శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత

వేదాన్తదీప:

।।అథ ప్రథమాధ్యాయే ద్వితీయ: పాద:।।

౧।౨।౧

౩౩।  సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ – ఛాన్దోగ్యే శ్రూయతే సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలానితి శాన్త ఉపాసీత, అథ ఖలు క్రతుమయోऽయం పురుషో యథా క్రతురస్మిల్లోకే పురుషో భవతి తథేత: ప్రేత్య భవతి స క్రతుం కుర్వీత మనోమయ: ప్రాణశరీర: ఇతి।  అత్ర సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ఇతి సర్వాత్మకత్వేన నిర్దిష్టం బ్రహ్మ కిం ప్రత్యగాత్మా, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। ప్రత్యగాత్మేతి పూర్వ: పక్ష:। సర్వత్ర తాదాత్మ్యోపదేశో హి తస్యైవోపపద్యతే। పరస్య తు బ్రహ్మణస్సకలహేయప్రత్యనీకకల్యాణైకతానస్య సమస్తహేయాకరసర్వతాదాత్మ్యం విరోధాదేవ న సంభవతి। ప్రత్యగాత్మనో హి కర్మనిమిత్తో బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తసర్వభావ ఉపపద్యతే। సృష్ట్యాదిహేతుకత్వం చ తత్తత్కర్మనిమిత్తత్త్వేన సృష్ట్యాదేరుపపద్యతే।  బ్రహ్మశబ్దోऽపి బృహత్వగుణయోగేన తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామరూపమన్నం చ జాయతే ఇతివత్తత్రైవ వర్తతే। రాద్ధాన్తస్తు తజ్జలాన్ ఇతి సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ఇతి తజ్జన్మస్థితిలయహేతుకం తదాత్మకత్వం ప్రసిద్ధవన్నిర్దిశ్యమానం పరస్యైవ బ్రహ్మణ ఉపపద్యతే।  పరస్మాద్బ్రహ్మణ ఏవ హి జగజ్జన్మస్థితిలయా: ప్రసిద్ధా: సోऽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి,  ఇదం సర్వమసృజత ఇత్యాదిషు।  తథా సర్వాత్మకత్వం చ జన్మాదిహేతుకం పరస్యైవ బ్రహ్మణ: ప్రసిద్ధం సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వా: ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్టా:,  ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వమ్ ఇతి।  హేయప్రత్యనీక-కల్యాణైకతానాత్మనశ్చ పరస్య హేయాకరసర్వభూతాత్మత్వమవిరుద్ధమ్।  య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ – యస్య పృథివీశరీరమ్। య ఆత్మని తిష్ఠన్ ।।। యస్యాత్మాశరీరం స త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృత ఇత్యాదినా శరీరాత్మభావేన సర్వాత్మత్వోపపాదనాత్। శరీరాత్మనోశ్చ స్వభావ వ్యవస్థాపనాత్।  సర్వం బ్రహ్మేతి సామానాధికరణ్యనిర్దేశశ్చ సర్వశబ్దస్య సర్వశరీరకే బ్రహ్మణ్యేవ ప్రవృత్తేరుపపద్యతే।  శరీరవాచీ హి శబ్ద: శరీరిణ్యాత్మన్యేవ పర్యవస్యతి। దేవమనుష్యాదిశబ్దవత్। సూత్రార్థస్తు – సర్వత్ర సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ ఇతి నిర్దిష్టే వస్తుని సర్వశబ్దవాచ్యే సామానాధికరణ్యేన తదాత్మతయా నిర్దిష్టం పరం బ్రహ్మైవ। కుత:? ప్రసిద్ధోపదేశాత్। తజ్జలానితి, సర్వమిదం బ్రహ్మ ఖలు ఇతి ప్రసిద్ధవత్తస్యోపదేశాత్।  తదేవ హి జగజ్జన్మస్థితిలయహేతుత్వేన వేదాన్తేషు ప్రసిద్ధమ్।।౧।।

౩౪। వివక్షితగుణోపపత్తేశ్చ – మనోమయత్వాదికాస్సత్యసఙ్కల్పత్వమిశ్రా వివక్షితా: గుణా: పరస్మిన్నేవోపపద్యన్తే     ।।౨।।

౩౫। అనుపపత్తేస్తు న శారీర: – ఏతేషాం గుణానామనన్తదు:ఖమిశ్రపరిమితసుఖలవభాగిన్యజ్ఞే కర్మపరవశే శారీరే ప్రత్యగాత్మన్యనుపపత్తేశ్చాయం న శారీర:।  అపి తు పరమేవ బ్రహ్మ।।౩।।

౩౬।  కర్మకర్తృవ్యపదేశాచ్చ –  ఏతమిత: ప్రేత్యాభిసంభవితాస్మి ఇతి ప్రాప్యతయోపాస్యో నిర్దిశ్యతే, ప్రాప్తృతయా చ జీవ:।  అతశ్చ జీవాదన్యదేవేదం పరం బ్రహ్మ।।౪।।

౩౭।  శబ్దవిశేషాత్ – ఏష మ ఆత్మాऽన్తర్హృదయ ఇతి శారీరష్షష్ట్యా నిర్దిష్ట:, ఉపాస్య: ప్రథమయా।  అతశ్చ జీవాదన్య:।।౫।।

౩౮।  స్మృతేశ్చ – సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్తస్స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ ఇతి స్మృతేశ్చ। అతశ్చ జీవాదన్య ఉపాస్య: పరమాత్మా।।౬।।

౩౯।  అర్భకౌకస్త్వాత్తద్వ్యపదేశాచ్చ నేతి చేన్న నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ – ఏష మ ఆత్మాऽన్తర్హృదయ ఇతి అల్పస్థానత్వాత్ అణీయాన్వ్రీహేర్వా యవాద్వా ఇత్యల్పత్వవ్యపదేశాచ్చ న పరం బ్రహ్మేతి చేన్న। నిచాయ్యత్వాదేవమ్ – ఏవముపాస్యత్వాద్ధేతోరల్పాయతనత్వాల్పత్వవ్యపదేశ:। న స్వరూపాల్పత్వేన।  జ్యాయాన్పృథివ్యా: ఇత్యాదినా సర్వస్మాజ్జ్యాయస్త్వోపదేశాత్। జ్యాయసోऽప్యస్య హృదయాయతనావచ్ఛేదేన అల్పత్వానుసన్ధానముపపద్యతే।  వ్యోమవత్ యథా మహతోऽపి వ్యోమ్నస్సూచిపథాదిష్వల్పత్వానుసన్ధానమ్। చ శబ్దోऽవధారణే తద్వదేవేత్యర్థ:।  స్వాభావికం చాస్య మహత్త్వమత్రాభిధీయత ఇత్యర్థ:। జ్యాయాన్పృథివ్యా జ్యాయానన్తరిక్షాజ్జ్యాయాన్దివో జ్యాయానేభ్యో లోకేభ్య: ఇతి హ్యనన్తరమేవ వ్యపదిశ్యతే।।౭।।

౪౦। – సంభోగప్రాప్తిరితి చేన్న వైశేష్యాత్ – యద్యుపాసకశరీరే హృదయేऽయమపి వర్త్తతే తతస్తద్వదేవాస్యాపి శరీరప్రయుక్తసుఖదు:ఖసంభోగప్రాప్తిరితి చేన్న,  హేతువైశేష్యాత్। న హి శరీరాన్తర్వర్త్తిత్వమేవ సుఖదు:ఖోపభోగహేతు:।  అపితు కర్మపరవశత్వమ్। తత్త్వపహతపాప్మన: పరమాత్మనో న సంభవతి।।౮।। ఇతి సర్వత్ర ప్రసిద్ధ్యధికరణమ్।।౧।।

౧।౨।౨

౪౧।  అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ – కఠవల్లీష్వామ్నాయతే యస్య బ్రహ్మ చ క్షత్రం చోభే భవత ఓదన: మృత్యుర్యస్యోపసేచనం క ఇత్థా వేద యత్ర స ఇతి। అత్రోదనోపసేచనసూచితోऽత్తా కిం జీవ ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। జీవ ఇతి పూర్వ: పక్ష:। కుత:? భోక్తృత్త్వస్య కర్మనిమిత్తత్త్వాజ్జీవస్యైవ తత్సంభావాత్। రాద్ధాన్తస్తు – సర్వోపసంహారే మృత్యూపసేచనమదనీయం చరాచరాత్మకం కృత్స్నం జగదితి తస్యైతస్యాత్తా పరమాత్మైవ । న చేదం కర్మనిమిత్తం భోక్తృత్త్వమ్। అపి తు జగత్సృష్టిస్థితిలయలీలస్య పరమాత్మనో జగదుపసంహారిత్వరూపం భోక్తృత్వమ్। సూత్రార్థ: – బ్రహ్మక్షత్రౌదనస్యాత్తా పరమాత్మా। బ్రహ్మక్షత్రశబ్దేన చరాచరస్య కృత్స్నస్య జగతో గ్రహణాత్। మృత్యూపసేచనో హ్యోదనో న బ్రహ్మక్షత్రమాత్రమ్। అపి తు తదుపలక్షితం చరాచరాత్మకం కృత్స్నం జగదేవ।।౯।।

౪౨।  ప్రకరణాచ్చ –  మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా ఇతి పరస్యైవ హీదం ప్రకరణమ్।  అతశ్చాయం పరమాత్మా।।౧౦।।

నన్వనన్తరమ్ ఋతం పిబన్తౌ సుకృతస్య లోకే గుహాం ప్రవిష్టౌ పరమే పరార్ధ్యే ఇతి ద్వయో: కర్మఫలాదనాదనశ్రవణాత్, పరమాత్మనశ్చ కర్మఫలాదనాన్వయాత్, అన్త:కరణద్వితీయో జీవ ఏవ తత్రాత్తేతి ప్రతీయతే, అతోऽత్రాపి స ఏవ జీవోऽత్తా భవితుమర్హాతీత్యాశఙ్క్యాహ –

౪౩।  గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్ – గుహాం ప్రవిష్టౌ జీవాత్మపరమాత్మానౌ।  జీవద్వితీయ: పరమాత్మైవ తత్ర ప్రతీయత ఇత్యర్థ:।  స్వయమనశ్నతోऽపి పరమాత్మన: ప్రయోజకతయా పానేऽన్వయో విద్యతే।  జీవద్వితీయ: పరమాత్మేతి కథమవగమ్యతే? తద్దర్శనాత్ – తయోరేవ హ్యస్మిన్ప్రకరణే గుహాప్రవేశవ్యపదేశో దృశ్యతే తం దుర్దర్శం గూఢమనుప్రవిష్టం గుహాహితం గహ్వరేష్టం పురాణమ్, అధ్యాత్మయోగాధిగమేన దేవం మత్వా ధీరో హర్షశోకౌ జహాతి ఇతి పరమాత్మన: యా ప్రాణేన సంభవత్యదితిర్దేవతామయీ, గుహాం ప్రవిశ్య తిష్ఠన్తీ యా భూతేభిర్వ్యజాయత ఇతి జీవస్య।  కర్మఫలాన్యత్తీత్యదితి: జీవ:।।౧౧।।

౪౪।  విశేషణాచ్చ – అస్మిన్ప్రకరణే హ్యుపక్రమప్రభృత్యోపసంహారాజ్జీవపరమాత్మానావేవోపాస్యత్వ- ఉపాసకత్వప్రాప్తృత్వాదిభిర్విశిష్యేతే మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి। విజ్ఞానసారథిర్యస్తు మన:ప్రగ్రహవాన్నర:, సోऽధ్వన: పారమాప్నోతి తద్విష్ణో: పరమం పదమ్  ఇత్యాదిషు। అతశ్చాత్తా పరమాత్మా।।౧౨।। ఇతి అత్త్రధికరణమ్ ।। ౨।।

౧।౨।౩

౪౫।  అన్తర ఉపపత్తే: – ఛాన్దోగ్యే య ఏషోऽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఏష ఆత్మేతి హోవాచైతదమృతమభయమేతద్బ్రహ్మ ఇత్యత్రాక్ష్యాధార: పురుష: కిం ప్రతిబిమ్బాత్మజీవదేవతావిశేషాన్యతమ: ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। ఏష్వన్యతమ ఇతి పూర్వపక్ష:। కుత:? య ఏష – దృశ్యతే ఇతి ప్రసిద్ధవత్సాక్షాత్కానిర్దేశాత్। రాద్ధాన్తస్తు – పరమాత్మైవాయమక్ష్యాధార: పురుష: అక్షిపురుషసంబన్ధితయా శ్రూయమాణా నిరుపాధికాత్మత్వామృతత్వ-అభయత్వబ్రహ్మత్వసంయద్వామత్వాదయ: పరమాత్మన్యేవోపపద్యన్తే।  ప్రసిద్ధవన్నిర్ద్దేశశ్చ యశ్చక్షుషి తిష్ఠన్ ఇత్యాది శ్రుత్యన్తరప్రసిద్ధేరుపపద్యతే।  సాక్షాత్కారశ్చ తదుపాసననిష్ఠానాం యోగినామ్। సూత్రార్థస్తు – అక్ష్యన్తర: పరమాత్మా।  సంయద్వామత్వాదీనాం గుణానామత్రైవోపపత్తే:।।౧౩।।

౪౬।  స్థానాదివ్యపదేశాచ్చ – స్థానం స్థితి:। పరమాత్మన ఏవ యశ్చక్షుషి తిష్ఠన్ ఇత్యాదౌ చక్షుషి స్థితినియమనాదీనాం వ్యపదేశాచ్చాయం పరమాత్మా।।౧౪।।

౪౭।  సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ –  ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ ఇతి సుఖవిశిష్టతయా ప్రకృతస్యైవ పరస్యైవ బ్రహ్మణోऽక్ష్యాధారతయా ఉపాస్యత్వాభిధానాచ్చాయం పరమాత్మా।  ఏవకారోऽస్యైవ హేతోర్నైరపేక్ష్యావగమాయ।।౧౫।।

ప్రాణో బ్రహ్మ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ ఇత్యత్ర సుఖవిశిష్టం పరమేవ బ్రహ్మాభిహితమితి కథమిదమవగమ్యతే, యావతా నామాదివత్ప్రతీకోపాసనమేవేత్యాశఙ్క్యాహ –

౪౮।  అత ఏవ చ స బ్రహ్మ –  యతస్తత్ర భవభయభీతాయోపకోసలాయ బ్రహ్మస్వరూపజిజ్ఞాసవే కం చ తు ఖం చ న విజానామి ఇతి పృచ్ఛతే యదేవ కం తదేవ ఖం తదేవ ఖం యదేవ కమ్ ఇత్యన్యోన్యవ్యవచ్ఛేదకతయా అపరిఛిన్నసుఖస్వరూపం బ్రహ్మేత్యభిధాయ ప్రాణం చ హాస్మై తదాకాశం చోచు: ఇత్యుక్తమ్। అత ఏవ ఖశబ్దాభిధేయస్స ఆకాశోऽపరిఛిన్నసుఖవిశిష్టం పరం బ్రహ్మైవ।।౧౬।।

౪౯।  శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ – శ్రుతోపనిషత్కై: – అధిగతబ్రహ్మయాథాత్మ్యై: బ్రహ్మప్రాప్తయే యా గతిరర్చిరాదిరధిగన్తవ్యతయాऽవగతా శ్రుత్యన్తరే తస్యాశ్చేహాక్షిపురుషం శ్రుతవతోऽధిగన్తవ్యతయా తేऽర్చిషమేవాభిసంభవన్తి ఇత్యాదినాऽభిధానాదక్షిపురుష: పరమాత్మా।।౧౭।।

౫౦।  అనవస్థితేరసంభవాచ్చ నేతర: – పరమాత్మన ఇతర: జీవాదిక:,  తస్యాక్ష్ణి నియమేన అనవస్థితే:, అమృతత్వసంయద్వామత్వాదీనాం చాసంభవాన్న సోऽక్ష్యాధార:।।౧౮।।ఇతి అన్తరాధికరణమ్ ।।౩।।

౧।౨।౪

౫౧।  అన్తర్యామ్యధిదైవాధిలోకాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ – బృహదారణ్యకే య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం య: పృథివీమన్తరో యమయత్యేష త ఆత్మాऽన్తర్యామ్యమృతః ఇత్యాదిషు సర్వేషు పర్యాయేషు శ్రూయమాణోऽన్తర్యామీ కిం ప్రత్యగాత్మా ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। ప్రత్యగాత్మేతి పూర్వపక్ష:। వాక్యశేషే ద్రష్టా శ్రోతా మన్తా ఇతి ద్రష్టృత్వాదిశ్రుతే:। నాన్యోऽతోऽస్తి ద్రష్టా ఇతి ద్రష్ట్రన్తరనిషేధాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – పృథివ్యాద్యాత్మపర్యన్తసర్వతత్త్వానాం సర్వైస్తైరదృష్టేనైకేన నియమనం నిరుపాధికామృతత్వాదికం చ పరమాత్మన ఏవ ధర్మ ఇత్యన్తర్యామీ పరమాత్మా ।  ద్రష్టృత్వాదిశ్చ రూపాదిసాక్షాత్కార:। స చ పశ్యత్యచక్షు: ఇత్యాదినా పరమాత్మానోऽప్యస్తి।  నాన్యోऽతోऽస్తి ద్రష్టా ఇతి చ జీవేనాదృష్టాన్తర్యామిద్రష్టృవత్ అన్తర్యామిణాऽపి అదృష్టద్రష్ట్రన్తరనిషేధపర:। సూత్రార్థ: – అధిదైవాధిలోకాదిపదచిహ్నితేషు వాక్యేషు శ్రూయమాణోऽన్తర్యామీ పరమాత్మా।  సర్వాన్తరత్వసర్వావిదితత్వ-సర్వశరీరకత్వసర్వనియమనసర్వాత్మత్వామృతత్వాదిపరమాత్మధర్మాణాం వ్యపదేశాత్ ।।౧౯।।

౫౨।  న చ స్మార్తమతద్ధర్మాభిలాపాచ్ఛారీరశ్చ – స్మార్త్తం ప్రధానమ్।  శారీర: ప్రత్యగాత్మా।  స్మార్త్తం చ శారీరశ్చ నాన్తర్యామీ।  తయోరసంభావితోక్తధర్మాభిలాపాత్।  యథా స్మార్తస్యాచేతనస్యాసంభావనయా నాన్తర్యామిత్వప్రసక్తి: తథా ప్రత్యగాత్మనోऽపీత్యర్థ:।।౨౦।।

౫౩।  ఉభయేऽపి హి భేదేనైనమధీయతే – ఉభయే కాణ్వా మాధ్యన్దినా అపి యో విజ్ఞానే తిష్ఠన్।  య ఆత్మని తిష్ఠన్ ఇతి యత: ప్రత్యగాత్మనో భేదేనైనమ్ – అన్తర్యామిణమధీయతే అతోऽయం తదాతిరిక్త: పరమాత్మా।।౨౧।।  ఇతి అన్తర్యామ్యధికరణమ్ ।। ౪ ।।

౧।౨।౫

౫౪।  అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తే: – ఆథర్వణే అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే యత్తదద్రేశ్యమ్ ఇత్యారభ్య యద్భూతయోనిం పరిపశ్యన్తి ధీరా:,  అక్షరాత్పరత: పర: ఇత్యాదౌ కిం ప్రధానపురుషౌ ప్రతిపాద్యేతే, ఉత పరమాత్మైవేతి సంశయ:। ప్రధానపురుషావితి పూర్వ: పక్ష:।  పృథివ్యాద్యచేతనగతదృశ్యత్వాదీనాం ప్రతిషేధాత్తజ్జాతీయచేతనం ప్రధానమేవ భూతయోన్యక్షరమితి ప్రతీయతే। తథా అక్షరాత్పరత: పర ఇతి చ తస్యాధిష్ఠాతా పురుష ఏవేతి। రాద్ధాన్తస్తు – ఉత్తరత్ర యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్ ఇతి ప్రధానపురుషయోరసంభావితం సార్వజ్ఞ్యమభిధాయ తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామరూపమన్నం చ జాయతే ఇతి సర్వజ్ఞాత్సత్యసఙ్కల్పాజ్జగదుత్పత్తి-శ్రవణాత్ పూర్వోక్తమదృశ్యత్వాదిగుణకం భూతయోన్యక్షరమ్, అక్షరాత్పరత: పర: ఇతి చ నిర్దిష్టం తదక్షరం పరం బ్రహ్మైవేతి విజ్ఞాయతే। సూత్రార్థస్తు – అదృశ్యత్వాదిగుణక: పరమాత్మా। సర్వజ్ఞత్వాది తద్ధర్మోక్తే:।।౨౨।।

౫౫।  విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ – విశినష్టి హి ప్రకరణం ప్రధానాద్భూతయోన్యక్షరమేక- విజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానాదినా। తథా అక్షరాత్పరత: పర ఇతి, అక్షరాత్ అవ్యాకృతాత్ పరతోऽవస్థితాత్పురుషాత్ పర ఇతి పురుషాచ్చాస్య భూతయోన్యక్షరస్య భేదో వ్యపదిశ్యతే। అతశ్చ న ప్రధానపురుషౌ। అపి తు పరమాత్మైవాత్ర నిర్దిష్ట:        ।।౨౩।।

౫౬।  రూపోపన్యాసాచ్చ – అగ్నిర్మూద్ధా ఇత్యాదినా సమస్తస్య చిదచిదాత్మకప్రపఞ్చస్య భూతయోన్యక్షర-రూపత్వేన ఉపన్యాసాచ్చాయమదృశ్యత్వాదిగుణక: పరమాత్మా।।౨౪।। ఇతి అదృశ్యత్వాది-గుణకాధికరణమ్ ।।౫।।

౧।౨।౬

౫౭।  వైశ్వానరస్సాధారణశబ్దవిశేషాత్ – ఛాన్దోగ్యే ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరం సంప్రత్యధ్యేషి। తమేవ నో బ్రూహి ఇత్యారభ్య యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమాత్మానం వైశ్వానరముపాస్తే ఇత్యత్ర కిమయం వైశ్వానర: పరమాత్మేతి శక్యనిర్ణయ:, ఉత నేతి సంశయ: । అశక్యనిర్ణయ ఇతి పూర్వ: పక్ష: । వైశ్వానరశబ్దస్య జాఠరాగ్నౌ, భూతతృతీయే దేవతావిశేషే పరమాత్మని చ వైదికప్రయోగదర్శనాత్, అస్మిన్ ప్రకరణే సర్వేషాం లిఙ్గోపలబ్ధేశ్చ । రాద్ధాన్తస్తు కో న ఆత్మా కిం బ్రహ్మ ఇతి సర్వేషాం జీవానామాత్మభూతం బ్రహ్మ కిమితి ప్రక్రమాత్, ఉత్తరత్ర చ ఆత్మానం వైశ్వానరం ఇతి బ్రహ్మశబ్దస్థానే సర్వత్ర వైశ్వానరశబ్దప్రయోగాచ్చ, వైశ్వానరాత్మా సర్వేషాం జీవానామాత్మభూతం పరం బ్రహ్మేతి విజ్ఞాయతే । సూత్రార్థ: – వైశ్వానరశబ్దనిర్దిష్ట: పరమాత్మా, వైశ్వానరశబ్దస్యానేకార్థసాధారణస్యాపి అస్మిన్ ప్రకరణే పరమాత్మాసాధారణవిశేషణై: సర్వాత్మత్వాదిభి: విశేష్యమాణత్వాత్ । విశేష్యత ఇతి విశేష:।।౨౫।।

౫౮.   స్మర్యమాణమనుమానం స్యాదితి – స్మర్యమాణం – ప్రత్యభిజ్ఞాయమానమ్, అనుమీయతే అనేనేతి అనుమానమ్। ఇతి శబ్ద: ప్రకారవచన:, ఇత్థం రూపం స్మర్యమాణం వైశ్వానరస్య పరమాత్మత్వే అనుమానం స్యాత్   ద్యుప్రభృతి పృథివ్యన్తం అవయవవిభాగేన వైశ్వానరస్య రూపమిహోపదిష్టమ్ । అగ్నిర్మూర్ధా చక్షుషీ చన్ద్రసూర్యౌ, ద్యాం మూర్ధాం యస్య విప్రా వదన్తి ఇఇతి శ్రుతిస్మృతిప్రసిద్ధం పరమపురుషరూపమిహ ప్రత్యభిజ్ఞాయమానం వైశ్వానరస్య పరమాత్మత్వే లిఙ్గం స్యాదిత్యర్థ:        ।।౨౬।।

౫౯. శబ్దాదిభ్యోऽన్త: ప్రతిష్ఠానాచ్చ నేతి చేన్న తథా దృష్ట్యుపదేశాదసమ్భవాత్ పురుషమపి చైనమధీయతే – అనిర్ణయమాశఙ్క్య పరిహరతి – శబ్దాదిభ్యోऽన్త:ప్రతిష్ఠానాచ్చేతి । శబ్దస్తావత్ వాజినాం వైశ్వానరవిద్యాప్రకరణే స ఏషోऽగ్నిర్వైశ్వానర ఇతి వైశ్వానరసమానాధికరణ: అగ్నిశబ్ద: । అస్మిన్ ప్రకరణే చ హృదయే గార్హాపత్య ఇత్యారభ్య వైశ్వానరస్య హృదయాదిస్థానస్యాగ్నిత్రయపరికల్పనం ప్రాణాహుత్యాధారత్వం చేతి ప్రతీయతే । వాజినామపి స యో హ వై తమేవమగ్నిం వైశ్వానరం పురుషవిధం పురుషేऽన్త: ప్రతిష్ఠితం వేద ఇతి వైశ్వానరస్య శరీరాన్త: ప్రతిష్ఠితత్వం ప్రతీయతే । అత: ఏతై: లిఙ్గై: వైశ్వానరస్య జాఠరాగ్నిత్వప్రతీతే: నాయం పరమాత్మేతి శక్యనిర్ణయ ఇతి చేత్ తన్న। తథా దృష్ట్యుపదేశాత్ । దృష్టి: – ఉపాసనమ్, తథోపాసనోపదేశాదిత్యర్థ: । జాఠరాగ్నిశరీరతయా వైశ్వానరస్య పరమాత్మాన: ఉపాసనం హ్యత్రోపదిశ్యతే । అయమగ్నిర్వైశ్వానర: పురుషేऽన్త: ప్రతిష్ఠిత: ఇత్యాదౌ। కథమవగమ్యత ఇతి చేత్, అసమ్భవాత్ – కేవలజాఠరాగ్నే: త్రైలోక్యశరీరత్వాద్యసమ్భవాత్ । పురుషమపి చైనమధీయతే – చ శబ్ద: ప్రసిద్ధౌ, వాజినస్తత్రైవ స ఏషోऽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్పురుష: ఇతి ఏనం వైశ్వానరం పురుషమపి హ్యధీయతే । పురుషశ్చ పరమాత్మైవ పురుష ఏవేదం సర్వం, పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ ఇత్యాదిషు ప్రసిద్ధే:।।౨౭।।

౬౦। అత ఏవ న దేవతా భూతం చ – యత: త్రైలోక్య శరీర: అసౌ వైశ్వానర:, యతశ్చ నిరుపాధికపురుష శబ్దనిర్దిష్ట:, అత ఏవ నాగ్న్యాఖ్యా దేవతా, మహాపురుషతృతీయశ్చ వైశ్వానరశ్శఙ్కనీయ: ।।౨౮।।

౬౧ । సాక్షాదప్యవిరోధం జైమిని: – అగ్నిశరీరతయా వైశ్వానరస్య ఉపాసనార్థం అగ్నిశబ్ద-సామానాధికరణ్యనిర్దేశ ఇత్యుక్తమ్ । విశ్వేషాం నరాణాం నేతృత్వాదినా సమ్బన్ధేన యథా వైశ్వానరశబ్ద: పరమాత్మని వర్తతే, యథైవ అగ్నిశబ్దస్యాపి అగ్రనయనాదినా యోగేన సాక్షాత్పరమాత్మని వృత్తౌ న కశ్చిద్విరోధ ఇతి జైమినిరాచార్యో మన్యతే    ।।౨౯।।

యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమభివిమానమాత్మానం వైశ్వానరమ్ ఇతి ద్యుప్రభృతిపృథివ్యన్తప్రదేశ-సమ్బన్ధిన్యా మాత్రయా పరిచ్ఛిన్నత్వమనవచ్ఛిన్నస్య పరమాత్మన: వైశ్వానరస్య కథముపపద్యత ఇత్యత్రాహ-

౬౨। అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్య: । అనవచ్ఛిన్నస్యైవ పరమాత్మన: ఉపాసనాభివ్యక్త్యర్థం ద్యుప్రభృతిపృథివ్యన్తప్రదేశపరిచ్ఛిన్నత్వమితి ఆశ్మరథ్య ఆచార్యో మన్యతే ।।౩౦।।

ద్యుప్రభృతిప్రదేశావచ్ఛేదేనాభివ్యక్తస్య పరమాత్మన: ద్యుభ్వాదిత్యాదీనాం మూర్ధాద్యవయవకల్పనం కిమర్థమితి చేత్ తత్రాహ –

౬౩ । అనుస్మృతేర్బాదరి: – అనుస్మృతి: ఉపాసనమ్ । బ్రహ్మప్రాప్తయే వ్రతోపాసనార్థం మూర్ధప్రభృతి- పాదాన్తదేహపరికల్పనమితి బాదరిరాచార్యో మన్యతే ।।౩౧।।

అయం వైశ్వానర: పరమాత్మా । త్రైలోక్యశరీర: ఉపాస్య ఉపదిశ్యతే చేత్, ఉర ఏవ వేదిర్లోమానిబర్హిర్హృాదయం గార్హాపత్య: ఇత్యాదినా ఉపాసకశరీరావయవానాం గార్హాపత్యాదిపరికల్పనం కిమర్థమిత్యత్రాహ –

౬౪ । సమ్పత్తేరితి జైమినిస్తథా హి దర్శయతి – వైశ్వానరవిద్యాఙ్గభూతాయా: ఉపాసకై: అహరహ: క్రియమాణాయా: ప్రాణాహుతే: అగ్నిహోత్రత్వసమ్పాదనాయ గార్హాపత్యాదిపరికల్పనమితి జైమినిరాచార్యో మన్యతే। తథా హి అగ్నిహోత్రసమ్పత్తిమేవ దర్శయతీయం శ్రుతి: ప్రాణాహుతిం విధాయ, అథ య ఏవం విద్వాన్ అగ్నిహోత్రం జుహోతి ఇతి । ఉక్తానామర్థానాం పూజితత్వఖ్యాపనాయ ఆచార్యగ్రహణమ్ ।।౩౨।।

౬౫। ఆమనన్తి చైనమస్మిన్ – ఏనం పరమపురుషం వైశ్వానరం ద్యుభ్వాదిదేహమ్, అస్మిన్ – ఉపాసకదేహే ప్రాణాగ్నిహోత్రేణారాధ్యత్వాయామనన్తి హి – తస్య హ వా ఏతస్య వైశ్వానరస్య మూర్ధైవ సుతేజా ఇత్యాదినా। ఉపాసకమూర్ధాదిపాదాన్తా ఏవ ద్యుప్రభృతయ: పరమపురుషస్య మూర్ధాదయ ఇతి ప్రాణాగ్నిహోత్రవేలాయామనుసన్ధేయా ఇత్యర్థ:।।౩౩।। ఇతి వైశ్వానరాధికరణమ్ ।। ౬ ।।

ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తదీపే ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ద్వితీయ: పాద:।।