపాదనేన ద్రఢిమోచ్యతే। తత్ర ప్రథమే పాదే సాఙ్ఖ్యాదిస్మృతివిరోధాన్న్యాయవిరోధాచ్చ ప్రసక్తో దోష: పరిహృత:। ద్వితీయే తు సాఙ్ఖ్యాదివేదబాహ్యపక్షప్రతిక్షేపముఖేన తస్యైవాదరణీయతా స్థిరీకృతా। తృతీయచతుర్థయోః వేదాన్తవాక్యానామన్యోన్యవిప్రతిషేధాదిదోషగన్ధాభావఖ్యాపనాయ వియదాదీనాం బ్రహ్మకార్యతాప్రకారో విశోధ్యతే। తత్ర తృతీయే పాదే చ చిదచిత్ప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మకార్యత్వే సత్యప్యచిదంశస్య స్వరూపాన్యథాభావేన కార్యత్వం, చిదంశస్య స్వభావాన్యథాభావేన జ్ఞానసఙ్కోచవికాసరూపేణ కార్యతోదితా। చతుర్థే తు జీవోపకరణానామిన్ద్రియాదీనాముత్పత్తిప్రకార: ఇతి ప్రథమేనాధ్యాయద్వయేన ముముక్షుభిరుపాస్యం నిరస్తనిఖిలదోషగన్ధమనవధికాతిశయాసఙ్ఖ్యేయకల్యాణగుణగణం నిఖిలజగదేకకారణం బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదితమ్। ఉత్తరేణ ద్వయేన బ్రహ్మోపాసనప్రకారస్తత్ఫలభూతమోక్షస్వరూపం చ చిన్త్యతే। తత్ర తృతీయస్య ప్రథమే పాదే బ్రహ్మోపాసిసిషోత్పత్తయే జీవస్య సంసరతో దోషా: కీర్తితా:। ద్వితీయే చోపాసిసిషోత్పత్తయ ఏవ బ్రహ్మణో నిరస్తనిఖిలదోషతాకల్యాణ-గుణాకరతారూపోభయలిఙ్గతా ప్రతిపాద్యతే। తృతీయే తు బ్రహ్మోపాసనైకత్వనానాత్వవిచారపూర్వకముపాసనేషు ఉపసంహార్యానుపసంహార్యగుణవిశేషా: ప్రపఞ్చితా:। చతుర్థే తు ఉపాసనస్య వర్ణాశ్రమధర్మేతికర్తవ్యతాకత్వముక్తమ్। చతుర్థేऽధ్యాయే బ్రహ్మోపాసనఫలచిన్తా క్రియతే। తత్ర ప్రథమే పాదే బ్రహ్మోపాసనఫలం వక్తుముపాసనస్వరూప పూర్వకోపాసనానుష్ఠానప్రకారో విద్యామాహాత్మ్యం చోచ్యతే। ద్వితీయే తు బ్రహ్మోపాసీనానాం బ్రహ్మప్రాప్తిగత్యుపక్రమప్రకార: చిన్తిత:। తృతీయే త్వర్చిరాదిగతిస్వరూపమర్చిరాదినైవ బ్రహ్మప్రాప్తిరితి చ ప్రతిపాద్యతే। చతుర్థే తు ముక్తస్య బ్రహ్మానుభవప్రకారశ్చిన్త్యతే। అతో ముముక్షుభిర్జ్ఞాతవ్యం నిరస్తనిఖిలదోషగన్ధ-మనవధికాతిశయాసఙ్ఖ్యేయకల్యాణగుణగణాకరం నిఖిలజగదేకకారణం పరం బ్రహ్మ, తజ్జ్ఞానం చ మోక్షసాధనమసకృదావృత్తస్మృతి సన్తానరూపముపాసనాత్మకమ్, ఉపాసనఫలం చార్చిరాదినా పరం బ్రహ్మోపసంపద్య స్వస్వరూపభూతజ్ఞానాదిగుణావిర్భావ- పూర్వకానన్తమహావిభూత్యనవధికాతిశయానన్ద బ్రహ్మానుభవోऽపునరావృత్తిరూప ఇతి శారీరకశాస్త్రేణోక్తం భవతి।
౧।౧।౧
౧। ఓమ్ అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా – బ్రహ్మమీమాంసావిషయ:। సా కిమారమ్భణీయా, ఉత అనారమ్భణీయేతి సంశయ:। తదర్థం పరీక్ష్యతే – వేదాన్తా: కిం బ్రహ్మణి ప్రమాణమ్, ఉత నేతి। తదర్థం పరినిష్పన్నేऽర్థే శబ్దస్య బోధనసామర్థ్యావధారణం సంభవతి, నేతి। న సంభవతి ఇతి పూర్వపక్ష:। సంభవతీతి రాద్ధాన్త:। యదా న సంభవతి, తదా పరినిష్పన్నేऽర్థే శబ్దస్య బోధనసామర్థ్యాభావాత్సిద్ధరూపే బ్రహ్మణి న వేదాన్తా: ప్రమాణమ్ ఇతి తద్విచారాకారా బ్రహ్మమీమాంసా నారమ్భణీయా। యదా సంభవతి, తదా సిద్ధ్యేऽప్యర్థే శబ్దస్య బోధనసామర్థ్యసంభవాద్వేదాన్తా: బ్రహ్మణి ప్రమాణమితి సా చారమ్భణీయా స్యాత్। అత్ర పూర్వపక్షవాదీ మన్యతే – వృద్ధవ్యవహారాదన్యత్ర వ్యుత్పత్త్యసంభవాత్ వ్యవహారస్య చ కార్యబుద్ధిపూర్వకత్వేన కార్య ఏవార్థే శబ్దశక్త్వధారణాత్పరినిష్పన్నేऽర్థే బ్రహ్మణి న వేదాన్తా: ప్రమాణమితి తద్విచారరూపా బ్రహ్మమీమాంసా నారమ్భణీయేతి। సిద్ధాన్తస్తు – బాలానాం మాతాపితృప్రభృతిభిః అమ్బాతాతమాతులశిశుపశు-పక్షిమృగాదిషు అఙ్గుల్యా నిర్దిశ్య తత్తదభిధాయినశ్శబ్దాన్ప్రయుఞ్జానై: క్రమేణ బహుశశ్శిక్షితానాం తత్తచ్ఛబ్దశ్రవణసమనన్తరం స్వాత్మనామేవ తదర్థబుద్ధ్యుత్పత్తిదర్శనాత్, శబ్దార్థయో: సమ్బన్ధాన్తరాదర్శనాత్ సఙ్కేతయితృపురుషాజ్ఞానాచ్చ బోధ్యబోధకభావ ఏవ శబ్దార్థయోస్సంబన్ధ ఇతి నిశ్చిన్వానానాం పరినిష్పన్నేऽర్థే శబ్దస్య బోధకత్వావధారణం సంభవతీతి బ్రహ్మణి వేదాన్తవాక్యానాం ప్రామాణ్యాత్తదర్థ-విచారాకారా బ్రహ్మమీమాంసా ఆరమ్భణీయేతి। సూత్రార్థస్తు – అథాతో బ్రహ్మజిజ్ఞాసా – అథ ఇత్యానన్తర్యే। అత ఇతి చ వృత్తస్య హేతుభావే। బ్రహ్మణో జిజ్ఞాసా బ్రహ్మజిజ్ఞాసా, జ్ఞాతుమిచ్ఛా జిజ్ఞాసా। ఇచ్ఛాయా: ఇష్యమాణప్రధానత్వాదిష్యమాణం జ్ఞానమిహాభిప్రేతమ్। పూర్వవృత్తాదల్పాస్థిరఫలకేవల కర్మాధిగమాదనన్తరం తత ఏవ హేతోరనన్తస్థిరఫలబ్రహ్మాధిగమ: కర్తవ్య:।।౧।। ఇతి జిజ్ఞాసాధికరణమ్ ।। ౧ ।।
౧।౧।౨
౨। జన్మాద్యస్య యత: – తైత్తరీయకే, యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే యేన జాతాని జీవన్తి యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి తద్విజిజ్ఞాసస్వ తద్బ్రహ్మ ఇత్యేతద్వాక్యం విషయ:। కిమేతజ్జిజ్ఞాస్యతయా ప్రతిజ్ఞాతం బ్రహ్మ జగజ్జన్మాదికారణతయా లక్షణత: ప్రతిపాదయితుం శక్నోతి, న వేతి సంశయ:। న శక్నోతీతి పూర్వపక్ష: । కుత:? జగజ్జన్మాదీనాముపలక్షణతయా విశేషణతయా వా బ్రహ్మలక్షణత్వాసంభవాత్। ఉపలక్షణత్వే హ్యుపలక్ష్యస్యాకారాన్తరయోగోऽపేక్షిత:। న చేహ తదస్తి। అత: ఉపలక్షణత్వం న సంభవతి। విశేషణత్వేऽప్యనేకవిశేషణవిశిష్టతయాऽపూర్వస్యైకస్య ప్రతిపాదకత్వం న సంభవతి, విశేషణానాం వ్యావర్తకత్వేన విశేషణబహుత్వే బ్రహ్మబహుత్వప్రసక్తే:। రాద్ధాన్తస్తు – ఏకస్మిన్నవిరుద్ధానాం విశేషణానాం అనేకత్వేऽపి శ్యామత్వయువత్వాదివిశిష్ట-దేవదత్తవజ్జగజ్జన్మాదివిశిష్టం బ్రహ్మైకమేవ విశేష్యం భవతి। ఉపలక్షణత్వే జన్మాదిభిరుపలక్ష్యస్య బ్రహ్మశబ్దావగతబృహత్త్వాద్యాకారాశ్చ సన్తీతి జగజ్జన్మాది-కారణం బ్రహ్మేతి లక్షణత: ప్రతిపాదయితుం శక్నోతీతి। సూత్రార్థ: – అస్య వివిధవిచిత్రభోక్తృభోగ్యపూర్ణస్య జగత: యతో జన్మాది, తద్బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదయితుం శక్నోత్యేతద్వాక్యమితి।।౨।। ఇతి జన్మాద్యధికరణమ్ ।। ౨ ।।
౧।౧।౩
౩। శాస్త్రయోనిత్వాత్ – యతో వా ఇమాని ఇత్యాది వాక్యమేవ విషయ:। తత్కిం జగత్కారణే బ్రహ్మణి ప్రమాణమ్ ? ఉత నేతి సంశయ:। నైతత్ప్రమాణమితి పూర్వపక్ష:, అనుమానసిద్ధబ్రహ్మవిషయత్వాత్। ప్రమాణాన్తరావిషయే హి శాస్త్రం ప్రమాణమ్। జగతస్సావయవత్వేన కార్యత్వాత్। కార్యస్య స్వోపాదానోపకరణసంప్రదాన-ప్రయోజనాద్యభిజ్ఞకర్తృకత్వాత్, జగన్నిర్మాణకార్యచతుర: కర్మపరవశపరిమిత-శక్త్యాదిక్షేత్రజ్ఞవిలక్షణస్సర్వజ్ఞ: సర్వశక్తస్సర్వేశ్వర: అనుమానసిద్ధ ఇతి తస్మిన్ యతో వా ఇమాని భూతాని ఇత్యాదివాక్యం ప్రమాణమితి। రాద్ధాన్తస్తు – జగత: కార్యత్వేऽప్యేకదైవైకేనైవ కృత్స్నం జగత్ నిర్మితమిత్యత్ర ప్రమాణాభావాత్; క్షేత్రజ్ఞానామేవ విలక్షణపుణ్యానాం జ్ఞానశక్తివైచిత్ర్యసంభావనయా కదాచిత్కస్యచిజ్జగదేకదేశనిర్మాణసామర్థ్యసంభవాత్తదతిరిక్త పురుషానుమానం న సంభవతీతి శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాత్ బ్రహ్మణస్తత్ప్రతిపాదకత్వేన తస్మిన్, యతో వా ఇమాని భూతాని ఇత్యాదివాక్యం ప్రమాణమితి। శాస్త్రం యోని: యస్య కారణం, ప్రమాణమ్ తద్బ్రహ్మ శాస్త్రయోని; ప్రమాణాన్తరావిషయత్వేన శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాద్బ్రహ్మణ: తస్మిన్, యతో వా ఇమాని ఇత్యాది వాక్యం ప్రమాణమితి సూత్రార్థ:।।౩।। ఇతి శాస్త్రయోనిత్వాధికరణమ్ ।। ౩ ।।
౧।౧।౪
౪। తత్తు సమన్వయాత్ – బ్రహ్మణశ్శాస్త్రప్రమాణకత్వం సంభవతి, నేతి విచార్యతే। న సంభవతీతి పూర్వ: పక్ష:। కుత:? ప్రవృత్తినివృత్త్యన్వయవిరహిణో బ్రహ్మణ: స్వరూపేణా పురుషార్థత్వాత్, పురుషార్థావబోధకత్వేన చ శాస్త్రస్య ప్రామాణ్యాత్, మోక్షసాధనబ్రహ్మధ్యానవిధిపరత్వేऽపి అసత్యపి బ్రహ్మణి తద్ధ్యానవిధాన-సంభవాత్, న బ్రహ్మసద్భావే తాత్పర్యమితి బ్రహ్మణ: శాస్త్రప్రమాణకత్వం న సంభవతి। రాద్ధాన్తస్తు అతిశయితగుణపితృ పుత్రాదిజీవనజ్ఞానవదనవధికాతిశయానన్దస్వరూపబ్రహ్మజ్ఞానస్య నిరతిశయ-పురుషార్థత్వాత్ తస్య శాస్త్రప్రమాణకత్వం సంభవతి, ఆనన్దో బ్రహ్మ,యదేష ఆకాశ ఆనన్దో న స్యాత్, యతో వాచో నివర్తన్తే అప్రాప్య మనసా సహ, ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ ఇత్యాదిభిరనవధికాతిశయానన్ద-స్వరూపం బ్రహ్మేతి హి ప్రతిపాద్యతే। అతో బ్రహ్మ స్వేన పరేణ వాऽప్యనుభూయమానం నిరతిశయానన్ద-స్వరూపమేవేతి తత్ప్రతిపాదనపరస్యైవ సాక్షాత్పురుషార్థాన్వయ:। ప్రవృత్తినివృత్తి పరస్య తు తత్సాధ్యఫల-సంబన్ధాత్ పురుషార్థాన్వయ ఇతి। సూత్రార్థ: – తు శబ్ద: ప్రసక్తాశఙ్కానివృత్త్యర్థ:। తత్ – పూర్వసూత్రోదితం బ్రహ్మణ: శాస్త్రయోనిత్వం సమన్వయాత్, సిద్ధ్యతి। సమ్యక్ పురుషార్థతయా అన్వయ: సమన్వయ:। వేదితుర్నిరతిశయానన్దస్వరూపత్వేన పరమపురుషార్థరూపే పరే బ్రహ్మణి వేదకతయా శాస్త్రస్యాన్వయాద్బ్రహ్మణ: శాస్త్రప్రమాణకత్వం సిద్ధ్యత్యేవేతి।।౪।। ఇతి సమన్వయాధికరణమ్ ।।౪।।
౧।౧।౫
౫। ఈక్షతేర్నాశబ్దమ్ – యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవతి ఇత్యాదిజగత్కారణవాదివేదాన్తవేద్యం విషయ:। తత్ కిం సాఙ్ఖ్యోక్తం ప్రధానమ్, ఉత అనవతికాతిశయానన్దం బ్రహ్మేతి సంశయ:। ప్రధానమితి పూర్వపక్ష:। కుత:? ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తాన్వయేనానుమానాకారవాక్యవేద్యత్వాత్। యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవతి ఇత్యాదినా ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిజ్ఞాయ, యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన ఇతి దృష్టాన్తేన హ్యుపపాద్యతే। ఏవమానుమానికమేవ ఏతద్వాక్యవేద్యమితి నిశ్చీయతే। సదేవ సోమ్యేదమ్ ఇతి సచ్ఛబ్ద: ప్రధానవిషయ:। తదైక్షత బహు స్యామ్ ఇతి చ గౌణమీక్షణం భవితుమర్హాతి; తత్తేజ ఐక్షత ఇత్యాదిగౌణేక్షణసాహచర్యాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – తదైక్షత బహు స్యామ్ ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పరూపేక్షణాన్వయాత్, సదేవ సోమ్య ఇతి కారణవాచిసచ్ఛబ్దవిషయో నాచేతనం ప్రధానమ్, అపి తు సార్వజ్ఞ్యసత్యసఙ్కల్పాదియుక్తం పరబ్రహ్మైవేతి నిశ్చీయతే। న చానుమానాకారమేతద్వాక్యమ్, హేత్వనుపాదానాత్। అన్యజ్ఞానేనాన్యజ్ఞానాసంభవపరిజిహీర్షయా తు దృష్టాన్తోపపాదానమ్। న చ ముఖ్యేక్షణసంభవే గౌణపరిగ్రహసమ్భవ:। తేజ: ప్రభృతిశరీరకస్యాన్తర్యామిణో వాచకత్వాదితి పరమేవ బ్రహ్మ జగత్కారణవాదివేదాన్తవేద్యమ్ – ఇతి । సూత్రార్థశ్చ – ఈక్షతేరితి ఈక్షతిధాత్వర్థ: ఈక్షణమ్ । శబ్ద: ప్రమాణం యస్య న భవతి తదశబ్దం – పరోక్తమానుమానికం ప్రధానమ్ । సదేవ సోమ్యేదమ్ ఇతి జగత్కారణతయా ప్రతిపాదితాన్వయిన: ఈక్షణవ్యాపారాన్నాచేతనమశబ్దం తత్, అపి తు సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం బ్రహ్మైవ జగత్కారణమితి నిశ్చీయతే – ఇతి ।।౫।।
౬। గౌణశ్చేన్నాత్మశబ్దాత్ – తత్తేజ ఐక్షత ఇత్యచేతనగతగౌణేక్షణసాహచర్యాత్, తదైక్షత ఇత్యత్ర ఈక్షతిర్గౌణ ఇతి చేన్న, ఆత్మశబ్దాత్। సచ్ఛబ్దాభిహితే ఈక్షితరి, ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా ఇతి శ్రూయమాణాచ్చేతనవాచిన: ఆత్మశబ్దాదయమీక్షతిర్ముఖ్య ఏవేతి ప్రతీయతే। ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం ఇతి తేజ:ప్రభృతీనామపి తదాత్మకత్వావగమాత్ తేజ: ప్రభృతీక్షణమపి ముఖ్యమేవేత్యభిప్రాయ: ।।౬।।
౭। తన్నిష్ఠస్య మోక్షోపదేశాత్ – ఇతశ్చ సచ్ఛబ్దాభిహితం న ప్రధానమ్, అపి తు పరమేవ బ్రహ్మ। తత్త్వమసి ఇతి సదాత్మకతయా ప్రత్యగాత్మానుసన్ధాననిష్ఠస్య, తస్య తావదేవ చిరం యావన్న విమోక్ష్యే అథ సంపత్స్య ఇతి మోక్షోపదేశాత్ తత్కారణం పరమేవ బ్రహ్మ। ।౭।।
౮। హేయత్వావచనాచ్చ – యది ప్రధానమిహ కారణతయా వివక్షితమ్, తదా తస్య మోక్షవిరోధిత్వాద్ధేయత్వముచ్యేత। న చోచ్యతే। అతశ్చ న ప్రధానమ్। ।౮।।
౯ । ప్రతిజ్ఞావిరోధాత్ – ప్రధానవాదే ప్రతిజ్ఞా చ విరుధ్యతే, యేనాశ్రుతం శ్రుతమ్ ఇతి వక్ష్యమాణకారణవిజ్ఞానేన చేతనాచేతనమిశ్రకృత్స్నప్రపఞ్చజ్ఞానం హి ప్రతిజ్ఞాతమ్। చేతనాంశం ప్రతి ప్రధానస్యాకారణత్వాత్, తజ్జ్ఞానేన చేతనాంశో న జ్ఞాయత ఇతి న ప్రధానం కారణమ్।।౯।।
౧౦। స్వాప్యయాత్ – స్వమపీతో భవతి। సతా సోమ్య తదా సంపన్నో భవతి ఇతి జీవస్య సుషుప్తస్య స్వాప్యయశ్శ్రూయతే। స్వకారణే హ్యప్యయ: స్వాప్యయ:। జీవం ప్రతి ప్రధానస్యాకారణత్వాత్ స్వాప్యయశ్రుతిః విరుధ్యతే। అతశ్చ న ప్రధానమ్; అపి తు బ్రహ్మైవ।।౧౦।।
౧౧। గతిసామాన్యాత్ – ఇతరోపనిషద్గతిసామాన్యాదస్యాం చోపనిషది న ప్రధానం కారణం వివక్షితమ్। ఇతరాసు చోపనిషత్సు, యస్సర్వజ్ఞ స్సర్వవిత్। తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామరూపమన్నం చ జాయతే, పరాऽస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ, స కారణం కరణాధిపాధిప:, ఆత్మని ఖల్వరే విదితే సర్వమిదం విదితం, తస్య హ వా ఏతస్య మహతో భూతస్య విశ్వసితమేతద్యదృగ్వేద:, పురుష ఏవేదం సర్వం యద్భూతం యచ్చ భవ్యమ్, తస్మాద్విరాడజాయత, ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీత్ । స ఇమాన్ లోకనసృజత, తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత:, ఏకో హ వై నారాయణ ఆసీత్ । స ఏకాకీ న రమేత ఇతి సర్వజ్ఞ: పురుషోత్తమ ఏవ కారణతయా ప్రతిపాద్యతే। అస్యాశ్చ తద్గతిసామాన్యాదత్రాపి స ఏవ కారణతయా ప్రతిపాదనమర్హాతీతి న ప్రధానమ్।।౧౧।।
౧౨। శ్రుతత్వాశ్చ – శ్రుతమేవాస్యాముపనిషది ఆత్మత ఏవేదం సర్వమ్ ఇతి। అతశ్చ సదేవ సోమ్య ఇత్యాదిజగత్కారణవాదివేదాన్తవేద్యం న ప్రధానం; సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం పరమేవ బ్రహ్మ ఇతి స్థితమ్।।౧౨।। ఇతి ఈక్షత్యధికరణమ్ ।।౫।।
౧।౧।౬
౧౩। ఆనన్దమయోऽభ్యాసాత్ – తైత్తిరీయకే — తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: ఇతి ప్రకృత్య, తస్మాద్వా ఏతస్మాద్విజ్ఞానమయాత్। అన్యోऽన్తర ఆత్మాऽऽనన్దమయ ఇత్యత్ర జగత్కారణతయాऽవగత: ఆనన్దమయ: కిం ప్రత్యగాత్మా, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। ప్రత్యగాత్మేతి పూర్వ:పక్ష:। కుత:? తస్యైష ఏవ శారీర ఆత్మా ఇత్యానన్దమయస్య శారీరత్వ శ్రవణాత్। శారీరో హి శరీరసంబన్ధీ। స చ ప్రత్యగాత్మైవ। తస్య చేతనత్వేనేక్షాపూర్వికా సృష్టిరుపపద్యత ఇతి। రాద్ధాన్తస్తు — సైషాऽऽనన్దస్య మీమాంసా భవతి ఇత్యారభ్య, యతో వాచో నివర్తన్తే, అప్రాప్య మనసా సహ, ఆనన్దం బ్రహ్మణో విద్వాన్ ఇతి నిరతిశయదశాశిరస్కోऽభ్యస్యమాన ఆనన్ద: ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూతస్య పరస్యైవ బ్రహ్మణ ఇతి నిశ్చీయతే। శారీరాత్మత్వం చ పరమాత్మన ఏవ, తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: ఇత్యాకాశాదిజగత్కారణతయాऽవగత ఏవాన్నమయస్య శారీర ఆత్మేతి ప్రతీయతే, ఆత్మాన్తరానిర్దేశాత్। శ్రుత్యన్తరేషు పృథివ్యక్షరాదీనాం శరీరత్వం, పరమాత్మన ఆత్మత్వం చ శ్రూయతే యస్య పృథివీ శరీరమ్ ఇత్యారభ్య, ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ ఇతి। అన్నమయస్యాత్మైవ ప్రాణమయాదిషు, తస్యైష ఏవ శారీర ఆత్మా య: పూర్వస్య ఇత్యనుకృష్యత ఇతి ప్రత్యగాత్మనో విజ్ఞానమయస్య చ స ఏవ శారీర ఆత్మా। ఆనన్దమయే తు, తస్యైష ఏవ శారీర ఆత్మా య: పూర్వస్య ఇతి నిర్దేశ: ఆనన్దమయస్యానన్యాత్మత్వప్రదర్శనార్థ:। అతో జగత్కారణతయా నిర్దిష్టం ఆనన్దమయ: పరమాత్మైవేతి। సూత్రార్థస్తు ఆనన్దమయశబ్దనిర్దిష్ట: ఆకాశాదిజగత్కారణభూత: ప్రత్యగాత్మనోऽర్థాన్తరభూత: పరమాత్మా। కుత:? తస్యానన్దస్య నిరతిశయప్రతీతిబలాత్। స ఏకో మానుష ఆనన్ద:। తే యే శతమ్ ఇత్యాద్యభ్యాసాత్, తస్య చ ప్రత్యగాత్మన్యసంభావితస్య తదతిరిక్తే పరమాత్మన్యేవ సంభవాత్।।౧౩।।
౧౪। వికారశబ్దాన్నేతి చేన్న ప్రాచుర్యాత్ – ఆనన్దమయ: ఇతి వికారార్థాన్మయట్ఛబ్దాన్నాయమవికృత: పరమాత్మా। అస్య చ వికారార్థత్వమేవ యుక్తమ్, అన్నమయ: ఇతి వికారోపక్రమాదితి చేన్న, ప్రత్యగాత్మనోऽపి, న జాయతే మ్రియతే వా ఇత్యాది వికారప్రతిషేధాత్ప్రాచుర్యార్థ ఏవాయం మయడితి నిశ్చయాత్। అస్మింశ్చానన్దే, యతో వాచో నివర్తన్తే ఇత్యాది వక్ష్యమాణాత్ప్రాచుర్యాదయమానన్దప్రచుర: పరమాత్మైవ। న హ్యనవధికాతిశయరూప: ప్రభూతానన్ద: ప్రత్యగాత్మని సంభవతి।।౧౪।।
౧౫। తద్ధేతువ్యపదేశాచ్చ – ఏష హ్యేవాऽऽనన్దయాతి ఇతి జీవాన్ ప్రతి ఆనన్దయితృత్వవ్యపదేశాదయం పరమాత్మైవ।।౧౫।।
౧౬। మాన్త్రవర్ణికమేవ చ గీయతే – సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇతి మన్త్రవర్ణోదితం బ్రహ్మైవ, తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఇత్యారభ్య, ఆనన్దమయ: ఇతి చ గీయతే। తతశ్చాऽऽనన్దమయో బ్రహ్మ।।౧౬।।
ప్రత్యగాత్మన: పరిశుద్ధం స్వరూపం మన్త్రవర్ణోదితమిత్యాశఙ్క్యాహ –
౧౭। నేతరోऽనుపపత్తే: – పరస్మాద్బ్రహ్మణ: ఇతర: ప్రత్యగాత్మా న మన్త్రవర్ణోదిత:, తస్య, విపశ్చితా బ్రహ్మణా ఇతి విపశ్చిత్త్వానుపపత్తే:। వివిధం పశ్యచ్చిత్త్వం హి విపశ్చిత్త్వమ్। తచ్చ, సోऽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యాదివాక్యోదిత నిరుపాధిక బహుభవనసఙ్కల్పరూపం సర్వజ్ఞత్వమ్। తత్తు ప్రత్యగాత్మన: పరిశుద్ధస్యాపి న సంభవతి, జగద్వ్యాపారవర్జం ప్రకరణాదసన్నిహితత్వాచ్చ ఇతి వక్ష్యమాణత్వాత్। అత: పరం బ్రహ్మైవ మాన్త్రవర్ణికమ్
।।౧౭।।
౧౮। భేదవ్యపదేశాశ్చ – భీషాऽస్మాద్వాత: పవతే ఇత్యాదినా అగ్నివాయుసూర్యాదిజీవవర్గస్య ఆనన్దమయాత్ప్రశాసితు: ప్రశాసితవ్యత్వేన భేదో వ్యపదిశ్యతే। అతశ్చానన్దమయ: పరమాత్మేతి। యోజనాన్తరమ్ – తస్మాద్వా ఏతస్మాద్విజ్ఞానమయాత్। అన్యోऽన్తర ఆత్మాऽऽనన్దమయ ఇతి విజ్ఞానమయాజ్జీవాదానన్దమయస్య భేదో వ్యపదిశ్యతి। విజ్ఞానమయో హి జీవ ఏవ న బుద్ధిమాత్రమ్, మయట్చ్ఛ్రుతే:। అతశ్చానన్దమయ: పరమాత్మా।।౧౮।।
౧౯। కామాచ్చ నానుమానాపేక్షా – సోऽకామయత ఇత్యారభ్య, ఇదం సర్వమసృజత ఇతి కామాదేవ జగత్సర్గశ్రవణాత్ అస్యऽऽనన్దమయస్య జగత్సర్గే నానుమానగమ్యప్రకృత్యపేక్షా ప్రతీయతే। ప్రత్యగాత్మనో యస్య కస్యచిదపి సర్గే ప్రకృత్యపేక్షాస్తి। అతశ్చాయం ప్రత్యగాత్మనోऽన్య: పరమాత్మా। ।౧౯।।
౨౦। అస్మిన్నస్య చ తద్యోగం శాస్తి – రసో వై స:। రసం హ్యేవాయం లబ్ధ్వాऽऽనన్దీ భవతి ఇతి అస్మిన్ – ఆనన్దమయే రసశబ్దనిర్దిష్టే, అస్య అయంశబ్దనిర్దిష్టస్య, జీవస్య,తల్లాభాదానన్దయోగం శాస్తి శాస్త్రమ్। ప్రత్యగాత్మనో యల్లాభాదానన్దయోగ:,స తస్మాదన్య: పరమాత్మైవేత్యానన్దమయ: పరం బ్రహ్మ।।౨౦।। ఇతి ఆనన్దమయాధికరణమ్ ।।౬।।
౧।౧।౭
౨౧। అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ – ఛాన్దోగ్యే య ఏషోऽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయ: పురుషో దృశ్యతే, య ఏషోऽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఇత్యక్ష్యాదిత్యాధారతయా శ్రూయమాణ: పురుష: కిం జీవవిశేష:, ఉత పరమపురుష ఇతి సంశయ:। జీవవిశేష ఇతి పూర్వపక్ష:। కుత:? సశరీరత్వాత్। శరీరసంయోగో హి కర్మవశ్యస్య జీవస్య స్వకర్మఫలభోగాయేతి। రాద్ధాన్తస్తు – స ఏష సర్వేభ్య: పాప్మభ్య: ఉదిత: ఇత్యాదినా అపహతపాప్మత్వ-పూర్వకసర్వలోకకామేశత్వోపదేశాత్, తేషాం చ జీవేష్వసంభవాత్, అయమక్ష్యాదిత్యాధార: పురుషోత్తమ ఏవ। స్వాసాధారణవిలక్షణరూపవత్త్వం చ జ్ఞానబలైశ్వర్యాదికల్యాణగుణవత్తస్య సంభవతి। శ్రూయతే చ తద్రూపస్య అప్రాకృతత్వమ్। ఆదిత్యవర్ణం తమసస్తు పారే ఇత్యాదౌ। సూత్రార్థస్తు – ఆదిత్యాద్యన్తశ్శ్రూయమాణ: పురుష: పరం బ్రహ్మ। తదసాధారణాపహతపాప్మత్వాది ధర్మోపదేశాత్।।౨౧।।
౨౨। భేదవ్యపదేశాచ్చాన్య: – య ఆదిత్యే తిష్ఠన్నాదిత్యాదన్తర:, య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తర: ఇత్యాదిభి: జీవాత్ భేదవ్యపదేశాచ్చాయం జీవాదన్య: పరమాత్మైవ।।౨౨।। ఇతి అన్తరధికరణమ్ ।।౭।।
౧।౧।౮
౨౩। ఆకాశస్తల్లిఙ్గాత్ – (ఛాన్దోగ్యే) – అస్య లోకస్య కా గతిః ఇత్యాకాశ ఇతి హోవాచ సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాన్యాకాశాదేవ సముత్పద్యన్తే ఆకాశం ప్రత్యస్తంయన్తి ఇత్యత్ర ఆకాశశబ్ద-నిర్దిష్టం జగత్కారణం కిం ప్రసిద్ధాకాశ: ఉత సమస్తచిదచిద్వస్తువిలక్షణం బ్రహ్మేతి సంశయ:। ప్రసిద్ధాకాశ: ఇతి పూర్వపక్ష:। కుత:? ఆకాశశబ్దస్య లోకే తత్రైవ వ్యుత్పత్తే:, యతో వా ఇమాని భూతాని ఇత్యాది సామాన్యలక్షణస్య సదాదిశబ్దానామపి సాధారణత్వేన, ఆకాశదేవ సముత్పద్యన్తే, ఇతి విశేషే పర్యవసానాత్। ఈక్షా(క్షణాదయోऽప్యాకాశ ఏవ జగత్కారణమితి నిశ్చితే సతి గౌణా వర్ణనీయా ఇతి। రాద్ధాన్తస్తు – సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దేశాత్, ప్రసిద్ధేశ్చేక్షాపూర్వకత్వాత్ చిదచిద్వస్తువిలక్షణం సర్వజ్ఞం బ్రహ్మాకాశశబ్దనిర్దిష్టమితి। సూత్రార్థస్తు – ఆకాశశబ్దనిర్దిష్టం పరమేవ బ్రహ్మ, ప్రసిద్ధవన్నిర్దిశ్యమానాత్ జగత్కారణత్వాదిలిఙ్గాత్।।౨౩।। ఇతి ఆకాశాధికరణ్మ్ ।।౮।।
౧।౧।౯
౨౪। అత ఏవ ప్రాణ: – ఛాన్దోగ్యే — ప్రస్తోతర్యా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా ఇతి ప్రస్తుత్య, కతమా సా దేవతేతి। ప్రాణ ఇతి హోవాచ, సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ప్రాణమేవాభిసంవిశన్తి; ప్రాణమభ్యుజ్జిహతే, సైషా దేవతా ప్రస్తావమన్వాయత్తా ఇత్యత్ర నిఖిలజగత్కారణతయా ప్రాణశబ్దనిర్దిష్ట: కిం ప్రసిద్ధ: ప్రాణ:, ఉతోక్తలక్షణం బ్రహ్మేతి సంశయ:। ప్రసిద్ధప్రాణ ఇతి పూర్వపక్ష:। కుత:? సర్వస్య జగత: ప్రాణాయత్తస్థితిదర్శనాత్, స ఏవ నిఖిలజగదేకకారణతయా నిర్దేశమర్హాతీతి। రాద్ధాన్తస్తు – శిలాకాష్టాదిషు అచేతనేషు చేతనస్వరూపేషు చ ప్రాణాయత్తస్థిత్యభావత్ , సర్వాణి హ వా ఇమాని భూతాని ఇతి ప్రసిద్ధవన్నిర్దేశాదేవ హేతో: ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టం పరమేవ బ్రహ్మ। సూత్రమపి వ్యాఖ్యాతమ్।।౨౪।। ఇతి ప్రాణాధికరణమ్।।౯।।
౧।౧।౧౦
౨౫। జ్యోతిశ్చరణాభిధానాత్ – ఛాన్దోగ్యే అథ యదత: పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వత: పృష్టేషు సర్వత: పృష్ఠేష్వనుత్తమేషూత్తమేషు లోకేషు ఇదం వా వ తద్యదిదమస్మిన్నన్త: పురుషే జ్యోతి: ఇత్యత్ర జగత్కారణత్వవ్యాప్తనిరతిశయదీప్తియుక్తతయా జ్యోతిశ్శబ్దనిర్దిష్టం కిం ప్రసిద్ధాదిత్యాదిజ్యోతి:, ఉత పరమేవ బ్రహ్మేతి సంశయ:। ప్రసిద్ధజ్యోతిరితి పూర్వపక్ష:। కుత:? ఇదం వావ తద్యదిదమస్మిన్నన్త: పురుషే జ్యోతి: ఇతి కౌక్షేయజ్యోతిషా ప్రసిద్ధేనైక్యావగమాత్, స్వవాక్యే తదతిరిక్తపరబ్రహ్మాసాధారణలిఙ్గాదర్శనాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – ప్రసిద్ధజ్యోతిషోऽన్యదేవ పరం బ్రహ్మేహ నిరతిశయదీప్తియుక్తం జ్యోతిశ్శబ్దనిర్దిష్టమ్। కుత:? పాదోऽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి ఇతి పూర్వవాక్యే ద్యుసంబన్ధితయా నిర్దిష్టస్యైవ చతుష్పదో బ్రహ్మణ:, అథ యదత: పరో దివో జ్యోతి: ఇత్యత్ర ప్రత్యభిజ్ఞానాత్। తచ్చ పరమేవ బ్రహ్మేతి విజ్ఞాతమ్, సర్వేషాం భూతానాం తస్య పాదత్వేన వ్యపదేశాత్। ఏవం పరబ్రహ్మత్వే నిశ్చితే కౌక్షేయజ్యోతిష: తదాత్మకత్వానుసన్ధానం ఫలయోపదిశ్యత ఇతి జ్ఞాయతే। సూత్రార్థస్తు – జ్యోతిశ్శబ్దనిర్దిష్టం పరం బ్రహ్మ, అస్య జ్యోతిష: పూర్వవాక్యే సర్వభూతచరణత్వాభిధానాత్। సర్వభూతపాదత్వం చ పరస్యైవ బ్రహ్మణ ఉపపద్యతే।।౨౫।।
౨౬। ఛన్దోऽభిధాన్నాన్నేతి చేన్న తథా చేతోऽర్పణనిగమాత్తథాహి దర్శనమ్ – గాయత్రీ వా ఇదం సర్వమ్ ఇతి గాయత్ర్యాఖ్యచ్ఛన్దస: ప్రకృతత్వాత్సర్వభూతపాదత్వేన గాయత్ర్యా ఏవాభిధానాన్న బ్రహ్మేతి చేత్, నైతత్। తథా చేతోऽర్పణనిగమాత్ – గాయత్రీ యథా భవతి తథా బ్రహ్మణి చేతోऽర్పణోపదేశాత్। గాయత్రీసాదృశ్యం చతుష్పాత్త్వం బ్రహ్మణ్యనుసంధేయమిత్యుపదిశ్యతే। గాయత్ర్యాస్సర్వాత్మకత్వానుపపత్తేరిత్యర్థ:। తథా హి దర్శనం తథా హ్యన్యత్రాపి(ప్య)ఛన్దస ఏవ సాదృశ్యాచ్ఛన్దశ్శబ్దేనాభిధానం దృశ్యతే తే వా ఏతే పఞ్చాన్యే పఞ్చాన్యే దశ సంపద్యన్త ఇత్యారభ్య సైషా విరాడన్నాత్ ఇతి।।౨౬।।
౨౭। భూతాదిపాదవ్యపదేశోపపత్తైశ్చైవమ్ – భూతపృథివీశరీరహృదయాని నిర్దిశ్య సైషా చతుష్పదా ఇతి భూతాదీనాం పాదత్వవ్యపదేశో బ్రహ్మణ్యేవోపపద్యత ఇతి బ్రహ్మైవ గాయత్రీశబ్దనిర్దిష్టమితి గమ్యతే।।౨౭।।
౨౮। ఉపదేశభేదాన్నేతి చేన్నోభయస్మిన్నప్యవిరోధాత్ – పాదోऽస్య సర్వా భూతాని త్రిపాదస్యామృతం దివి ఇతి పూర్వవాక్యోదితం పరం బ్రహ్మైవాస్తు; తథాపి అథ యదత: పరో దివో జ్యోతి: ఇతి ద్యుసంబన్ధమాత్రేణ నేహ తత్ప్రత్యభిజ్ఞాయతే; తత్ర చాత్ర చ వ్య(ఉ)పదేశప్రకారభేదాత్; తత్ర హి దివి ఇతి ద్యా: సప్తమ్యా నిర్దిశ్యతే, ఇహ చ దివ: పరో జ్యోతి: ఇతి పఞ్చమ్యా, తతో న ప్రతిసన్ధానమితి చేన్న, ఉభయస్మిన్నపి వ్యపదేశ ఉపరిస్థితిరూపార్థైక్యేన ప్రతిసంధానావిరోధాత్। యథా వృక్షాగ్రే శ్యేన:, వృక్షాగ్రాత్పరత: శ్యేన ఇతి।।౨౮।। ఇతి జ్యోతిరధికరణమ్ ।।౧౦।।
౧।౧।౧౧
౨౯। – ప్రాణస్తథానుగమాత్ – కౌషీతకీబ్రాహ్మణే ప్రతర్దనవిద్యాయామ్ త్వమేవ వరం వృణీష్వ యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే ఇతి ప్రతర్దేనోక్త ఇన్ద్ర: ప్రాణోऽస్మి ప్రజ్ఞాత్మా తం మామాయురమృతమిత్యుపాస్వ ఇత్యాహ। అత్ర హితతమోపాసనకర్మతయా నిర్దిష్ట ఇన్ద్రప్రాణశబ్దాభిధేయ: కిం జీవ:। ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। జీవ ఇతి పూర్వ: పక్ష: కుత:? ఇన్ద్రశబ్దస్య జీవవిశేషే ప్రసిద్ధే:, ప్రాణశబ్దస్యాపి తత్సమానాధికరణస్య స ఏవార్థ ఇతి తం మామాయురమృతమిత్యుపాస్వ ఇతి తస్యైవోపాస్యత్వోపదేశాదితి। రాద్ధాన్తస్తు – ఇన్ద్రప్రాణశబ్ద నిర్దిష్టం జీవాదర్థాన్తరభూతం పరం బ్రహ్మ స ఏష ప్రాణ ఏవ ప్రజ్ఞాత్మాऽऽనన్దోऽజరోऽమృత ఇతీన్ద్రప్రాణశబ్ద-నిర్దిష్టస్యైవ జీవేష్వసంభావితానన్దత్వాజరత్వామృతత్వ-శ్రవణాత్। సూత్రార్థస్తు – ఉపాస్యతయోపదిష్టమిన్ద్రప్రాణశబ్దాభిధేయం పరం బ్రహ్మ। తథేతి ప్రకారవచన: పరబ్రహ్మప్రకారభూతేష్వానన్దాదిషు అస్యానుగమాత్।।౨౯।।
౩౦। న వక్తురాత్మోపదేశాదితి చేదధ్యాత్మసంబన్ధభూమాహ్యస్మిన్ – నాయముపాస్య: పరమాత్మా, మామేవ విజానీహి తం మామాయురమృతమిత్యుపాస్వ ఇతి ప్రజ్ఞాతజీవస్యేన్ద్రస్య వక్తుస్స్వాత్మన ఉపాస్యత్వ-ఉపదేశాత్, ఉపక్రమే జీవభావనిశ్చయేసత్యుపసంహారస్య తదనుగుణతయా నేయత్వాదితి చేన్న। అధ్యాత్మసంబన్ధభూమా హ్యస్మిన్ ఆత్మని సంబన్ధ: – అధ్యాత్మసంబన్ధ: తస్య భూమా బహుత్వమ్। జీవాదర్థాన్తరభూతాత్మాऽసాధారణధర్మసంబన్ధబహుత్వమస్మిన్ ప్రకరణే ఉపక్రమప్రభృత్యోపసంహారాదుపలభ్యతే। ఉపక్రమే తావత్ యం త్వం మనుష్యాయ హితతమం మన్యసే ఇతి హ్యనేనోచ్యమానముపాసనం పరమాత్మోపాసనమేవ, తస్యైవ హితతమత్వాత్। తథా ఏష ఏవ సాధు కర్మ కారయతి ఇత్యాది సాధ్వసాధుకర్మణో: కారయితృత్వం పరమాత్మాన ఏవ ధర్మ:। తద్యథా రథస్యారేషు నేమిరర్పితా నాభావరా అర్పితా: ఏవమేవైతా భూతమాత్రా: ప్రజ్ఞామాత్రాస్వర్పితా: ప్రజ్ఞామాత్రా: ప్రాణేऽర్పితా: ఇతి సర్వాధారత్వం చ తస్యైవ ధర్మ:। ఆనన్దాదయశ్చ। ఏష లోకాధిపతిరేషసర్వేశ ఇతి చ। హీతి హేతౌ । అత: పరబ్రహ్మైవాయమిత్యర్థ:।।౩౦।।
పరమాత్మైవోపాస్యశ్చేత్కథమిన్ద్రో మాముపాస్వ ఇత్యుపాదిదేశేత్యత ఆహ –
౩౧। శాస్త్రదృష్ట్యాతూపదేశో వామదేవవత్ – ఇన్ద్రస్య జీవస్యైవ సత: స్వాత్మత్వేనోపాస్యభూత పరమాత్మోపదేశోऽయం శాస్త్రదృష్ట్యా। అన్త: ప్రవిష్ట: శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా। తత్త్వమసి। య ఆత్మని తిష్టన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృత:। ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: ఇత్యాదీని హి శాస్త్రాణి పరమాత్మానం జీవాత్మన ఆత్మతయోపదిదిశు:। అతో జీవాత్మవాచినశ్శబ్దా: జీవాత్మశరీరకం పరమాత్మానమేవ వదన్తీతి శాస్త్రదృష్టార్థస్య తస్య మామేవ విజానీహి। మాముపాస్స్వ ఇతి స్వాత్మశబ్దేన పరమాత్మోపదేశోऽయం న విరుద్ధ్యతే। యథా వామదేవ: శాస్త్రదృష్ట్యా స్వాత్మశరీరకం పరమాత్మానం పశ్యన్నహమితి పరమాత్మానమవోచత్ । తద్ధైతత్పశ్యన్నృషిర్వామదేవ: ప్రతిపేదే అహం మనురభవం సూర్య్యశ్చాహం కక్షీవానృషిరస్మి విప్ర: ఇతి।।౩౧।।
౩౨। జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేన్నోపాసాత్రైవిధ్యాదాశ్రితత్వాదిహ తద్యోగాత్ – త్రిశిర్షాణం త్వాష్ట్రమహనమరున్ముఖాన్యతీన్సాలావృకేభ్య: ప్రాయచ్ఛమ్। యావద్ధ్యస్మిఞ్ఛరీరే ప్రాణో వసతి తావదాయుః ఇతి జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాత్ నాధ్యాత్మసంబన్ధభూమ్నా పరమాత్మత్వనిశ్చయ ఇతి చేన్న। పరమాత్మన ఏవ స్వాకారేణ జీవశరీరకత్వేన, ప్రాణశరీరకత్వేన చోపాసాత్రైవిధ్యాద్ధేతో: తత్తచ్ఛబ్దేనాభిధానమితి నిశ్చీయతే। అన్యత్రాపి బ్రహ్మోపాసనే త్రైవిధ్యస్యాశ్రితత్వాత్ సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ। ఆనన్దో బ్రహ్మ ఇతి స్వాకారేణోపాస్యత్వం సచ్చ త్యచ్చాభవత్ ఇత్యాదినా భోక్తృశరీరకత్వేన భోగ్యశరీరకత్వేన చ। ఇహ ప్రతర్దనవిద్యాయామపి తస్య త్రైవిధ్యస్య సంభవాత్। అత ఇన్ద్రప్రాణశబ్దనిర్దిష్ట: పరమాత్మా।।౩౨।। ఇతి ఇన్ద్రప్రాణాధికరణమ్ ।।౧౧।।
ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తదీపే ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ప్రథమ:పాద: ।।
