వేదార్థసఙ్గ్రహ: (Continued)
(సర్వస్య పరమాత్మనియామ్యత్వే విధినిషేధయోః ఆనర్థక్యశఙ్కా, తత్పరిహారశ్చ)
నను చ సర్వస్య జన్తో: పరమాత్మాన్తర్యామీ తన్నియామ్యం చ సర్వమేవేత్యుక్తమ్ । ఏవం చ సతి విధినిషేధశాస్త్రాణామధికారీ న దృశ్యతే । య: స్వబుద్ధ్యైవ ప్రవృత్తినివృత్తిశక్త: స ఏవం కుర్యాన్న కుర్యాదితి విధినిషేధయోగ్య: । న చైష దృశ్యతే । సర్వస్మిన్ ప్రవృత్తిజాతే సర్వస్య ప్రేరక: పరమాత్మా కారయితేతి తస్య సర్వనియమనం ప్రతిపాదితమ్ । తథా చ శ్రూయతే ఏష ఏవ సాధు కర్మ కారయతి తే యమేభ్యో లోకేభ్య ఉన్నినీషతి (కౌ.ఉ.౩.౬౪) । ఏష ఏవాసాధు కర్మ కారయతి తం యమధో నినీషతీతి (కౌ.ఉ.౩.౬౪)। సాధ్వసాధుకర్మకారయితృత్వాన్నైర్ఘృణ్యం చ ।
అత్రోచ్యతే సర్వేషామేవ చేతనానాం చిచ్ఛక్తియోగ: ప్రవృత్తిశక్తియోగ ఇత్యాది సర్వం ప్రవృత్తినివృత్తిపరికరం సామాన్యేన సంవిధాయ తన్నిర్వహణాయ తదాధారో భూత్వాన్త: ప్రవిశ్యానుమన్తృతయా చ నియమనం కుర్వఞ్శేషిత్వేనావస్థిత: పరమాత్మైతదాహితశక్తి: సన్ప్రవృత్తినివృత్త్యాది స్వయమేవ కురుతే । ఏవం కుర్వాణమీక్షమాణ: పరమాత్మోదాసీన ఆస్తే । అత: సర్వముపపన్నమ్ ।
(ఈశ్వరస్య సాధ్వసాధుకర్మకారయితృత్వే విషయవివేకః)
సాధ్వసాధుకర్మణో: కారయితృత్వం తు వ్యవస్థితవిషయం న సర్వసాధారణమ్। యస్తు సర్వం స్వయమేవాతిమాత్రమానుకూల్యే ప్రవృత్తస్తం ప్రతి ప్రీత: స్వయమేవ భగవాన్ కల్యాణబుద్ధియోగదానం కుర్వన్ కల్యాణే ప్రవర్తయతి । య: పునరతిమాత్రం ప్రాతికూల్యే ప్రవృత్తస్తస్య క్రూరాం బుద్ధిం దదన్ స్వయమేవ క్రూరేష్వేవ కర్మసు ప్రేరయతి భగవాన్ । యథోక్తం భగవతా –
తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకమ్ ।
దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపయాన్తి తే ।। (భ.గీ.౧౦.౧౦)
తేషామేవానుకమ్పార్థమహమజ్ఞానజం తమ: ।
నాశయామ్యాత్మభావస్థో జ్ఞానదీపేన భాస్వతా ।। (భ.గీ.౧౦.౧౧)
తానహం ద్విషత: క్రూరాన్ సంసారేషు నరాధమాన్ ।
క్షిపామ్యజస్రమశుభానాసురీష్వేవ యోనిషు ।। (భ.గీ.౧౬.౧౯) ఇతి ।
సోऽయం పరబ్రహ్మభూత: పురుషోత్తమో నిరతిశయపుణ్యసంచయక్షీణాశేషజన్మోపచితపాపరాశే: పరమపురుషచరణారవిన్దశరణాగతిజనితతదభిముఖ్యస్య సదాచార్యోపదేశోపబృంహితశాస్త్రాధిగతతత్త్వ-యాథాత్మ్యావబోధ పూర్వకాహరహరుపచీయమాన శమదమతప:శౌచక్షమార్జవభయాభయస్థానవివేకదయా-హింసాద్యాత్మగుణోపేతస్య వర్ణాశ్రమోచితపరమపురుషారాధనవేష నిత్యనైమిత్తికకర్మోపసంహృతినిషిద్ధ-పరిహారనిష్టస్య పరమపురుషచరణారవిన్దయుగలన్యస్తాత్మాత్మీయస్య తద్భక్తి కారితానవరతస్తుతి-స్మృతినమస్కృతి-వన్దనయతనకీర్తనగుణశ్రవణవచనధ్యానార్చనప్రణామాదిప్రీతపరమకారుణికపురుషోత్తమ-ప్రసాదవిధ్వస్తస్వాన్తధ్వాన్తస్య అనన్యప్రయోజనానవరతనిరతిశయప్రియవిశదతమప్రత్యక్షతా-పన్నానుధ్యానరూపభక్త్యేకలభ్య:।
తదుక్తం పరమగురుభిర్భగవద్యామునాచార్యపాదై: – ఉభయపరికర్మితస్వాన్తస్యైకాన్తికాత్యన్తిక-భక్తియోగలభ్య (ఆ.సి) ఇతి । జ్ఞానయోగకర్మయోగసంస్కృతాన్త:-కరణస్యేత్యర్థ: । తథా చ శ్రుతి: ।
విద్యాం చావిద్యాం చ యస్తద్వేదోభ్యం సహ ।అవిద్యయా మృత్యుం తీర్త్వా విద్యయామృతమశ్నుతే ।। (ఈ.ఉ.౧౧) ఇతి।
అత్రావిద్యాశబ్దేన విద్యేతరత్వాద్వర్ణాశ్రమాచారాది పూర్వోక్తం కర్మోచ్యతే, విద్యాశబ్దేన చ భక్తిరూపాపన్నం ధ్యానముచ్యతే । యథోక్తమ్ –
ఇజాయ సోऽపి సుబహూన్యజ్ఞాఞ్జ్ఞానవ్యపాశ్రయ: ।
బ్రహ్మవిద్యామధిష్ఠాయ తర్తుం మృత్యుమవిద్యయా ।। (వి.పు.౬.౬.౧౨) ఇతి ।
(ఉపాయవిధివాక్యానామైకకణ్ఠ్యేన యోజనా)
తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి నాన్య: పన్థా అయనాయ విద్యతే (తై.ఆ.పు.౩.౧౨.౧౭), య ఏనం విదురమృతాస్తే భవన్తి (తై.నా.ఉ.౧.౧౧), బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఉ.ఆన౧.౧), సో యో హ వై తత్పరం వేద బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ముణ్డ.ఉ.౩.౨.౯) ఇత్యాది । వేదనశబ్దేన ధ్యానమేవాభిహితమ్ । నిదిధ్యాసితవ్య (బృ.ఉ.౬.౫.౬) ఇత్యాదినైకార్థ్యాత్ । తదేవ ధ్యానం పునరపి విశినష్టి – నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా న బహుధా శ్రుతేన । యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యస్తస్యైష ఆత్మా వివృణుతే తనూం స్వామ్ (ముణ్డ.ఉ.౩.౨.౧) ఇతి। భక్తిరూపాపన్నానుధ్యానేనైవ లభ్యతే న కేవలం వేదనామాత్రేణ న మేధయేతి కేవలస్య నిషిద్ధత్వాత్ ।
(భక్తేః ధ్యానవిశేషత్వోపపాదనమ్)
ఏతదుక్తం భవతి – యోऽయం ముముక్షుర్వేదాన్తవిహితవేదనరూపధ్యానాదినిష్ఠో యదా తస్య తస్మిన్నేవానుధ్యానే నిరవధికాతిశయా ప్రీతిర్జాయతే తదైవ తేన లభ్యతే పర: పురుష ఇతి । యథోక్తం భగవతా –
పురుష: స పర: పార్థ భక్త్యా లభ్యస్త్వనన్యయా । (భ.గీ.౮.౨౨)
భక్త్యా త్వనన్యయా శక్యోऽహమేవంవిధోऽర్జున ।
జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టం చ పరంతప ।। (భ.గీ.౧౧.౫౪)
భక్త్యా మామభిజానాతి యావాన్ యశ్చాస్మి తత్త్వత: ।
తతో మాం తత్త్వతో జ్ఞాత్వా విశతే తదనన్తరమ్ ।। (భ.గీ.౧౮.౫౫) ఇతి ।తదనన్తరం తత ఏవ భక్తితో విశత ఇత్యర్థ: । భక్తిరపి నిరతిశయప్రియానన్యప్రయోజనసకలేతర వైతృణ్యావహజ్ఞానవిశేష ఏవేతి । తద్యుక్త ఏవ తేన పరేణాత్మనా వరణీయో భవతీతి తేన లభ్యత ఇతి శ్రుత్యర్థ: । ఏవంవిధపరభక్తిరూపజ్ఞానవిశేషస్యోత్పాదక: పూర్వోక్తాహరహరుపచీయమానజ్ఞానపూర్వకకర్మానుగృహీతభక్తియోగ ఏవ ।
(ఉక్తేऽర్థే పరాశర-గీతాచార్యయోః సమ్మతిః)
యథోక్తం భగవతా పరాశరేణ –
వర్ణాశ్రమాచారవతా పురుషేణ పర: పుమాన్ ।
విష్ణురారాధ్యతే పన్థా నాన్యస్తత్తోషకారక: ।। (వి.పు.౩.౮.౯) ఇతి ।
నిఖిలజగదుద్ధారణాయావనితలేऽవతీర్ణ: పరబ్రహ్మభూత: పురుషోత్తమ: స్వయమేవైతదుక్తవాన్
స్వకర్మనిరత: సిద్ధిం యథా విన్దతి తచ్ఛృణు ।। (భ.గీ.౧౮.౪౫)
యత: ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతమ్ ।
స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవ: ।। (భ.గీ.౧౮.౪౬)
ఇతి యథోదితక్రమపరిణతభక్త్యేకలభ్య ఏవ ।
(యాదవప్రకాశమతనిరాసారమ్భః)
భగవద్బోధాయనటఙ్కద్రమిడగుహదేవకపర్దిభారుచిప్రభృత్యవిగీతశిష్టపరిగృహీతపురాతనవేద-వేదాన్తవ్యాఖ్యానసువ్యక్తార్థశ్రుతినికరనిదర్శితోऽయం పన్థా: । అనేన చార్వాకశాక్య-ఉలూక్యాక్షపాద-క్షపణకకపిల-పతఞ్జలిమతానుసారిణో వేదబాహ్యా వేదావలమ్బికుదృష్టిభి: సహ నిరస్తా: । వేదావలమ్బినామపి యథావస్థితవస్తువిపర్యయస్తాడృశాం బాహ్యసామ్యం మనునైవోక్తమ్ –
యా వేదబాహ్యా: స్మృతయో యాశ్చ కాశ్చ కుదృష్టయ: ।
సర్వస్తా నిష్ఫలా: ప్రేత్య తమోనిష్ఠా హి తా: స్మృతా: ।। (మ.స్మృ.౧౨.౯౫)
ఇతి । రజస్తమోభ్యామస్పృష్టముత్తమం సత్త్వమేవ యేషాం స్వాభావికో గుణస్తేషామేవ వైదికీ రుచిర్వేదార్థయాథాత్మ్య- అవబోధశ్చేత్యర్థ: । యథోక్తం మాత్స్యే –
(బ్రహ్మకల్పేషు సాత్త్వికరాజసతామసవిభాగః)
సంకీర్ణా: సాత్త్వికాశ్చైవ రాజసాస్తామసాస్తథా । (మ.పు.౨౯౦.౧౩)
ఇతి । కేచిద్బ్రహ్మకల్పా: సంకీర్ణా: కేచిత్సత్త్వప్రాయా: కేచిద్రజ:ప్రాయా కేచిత్తమ:ప్రాయా ఇతి కల్పవిభాగముక్త్వా సత్త్వరజస్తమోమయానాం తత్త్వానాం మాహాత్మ్యవర్ణనం చ తత్తత్కల్పప్రోక్తపురాణేషు సత్త్వాదిగుణమయేన బ్రహ్మణా క్రియత ఇతి చోక్తమ్ –
యస్మిన్ కల్పే తు యత్ప్రోక్తం పురాణం బ్రహ్మణా పురా । (మ.పు.౨౯౦.౫౩)
తస్య తస్య తు మాహాత్మ్యం తత్స్వరూపేణ వర్ణ్యతే ।। (మ.పు.౨౯౦.౧౬)
ఇతి విశేషతశ్చోక్తమ్
అగ్నే: శివస్య మాహాత్మ్యం తామసేషు ప్రకీర్త్యతే । (మ.పు.౨౯౦.౧౪)
రాజసేషు చ మాహాత్మ్యమధికం బ్రహ్మణో విదు: ।। (మ.పు.౨౯౦.౧౫)
సాత్త్వికేషు చ కల్పేషు మాహాత్మ్యమధికం హరే: । (మ.పు.౨౯౦.౧౬)
తేష్వేవ యోగసంసిద్ధా గమిష్యన్తి పరాం గతిమ్ ।। (మ.పు.౨౯౦.౧౭)
సంకీర్ణేషు సరస్వత్యా: ………………….. ।। (మ.పు.౨౯౦.౧౪)
ఇత్యాది ।
(త్రైగుణ్యస్య త్రైలోక్యవ్యాపితా, పురాణేషు గ్రాహ్యాగ్రాహ్యవిభాగశ్చ)
ఏతదుక్తం భవతి ఆదిక్షేత్రజ్ఞత్వాద్బ్రహ్మణస్తస్యాపి కేషుచిదహస్సు సత్త్వముద్రిక్తం కేషుచిద్రజ: కేషుచిత్తమ:। యథోక్తం భగవతా –
న తదస్తి పృథివ్యాం వా దివి దేవేషు వా పున: ।
సత్త్వం ప్రకృతిజైర్ముక్తం యదేభి: స్యాత్త్రిభిర్గుణై: ।। (భ.గీ.౧౮.౪౦)
ఇతి । యో బ్రహ్మణం విదధతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై (శ్వే.ఉ.౬.౧౮) ఇతి శ్రుతే:। బ్రహ్మణోऽపి సృజ్యత్వేన శాస్త్రవశ్యత్వేన చ క్షేత్రజ్ఞత్వం గమ్యతే । సత్త్వప్రాయేష్వహస్సు తదితరేషు యాని పురాణాని బ్రహ్మణా ప్రోక్తాని తేషాం పరస్పరవిరోధే సతి సాత్త్వికాహ:ప్రోక్తమేవ పురాణం యథార్థం తద్విరోధ్యన్యదయథార్థమితి పురాణనిర్ణయాయైవేదం సత్త్వనిష్ఠేన బ్రహ్మణాభిహితమితి విజ్ఞాయత ఇతి ।
(గీతాచార్యవచనతః సాత్త్వికాదిగుణత్రయకార్యవివేకః)
సత్త్వాదీనాం కార్యం చ భగవతైవోక్తమ్ –
సత్త్వాత్సంజాయతే జ్ఞానం రజసో లోభ ఏవ చ ।
ప్రమాదమోహౌ తమసో భవతోऽజ్ఞానమేవ చ ।। (భ.గీ.౧౫.౧౭)
ప్రవృత్తిం చ నివృత్తిం చ కార్యాకార్యే భయాభయే ।
బన్ధం మోక్షం చ యా వేత్తి బుద్ధి: సా పార్థ సాత్త్వికీ ।। (భ.గీ.౧౮.౩౦)
యథా ధర్మమధర్మం చ కార్యం చాకార్యమేవ చ ।
అయథావత్ప్రజానాతి బుద్ధి: సా పార్థ రాజసీ ।। (భ.గీ.౧౮.౩౧)
అధర్మం ధర్మమితి యా మన్యతే తమసావృతా ।
సర్వార్థాన్ విపరీతాంశ్చ బుద్ధి: సా పార్థ తామసీ ।। (భ.గీ.౧౮.౩౨) ఇతి ।
సర్వాన్ పురాణార్థాన్ బ్రహ్మణ: సకాశాదధిగమ్యైవ సర్వాణి పురాణాని పురాణకారాశ్చక్రు: । యథోక్తమ్-
కథయామి యథా పూర్వం దక్షాద్యైర్మునిసత్తమై: ।
పృష్ట: ప్రోవాచ భగవానబ్జయోని: పితామహ: ।। (వి.పు.౧.౨.౧౦) ఇతి ।
(వేదవాక్యేషు తాత్పర్యనిర్ణయేన విరోధపరిహారః)
అపౌరుషేయేషు వేదవాక్యేషు పరస్పరవిరుద్ధేషు కథమితి చేత్ – తాత్పర్యనిశ్చయాదవిరోధ: పూర్వమేవోక్త:।
(శ్రుతీనాం శివపారమ్యపరత్వశఙ్కా)
యదపి చేదేవం విరుద్ధవద్దృశ్యతే ప్రాణం మనసి సహ కారణైర్నాదాన్తే పరమాత్మని సంప్రతిష్ఠాప్య ధ్యాయీతేశానం ప్రధ్యాయీతైవం సర్వమిదమ్ (అ.శిఖా.౨.౧౪), బ్రహ్మవిష్ణురుద్రాస్తే సర్వే సంప్రసూయన్తే….. (అ.శిఖా.౨.౧౫), స కారణం…… (అ.శిఖా.౨.౧౬), కారణం తు ధ్యేయ: సర్వైశ్వర్యసంపన్న: సర్వేశ్వర: శంభురాకాశమధ్యే ధ్యేయ: (అ.శిఖా.౨.౧౭), యస్మాత్పరం నాపరమస్తి కించిద్యస్మాన్నాణీయో న జ్యాయోऽస్తి కశ్చిత్ వృక్ష ఇవ స్తబ్ధో దివి తిష్ఠత్యేకస్తేనేదం పూర్ణం పురుషేణ సర్వమ్ (శ్వే.ఉ.౩.౯), తతో యదుత్తరతరం తదరూపమనామయం, య ఏతద్విదురమృతాస్తే భవన్తి, అథేతరే దు:ఖమేవాపియన్తి (శ్వే.ఉ.౩.౧౦),
సర్వాననశిరోగ్రీవ: సర్వభూతగుహాశయ: ।
సర్వవ్యాపీ చ భగవాంస్తస్మాత్సర్వగత: శివ: ।। (శ్వే.ఉ.౩.౧౧)
యదా తమస్తన్న దివా న రాత్రిర్న సన్న చాసచ్ఛివ ఏవ కేవల: ।
తదక్షరం తత్సవితుర్వరేణ్యం ప్రజ్ఞా చ తస్మాత్ప్రసృతా పురాణీ ।। (శ్వే.ఉ.౩.౧౮)
ఇత్యాది ।।
నారాయణ: పరం బ్రహ్మ ఇతి చ పూర్వమేవ ప్రతిపాదితం, తేనాస్య కథమవిరోధ: ।
(ఉక్తాక్షేపపరిహారః హరేరేవ జగత్కారణతా చ)
అత్యల్పమేతత్
వేదవిత్ప్రవరప్రోక్తవాక్యన్యాయోపబృంహితా: ।
వేదా: సాఙ్గా హరిం ప్రాహుర్జగజ్జన్మాదికారణమ్ ।।
జన్మాద్యస్య యత: (బ్ర.సూ.౧.౧.౨) యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే, యేన జాతాని జీవన్తి, యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి, తద్విజిజ్ఞానస్వ తద్బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృ౧.౨) ఇతి జగజ్జన్మాదికారణం బ్రహ్మేత్యవగమ్యతే। తచ్చ జగత్సృష్టిప్రలయప్రకరణేష్వవగన్తవ్యమ్। సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇతి జగదుపాదానతాజగన్నిమిత్తతాజగదన్తర్యామితాదిముఖేన పరమకారణం సచ్ఛబ్దేన ప్రతిపాదితం బ్రహ్మేత్యవగతమ్। అయమేవార్థ: బ్రహ్మ వా ఇదమేకమేవాగ్ర ఆసీత్ (బృ.ఉ.౩.౪.౧) ఇతి శాఖాన్తరే బ్రహ్మశబ్దేన ప్రతిపదిత:। అనేన సచ్ఛబ్దేనాభిహితం బ్రహ్మేత్యవగతమ్ । అయమేవార్థస్తథా శాఖాన్తరే –
(సృష్టేః ప్రాక్కాలే వర్తమానః ఆత్మా, నారాయణః)
ఆత్మా వా ఇదమేక ఏవాగ్ర ఆసీన్నాన్యత్కించన మిషత్ (ఐ.ఉ.౧.౧) ఇతి తథా సద్బ్రహ్మశబ్దాభ్యామాత్మైవాభిహిత ఇత్యవగమ్యతే। తథా చ శాఖాన్తరే ఏకో హ వై నారాయణ ఆసీన్న బ్రహ్మా నేశానో నేమే ద్యావపృథివీ న నక్షత్రాణి (మహో.౧.౧) ఇతి సద్బ్రహ్మాత్మాదిపరమకారణవాదిభి: శబ్దైర్నారాయణ ఏవాభిధీయత ఇతి నిశ్చీయతే ।
యమన్త: సముద్రే కవయో వయన్తి (తై.నా.ఉ.౧.౩) ఇత్యాది నైనమూర్ధ్వం న తిర్యఞ్చం న మధ్యే పరిజగ్రభత్ । న తస్యేశే కశ్చన తస్య నామ మహద్యశ: ।। (తై.నా.ఉ.౧.౧౦) న సందృశే తిష్ఠతి రూపమస్య న చక్షుషా పశ్యతి కశ్చనైనమ్, హృదా మనీషా మనసాభికిప్తో య ఏవం విదురమృతాస్తే భవన్తి (తై.నా.ఉ.౧.౧౧) ఇతి సర్వస్మాత్పరత్వమస్య ప్రతిపాద్య, న తస్యేశే కశ్చన (తై.నా.ఉ.౧.౧౦) ఇతి తస్మాత్పరం కిమపి న విద్యత ఇతి చ ప్రతిషిధ్య, అద్భ్య: సమ్భూతో హిరణ్యగర్భ ఇత్యష్టౌ (తై.నా.ఉ.౧.౧౨) ఇతి తేనైకవాక్యతాం గమయతి । తచ్చ మహాపురుషప్రకరణం హ్రీశ్చ తే లక్ష్మీశ్చ పత్న్యౌ (తై.ఆ.పు.౩.౧౩.౬) ఇతి చ నారాయణ ఏవేతి ద్యోతయతి ।
(ఉక్తార్థస్య నారాయణానువాకతః సిద్ధిః)
అయమర్థో నారాయణానువాకే ప్రపఞ్చిత: । సహస్రశీర్షం దేవమ్ (తై.నా.ఉ.౧౧.౧) ఇత్యారభ్య స బ్రహ్మా స శివ: సేన్ద్ర: సోऽక్షర: పరమ: స్వరాట్ (తై.నా.ఉ.౧౧.౧౨) ఇతి । సర్వశాఖాసు పరతత్త్వప్రతిపాదనపరాన్ అక్షరశివశంభుపరబ్రహ్మపరజ్యోతి:పరతత్త్వపరాయణపరమాత్మాదిసర్వశబ్దాంస్తత్తద్గుణయోగేన నారాయణ ఏవ ప్రయుజ్య తద్వ్యతిరిక్తస్య సమస్తస్య తదాధారతాం, తన్నియామ్యతాం, తచ్ఛేషతాం, తదాత్మకతాం చ ప్రతిపాద్య బ్రహ్మశివయోరపీన్ద్రాదిసమానాకారతయా తద్విభూతిత్వం చ ప్రతిపాదితమ్ ।
(మోక్షార్థోపాసనవిషయతా నారాయణస్యైవ)
ఇదం చ వాక్యం కేవలపరతత్త్వప్రతిపాదనైకపరమన్యత్కించిదప్యత్ర న విధీయతే। అస్మిన్ వాక్యే ప్రతిపాదితస్య సర్వస్మాత్పరత్వేనావస్థితస్య బ్రహ్మణో వాక్యాన్తరేషు బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧) ఇత్యాదిషూపాసనాది విధీయతే । అత: ప్రాణం మనసి సహ కరణై: (అ.శిఖా.౧.౧౧) ఇత్యాది వాక్యం సర్వకారణే పరమాత్మని కరణప్రాణాది సర్వం వికారజాతముపసంహృత్య తమేవ పరమాత్మానం సర్వస్యేశానం ధ్యాయీతేతి పరబ్రహ్మభూతనారాయణస్యైవ ధ్యానం విదధాతి ।
పతిం విశ్వస్య (తై.నా.ఉ.౧౧.౩) ఇతి న తస్యేశే కశ్చన (తై.నా.ఉ.౧.౧౦) ఇతి చ తస్యైవ సర్వస్యేశానతా ప్రతిపాదితా । అత ఏవ సర్వైశ్వర్యసంపన్న: సర్వేశ్వర: శంభురాకాశమధ్యే ధ్యేయ: (అ.శిఖా.౨) ఇతి నారాయణస్యైవ పరమకారణస్య శంభుశబ్దవాచ్యస్య ధ్యానం విధీయతే । కశ్చ ధ్యేయ: (అ.శిఖా.౧) ఇత్యారభ్య కారణం తు ధ్యేయ: (అ.శిఖా.౨) ఇతి కార్యస్యాధ్యేయతాపూర్వకకారణైకధ్యేయతా-పరత్వాద్వాక్యస్య। తస్యైవ నారాయణస్య పరమకారణతా శంభుశబ్దవాచ్యతా చ పరమకారణప్రతిపాదనైకపరే నారాయణానువాక ఏవ ప్రతిపన్నేతి తద్విరోధ్యర్థాన్తరపరికల్పనం కారణస్యైవ ధ్యేయత్వేన విధివాక్యే న యుజ్యతే।
(పురుషాత్పరస్య తత్త్వాన్తరస్య సత్త్వాశఙ్కాపరిహారౌ)
యదపి తతో యదుత్తరమ్ ఇత్యత్ర పురుషాదన్యస్య పరతరత్వం ప్రతీయత ఇత్యభ్యధాయి తదపి యస్మాత్పరం నాపరమస్తి కించిద్యస్మాన్నాణీయో న జ్యాయోऽస్తి కశ్చిత్ (శ్వే.ఉ.౩.౯) యస్మాదపరం యస్మాదన్యత్కించిదపి పరం నాస్తి కేనాపి ప్రకారేణ పురుషవ్యతిరిక్తస్య పరత్వం నాస్తీత్యర్థ: । అణీయస్త్వం సూక్ష్మత్వమ్ । జ్యాయస్త్వం సర్వేశ్వరత్వమ్ । సర్వవ్యాపిత్వాత్సర్వేశ్వరత్వాదస్య – ఏద్వ్యతిరిక్తస్య కస్యాప్యణీయస్త్వం జ్యాయస్త్వం చ నాస్తీత్యర్థ: । యస్మాన్నాణీయో న జ్యాయోऽస్తి కశ్చిత్ (శ్వే.ఉ.౩.౯) ఇతి పురుషాదన్యస్య కస్యాపి జ్యాయస్త్వం నిషిద్ధమితి తస్మాదన్యస్య పరత్వం న యుజ్యత ఇతి ప్రత్యుక్తమ్ ।
(తతో యదుత్తరతరం ఇతి శ్రుత్యర్థః)
కస్తర్హ్యస్య వాక్యస్యార్థ: । అస్య ప్రకరణస్యోపక్రమే తమేవ విదిత్వాతిమృత్యుమేతి, నాన్య: పన్థా విద్యతేऽయనాయ (శ్వే.ఉ.౩.౮)ఇతి పురుషవేదనస్యామృతత్వహేతుతాం తద్వ్యతిరిక్తస్యాపథతాం చ ప్రతిజ్ఞాయ యస్మాత్పరం నాపరమస్తి కించిత్, తేనేదం పూర్ణం పురుషేణ సర్వమ్ (శ్వే.ఉ.౩.౯) ఇత్యేతదన్తేన సర్వస్మాత్పరత్వం ప్రతిపాదితమ్। యత: పురుషతత్త్వమేవోత్తరతరం తతో యదుత్తరతరం పురుషతత్త్వం తదేవారూపమనామయం య ఏతద్విదురమృతాస్తే భవన్తి, అథేతరే దు:ఖమేవాపియన్తి (శ్వే.ఉ.౩.౯) ఇతి పురుషవేదనస్యామృతత్వహేతుత్వం తదితరస్యాపథత్వం ప్రతిజ్ఞాతం సహేతుకముపసంహృతమ్ । అన్యథోపక్రమగతప్రతిజ్ఞాభ్యాం విరుధ్యతే । పురుషస్యైవ శుద్ధిగుణయోగేన శివశబ్దాభిప్రాయత్వం శాశ్వతం శివమచ్యుతమ్ (శ్వే.ఉ.౩.౧౦) ఇత్యాదినా జ్ఞాతమేవ । పురుష ఏవ శివశబ్దాభిధేయ ఇత్యనన్తరమేవ వదతి మహాన్ ప్రభుర్వై పురుష: సత్త్వస్యైష ప్రవర్తకః (శ్వే.ఉ.౩.౧౨) ఇతి । ఉక్తేనైవ న్యాయేన న సన్న చాసచ్ఛివ ఏవ కేవలః (శ్వే.ఉ.౩.౧౮) ఇత్యాది సర్వం నేయమ్ ।
(పురుషస్య ప్రణవవాచ్యతా ఉపాస్యతా చ)
కిఞ్చ న తస్యేశే కశ్చన (తై.నా.ఉ.౧.౧౦) ఇతి నిరస్తసమాభ్యధికసంభావనస్య పురుషస్య అణోరణీయాన్ (తై.నా.ఉ.౧౦.౧) ఇత్యస్మిన్ననువాకే వేదాద్యన్తరూపతయా వేదబీజభూతప్రణవస్య ప్రకృతిభూతాకారవాచ్యతయా మహేశ్వరత్వం ప్రతిపాద్య దహరపుణ్డరీకమధ్యస్థాకాశాన్తర్వర్తితయా ఉపాస్యత్వముక్తమ్ ।
(తస్య ప్రకృతిలీనస్య ఇతి మన్త్రస్యార్థః)
అయమర్థ: – సర్వస్య వేదజాతస్య ప్రకృతి: ప్రణవ ఉక్త: । ప్రణవస్య చ ప్రకృతిరకార: । ప్రణవవికారో వేద: స్వప్రకృతిభూతే ప్రణవే లీన: । ప్రణవోऽప్యకారవికారభూత: స్వప్రకృతావకారే లీన: । తస్య ప్రణవప్రకృతిభూతస్య అకారస్య య: పరో వాచ్య: స ఏవ మహేశ్వర ఇతి సర్వవాచకజాతప్రకృతిభూతాకారవాచ్య: సర్వవాచ్యజాతప్రకృతిభూతనారాయణో య: స మహేశవర ఇత్యర్థ: ।
(పురుషే అకారవాచ్యతాయాః తత ఏవ అకారాత్మకతాయాశ్చ గీతాదినా సిద్ధిః)
యథోక్తం భగవతా
అహం కృత్స్నస్య జగత: ప్రభవ: ప్రలయస్తథా । (భ.గీ.౭.౬)
మత్త: పరతరం నాన్యత్కించిదస్తి ధనంజయ ।। (భ.గీ.౭.౭)
అక్షరణామకారోऽస్మి ।। (భ.గీ.౧౦.౩౩) ఇతి,
అ ఇతి బ్రహ్మ (ఐ.ఆ.౨.౩.౬) ఇతి చ శ్రుతే: । అకారో వై సర్వా వాక్ ఇతి చ వాచకజాతస్యాకారప్రకృతిత్వం వాచ్యజాతస్య బ్రహ్మప్రకృతిత్వం చ సుస్పష్టమ్ । అతో బ్రహ్మణోऽకారవాచ్యతాప్రతిపాదనాదకారవాచ్యో నారాయణ ఏవ మహేశ్వర ఇతి సిద్ధమ్ ।
తస్యైవ సహస్రశీర్షం దేవమ్ (తై.నా.ఉ.౧౧.౧) ఇతి కేవలపరతత్త్వవిశేషప్రతిపాదనపరేణ నారాయణానువాకేన సర్వస్మాత్పరత్వం ప్రపఞ్చితమ్ ।
(ఉక్తస్యార్థస్య బ్రహ్మసూత్రతః సిద్ధిః)
అనేనానన్యపరేణ ప్రతిపాదితమేవ పరతత్త్వమన్యపరేషు సర్వవాక్యేషు కేనాపి శబ్దేన ప్రతీయమానం తదేవేత్యవగమ్య ఇతి శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్ (బ్ర.సూ.౧.౧.౩౧) ఇతి సూత్రకారేణ నిర్ణీతమ్ ।
(బ్రహ్మశివాదేరపి ప్రాణాకాశాదివదేవ పరమాత్మవిభూతితా)
తదేతత్పరం బ్రహ్మ క్వచిద్బ్రహ్మశివాదిశబ్దాదవగతమితి కేవలబ్రహ్మశివయోర్న పరత్వప్రసఙ్గ: । అస్మిన్ననన్యపరేऽనువాకే తయోరిన్ద్రాదితుల్యతయా తద్విభూతిత్వప్రతిపాదనాత్ । క్వచిదాకాశప్రాణాది-శబ్దేన పరం బ్రహ్మాభిహితమితి భూతాకాశప్రాణాదేర్యథా న పరత్వమ్ ।
(వ్యోమాతీతవాదనిరాసః)
యత్పునరిదమాశఙ్కితమ్ – అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోऽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్ యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వా వ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్ (ఛా.ఉ.౮.౧.౧) ఇత్యత్రాకాశశబ్దేన జగదుపాదానకారణం ప్రతిపాద్య తదన్తర్వర్తిన: కస్యచిత్తత్త్వవిశేషస్యాన్వేష్టవ్యతా ప్రతిపాద్యతే। అస్యాకాశస్య నామరూపయోర్నివోఢృత్వశ్రవణాత్పురుషసూక్తే పురుషస్య నామరూపయో: కర్తృత్వదర్శనాచ్చాకాశపర్యాయభూతాత్ పురుషాదన్యస్యాన్వేష్టవ్యతయోపాస్యత్వం ప్రతీయత ఇత్యనధీతవేదానామదృష్టశాస్త్రాణామిదం చోద్యమ్ ।
యతస్తత్ర శ్రుతిరేవాస్య పరిహారమాహ । వాక్యకారశ్చ దహరోऽస్మిన్నన్తరాకాశ: కిం తదత్ర విద్యతే యదన్వేష్టవ్యం యద్వా వ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్ (ఛా.ఉ.౮.౧.౨) ఇతి చోదితే యావాన్ వా అయమాకాశస్తావానేషోऽన్తర్హృాదయ ఆకాశః (ఛా.ఉ.౮.౧.౩) ఇత్యాదినాస్యాకాశశబ్దవాచ్యస్య పరమపురుషస్యానవధికమహత్త్వం సకలజగదాధారత్వం చ ప్రతిపాద్య తస్మిన్ కామా: సమాహితా: (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇతి కామశబ్దేనాపహతపాప్మత్వాదిసత్యసంకల్పపర్యన్తగుణాష్టకం నిహితమితి పరమపురుషవత్పరమపురుష-గుణాష్టకస్యాపి పృథిగ్జిజిజ్ఞాసితవ్యతాప్రతిపాదయిషయా తస్మిన్ యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యమ్ (ఛా.ఉ.౮.౧.౧) ఇత్యుక్తమ్ ఇతి శ్రుత్యైవ సర్వం పరిహృతమ్ ।
(దహరాకాశగతాః అన్వష్టవ్యాః గుణాః)
ఏతదుక్తం భవతి – కిం తదత్ర విద్యతే యదనేష్టవ్యమ్ (ఛా.ఉ.౮.౧.౨) ఇత్యస్య చోద్యస్య తస్మిన్ సర్వస్య జగత: స్రష్టృత్వం, ఆధారత్వం, నియన్తృత్వం, శేషిత్వం, అపహతపాప్మత్వాదయో గుణాశ్చ విద్యన్త ఇతి పరిహార ఇతి । తథా చ వాక్యకారవచనమ్ తస్మిన్ యదన్తరితి కామవ్యపదేశః (బ్ర.న.వా) ఇతి । కామ్యన్త ఇతి కామా: । అపహతపాప్మత్వాదయో గుణా ఇత్యర్థ: ।
(గుణగుణినోరుభయోరప్యన్వేష్టవ్యతా, తత్ఫలం చ)
ఏతదుక్తం భవతి – యదేతద్దహరాకాశశబ్దాభిధేయం నిఖిలజగదుదయవిభవలయలీలం పరం బ్రహ్మ తస్మిన్ యదన్తర్నిహితమనవధికాతిశయమపహతపాప్మత్వాదిగుణాష్టకం తదుభయమప్యన్వేష్టవ్యం విజిజ్ఞాసితవ్యమితి । యథాహ అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాంస్తేషాం సర్వేషు లోకేషు కామచారో భవతి (ఛా.ఉ.౮.౧.౬) ఇతి ।
(విష్ణోః కార్యత్వశ్రవణకృతపరత్వవైకల్యశఙ్కా, తత్పరిహారశ్చ)
య: పున: కారణస్యైవ ధ్యేయతాప్రతిపాదనపరే వాక్యే విష్ణోరనన్యపరవాక్యప్రతిపాదిత-పరతత్త్వభూతస్య కార్యమధ్యే నివేశ: స స్వకార్యభూతతత్త్వసంఖ్యాపూరణం కుర్వత: స్వలీలయా జగదుపకారాయ స్వేచ్ఛావతార ఇత్యవగన్తవ్య: । యథా లీలయా దేవసంఖ్యాపూరణం కుర్వత ఉపేన్ద్రత్వం పరస్యైవ, యథా చ సూర్యవంశోద్భవరాజసంఖ్యాపూరణం కుర్వత: పరస్యైవ బ్రహ్మణో దాశరథిరూపేణ స్వేచ్ఛావతార:, యథా చ సోమవంశసంఖ్యాపూరణం కుర్వతో భగవతో భూభారావతారణాయ స్వేచ్ఛయా వసుదేవగృహేऽవతార: । సృష్టిప్రలయప్రకరణేషు నారాయణ ఏవ పరమకారణతయా ప్రతిపాద్యత ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్ ।
(అథర్వశిరోపనిషదుక్తేః నిర్వాహః)
యత్పునరథర్వశిరసి రుద్రేణ స్వసర్వైశ్వర్యం ప్రపఞ్చితం తత్ సోऽన్తరాదన్తరం ప్రావిశత్ ఇతి పరమాత్మప్రవేశాదుక్తమితి శ్రుత్యైవ వ్యక్తమ్ । శాస్త్రదృష్ట్యా తూపదేశో వామదేవవత్ (బ్ర.సూ.౧.౧.౩౧) ఇతి సూత్రకారేణైవంవాదినామర్థ: ప్రతిపాదిత:। యథోక్తం ప్రహ్లాదేనాపి
సర్వగత్వాదనన్తరస్య స ఏవాహమవస్థిత: ।
మత్త: సర్వమహం సర్వం మయి సర్వం సనాతనే ।। (వి.పు.౧.౧౯.౮౫)
ఇత్యాది । అత్ర సర్వగత్వాదనన్తస్యేతి హేతురుక్త: ।
(పరమాత్మనః సర్వాత్మత్వేన సర్వగతత్వాత్ సర్వశబ్దాభిధేయతా)
స్వశరీరభూతస్య సర్వస్య చిదచిద్వస్తున ఆత్మత్వేన సర్వగ: పరమాత్మేతి సర్వే శబ్దా: సర్వశరీరం పరమాత్మానమేవాభిదధతీత్యుక్తమ్ । అతోऽహమితి శబ్ద: స్వాత్మప్రకారప్రకారిణం పరమాత్మానమేవాచష్టే ।
(అహం గ్రహోపాసనస్యౌచిత్యమ్)
అత ఇదముచ్యతే । ఆత్మేత్యేవ తు గృహ్ణీయాత్సర్వస్య తన్నిష్పత్తే: (బ్ర.న.వా) ఇత్యాదినా అహంగ్రహణోపాసనం వాక్యకారేణ కార్యావస్థ: కారణావస్థశ్చ స్థూలసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీర: పరమాత్మైవేతి సర్వస్య తన్నిష్పత్తేరిత్యుక్తమ్ । ఆత్మేతి తూపగచ్ఛన్తి గ్రాహయన్తి చ (బ్ర.సూ.౪.౧.౩) ఇతి సూత్రకారేణ చ ।
(బ్రహ్మణః శివస్యాపి నారాయణాత్మకతా)
మహాభారతే చ బ్రహ్మరుద్రసంవాదే బ్రహ్మా రుద్రం ప్రత్యాహ –
తవాన్తరాత్మా మమ చ యే చాన్యే దేహిసంజ్ఞితా: । (మ.భా.శాన్తి.౩౩౯.౪) ఇతి ।
రుద్రస్య బ్రహ్మణశ్చాన్యేషాం చ దేహినాం పరమేశ్వరో నారాయణోऽన్తరాత్మతయావస్థిత ఇతి । తథా తత్రైవ
విష్ణురాత్మా భగవతో భవస్యామితతేజస: ।
తస్మాద్ధనుర్జ్యాసంస్పర్శం స విషేహే మహేశ్వర: ।। (మ.భా.కర్ణపర్వ.౨౪.౮౫) ఇతి ।
తత్రైవ
ఏతౌ ద్వౌ విబుధశ్రేష్ఠౌ ప్రసాదక్రోధజౌ స్మృతౌ ।
తదాదర్శితపన్థానౌ సృష్టిసంహారకారకౌ ।। (మ.భా.శాన్తి.౨.౩౨౮.౧౭) ఇతి ।
అన్తరాత్మతయావస్థితనారాయణదర్శితపథౌ బ్రహ్మరుద్రౌ సృష్టిసంహారకార్యకరావిత్యర్థ: ।
(నిమిత్తోపాదానయోర్భేదవాదినాం వేదబాహ్యతా)
నిమిత్తోపాదానయోస్తు భేదం వదన్తో వేదబాహ్యా ఏవ స్యు: । జన్మాద్యస్య యత: (బ్ర.సూ.౧.౧.౨), ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ (బ్ర.సూ.౧.౧.౨), ఇత్యాది వేదవిత్ప్రణీతసూత్రవిరోధాత్ । సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧), తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి, బ్రహ్మవనం బ్రహ్మ స వృక్ష ఆసీద్యతో ద్యావాపృథివీ నిష్టతక్షు:, బ్రహ్మాధ్యతిష్ఠద్భువనాని ధారయన్ (తై.సం.౨.౮.౭.౯), సర్వే నిమేషా జజ్ఞిరే విద్యుత: పురుషాదధి (తై.నా.ఉ.౧.౮), న తస్యేశే కశ్చన తస్య నామ మహద్యశ: (తై.నా.ఉ.౧.౧౦), నేహ నానాస్తి కించన (బృ.ఉ.౬.౪.౧౯), సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశాన: (తై.నా.ఉ.౧.౮), పురుష ఏవేదం సర్వం యద్భూతం యచ్చ భవ్యముతామృతత్త్వస్యేశాన: (తై.ఆ,పు,౩.౧౨.౨) నాన్య: పన్థా అయనాయ విద్యత (తై.ఆ,పు,౩.౧౨.౧౭) ఇత్యాదిసర్వశ్రుతివిరోధాచ్చ।
(నారాయణస్యైవ పరమకారణతాయాః ఇతిహాససిద్ధతా)
ఇతిహాసపురాణేషు చ సృష్టిస్థితిప్రలయప్రకరణయోరిదమేవ పరతత్త్వమిత్యవగమ్యతే । యథా మహాభారతే-
కుత: సృష్టమిదం సర్వం జగత్స్థావరజఙ్గమమ్ ।
ప్రలయే చ కమభ్యేతి తన్ తో బ్రూహి పితామహ ।। (మ.భా.శాన్తి.౧౮౦.౧)
ఇతి పృష్టో
నారాయణో జగన్మూర్తిరనన్తాత్మా సనాతన: । (మ.భా.శాన్తి.౭౫.౧౦)
ఇత్యాది చ వదతి
ఋషయ: పితరో దేవా మహాభూతాని ధాతవ: ।
జఙ్గమాజఙ్గమం చేదం జగన్నారాయణోద్భవమ్ ।। (మ.భా.శాన్తి.౧౩౬.౧౩౮) ఇతి చ।
(సర్వశిష్టసంప్రతిపన్నాత్ విష్ణుపురాణాత్ పరమకారణనిర్ణయః)
ప్రాచ్యోదీచ్యదాక్షిణాత్యపాశ్చాత్యసర్వశిష్టై: సర్వధర్మసర్వతత్త్వవ్యవస్థాయామిదమేవ పర్యాప్తమితి అవిగాన-పరిగృహీతం వైష్ణవం చ పురాణం జన్మాద్యస్య యత ఇతి జగజ్జన్మాదికారణం బ్రహ్మేత్యవగమ్యతే। తజ్జన్మాదికారణం కిమితి ప్రశ్నపూర్వకం విష్ణో: సకాశాద్భూతమ్ (వి.పు.౧.౧.౩౧) ఇత్యాదినా బ్రహ్మస్వరూపవిశేషప్రతిపాదనైకపరతయా ప్రవృత్తమితి సర్వసంమతమ్ । తథా తత్రైవ
ప్రకృతిర్యా ఖ్యాతా వ్యక్తావ్యక్తస్వరూపిణీ ।
పురుషశ్చఅప్యుభావేతౌ లీయేతే పరమాత్మని ।। (వి.పు.౬.౪.౩౯)
పరమాత్మా చ సర్వేషామాధార: పరమేశ్వర: ।
విష్ణునామా స వేదేషు వేదాన్తేషు చ గీయతే ।। (వి.పు.౬.౪.౪౦) ఇతి
సర్వవేదవేదాన్తేషు సర్వై: శబ్దై: పరమకారణతయాయమేవ గీయత ఇత్యర్థ: ।
(సర్వశ్రుతీనామనన్యపరత్వనిరూపణమ్)
యథా సర్వాసు శ్రుతిషు కేవలపరబ్రహ్మస్వరూపవిశేషప్రతిపాదనాయైవ ప్రవృత్తో నారాయణానువాకస్తథేదం వైష్ణవం చ పురాణమ్ –
సోऽహమిచ్ఛామి ధర్మజ్ఞ శ్రోతుం త్వత్తో యథా జగత్ ।
బభూవ భూయశ్చ యథా మహాభాగ భవిష్యతి ।। (వి.పు.౧.౧.౪)
యన్మయం చ జగద్బ్రహ్మన్యతశ్చైతచ్చరాచరమ్ ।
లీనమాసీద్యథా యత్ర లయమేష్యతి యత్ర చ ।। (వి.పు.౧.౧.౫)
ఇతి పరం బ్రహ్మ కిమితి ప్రక్రమ్య,
విష్ణో: సకాశాదుద్భూతం జగత్తత్రైవ చ స్థితమ్ ।
స్థితిసంయమకర్తాసౌ జగతోऽస్య జగచ్చ స: ।। (వి.పు.౧.౧.౩)
పర: పరాణాం పరమ: పరమాత్మాత్మసంస్థిత: ।
రూపవర్ణాదినిర్దేశవిశేషణవివర్జిత: ।। (వి.పు.౧.౨.౧౦)
అపక్షయవినాశాభ్యాం పరిణామర్ద్ధిజన్మభి: ।
వర్జిత: శక్యతే వక్తుం య: సదస్తీతి కేవలమ్ ।। (వి.పు.౧.౨.౧౧)
సర్వత్రాసౌ సమస్తం చ వసత్యత్రేతి వై యత: ।
తత: స వాసుదేవేతి విద్వద్భి: పరిపఠ్యతే ।। (వి.పు.౧.౨.౧౨)
తద్బ్రహ్మ పరమం నిత్యమజమక్షయమవ్యయమ్ ।
ఏకస్వరూపం చ సదా హేయాభావాచ్చ నిర్మలమ్ ।। (వి.పు.౧.౨.౧౩)
తదేవ సర్వమేవైతద్వ్యక్తావ్యక్తస్వరూపవత్ ।
తథా పురుషరూపేణ కాలరూపేణ చ స్థితమ్ ।। (వి.పు.౧.౨.౧౪)
స సర్వభూతప్రకృతిం వికారాన్ గుణాదిదోషాంశ్చ మునే వ్యతీత: ।
అతీతసర్వావరణోऽఖిలాత్మా తేనాస్తృతం యద్భువనాన్తరాలే ।। (వి.పు.౬.౫.౮౩)
సమస్తకల్యాణగుణాత్మకోऽసౌ స్వశక్తిలేశోద్ధృతభూతవర్గ: ।
ఇచ్ఛాగృహీతాభిమతోరుదేహ: సంసాధితాశేషజగద్ధితోऽసౌ ।। (వి.పు.౬.౫.౮౪)
తేజోబలైశ్వర్యమహావబోధసువీర్యశక్త్యాదిగుణైకరాశి: ।
పర: పరాణాం సకలా న యత్ర క్లేశాదయ: సన్తి పరావరేశే ।। (వి.పు.౬.౫.౮౫)
స ఈశ్వరో వ్యష్టిసమష్టిరూపోऽవ్యక్తస్వరూప: ప్రకటస్వరూప: ।
సర్వేశ్వర: సర్వదృక్సర్వవేత్తా సమస్తశక్తి: పరమేశ్వరాఖ్య: ।। (వి.పు.౬.౫.౮౬)
సంజ్ఞాయతే యేన తదస్తదోషం శుద్ధం పరం నిర్మలమేకరూపమ్ ।
సందృశ్యతే వాప్యధిగమ్యతే వా తజ్జ్ఞానమజ్ఞానమతోऽన్యదుక్తమ్ ।। (వి.పు.౬.౫.౮౭)
ఇతి పరబ్రహ్మస్వరూపవిశేషనిర్ణయాయైవ ప్రవృత్తమ్ ।
అన్యాని సర్వాణి పురాణాన్యేతదవిరోధేన నేయాని । అన్యపరత్వం చ తత్తదారమ్భప్రకారైరవగమ్యతే । సర్వాత్మనా విరుద్ధాంశస్తామసత్వాదనాదరణీయ: ।
(పురాణవచనతః త్రిమూర్తిసామ్యశఙ్కాపరిహారౌ)
నన్వస్మిన్నపి
సృష్టిస్థిత్యన్తకరణీం బ్రహ్మవిష్నుశివాత్మికామ్ ।
స సంజ్ఞాం యాతి భగవానేక ఏవ జనార్దన: ।। (వి.పు.౧.౨.౬౭)
ఇతి త్రిమూర్తిసామ్యం ప్రతీయతే । నైతదేవమ్ । ఏక ఏవ జనార్దన ఇతి జనార్దనస్యైవ బ్రహ్మశివాదికృత్స్న-ప్రపఞ్చతాదాత్మ్యం విధీయతే ।
(కృత్స్నప్రపఞ్చస్య బ్రహ్మతాదాత్మ్యోపపాదనమ్)
జగచ్చ స ఇతి పూర్వోక్తమేవ వివృణోతి
స్రష్టా సృజతి చాత్మానం విష్ణు: పాల్యం చ పాతి చ ।
ఉపసంహ్రియతే చాన్తే సంహర్తా చ స్వత్యంప్రభు: ।। (వి.పు.౧.౨.౬౮)
ఇతి చ స్రష్టృత్వేనావస్థితం బ్రహ్మాణం సృజ్యం చ సంహర్తారం సంహార్యం చ యుగపన్నిర్దిశ్య సర్వస్య విష్ణుతాదాత్మ్యోపదేశాత్సృజ్యసంహార్యభూతాద్వస్తున: స్రష్టృసంహర్త్రోర్జనార్దనవిభూతిత్వేన విశేషో దృశ్యతే । జనార్దనవిష్ణుశబ్దయో: పర్యాయత్వేన బ్రహ్మవిష్ణుశివాత్మికామితి విభూతిమ్ । అత ఏవ స్వేచ్ఛయా లీలార్థం విభూత్యన్తర్భావ ఉచ్యతే । యథేదమనన్తరమేవోచ్యతే
పృథివ్యాపస్తథా తేజో వాయురాకాశ ఏవ చ ।
సర్వేన్ద్రియాన్త:కరణం పురుషాఖ్యం హి యజ్జగత్ ।। (వి.పు.౧.౨.౬౯)
స ఏవ సర్వభూతాత్మా విశ్వరూపో యతోऽవ్యయ: ।
సర్గాదికం తతోऽస్యైవ భూతస్థముపకారకమ్ ।। (వి.పు.౧.౨.౭౦)
స ఏవ సృజ్య: స చ సర్వకర్తా స ఏవ పాత్యత్తి చ పాల్యతే చ ।
బ్రహ్మాద్యవస్థాభిరశేషమూర్తిర్విష్ణుర్వరిష్ఠో వరదో వరేణ్య: ।। (వి.పు.౧.౨.౭౧) ఇతి ।
(హేయప్రత్యనీకే బ్రహ్మణి హేయప్రపఞ్చతాదాత్మ్యానుపపత్తిః – తత్పరిహారౌ)
అత్ర సామానాధికరణ్యనిర్దిష్టం హేయమిశ్రప్రపఞ్చతాదాత్మ్యం నిరవద్యస్య నిర్వికారస్య సమస్తకల్యాణ-గుణాత్మకస్య బ్రహ్మణ: కథముపపద్యత ఇత్యాశఙ్ఖ్య స ఏవ సర్వభూతాత్మా విశ్వరూపో యతోऽవ్యయః (వి.పు.౧.౨.౭౦)ఇతి స్వయమేవోపపాదయతి । స ఏవ సర్వేశ్వర: పరబ్రహ్మభూతో విష్ణురేవ సర్వం జగదితి ప్రతిజ్ఞాయ సర్వభూతాత్మా విశ్వరూపో యతోऽవ్యయ ఇతి హేతురుక్త: । సర్వభూతానామయమాత్మా విశ్వశరీరో యతోऽవ్యయ ఇత్యర్థ: । వక్ష్యతి చ తత్సర్వం వై హరేస్తను: (వి.పు.౧.౨౮.౩౮) ఇతి ।
ఏతదుక్తం భవతి । అస్యావ్యయస్యాపి పరస్య బ్రహ్మణో విష్ణోర్విశ్వశరీరతయా తాదాత్మ్యవిరుద్ధమిత్యాత్మశరీరయోశ్చ స్వభావా వ్యవస్థితా ఏవ ।
(భగవదవతారే హేతుః తత్ఫలం చ)
ఏవంభూతస్య సర్వేశ్వరస్య విష్ణో: ప్రపఞ్చాన్తర్భూతనియామ్యకోటినివిష్ట బ్రహ్మాదిదేవ-తిర్యఙ్మనుష్యేషు తత్తత్సమాశ్రయణీయత్వాయ స్వేచ్ఛావతార: పూర్వోక్త:। తదేతద్బ్రహ్మాదీనాం భావనాత్రయాన్వయేన కర్మవశ్యత్వం భగవత: పరబ్రహ్మభూతస్య వాసుదేవస్య నిఖిలజగదుపకారాయ స్వేచ్ఛయా స్వేనైవ రూపేణ దేవాదిష్వవతార ఇతి చ షష్టేంऽశే శుభాశ్రయప్రకరణే సువ్యక్తముక్తమ్ ।
(భగవతో విలక్షణవిగ్రహవత్త్వే మహాభారతప్రమాణమ్)
అస్య దేవాదిరూపేణావతారేష్వపి న ప్రాకృతో దేహ ఇతి మహాభారతే న భూతసంఘసంస్థానో దేహోऽస్య పరమాత్మన: । (మ.భా.శాన్తి.౨౦౬.౬౦) ఇతి ప్రతిపాదిత: । శ్రుతిభిశ్చ అజాయమానో బహుధా విజాయతే, తస్య ధీరా: పరిజానన్తి యోనిమ్ (తై.ఆ.పు.౩.౧౨) ఇతి । కర్మవశ్యానాం బ్రహ్మాదీనామనిచ్ఛతామపి తత్తత్కర్మానుగుణప్రకృతిపరిణామ-రూపభూతసంఘ సంస్థానవిశేషదేవాదిశరీరప్రవేశరూపం జన్మావర్జనీయమ్ । అయం తు సర్వేశ్వర:, సత్యసంకల్పో భగవానేవంభూతశుభేతర జన్మాకుర్వన్నపి స్వేచ్ఛయా స్వేనైవ నిరతిశయ-కల్యాణరూపేణ దేవాదిషు జగదుపకారాయ బహుధా జాయతే, తస్యైతస్య శుభేతరజన్మాకుర్వతోऽపి స్వకల్యాణగుణానన్త్యేన బహుధా యోనిం బహువిధజన్మ ధీరాధీరమతామగ్రేసరా జానన్తీత్యర్థ:।
(పరస్య బ్రహ్మణః సర్వస్మాత్పరత్వం శారీరకసూత్రసిద్ధమ్)
తదేతన్నిఖిలజగన్నిమిత్తోపాదానభూతాత్ జన్మాద్యస్య యత:, ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ఇత్యాదిసూత్రై: ప్రతిపాదితాత్పరస్మాద్బ్రహ్మణ: పరమపురుషాదన్యస్య కస్యచిత్పరతరత్వం పరమత: సేతూన్మానసంబన్ధభేదవ్యపదేశేభ్య ఇత్యాశఙ్క్య సామాన్యాత్తు (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౧), బుద్ధ్యర్థ: పాదవత్ (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౧), స్థానవిశేషాత్ప్రకాశాదివత్ (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౩), ఉపపత్తేశ్చ (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౪), తథాన్యప్రతిషేధాత్ (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౬), అనేన సర్వగతత్వమాయామాదిశబ్దాదిభ్యః (బ్ర.సూ.౩.౨.౩౬) ఇతి సూత్రకార: స్వయమేవ నిరాకరోతి ।
(నారాయణస్య సర్వస్మాత్పరస్య మనుస్మృతిసిద్ధమ్, హిరణ్యగర్భాదీనాం క్షేత్రజ్ఞతా చ)
మానవే చ శాస్త్రే –
ప్రాదురాసీత్తమోనుద: (మ.స్మృ. ౧.౬)
సిసృక్షుర్వివిధా: ప్రజా: ।
అప ఏవ ససర్జాదౌ తాసు వీర్యమపాసృజత్ ।। (మ.స్మృ. ౧.౮)
తస్మిఞ్జజ్ఞే స్వయం బ్రహ్మ (మ.స్మృ. ౧.౯)
ఇతి బ్రహ్మణో జన్మశ్రవణాత్క్షేత్రజ్ఞత్వమేవావగమ్యతే । తథా చ స్రష్టు: పరమపురుషస్య తద్విసృష్టస్య చ బ్రహ్మణ:
అయం తస్య తా: పూర్వం తేన నారాయణ: స్మృత: । (వి.పు.౧.౪.౬)
తద్విసృష్ట: స పురుషో లోకే బ్రహ్మేతి కీర్త్యతే । (వి.పు.౧.౧౧)
ఇతి నామనిర్దేశాచ్చ । తథా చ వైష్ణవే పురాణే హిరణ్యగర్భాదీనాం భావనాత్రయాన్వయాదశుద్ధత్వేన శుభాశ్రయత్వానర్హాతోపపాదనాత్క్షేత్రజ్ఞత్వం నిశ్చీయతే ।
(సిద్ధేऽర్థే శబ్దవ్యుత్పత్తేరభావః ఇతి ప్రాభాకరసమతా పూర్వపక్షః)
యదపి కైశ్చిదుక్తమ్ సర్వస్య శబ్దజాతస్య విధ్యర్థవాదమన్త్రరూపస్య కార్యాభిధాయిత్వేనైవ ప్రామాణ్యం వర్ణనీయమ్, వ్యవహారాదన్యత్ర శబ్దస్య బోధకత్వశక్త్యవధారణాసంభవాద్వ్యవహారస్య చ కార్యబుద్ధిమూలత్వాత్కార్యరూప ఏవ శబ్దార్థ: । న పరినిష్పన్నే వస్తుని శబ్ద: ప్రమాణమితి ।
(వ్యుత్పత్తిక్రమప్రదర్శనపూర్వకమ్ ఉక్తపూర్వపక్షనిరాసః)
అత్రోచ్యతే । ప్రవర్తకవాక్యవ్యవహార ఏవ శబ్దానామర్థబోధకత్వశక్త్యవధారణం కర్తవ్యమితి కిమియం రాజాజ్ఞా । సిద్ధవస్తుషు శబ్దస్య బోధకత్వశక్తిగ్రహణమత్యన్తసుకరమ్ । తథా హి కేనచిద్ధస్తచేష్టాదినాపవరకే దణ్డ: స్థిత ఇతి దేవదత్తాయ జ్ఞాపయేతి ప్రేషిత: కశ్చిత్తజ్జ్ఞాపనే ప్రవృత్తోऽపవరకే దణ్డ: స్థిత ఇతి శబ్దం ప్రయుఙ్క్తే । మూకవద్ధస్తచేష్టామిమాం జానన్ పార్శ్వస్థోऽన్య: ప్రాగ్వ్యుత్పన్నోऽపి తస్యార్థస్య బోధనాయాపవరకే దణ్డ: స్థిత ఇత్యస్య శబ్దస్య ప్రయోగదర్శనాదస్యార్థస్యాయం శబ్దో బోధక ఇతి జానాతీతి కిమత్ర దుష్కరమ్ । తథా బాల:, తాతోऽయం, ఇయం మాతా, అయం మాతుల:, అయం మనుష్య:, అయం మృగ:, చన్ద్రోऽరయం, అయం చ సర్ప ఇతి మాతాపితృప్రభృతిభి: శబ్దై: శనై: శనైరఙ్గుల్యా నిర్దేశనే తత్ర తత్ర బహుశ: శిక్షిత: తైరేవ శబ్దైస్తేష్వర్థేషు స్వాత్మనశ్చ బుద్ధ్యుత్పత్తిం దృష్ట్వా తేష్వర్థేషు తేషాం శబ్దానామఙ్గుల్యా నిర్దేశపూర్వక: ప్రయోగ: సమ్బన్ధాన్తరాభావాత్ సంకేతయితృ-పురుషాజ్ఞానాచ్చ బోధకత్వనిబన్ధన ఇతి క్రమేణ నిశ్చిత్య పునరప్యస్య శబ్దస్యాయమర్థ ఇతి పూర్వవృద్ధై: శిక్షిత: సర్వశబ్దానామర్థమవగమ్య స్వయమపి సర్వం వాక్యజాతం ప్రయుఙ్క్తే । ఏవమేవ సర్వపదానాం స్వార్థాభిధాయిత్వం సంఘాతవిశేషణాం చ యథావస్థితసంసర్గవిశేషవాచిత్వం చ జానాతీతి కార్యార్థైవ వ్యుత్తిపత్తిరిత్యాదినిర్బన్ధో నిర్నిబన్ధన: । అత: పరిష్పన్నే వస్తుని శబ్దస్యబోధకత్వశక్త్యవధారణాత్ సర్వాణి వేదాన్తవాక్యాని సకలజగత్కారణం సర్వకల్యాణగుణాకరముక్తలక్షణం బ్రహ్మ బోధయన్త్యేవ ।
(కార్య ఏవార్థే వ్యుత్పత్తేరభ్యుపగమేऽపి, వేదాన్తానాం సిద్ధస్వరూపబ్రహ్మబోధకత్వోపపాదనమ్)
అపి చ కార్యార్థ ఏవ వ్యుత్పత్తిరస్తు । వేదాన్దవాక్యాన్యప్యుపాసనవిషయకార్యాధికృత-విశేషణభూతఫలత్వేన దు:ఖాసంభిన్నదేశవిశేషరూపస్వర్గాదివద్రాత్రిసత్రప్రతిష్ఠానాదివదపగోరణశతయాతనా-సాధ్యసాధనభావవచ్చ కర్యోపయోగితయైవ సర్వం బోధయన్తి । తథాహి బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧) ఇత్యత్ర బ్రహ్మోపాసనవిషయకార్యాధికృత-విశేషణభూతఫలత్వేన బ్రహ్మప్రాప్తి: శ్రూయతే పరప్రాప్తికామో బ్రహ్మ విద్యాదిత్యత్ర ప్రాప్యతయా ప్రతీయమానం బ్రహ్మస్వరూపం తద్విశేషణం చ సర్వం కార్యోపయోగితయైవ సిద్ధం భవతి । తదన్తర్గతమేవ జగత్స్రష్టృత్వం సంహర్తృత్వమాధారత్వమన్తరాత్మత్వమ్ ఇత్యాద్యుక్తమనుక్తం చ సర్వమితి న కించిదనుపపన్నమ్ ।
(మన్త్రార్థవాదాద్యభిధేయస్యార్థస్య యాగోపాసనాదికార్యోపయోగితయా సిద్ధిః)
ఏవం చ సతి మన్త్రార్థవాదగతా హ్యవిరుద్ధా అపూర్వాశ్చార్థా: సర్వే విధిశేషతయైవ సిద్ధా భవన్తి । యథోక్తం ద్రమిడభాష్యే ఋణం హి వై జాయత (ద్ర.భా) ఇతి శ్రుతేరిత్యుపక్రమ్య యద్యప్యవదానస్తుతిపరం వాక్యం తథాపి నాసతా స్తుతిరుపపద్యత ఇతి ।
(ఉక్తస్యార్థస్యోపపాదనమ్, ప్రాభాకరోక్తకార్యార్థానుపపత్తిస్ఫుటీకారశ్చ)
ఏతదుక్తం భవతి – సర్వో హ్యర్థవాదభాగో దేవతారాధనభూతయాగాదే: సాఙ్గస్యారాధ్యదేవతాయాశ్చాదృష్టరూపాన్ గుణాన్ సహస్రశో వదన్ సహస్రశ: కర్మణి ప్రాశస్త్యబుద్ధిముత్పాదయతి। తేషామసద్భావే ప్రాశస్త్యబుద్ధిరేవ న స్యాదితి కర్మణి ప్రాశస్త్యబుద్ధ్యర్థం గుణసద్భావమేవ బోధయతీతి, అనయైవ దిశా సర్వే మన్త్రార్థవాదావగతా అర్థా: సిద్ధా: ।
(కార్యపదార్థశోధనమ్)
అపి చ కార్యవాక్యార్థవాదిభి: కిమిదం కార్యత్వం నామేతి వక్తవ్యమ్ । కృతిభావభావితా కృత్యుద్దేశ్యతా చేతి చేత్। కిమిదం కృత్యుద్దేశ్యత్వమ్ । యదధికృత్య కృతిర్వర్తతే తత్కృత్యుద్దేశ్యత్వమితి చేత్ – పురుషవ్యాపారరూపాయా: కృతే: కోऽయమధికారో నామ । యత్ప్రాప్తీచ్ఛయా కృతిముత్పాదయతి పురుష: తత్కృత్యుద్దేశ్యత్వమితి చేద్ధన్త తర్హీష్టత్వమేవ కృత్యుద్దేశ్యత్వమ్ ।
(ప్రేరకత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వమ్ ఇత్యభిప్రాయస్య దూషణమ్)
అథైవం మనుషే – ఇష్టస్యైవ రూపద్వయమస్తి । ఇచ్ఛావిషయతయా స్థితి: పురుషప్రేరకత్వం చ । తత్ర ప్రేరకత్వాకార: కృత్యుద్దేశ్యత్వమితి సోऽయం స్వపక్షాభినివేశకారితో వృథాశ్రమ: । తథా హీచ్ఛావిషయతయా ప్రతీతస్య స్వప్రయత్నోత్పత్తిమన్తరేణాసిద్ధిరేవ ప్రేరకత్వమ్ । తత ఏవ ప్రవృత్తే: । ఇచ్ఛాయాం జాతాయామిష్టస్య స్వప్రయత్నోత్పత్తిమన్తరేణాసిద్ధి: ప్రతీయతే చేత్తతశ్చికీర్షా జాయతే తత: ప్రవర్తతే పురుష ఇతి తత్త్వవిదాం ప్రక్రియా । తస్మాదిష్టస్య కృత్యధీనాత్మలాభత్వాతిరేకి కృత్యుద్దేశ్యత్వం నామ కిమపి న దృశ్యతే ।
(పురుషానుకూలత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వం ఇత్యభిప్రాయస్య దూషణమ్)
అథోచ్యేత ఇష్టతాహేతుశ్చ పురుషానుకూలతా । తత్పురుషానుకూలత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వమితి చేత్ । నైవమ్। పురుషానుకూలం సుఖమిత్యనర్థాన్తరమ్ । తథా పురుషప్రతికూలం దు:ఖపర్యాయమ్ । అత: సుఖవ్యతిరిక్తస్య కస్యాపి పురుషానుకూలత్వం న సంభవతి ।
(సుఖేతరస్యాపి అనుకూలపదవాచ్యత్వశఙ్కాతత్పరిహారౌ)
నను చ దు:ఖనివృత్తేరపి సుఖవ్యతిరిక్తాయా: పురుషానుకూలతా దృష్టా । నైతత్ । ఆత్మానుకూలం సుఖమాత్మప్రతికూలం దు:ఖమితి హి సుఖదు:ఖయోర్వివేక: । తత్రాత్మానుకూలం సుఖమిష్టం భవతి । తత్ప్రతికూలం దు:ఖం చానిష్టమ్ । అతో దు:ఖసంయోగస్యాసహ్యతయా తన్నివృత్తిరపీష్టా భవతి । తత ఏవేష్టతాసామ్యాదనుకూలతాభ్రమ: । తథా హి ప్రకృతిసంసృష్టస్య సంసారిణ: పురుషస్యానుకూలసంయోగ: ప్రతికూలసంయోగ: స్వరూపేణావస్థితిరితి చ తిస్రోऽవస్థా:। తత్ర ప్రతికూలసంబన్ధనివృత్తిశ్చానుకూల-సంబన్ధనివృత్తిశ్చ స్వరూపేణావస్థితిరేవ। తస్మాత్ప్రతికూలసంయోగే వర్తమానే తన్నివృత్తిరూపా స్వరూపేణావస్థితిరపీష్టా భవతి । తత్రేష్టతాసామ్యాత్ అనుకూలతాభ్రమ:।
అత: సుఖరూపత్వాదనుకూలతాయా: నియోగస్యానుకూలతాం వదన్తం ప్రామాణికా: పరిహసన్తి । ఇష్టస్యార్థవిశేషస్య నివర్తకతయైవ హి నియోగస్య నియోగత్వం స్థిరత్వమపూర్వత్వం చ ప్రతీయతే । స్వర్గకామో యజేత (కా.శ్రౌ.సూ.౪.౪౭) ఇత్యత్ర కార్యస్య క్రియాతిరిక్తతా, స్వర్గకామపదసమభివ్యాహారేణ స్వర్గసాధనత్వనిశ్చయాదేవ భవతి।
(నియోగస్య తదుక్తప్రాధాన్యాదేః ప్రతిక్షేపః)
న చ వాచ్యం యజేతేత్యత్ర ప్రథమం నియోగ: స్వప్రధానతయైవ ప్రతీయతే స్వర్గకామపదసమభివ్యాహారాత్స్వసిద్ధయే స్వర్గసిద్ధ్యనుకూలతా చ నియోగస్యేతి । యజేతేతి హి ధాత్వర్థస్య పురుషప్రయత్నసాధ్యతా ప్రతీయతే । స్వర్గకామపదసమభివ్యాహారాదేవ ధాత్వర్థాతిరేకిణో నియోగత్వం స్థిరత్వమపూర్వత్వం చేత్యాది । తచ్చ స్వర్గసాధనత్వప్రతీతినిబన్ధనమ్ । సమభివ్యాహృత-స్వర్గకామపదార్థాన్వయయోగ్యం స్వర్గసాధనమేవ కార్యం లిఙాదయోऽభిదధతీతి లోకవ్యుత్పత్తిరపి తిరస్కృతా ।
(పరోక్తస్య నియోగస్య తదుక్తానన్యార్థత్వస్య ప్రతిక్షేపః)
ఏతదుక్తం భవతి సమభివ్యహృతపదాన్తర-వాచ్యార్థాన్వయయోగ్యమేవ ఇతరపదప్రతిపాద్యమ్ ఇత్యన్వితాభిధాయిపదసంఘాతరూపవాక్యశ్రవణ-సమనన్తరమేవ ప్రతీయతే । తచ్చ స్వర్గసాధనరూపమ్ । అత: క్రియావదనన్యార్థతాపి విరోధాదేవ పరిత్యక్తేతి । అత ఏవ గఙ్గాయాం ఘోష ఇత్యాదౌ ఘోషప్రతివాస-యోగ్యార్థోపస్థాపనపరత్వం గఙ్గాపదస్యాశ్రీయతే । ప్రథమం గఙ్గాపదేన గఙ్గార్థ: స్మృత ఇతి గఙ్గాపదార్థస్య పేయత్వం న వాక్యార్థాన్వయీభవతి । ఏవమత్రాపి యజేతేత్యేతావన్మాత్రశ్రవణే కార్యమనన్యార్థం స్మృతమితి వాక్యార్థాన్వయసమయే కార్యస్యానన్యార్థతా నావతిష్ఠతే ।
(నియోగస్య పురుషానుకూలతాయాః ప్రతిక్షేపః)
కార్యాభిధాయిపదశ్రవణవేలాయాం ప్రథమం కార్యమనన్యార్థం ప్రతీతమిత్యేతదపి న సంగచ్ఛతే । వ్యుత్పత్తికాలే గవానయనాదిక్రియాయా దు:ఖరూపాయా ఇష్టవిశేషసాధనతయైవ కార్యతాప్రతీతే: । అతో నియోగస్య పురుషానుకూలత్వం సర్వలోకవిరుద్ధం నియోగస్య సుఖరూపపురుషానుకూలతాం వదత: స్వానుభవవిరోధశ్చ। కారీర్యా వృష్టికామో యజేత (తై.సం.సా.భా.౨.౪.౭) ఇత్యాదిషు సిద్ధేऽపి నియోగే వృష్ట్యాదిసిద్ధినిమిత్తస్య వృష్టివ్యతిరేకేణ నియోగస్యానుకూలతా నానుభూయతే । యద్యప్యస్మిఞ్జన్మని వృష్ట్యాదిసిద్ధేరనియమస్తథాప్యనియమాదేవ నియోగసిద్ధిరవశ్యాశ్రయణీయా । తస్మిన్ననుకూలతాపర్యాయ-సుఖానుభూతిర్న దృశ్యతే । ఏవముక్తరీత్యా కృతిసాధ్యేష్టత్వాతిరేకికృత్యుద్దేశ్యత్వం న దృశ్యతే ।
(కృత్యుద్దేశ్యత్వస్వరూపవివేచనమ్)
కృతిం ప్రతి శేషిత్వం కృత్యుద్దేశ్యత్వమితి చేత్ । కిమిదం శేషిత్వం కిం చ శేషత్వమితి వక్తవ్యమ్ । కార్యం ప్రతి సంబన్ధీ శేష: । తత్ప్రతిసంబన్ధిత్వం శేషిత్వమితి చేత్ । ఏవం తర్హి కార్యత్వమేవ శేషిత్వమిత్యుక్తం భవతి । కార్యత్వమేవ విచార్యతే । పరోద్దేశప్రవృత్తకృతివ్యాప్త్యర్హాత్వం శేషత్వమితి చేత్ । కోऽయం పరోద్దేశో నామేతి ।
(శేషశేషిభావస్వరూపనిర్ణయః)
అయమేవ హి విచార్యతే । ఉద్దేశ్యత్వం నామేప్సితసాధ్యత్వమితి చేత్ । కిమిదమీప్సితత్వమ్ ? కృతిప్రయోజనత్వమితి చేత్పురుషస్య కృత్యారమ్భప్రయోజనమేవ హి కృతిప్రయోజనమ్ । స చేచ్ఛావిషయ: కృత్యధీనాత్మలాభ ఇతి పూర్వోక్త ఏవ। అయమేవ హి సర్వత్ర శేషశేషిభావ: । పరగతాతిశయాధానేచ్ఛాయా ఉపాదేయత్వమేవ యస్య స్వరూపమ్ స శేష: పర: శేషీ । ఫలోత్పత్తీచ్ఛయా యాగాదేస్తత్ప్రయత్నస్య చోపాదేయత్వం యాగాదిసిద్ధీచ్ఛయా అన్యత్సర్వముపాదేయమ్ । ఏవం గర్భదాసాదీనామపి పురుషవిశేషా-తిశయాధాన ఉపాదేయత్వమేవ స్వరూపమ్ ।
(సర్వస్యాపి ఈశ్వరశేషతా)
ఏవమీశ్వరగతాతిశయాధానేచ్ఛయా ఉపాదేయత్వమేవ చేతనాచేతనాత్మకస్య నిత్యస్యానిత్యస్య చ సర్వస్య వస్తున: స్వరూపమితి సర్వమీశ్వరశేషత్వమేవ సర్వస్య చేశ్వర: శేషీతి సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశాన: (బృ.ఉ.౬.౪.౨౨), పతిం విశ్వస్య, ఇత్యాద్యుక్తమ్ । కృతిసాధ్యం ప్రధానం యత్తత్కార్యమభిధీయత ఇత్యయమర్థ: శ్రద్దధానేష్వేవ శోభతే ।
(ప్రాభాకరసమ్మతకార్యానుబన్ధ్యర్థదూషణమ్)
అపి చ స్వర్గకామో యజేత (కా.శ్రీ.సూ.4-3-47) ఇత్యాదిషు లకారవాచ్యకర్తృవిశేషసమర్పణపరాణాం స్వర్గకామాదిపదానాం నియోజ్యవిశేషసమర్పణపరత్వం శబ్దానుశాసనవిరుద్ధం కేనావగమ్యతే?
సాధ్యస్వర్గవిశిష్టస్య స్వర్గసాధనే కర్తృత్వాన్వయో న ఘటత ఇతి చేత్ । నియోజ్యత్వాన్వయోऽపి న ఘటత ఇతి హి స్వర్గసాధనత్వనిశ్చయ: । స తు శాస్త్రసిద్ధే కర్తృత్వాన్వయే స్వర్గసాధనత్వనిశ్చయ: క్రియతే। యథా భోక్తుకామో దేవదత్తగృహం గచ్ఛేదిత్యుక్తే భోజనకామస్య దేవదత్తగృహగమనే కర్తృత్వశ్రవణాదేవ ప్రాగజ్ఞాతమపి భోజనసాధనత్వం దేవదత్తగృహగమనస్యావగమ్యతే। ఏవమత్రాపి భవతి । న క్రియాన్తరం ప్రతి కర్తృతయా శ్రుతస్య క్రియాన్తరే కర్తృత్వకల్పనం యుక్తమ్ యజేతేతి హి యాగకర్తృతయా శ్రుతస్య బుద్ధౌ కర్తృత్వకల్పనం క్రియతే । బుద్ధే: కర్తృత్వకల్పనమేవ హి నియోజ్యత్వమ్ । యథోక్తం నియోజ్యస్స చ కార్యం య: స్వకీయత్వేన బుధ్యతే (ప్రక.పం.౨) ఇతి । యష్టృత్వానుగుణం తద్బోధృత్వమితి చేత్, దేవదత్త: పచేదితి పాకకర్తృతయా శ్రుతస్య దేవదత్తస్య పాకార్థగమనం పాకానుగుణమితి గమనే కర్తృత్వకల్పనం న యుజ్యతే।
(కర్మఫలప్రదత్వేన పరమాత్మనస్సిద్ధ్యా, అపూర్వస్యానుపయోగః)
కిం చ లిఙాదిశబ్దవాచ్యం స్థాయిరూపం కిమిత్యపూర్వమాశ్రీయతే । స్వర్గకామపద-సమభివ్యాహారానుపపత్తేరితి చేత్। కాऽత్రానుపపత్తి: । సిషాధయిషితస్వర్గో హి స్వర్గకామ: । తస్య స్వర్గకామస్య కాలాన్తరభావిస్వర్గసిద్ధౌ క్షణభఙ్గినీ యాగాదిక్రియా న సమర్థేతి చేత్ । అనాఘ్రాతవేదసిద్ధాన్తానామియమనుపపత్తి: । సర్వై: కర్మభిరారాధిత: పరమేశ్వరో భగవాన్నారాయణః తత్తదిష్టం ఫలం దదాతీతి వేదవిదో వదన్తి । యథాహుర్వేదవిదగ్రేసరా ద్రమిడాచార్యా: ఫలసంబిభత్సయా హి కర్మభిరాత్మానం పిప్రీషన్తి స ప్రీతోऽలం ఫలాయ ఇతి శాస్త్రమర్యాదా ఇతి । ఫలసంబన్ధేచ్ఛయా కర్మభిర్యాగదానహోమాదిభిరిన్ద్రాదిదేవతాముఖేన తత్తదన్తర్యామిరూపేణావస్థితమిన్ద్రాది-శబ్దవాచ్యం పరమాత్మానం భగవన్తం వాసుదేవమారిరాధయిషన్తి, స హి కర్మభిరారాధితస్తేషామిష్టాని ఫలాని ప్రయచ్ఛతీత్యర్థ: ।
(పరమాత్మనః కర్మఫలప్రదాతృతాయాః శ్రుతితః సిద్ధిః)
తథా చ శ్రుతి: ఇష్టాపూర్తం బహుధా జాతం జాయమానం విశ్వం బిభర్తి భువనస్య నాభి: (తై.నా.ఉ.౧౧.౬) ఇతి । ఇష్టాపూర్తమితి సకలశ్రుతిస్మృతిచోదితం కర్మోచ్యతే । తద్విశ్వం బిభర్తి ఇన్ద్రాగ్నివరుణాదిసర్వదేవతా-సంబన్ధితయా ప్రతీయమానం తత్తదన్తరాత్మతయావస్థిత: పరమపురుష: స్వయమేవ బిభర్తి స్వయమేవ స్వీకరోతి । భువనస్య నాభి: బ్రహ్మక్షత్రాదిసర్వవర్ణపూర్ణస్య భువనస్య ధారక: తైస్తై: కర్మభిరారాధితస్తత్తదిష్టఫలప్రదానేన భువనానాం ధారక ఇతి నాభిరిత్యుక్త: । అగ్నివాయుప్రభృతిదేవతాన్తరాత్మతయా తత్తచ్ఛబ్దాభిధేయోऽయమేవేత్యాహ-
తదేవాగ్నిస్తద్వాయుస్తత్సూర్యస్తదు చన్ద్రమా: (తై.నా.ఉ.౧.౭) ఇతి ।
యథోక్తం భగవతా
(ఉక్తస్యార్థస్య భగవద్వచనతః స్ఫుటీకరణమ)
యో యో యాం యాం తనుం భక్త: శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి ।
తస్య తస్యాచలాం శ్రద్ధాం తామేవ విదధామ్యహమ్ ।। (భ.గీ.౭.౨౧)
స తస్య శ్రద్ధయా యుక్తస్తస్యారాధనమీహతే ।
లభతే చ తత: కామాన్మయైవ విహితానిహ తాన్ ।। (భ.గీ.౭.౨౨) ఇతి ।
యాం యాం తనుమితీన్ద్రాదిదేవతావిశేషాస్తత్తదన్తర్యామితయావస్థితస్య భగవతస్తనవ: శరీరాణీత్యర్థ: ।
అహం హి సర్వయజ్ఞానాం భోక్తా చ ప్రభురేవ చ । (భ.గీ.౯.౨౪)
ఇత్యాది । ప్రభురేవ చేతి సర్వఫలానాం ప్రదాతా చేత్యర్థ: । యథా చ
యజ్ఞైస్త్వమిజ్యసే నిత్యం సర్వదేవమయాచ్యుత । (వి.పు.౫.౨౦.౬౫)
యై: స్వధర్మపరైర్నాథ నరైరాదాధితో భవాన్ ।
తే తరన్త్యఖిలామేతాం మయామాత్మవిముక్తయే ।। (వి.పు.౫.౩౦.౧౬)
ఇతి । సేతిహాసపురాణేషు సర్వేష్వేవ వేదేషు సర్వాణి కర్మాణి సర్వేశ్వరారాధనరూపాణి, తైస్తై: కర్మభిరారాధిత: పురుషోత్తమస్తత్తదిష్టం ఫలం దదాతీతి తత్ర తత్ర ప్రపఞ్చితమ్ ।
(భగవత ఏవ సర్వకర్మభోక్తృత్వం ఫలప్రదత్వం చ)
ఏవమేవ హి సర్వజ్ఞం సర్వశక్తిం సర్వేశ్వరం భగవన్తమ్ ఇన్ద్రాదిదేవతాన్తర్యామిరూపేణ యాగదానహోమాదివేదోదితసర్వకర్మణాం భోక్తారం సర్వఫలానాం ప్రదాతారం చ సర్వా: శ్రుతయో వదన్తి । చతుర్హోతారో యత్ర సంపదం గచ్ఛన్తి దేవై: (తై.ఆ.౧౧.౩) ఇత్యాద్యా: । చతుర్హోతారో యజ్ఞా:, యత్ర పరమాత్మని దేవేష్వన్తర్యామిరూపేణావస్థితే, దేవై: సంపదం గచ్ఛన్తి దేవై: సంబన్ధం గచ్ఛన్తి యజ్ఞా ఇత్యర్థ: । అన్తర్యామిరూపేణావస్థితస్య పరమాత్మన: శరీరతయావస్థితానామిన్ద్రాదీనాం యాగాదిసంబన్ధ ఇత్యుక్తం భవతి। యథోక్తం భగవతా
భోక్తారం యజ్ఞతపసాం సర్వలోకమహేశ్వరమ్ । (భ.గీ.౫.౨౯)
ఇతి । తస్మాదగ్న్యాదిదేవతాన్తరాత్మభూతపరమపురుషారాధనరూపభూతాని సర్వాణి కర్మాణి, స ఏవ చాభిలషితఫలప్రదాతేతి కిమత్రాపూర్వేణ వ్యుత్పత్తిపథదూరవర్తినా వాచ్యతయాభ్యుపగతేన కల్పితేన వా ప్రయోజనమ్।
(లిఙాద్యర్థవిశదీకరణమ్)
ఏవం చ సతి లిఙాదే: కోऽయమర్థ: పరిగృహీతో భవతి । యజ్ దేవపూజాయాం (పా.ధా.౧౦౦౨) ఇతి దేవతారాధనభూతయాగాదే: ప్రకృత్యర్థస్య కర్తృవ్యాపారసాధ్యతాం వ్యుత్పత్తిసిద్ధాం లిఙాదయోऽభిదధతీతి న కించిదనుపపన్నమ్ । కర్తృవాచినాం ప్రత్యయానాం ప్రకృత్యర్థస్య కర్తృవ్యాపారసంబన్ధప్రకారో హి వాచ్య: । భూతవర్తమానాదికమన్యే వదన్తి । లిఙాదయస్తు కర్తృవ్యాపారసాధ్యతాం వదన్తి ।
అపి చ కామిన: కర్తవ్యతా కర్మ విధాయ కర్మణో దేవతారాధనరూపతాం తద్ద్వారా ఫలసంభవం చ తత్తత్కర్మవిధివాక్యాన్యేవ వదన్తి । వాయవ్యం శ్వేతమాలభత భూతికామో వాయుర్వై క్షేపిష్ఠా దేవతా వాయుమేవ స్వేన భాగధేయేనోపధావతి స ఏవైనం భూతిం గమయతి (తై.సం.౨.౧.౧.౧) ఇత్యాదీని ।
(యాగాదేః ఫలసాధనత్వావగమస్య ఔపదానికత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
నాత్ర ఫలసిద్ధ్యనుపపత్తి: కాపి దృశ్యత ఇతి ఫలసాధనత్వావగతిరౌపాదానికీత్యపి న సంగచ్ఛతే; విధ్యపేక్షితం యాగాదే: ఫలసాధనత్వప్రకారం వాక్యశేష ఏవ బోధయతీత్యర్థ: । తస్మాత్ బ్రాహ్మణాయ నాపగురేత (తై.సం.౨.౬.౧౦.౧) ఇత్యత్రాపగోరణనిషేధవిధిపరవాక్యశేషే శ్రూయమాణం నిషేధ్యస్యాపగోరణస్య శతయాతనాసాధనత్వం నిషేధవిధ్యుపయోగీతి హి స్వీక్రియతే । అత్ర పున: కామిన: కర్తవ్యతయా విహితస్య యాగాదే: కామ్యస్వర్గాది-సాధనత్వప్రకారం వాక్యశేషావగతమనాదృత్య కిమిత్యుపాదానేన యాగాదే: ఫలసాధనత్వం పరికల్ప్యతే । హిరణ్యనిధిమపవరకే నిధాయ యాచతే కోద్రవాదిలుబ్ధ: కృపణం జనమితి శ్రూయతే తదేతద్యుష్మాసు దృశ్యతే ।
(చేతనస్య సుఖదుఃఖాదీనాం పరమపురుషాయత్తత్వమ్, శ్రుత్యాదిసిద్ధమ్)
శతయాతనాసాధనత్వమపి నాదృష్టద్వారేణ । చోదితాన్యనుతిష్ఠతో విహితం కర్మాకుర్వతో నిన్దితాని చ కుర్వత: సర్వాణి సుఖాని దు:ఖాని చ పరమపురుషానుగ్రహనిగ్రహాభ్యామేవ భవన్తి । ఏష హ్యేవానన్దయాతి (తై.ఉ.ఆ.౭.౧), అథో సోऽభయం గతో భవతి (తై.ఉ.ఆ.౭.౨), అథ తస్య భయం భవతి (తై.ఉ.ఆ.౭.౨), భీషాస్మాద్వాత: పవతే భీషోదేతి సూర్య:, భీషాస్మాదగ్నిశ్చన్ద్రశ్చ మృత్యుర్ధావతి పఞ్చమ: (తై.ఉ.ఆ.౮.౧) ఇతి । ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠత: ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి దదతో మనుష్యా: ప్రశంసన్తి యజమానం దేవా దర్వీం పితరోऽన్వాయత్తా: (బృ.ఉ.౫.౮.౮) ఇత్యాద్యనేకవిధా: శ్రుతయ: సన్తి । యథోక్తం ద్రమిడభాష్యే తస్యాజ్ఞయా ధావతి వాయుర్నద్య: స్రవన్తి తేన చ కృతసీమానో జలాశయా: సమదా ఇవ మేషవిర్సపితం కుర్వన్తి (ద్ర.భా) ఇతి । తత్సంకల్పనిబన్ధనా హీమే లోకా: న చ్యవన్తే న స్ఫుటన్తే; స్వశాసనానువర్తినాం జ్ఞాత్వా కారుణ్యాత్స భగవాన్ వర్ధయేత విద్వాన్ కర్మదక్ష: (ద్ర.భా) ఇతి చ ।
(విహితనిషిద్ధానుష్ఠానయోః పరమపురుషనిగ్రహానుగ్రహద్వారా సుఖదుఃఖాదిహేతుత్వమ్)
పరమపురుష-యాథాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకతదుపాసనాదివిహితకర్మానుష్ఠాయిన: తత్ప్రసాదాత్తత్ప్రాప్తి-పర్యన్తాని సుఖాన్యభయం చ యథాధికారం భవన్తి । తజ్జ్ఞానపూర్వకం తదుపాసనాదివిహితం కర్మాకుర్వతో నిన్దితాని చ కుర్వతస్తన్నిగ్రహాదేవ తదప్రాప్తిపూర్వకాపరిమితదు:ఖాని భయం చ భవన్తి । యథోక్తం భగవతా నియతం కురు కర్మ త్వం కర్మ జ్యాయో హ్యకర్మణ: (భ.గీ.౩.౮) ఇత్యాదినా కృత్స్నం కర్మ జ్ఞానపూర్వకమనుష్ఠేయం విధాయ, మయి సర్వాణి కర్మాణి సంన్యస్య (భ.గీ.౩.౩౦) ఇతి సర్వస్య కర్మణ: స్వారాధనతామాత్మనాం స్వనియామ్యతాం చ ప్రతిపాద్య,
యే మే మతమిదం నిత్యమనుతిష్ఠన్తి మానవా: ।
శ్రద్ధావన్తోऽనసూయన్తో ముచ్యన్తే తేऽపి కర్మభి: ।। (భ.గీ.౩.౩౧)
యే త్వేతదభ్యసూయన్తో నానుతిష్ఠన్తి మే మతమ్ ।
సర్వజ్ఞానవిమూఢాంస్తాన్ విద్ధి నష్టానచేతస: ।। (భ.గీ.౩.౩౨)
ఇతి స్వాజ్ఞానువర్తిన: ప్రశస్య విపరీతాన్ వినిన్ద్య పునరపి స్వాజ్ఞానుపాలనమకుర్వతామాసురప్రకృత్యన్తర్భావం అభిధాయాధమా గతిశ్చోక్తా ।
తానహం ద్విషత: క్రూరాన్ సంసారేషు నరాధమాన్ ।
క్షిపామ్యజస్రమశుభానాసురీష్వేవ యోనిషు ।। (భ.గీ.౧౬.౧౯)
ఆసురీం యోనిమాపన్నా మూఢా జన్మని జన్మని ।
మామప్రాప్యైవ కౌన్తేయ తతో యాన్త్యధమాం గతిమ్ ।। (భ.గీ.౧౬.౨౦) ఇతి ।
సర్వకర్మాణ్యపి సదా కుర్వాణో మద్వ్యపాశ్రయ: ।
మత్ప్రసాదాదవాప్నోతి శాశ్వతం పదమవ్యయమ్ ।। (భ.గీ.౧౮.౫౬)
ఇతి చ స్వాజ్ఞానువర్తినాం శాశ్వతం పదం చోక్తమ్ ।
(కర్మకాణ్డీయదేవతాధికరణతాత్పర్యం ఐక్యశాస్త్రస్య వేదవిత్సమ్మతత్వఞ్చ)
అశ్రుతవేదాన్తానాం కర్మణ్యశ్రద్ధా మా భూదితి దేవతా-ధికరణే అతివాదా: కృతా: కర్మమాత్రే యథా శ్రద్ధా స్యాదితి సర్వమేకశాస్త్రమితి వేదవిత్సిద్ధాన్త: ।
(పరమాత్మనః భోగ్యభోగోపకరణభోగస్తానాత్మకనిత్యవిభూతిమత్త్వమ్)
తస్యైతస్య పరస్య బ్రహ్మణో నారాయణస్యాపరిచ్ఛేద్యజ్ఞానానన్దామలత్వస్వరూపవజ్జ్ఞాన-శక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజ: ప్రభృత్యనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణవత్స్వసంకల్పప్రవర్త్యస్వేతర-సమస్తచిదచిద్వస్తుజాతవత్స్వాభిమతస్వానురూపైకరూపదివ్యరూపతదుచితనిరతిశయకల్యాణవివిధానన్తభూషణస్వశక్తిసదృశాపరిమితానన్తాశ్చర్య-నానావిధాయుధస్వాభిమతానురూపస్వరూపగుణవిభవైశ్వర్యశీలాది అనవధికమహిమమహిషీస్వానురూపకల్యాణజ్ఞానక్రియాద్యపరిమేయగుణానన్తపరిజనపరిచ్ఛేదస్వోచిత-నిఖిలభోగ్యభోగోపకరణాద్యనన్తమహావిభవావాఙ్మనసగోచరస్వరూపస్వభావదివ్యస్థానాదినిత్యతా-నిరవద్యతాగోచరాశ్చ సహస్రశ: శ్రుతయ: సన్తి ।
(నిత్యవిభూతిదివ్యవిగ్రహాదివిషయిణ్యః శ్రుతయః)
వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమాదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ (తై.ఆ.పు.౩.౧౩.౨), య ఏషోऽన్తరాదిత్యే హిరణ్మయ: పురుష: । తస్య యథా కప్యాసం పుణ్డరీకమేవమక్షిణీ । (ఛా.ఉ.౧.౬.౬.౭) య ఏషోऽన్తర్హృాదయ ఆకాశస్తస్మిన్నయం పురుషో మనోమయోऽమృతో హిరణ్మయ: । (తై.ఉ.శీ.౬.౧) మనోమయ ఇతి మనసైవ విశుద్ధేన గృహ్యత ఇత్యర్థ: సర్వే నిమేషా జజ్ఞిరే విద్యుత: పురుషాదధి (తై.నా.ఉ.౧౧.౧౧) విద్యుద్వర్ణాత్పురుషాదిత్యర్థ: నీలతోయదమధ్యస్థా విద్యుల్లేఖేవ భాస్వరా (తై.నా.ఉ.౧౧.౧౧) మధ్యస్థనీలతోయదా విద్యుల్లేఖేవ సేయం దహరపుణ్డరీకమధ్యస్థాకాశవర్తినీ వహ్నిశిఖా, స్వాన్తర్నిహిత-నీలతోయదాభపరమాత్మస్వరూపా స్వాన్తర్నిహితనీలతోయదా విద్యుదివాభాతీత్యర్థ: । మనోమయ: ప్రాణశరీరో భారూప:, సత్యకామ: సత్యసంకల్ప:, ఆకాశాత్మా సర్వకామా సర్వకామ: సర్వగన్ధ: సర్వరస: సర్వమిదం అభ్యాత్త: అవాక్యానాదర: (ఛా.ఉ.౩.౧౪.౨), మాహారజనం వాస (బృ.ఉ.౪.౩.౬) ఇత్యాద్యా: । అస్యేశానా జగతో విష్ణుపత్నీ (తై.సం.౪.౪.౧౨.౧౪), హ్రీశ్చ తే లక్ష్మీశ్చ పత్న్యౌ (తై.ఆ.పు.౩.౧౩.౬), తద్విష్ణో: పరమం పదం సదా పశ్యన్తి సూరయ: (సుబా.ఉ.౬), క్షయన్తమస్య రజస: పరాకే (తై.సం.౨.౨.౧౨.౧౮), యదేకమవ్యక్తమనన్తరూపం విశ్వం పురాణం తమస: పరస్తాత్ (తై.నా.ఉ.౧.౫), యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧), యోऽస్యాధ్యక్ష: పరమే వ్యోమన్ (తై.బ్రా.౨.౮.౯.౬), తదేవ భూతం తదు భవ్యమా ఇదం తదక్షరే పరమే వ్యోమన్ (తై.నా.ఉ.౧.౨) ఇత్యాదిశ్రుతిశతనిశ్చితోऽయమర్థ: ।
తద్విష్ణో: పరమం పదమ్ (సుబా.ఉ.౫) ఇతి విష్ణో: పరస్య బ్రహ్మణ: పరం పదం సదా పశ్యన్తి సూరయ ఇతి వచనాత్సర్వకాలదర్శనవన్త: పరిపూర్ణజ్ఞానా: కేచన సన్తీతి విజ్ఞాయతే ।
(తద్విష్ణోః పరమం పదమ్ ఇతి శ్రుతౌ అనేకార్థవిధానకృతవాక్యభేదశఙ్కా తత్పరిహారౌ)
యే సూరయస్తే సదా పశ్యన్తీతి వచనవ్యక్తి:, యే సదా పశ్యన్తి తే సూరయ ఇతి వా । ఉభయపక్షేऽప్యనేకవిధానం న సంభవతీతి చేన్న, అప్రాప్తత్వాత్సర్వస్య సర్వవిశిష్టం పరమం స్థానం విధీయతే । యథోక్తం తద్గుణాస్తే విధీయేరన్నవిభాగాద్విధానార్థే న చేదన్యేన శిష్టా: (పూ.మీ.సూ.౧.౪.౯) ఇతి । యథా యదాగ్నేయోऽష్టాకపాల: (తై.సం.౨.౬.౩.౪) ఇత్యాదికర్మవిధౌ కర్మణో గుణానాం చాప్రాప్తత్వేన సర్వగుణవిశిష్టం కర్మ విధీయతే, తథాత్రాపి సూరిభి: సదా దృశ్యత్వేన విష్ణో: పరమస్థానమప్రాప్తం ప్రతిపాదయతీతి న కశ్చిద్విరోధ:।
(మన్త్రార్థవిషయే వైదికానామాశయః)
కరణమన్త్రా: క్రియమాణానువాదిన: స్తోత్రశస్త్రరూపా జపాదిషు వినియుక్తాశ్చ ప్రకరణపథితాశ్చ అప్రకరణపథితాశ్చ స్వార్థం సర్వం యథావస్థితమేవాప్రాప్తమవిరుద్ధం బ్రాహ్మణవద్బోధయన్తీతి హి వైదికా: । ప్రగీతమన్త్రసాధ్యగుణినిష్ఠగుణాభిధానం స్తోత్రమ్ । అప్రగీతమన్త్రసాధ్యగుణినిష్ఠగుణాభిధానం శస్త్రమ్ । వినియుక్తార్థప్రకాశినాం చ దేవతాదిష్వప్రాప్తావిరుద్ధగుణవిశేషప్రతిపాదనం వినియోగానుగుణమేవ ।
(తద్విష్ణోః ఇతి శ్రుతః ముక్తావిషయకత్వాశఙ్కాపరిహారౌ)
నేయం శ్రుతిర్ముక్తజనవిషయా । తేషాం సదాదర్శనానుపపత్తే: । నాపి ముక్తప్రవాహవిషయా । సదా పశ్యన్తి (సుబా.౬) ఇత్యేకైకకర్తృకవిషయతయా ప్రతీతే: శ్రుతిభఙ్గప్రసఙ్గాత్ । మన్త్రార్థవాదగతా హ్యర్థా: కార్యపరత్వేऽపి సిద్ధ్యన్తీత్యుక్తమ్। కిం పున: సిద్ధవస్తున్యేవ తాత్పర్యే వ్యుత్పత్తిసిద్ధ ఇతి సర్వముపపన్నమ్ ।
(తద్విష్ణోః శ్రుతేః అర్థాన్తరపరత్వచోద్యం తత్పరిహారశ్చ)
నను చాత్ర తద్విష్ణో: పరమం పదమ్ (సుబా.ఉ.౬) ఇతి పరస్వరూపమేవ పరమపదశబ్దేనాభిధీయతే । సమస్తహేయరహితం విష్ణ్వాఖ్యం పరం పదమ్ (వి.పు.౧.౨౨.౫౩) ఇత్యాదిష్వవ్యతిరేకదర్శనాత్ । నైవమ్ । క్షయన్తమస్య రజత: పరాకే (తై.సం.౨.౩,౧౨.౧౮), తదక్షరే పరమే వ్యోమన్ (తై.నా.ఉ.౧.౨), యో అస్యాధ్యాక్ష: పరమే వ్యోమన్ (తై.బ్రా.౨.౮.౯.౬), యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧) ఇత్యాదిషు పరమస్థానస్యైవ దర్శనమ్ । తద్విష్ణో: పరమం పదమ్ ఇతి వ్యతిరేకనిర్దేశాచ్చ । విష్ణ్వాఖ్యం పరమం పదమ్ (వి.పు.౧.౨౨.౫౩) ఇతి విశేషణాదన్యదపి పరమం పదం విద్యత ఇతి చ తేనైవ జ్ఞాయతే । తదిదం పరస్థానం సూరిభి: సదా దృశ్యత్వేన ప్రతిపాద్యతే ।
(ఉక్తస్థలే పరమపదశబ్దార్థవిశదీకరణమ్)
ఏతదుక్తం భవతి – క్వచిత్పరస్థానం పరమపదశబ్దేన ప్రతిపాద్యతే, క్వచిత్ప్రకృతివియుక్తాత్మ-స్వరూపం, క్వచిద్భగవత్స్వరూపమ్ । తద్విష్ణో: పరమం పదం సదా పశ్యన్తి సూరయః (సుబా.ఉ.౬) ఇతి పరస్థానమ్ । సర్గస్థిత్యన్తకాలేషు త్రివిధైవ ప్రవర్తతే । గుణప్రవృత్త్యా పరమం పదం తస్యాగుణం మహత్ ।। (వి.పు.౧.౨౨.౪౧) ఇత్యత్ర ప్రకృతివియుక్తాత్మస్వరూపమ్ । సమస్తహేయరహితం విష్ణ్వాఖ్యం పరమం పదమ్ ।। (వి.పు.౧.౨౨.౫౩) ఇత్యత్ర భగవత్స్వరూపమ్ । త్రీణ్యప్యేతాని పరమప్రాప్తత్వేన పరమపదశబ్దేన ప్రతిపాద్యన్తే।
(పరమపదశబ్దబోధ్యార్థత్రయస్యాపి ప్రాప్యతౌచిత్యమ్)
కథం త్రయాణాం పరమప్రాప్యత్వమితి చేత్ । భగవత్స్వరూపం పరమప్రాప్యత్వాదేవ పరమం పదమ్ । ఇతరయోరపి భగవత్ప్రాప్తిగర్భత్వాదేవ పరమపదత్వమ్ । సర్వకర్మబన్ధవినిర్ముక్తాత్మస్వరూపావాప్తి: భగవత్ప్రాప్తిగర్భా । త ఇమే సత్యా: కామా అనృతాపిధానా: (ఛా.ఉ.౮.౩.౧) ఇతి భగవతో గుణగణస్య తిరోధాయకత్వేనానృతశబ్దేన స్వకర్మణ: ప్రతిపాదనాత్ ।
(అనృతశబ్దస్య పరమపదప్రాప్తివిరోధిక్షేత్రజ్ఞకర్మవాచితా)
అనృతరూపతిరోధానం క్షేత్రజ్ఞకర్మేతి కథమవగమ్యత ఇతి చేత్ । అవిద్యా కర్మసంజ్ఞాన్యా తృతీయా శక్తిరిష్యతే । (వి.పు.౬.౭.౬౧) యయా క్షేత్రజ్ఞశక్తి: సా వేష్టితా నృప సర్వగా ।। సంసారతాపానఖిలాన్ అవాప్నోత్యతిసంతతాన్ । (వి.పు.౬.౭.౬౨) తయా తిరోహితత్వాచ్చ (వి.పు.౬.౭.౬౩) ఇత్యాదివచనాత్।
పరస్థానప్రాప్తిరపి భగవత్ప్రాప్తిగర్భైవేతి సువ్యక్తమ్ ।
(పరమపదాఖ్యవిష్ణుస్థానస్య శ్రుత్యన్తరాత్ సిద్ధిః)
క్షయన్తమస్య రజస: పరాకే (తై.సం.౨.౨.౧౨.౧౮) ఇతి రజశ్శబ్దేన త్రిగుణాత్మికా ప్రకృతిరుచ్యతే కేవలస్య రజసోऽనవస్థానాత్ । ఇమాం త్రిగుణాత్మికాం ప్రకృతిమతిక్రమ్య స్థితే స్థానే క్షయన్తమ్ వసన్తమిత్యర్థ: । అనేన త్రిగుణాత్మకాత్క్షేత్రజ్ఞస్య భోగ్యభూతాద్వస్తున: పరస్తాద్విష్ణోర్వాసస్థానమితి గమ్యతే । వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమాదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ (తై.ఆ.పు.౩.౧౩.౨) ఇత్యత్రాపి తమ:శబ్దేన సైవ ప్రకృతిరుచ్యతే । కేవలస్య తమసోऽనవస్థానాదేవ । రజస: పరాకే క్షయన్తమిత్యనేనైక-వాక్యత్వాత్తమస: పరస్తాద్వసన్తం మహాన్తమాదిత్యవర్ణం పురుషమహం వేదేత్యయమర్థోऽవగమ్యతే ।
(అస్య పరమపదస్య అక్షరపరమవ్యోమాదిశబ్దాభిధేయతా)
సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ, యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧), తదక్షరే పరమే వ్యోమన్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౨) ఇతి తత్స్థానమవికారరూపం పరమవ్యోమశబ్దాభిధేయమితి చ గమ్యతే । అక్షరే పరమే వ్యోమన్నిత్యస్య స్థానస్యాక్షరత్వశ్రవణాత్క్షరరూపాదిత్య-మణ్డలాదయో న పరమవ్యోమశబ్దాభిధేయా: । యత్ర పూర్వే సాధ్యా: సన్తి దేవా: (తై.ఆ.పు.౩.౧౨.౧౮), యత్రర్షయ: ప్రథమజా యే పురాణా: (తై.సం.౪.౭.౧౩.౨) ఇత్యాదిషు చ త ఏవ సూరయ ఇత్యవగమ్యతే । తద్విప్రాసో విపణ్యవో జాగృవాంస: సమిన్ధతే విష్ణోర్యత్పరం పదమ్ (సుబా.ఉ.౬) ఇత్యత్రాపి విప్రాసో – మేధావిన:, విపన్యవ: – స్తుతిశీలా:, జాగృవాంస: – అస్ఖలితజ్ఞానా:। త ఏవాస్ఖలితజ్ఞానాస్తద్విష్ణో: పరమం పదం సదా స్తువన్త: సమిన్ధత ఇత్యర్థ: ।
ఏతేషాం పరిజనస్థానాదీనాం సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇత్యత్ర జ్ఞానబలైశ్వర్యాది-కల్యాణగుణగణవత్ పరబ్రహ్మస్వరూపాన్తర్భూతత్వాత్సదేవైకమేవాద్వితీయమితి బ్రహ్మాన్తర్భావోऽవగమ్యతే। ఏషామపి కల్యాణగుణైకదేశత్వాదేవ సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇత్యత్రేదమితి శబ్దస్య కర్మవశ్యభోక్తృవర్గమిశ్రతద్భోగ్యభూతప్రపఞ్చవిషయత్వాచ్చ సదా పశ్యన్తి సూరయః (సుబా.ఉ.౬)ఇతి సదాదర్శిత్వేన చ తేషాం కర్మవశ్యానన్తర్భావాత్ । అపహతపాప్మా (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇత్యాది అపిపాస: (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇత్యన్తేన సలీలోపకరణభూతత్రిగుణ-ప్రకృతిప్రాకృతతత్సంసృష్టపురుషగతం హేయస్వభావం సర్వం ప్రతిషిధ్య సత్యకామ ఇత్యనేన స్వభోగ్యభోగోపకరణజాతస్య సర్వస్య సత్యతా ప్రతిపాదితా । సత్యా: కామా యస్యాసౌ సత్యకామ:। కామ్యన్త ఇతి కామా: । తేన పరేణ బ్రహ్మణా స్వభోగ్యతదుపకరణాదయ: స్వాభిమతా యే కామ్యన్తే తే సత్యా: నిత్యా ఇత్యర్థ: । అన్యస్య లీలోపకరణస్యాపి వస్తున: ప్రమాణసంబన్ధయోగ్యత్వే సత్యపి వికారాస్పదత్వేనాస్థిరత్వాద్తద్విపరీతం స్థిరత్వమేషాం సత్యపదేనోచ్యతే। సత్యసంకల్ప: (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇత్యేతేషు భోగ్యతదుపకరణాదిషు నిత్యేషు నిరతిశయేష్వనన్తేషు సత్స్వప్యపూర్వాణామపరిమితానామర్థానామపి సంకల్పమాత్రేణ సిద్ధిం వదతి । ఏషాం చ భోగోపకరణానాం లీలోపకరణానాం చేతనానామచేతనానాం స్థిరాణామస్థిరాణాం చ తత్సంకల్పాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిభేదాది సర్వం వదతి సత్యసంకల్ప: (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇతి ।
(ఉక్తార్థానాం వేదోపబృంహణతో లాభః)
ఇతిహాసపురాణయోర్వేదోపబృంహణయోశ్చాయమర్థ ఉచ్యతే –
తౌ తు మేధావినౌ దృష్ట్వా వేదేషు పరినిష్ఠితౌ ।
వేదోపబృంహణార్థాయ తావగ్రాహయత ప్రభు: ।। (వా.రా.బా.౪.౬)
ఇతి వేదోపబృంహణతయా ప్రారబ్ధే శ్రీమద్రామాయణే –
వ్యక్తమేష మహాయోగీ పరమాత్మా సనాతన: ।
అనాదిమధ్యనిధనో మహత: పరమో మహాన్ ।। (వా.రా.యు.౧౧౪.౧౪)
తమస: పరమో ధాతా శఙ్ఖచక్రగదాధర: ।
శ్రీవత్సవక్షా నిత్యశ్రీరజయ్య: శాశ్వతో ధ్రువ: ।। (వా.రా.యు.౧౧౪.౧౫)
శారా నానావిధాశ్చాపి ధనురాయతవిగ్రహమ్ ।
అన్వగచ్ఛన్త కాకుత్స్థం సర్వే పురుషవిగ్రహా: ।। (ఉ.రా.౧౦౯.౭)
వివేశ వైష్ణవం తేజ: సశరీర: సహానుగ: ।। (ఉ.రా.౧౧౦.౧౨)
శ్రీమద్వైష్ణవపురాణే
సమస్తా: శక్తయశ్చైతా నృప యత్ర ప్రతిష్ఠితా: ।
తద్విశ్వరూవైరూప్యం రూపమన్యద్ధరేర్మహత్ ।। (వి.పు.౬.౭.౭౦)
మూర్తం బ్రహ్మ మహాభాగ సర్వబ్రహ్మమయో హరి: ।। (వి.పు.౧.౨౨.౬౩)
నిత్యైవైషా జగన్మాతా విష్ణో: శ్రీరనపాయినీ ।
యథా సర్వగతో విష్ణుస్తథైవేయం ద్విజోత్తమ ।। (వి.పు.౧.౮.౧౭)
దేవత్వే దేవదేహేయం మనుష్యత్వే చ మానుషీ ।
విష్ణోర్దేహానురూపాం వై కరోత్యేషాత్మనస్తనుమ్ ।। (వి.పు.౧.౧౦.౧౪౫)
ఏకాన్తిన: సదా బ్రహ్మధ్యాయినో యోగినో హి యే ।
తేషాం తత్పరం స్థానం యద్వై పశ్యన్తి సూరయ: ।। (వి.పు.౧.౬.౩౮)
కలాముహూర్తాదిమయశ్చ కాలో న యద్విభూతే: పరిణామహేతు: ।। (వి.పు.౪.౧.౩౮)
మహాభారతే చ
దివ్యం స్థానమజరం చాప్రమేయం దుర్విజ్ఞేయ, చాగమైర్గమ్యమాద్యమ్ ।
గచ్ఛ ప్రభో రక్ష చాస్మాన్ ప్రపన్నాన్ కల్పే కల్పే జాయమాన: స్వమూర్త్యా ।। (మ.భా.భౌ.౫.౨౭)
కాల: సమ్పచ్యతే తత్ర న కాలస్తత్ర వై ప్రభు: । (మ.భా.శాన్తి.౧౯౧.౯)
ఇతి ।
(భగవద్దివ్యమఙ్గళవిగ్రహాదేః శారీరకసూత్రాదితో లాభః)
పరస్య బ్రహ్మణో రూపవత్త్వం సూత్రకారశ్చ వదతి అన్తస్తద్ధర్మోపదేశాత్ (బ్ర.సూ.౧.౧.౨౧) ఇతి । యోऽసావాదిత్యమణ్డలాన్తర్వర్తీ తప్తకార్తస్వరగిరివరప్రభ: సహస్రాంశుశతసహస్రకిరణో గమ్భీరామ్భస్స-ముద్భూతసుమృష్టనాలరవికరవికసితపుణ్డరీకదలామలాయతేక్షణ: సుభ్రూలలాట: సునాస: సుస్మితాధరవిద్రుమ: సురుచిరకోమలగణ్డ: కమ్బుగ్రీవ: సమున్నతాంసవిలమ్బిచారురూపదివ్యకర్ణకిసలయ: పీనవృత్తాయతభుజశ్చారు-తరాతామ్రకరతలానురక్తాఙ్గులీభిరలంకృత: తనుమధ్యో విశాలవక్షస్స్థల: సమవిభక్తసర్వాఙ్గః అనిర్దేశ్యదివ్యరూపసంహనన: స్నిగ్ధవర్ణ: ప్రబుద్ధపుణ్డరీకచారుచరణయుగల: స్వానురూపపీతామ్బరధరః అమలకిరీటకుణ్డలహారకౌస్తుభకేయూరకటకనూపురోదరబన్ధనాద్యపరిమితాశ్చర్యానన్త-దివ్యభూషణ: శఙ్ఖ-చక్రగదాసిశ్రీవత్సవనమాలాలఙ్కృతోऽనవధికాతిశయసౌన్దర్యాహృతాశేషమనోదృష్టివృత్తిర్లావణ్యామృత- పూరితాశేషచరాచరభూతజాతోऽత్యద్భుతాచిన్త్యనిత్యయౌవన: పుష్పహాససుకుమార: పుణ్యగన్ధవాసితానన్త-దిగన్తరాలస్త్రైలోక్యాక్రమణప్రవృత్తగమ్భీరభావ:। కరుణానురాగమధురలోచన- అవలోకితాశ్రిత-వర్గ: పురుషవరో దరీదృశ్యతే । స చ నిఖిలజగదుదయవిభవలయలీలో నిరస్తసమస్తహేయ: సమస్తకల్యాణగుణ-గణనిధి: స్వేతరసమస్తవస్తువిలక్షణ: పరమాత్మా పరం బ్రహ్మ నారాయణ ఇత్యవగమ్యతే । తద్ధర్మోపదేశాత్, స ఏష సర్వేషాం లోకానామీష్టే సర్వేషాం కామానామ్, స ఏష సర్వేభ్య: పాపభ్య ఉదిత: (ఛా.ఉ.౧.౬.౭) ఇత్యాదిదర్శనాత్ । తస్యైతే గుణా: సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశాన: (బృ.ఉ.౬.౪.౨౨), అపహతపాప్మా విజర ఇత్యాది సత్యసంకల్ప (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇత్యన్తమ్ విశ్వత: పరమం నిత్యం విశ్వం నారాయణం హరిమ్ (తై.నా.ఉ.౧౧.౨), పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరమ్ ఇత్యాదివాక్యప్రతిపాదితా:।
(భగవద్దివ్యమఙ్గళవిగ్రహాదేః వాక్యకారభాష్యకారసమ్మతత్వమ్)
వాక్యకారశ్చైతత్సర్వం సుస్పష్టమాహ – హిరణ్యమయ: పురుషో దృశ్యత ఇతి ప్రాజ్ఞ: సర్వాన్తర: స్యాల్లోకకామేశోపదేశాత్తథోదయాత్పాప్మనామ్ (బ్ర.న.వా) ఇత్యాదినా । తస్య చ రూపస్యానిత్యతాది వాక్యకారేణైవ ప్రతిషిద్ధమ్ – స్యాత్తద్రూపం కృతకమనుగ్రహార్థం తచ్చేతనానామైశ్వర్యాదిత్యుపాసితురనుగ్రహార్థ: పరమపురుషస్య రూపసంగ్రహ (బ్ర.న.వా) ఇతి పూర్వపక్షం కృత్వా, రూపం వాతీన్ద్రియమన్త:కరణప్రత్యక్షం తన్నిర్దేశాత్ (బ్ర.న.వా) ఇతి । యథా జ్ఞానాదయ: పరస్య బ్రహ్మణ: స్వరూపతయా నిర్దేశాత్స్వరూపభూతగుణాస్తథేదమపి రూపం శ్రుత్యా స్వరూపతయా నిర్దేశాత్స్వరూపభూతమిత్యర్థ: । భాష్యకారేణైతద్వ్యాఖ్యాతమ్ అఞ్జసైవ విశ్వసృజో రూపం తత్తు న చక్షుషా గ్రాహ్యం మనసా త్వకలుషేణ సాధనాన్తరవతా గృహ్యతే, న చక్షుషా గృహ్యతే నాపి వాచా మనసా తు విశుద్ధేన ఇతి శ్రుతే:, న హ్యరూపాయా దేవతాయా రూపముపదిశ్యతే, యథాభూతవాది హి శాస్త్రమ్, మాహారజనం వాస: వేదాహమేతం పురుషం మహాన్తమాదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాదితి ప్రకరణాన్తరనిర్దేశాచ్చ సాక్షిణః (ద్ర.భా) ఇత్యాదినా హిరణ్యమయ ఇతి రూపసామాన్యాచ్చన్ద్రముఖవత్ (బ్ర.న.వా), న మయడత్ర వికారమాదాయ ప్రయుజ్యతే, అనారభ్యత్వాదాత్మనః (ద్ర.భా) ఇతి । యథా జ్ఞానాదికల్యాణగుణగణానన్తర్యనిర్దేశాత్ అపరిమితకల్యాణ-గుణగణవిశిష్టం పరం బ్రహ్మేత్యవగమ్యత ఏవమాదిత్యవర్ణం పురుషమిత్యాదినిర్దేశాత్ స్వాభిమతస్వానురూపకల్యాణతమరూప: పరబ్రహ్మభూత: పురుషోత్తమో నారాయణ ఇతి జ్ఞాయతే।
(భగవతః పత్నీపరిజనాదేః శ్రౌతత్వమ్, ద్రమిడభాష్యకారసమ్మతిశ్చ)
తథా అస్యేశనా జగతో విష్ణుపత్నీ (తై.సం.౪.౪.౧౨.౧౪), హ్రీశ్చ తే లక్ష్మీశ్చ పత్న్యౌ (తై.ఆ.పు,౩.౧౩.౬) సదా పశ్యన్తి సూరయ: (సు.బా.౬), తమస: పరస్తాత్ (తై.ఆ.పు,౩.౧౩.౨), క్షయన్తమస్య రజస: పరాకే (తై.సం.౪.౪.౧౨.౧౮) ఇత్యాదినా పత్నీపరిజనస్థానాదీనాం నిర్దేశాదేవ తథైవ సన్తీత్యవగమ్యతే। యథాహ భాష్యకార: – యథాభూతవాది హి శాస్త్రమ్ (ద్ర.భా) ఇతి ।
ఏతదుక్తం భవతి యథా సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧) ఇతి నిర్దేశాత్పరమాత్మస్వరూపం సమస్తహేయప్రత్యనీకానవధికానన్తైకతానతయాపరిచ్ఛేద్యతయా చ సకలేతరవిలక్షణం తథా య: సర్వజ్ఞ: సర్వవిత్ (ము.ఉ.౧.౧.౧౦), పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ (శ్వే.ఉ౬.౮), తమేవ భాన్తమనుభాతి సర్వం తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి (కఠ.ఉ.౫.౧౫) ఇత్యాదినిర్దేశాన్నిరతిశయాసంఖ్యేయాశ్చ గుణా: సకలేతరవిలక్షణా: । తథా ఆదిత్యవర్ణమ్ ఇత్యాది నిర్దేశాద్రూపపరిజనస్థానాదయశ్చ సకలేతరవిలక్షణా: స్వాసాధారణా అనిర్దేశ్యస్వరూపస్వభావా ఇతి ।
(వేదప్రామాణ్యం కర్మకాణ్డసమ్మతమ్)
వేదా: ప్రమాణం చేద్విధ్యర్థవాదమన్త్రగతం సర్వమపూర్వమవిరుద్ధమర్థజాతం యథావస్థితమేవ బోధయన్తి । ప్రామాణ్యం చ వేదానాం ఔత్పత్తికస్తు శబ్దస్యార్థేన సంబన్ధః (పూ.మీ.సూ.౧.౧.౭) ఇత్యుక్తమ్ । యథాగ్నిజలాదీనామౌష్ణ్యాదిశక్తియోగ: స్వాభావిక:, యథా చ చక్షురాదీనామిన్ద్రియాణాం బుద్ధివిశేష-జననశక్తి: స్వాభావికీ తథా శబ్దస్యాపి బోధనశక్తి: స్వాభావికీ ।
(బోధకత్వశక్తేః శబ్దస్యాభావ్యాయత్తత్వమ్)
న చ హస్తచేష్టాదివత్సంకేతమూలం శబ్దస్య బోధకత్వమితి వక్తుం శక్యమ్ । అనాద్యనుసంధాన- అవిచ్ఛేదేऽపి సంకేతయితృపురుషాజ్ఞానాత్ । యాని సంకేతమూలాని తాని సర్వాణి సాక్షాద్వా పరంపరయా వా జ్ఞాయన్తే । న చ దేవదత్తాదిశబ్దవత్కల్పయితుం యుక్తమ్ । తేషు చ సాక్షాద్వా పరంపరయా వా సంకేతో జ్ఞాయతే । గవాదిశబ్దానాం త్వనాద్యనుసంధానావిచ్ఛేదేऽపి సంకేతాజ్ఞానాదేవ బోధకత్వశక్తి: స్వాభావికీ । అతోऽగ్న్యాదీనాం దాహకత్వాదిశక్తివదిన్ద్రియాణాం బోధకత్వశక్తివచ్చ శబ్దస్యాపి బోధకత్వశక్తిః ఆశ్రయణీయా।।
నను చ ఇన్ద్రియవచ్ఛబ్దస్యాపి బోధకత్వం స్వాభావికం సంబన్ధగ్రహణం బోధకత్వాయ కిమిత్యపేక్షతే, లిఙ్గాదివదితి ఉచ్యతే యథా జ్ఞాతసంబన్ధనియమం ధూమాద్యగ్న్యాదివిజ్ఞానజనకం తథా జ్ఞాతసంబన్ధ-నియమ: శబ్దోऽప్యర్థవిశేషబుద్ధిజనక: ।
(శబ్దాఖ్యప్రమాణస్య అనుమానాన్తర్భావశఙ్కాపరిహారౌ)
ఏవం తర్హి శబ్దోऽప్యర్థవిశేషస్య లిఙ్గమిత్యనుమానం స్యాత్ నైవమ్ । శబ్దార్థయో: సంబన్ధో బోధ్యబోధకభావ ఏవ ధూమాదీనాం తు సంబన్ధాన్తర ఇతి తస్య సంబన్ధస్య జ్ఞానద్వారేణ బుద్ధిజనకత్వమితి విశేష: । ఏవం గృహీతసంబన్ధస్య బోధకత్వదర్శనాదనాద్యనుసంధానావిచ్ఛేదేऽపి సంకేతాజ్ఞానాద్బోధకత్వ-శక్తిరేవేతి నిశ్చీయతే ।
(శబ్దేషు పౌరుషేయాపౌరుషేయవిభాగోపపత్తిః వేదనిత్యత్వోపపాదనం చ)
ఏవం బోధకానాం పదసంఘాతానాం సంసర్గవిశేషబోధకత్వేన వాక్యశబ్దాభిధేయానాముచ్చారణక్రమో యత్ర పురుషబుద్ధిపూర్వకస్తే పౌరుషేయా: శబ్దా ఇత్యుచ్యన్తే । యత్ర తు తదుచ్చారణక్రమ: పూర్వపూర్వోచ్చరణక్రమజనిత-సంస్కారపూర్వక: సర్వదాపౌరుషేయాస్తే చ వేదా ఇత్యుచ్యన్తే । ఏతదేవ వేదానామపౌరుషేయత్వం నిత్యత్వం చ యత్పూర్వోచ్చారణక్రమజనితసంస్కారేణ తమేవ క్రమవిశేషం స్మృత్వా తేనైవ క్రమేణోచ్చార్యమాణత్వమ్ । తే చానుపూర్వీవిశేషేణ సంస్థితా అక్షరరాశయో వేదా ఋగ్యజు:సామాథర్వభేదభిన్నా అనన్తశాఖా వర్తన్తే । తే చ విధ్యర్థవాదమన్త్రరూపా వేదా: పరబ్రహ్మభూతనారాయణస్వరూపం తదారాధనప్రకారాధితాత్ఫలవిశేషం చ బోధయన్తి। పరమపురుషవత్తత్స్వరూపతదారాధనతత్ఫలజ్ఞాపకవేదాఖ్యశబ్దజాతం నిత్యమేవ ।
(వేదోపహబృంహణప్రణయనహేతుః)
వేదానామనన్తత్వాద్దురవగాహత్వాచ్చ పరమపురుషనియుక్తా: పరమర్షయ: కల్పే కల్పే నిఖిలజగదుపకారార్థం వేదార్థం స్మృత్వా విధ్యర్థవాదమన్త్రమూలాని ధర్మశాస్త్రాణీతిహాసపురాణాని చ చక్రు: ।
(లౌకికవైదికశబ్దైక్యమ్)
లౌకికాశ్చ శబ్దా వేదరాశేరుద్ధృత్యైవ తత్తదర్థవిశేషనామతయా పూర్వవత్ప్రయుక్తా: పారంపర్యేణ ప్రయుజ్యన్తే । నను చ వైదిక ఏవ సర్వే వాచకా: శబ్దాశ్చేచ్ఛన్దస్యైవం భాషాయామేవమితి లక్షణభేద: కథముపపద్యతే । ఉచ్యతే తేషామేవ శబ్దానాం తస్యామేవానుపూర్వ్యాం వర్తమానాం తథైవ ప్రయోగ: । అన్యత్ర ప్రయుజ్యమానానామన్యథేతి న కశ్చిద్దోష: ।
(గ్రహణసౌకర్యార్థం ఉక్తానామర్థానాం సంగృరహ్య కథనమ్)
ఏవమితిహాసపురాణధర్మశాస్త్రోపబృంహితసాఙ్గవేదవేద్య: పరబ్రహ్మభూతో నారాయణో నిఖిలహేయప్రత్యనీక: సకలేతరవిలక్షణోऽపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానానన్దైకస్వరూప: స్వాభావికానవధికాతిశయ అసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణాకర: స్వసంకల్పానువిధాయిస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిభేదచిదచిద్వస్తుజాతః అపరిచ్ఛేద్యస్వరూపస్వభావానన్తమహావిభూతి: నానావిధానన్తచేతనాచేతనాత్మకప్రపఞ్చలీలోపకరణ ఇతి ప్రతిపాదితమ్ ।
(ఐక్యశ్రుత్యాదేః ఉపపత్తివర్ణనమ్)
సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ (ఛా.ఉ.౩.౧౪.౧), ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం, తత్త్వమసి శ్వేతకేతో (ఛా.ఉ.౬.౮.౭),
ఏనమేకే వదన్త్యగ్నిం మరుతోऽన్యో ప్రజాపతిమ్ ।
ఇన్ద్రమేకే పరే ప్రాణమపరే బ్రహ్మ శాశ్వతమ్ ।। (మను.స్మృ.౧౨.౧౨౩)
జ్యోతీంషి శుక్లాని చ యాని లోకే త్రయో లోకా లోకపాలాస్త్రయీ చ ।
త్రయోऽగ్నయశ్చాహుతయశ్చ పఞ్చ సర్వే దేవ దేవకీపుత్ర ఏవ ।। (వి.పు.౬.౫.౭౨)
త్వం యజ్ఞస్త్వం వషట్కారస్త్వమోంకార: పరంతప: । (వా.రా.యు.౧౨౦.౨౦)
ఋతుధామా వసు: పూర్వో వసూనాం త్వం ప్రజాపతి: ।। (వా.రా.యు.౧౨౦.౭)
జగత్సర్వం శరీరం తే స్థైర్యం తే వసుధాతలమ్ ।
అగ్ని: కోప: ప్రసాదస్తే సోమ: శ్రీవత్సలక్షణ: ।। (వా.రా.యు.౧౨౦.౨౬)
జ్యోతీంషి విష్ణుర్భువనాని విష్ణుర్వనాని విష్ణుర్గిరయో దిశశ్చ ।
నద్య: సముద్రాశ్చ స ఏవ సర్వం యదస్తి యన్నాస్తి చ విప్రవర్య ।। (వి.పు.౨.౧౨.౩౮)
ఇత్యాదిసామానాధికరణ్యప్రయోగేషు సర్వై: శబ్దై: సర్వశరీరతయా సర్వప్రకారం బ్రహ్మైవాభిధీయత ఇతి చోక్తమ్ ।
(సామానాధికరణ్యస్య స్వరూపైక్యనిబన్ధనత్వనిరాసః)
సత్యసంకలపం పరం బ్రహ్మ స్వయమేవ బహుప్రకారం స్యామితి సంకల్ప్యాచిత్సమష్టి-రూపమహాభూతసూక్ష్మవస్తు భోక్తృవర్గసమూహం చ స్వస్మిన్ ప్రలీనం స్వయమేవ విభజ్య తస్మాద్భూతసూక్ష్మాద్వస్తునో మహాభూతాని సృష్ట్వా తేషు చ భోక్తృవర్గాత్మతయా ప్రవేశ్య తైశ్చిదధిష్ఠితైర్మహాభూతైరన్యోన్యసంసృష్టై: కృత్స్నం జగద్విధాయ స్వయమపి సర్వస్యాత్మతయా ప్రవిశ్య పరమాత్మత్వేనావస్థితం సర్వశరీరం బహుప్రకారమవతిష్ఠతే ।
(ప్రకృతిపురుషౌ తయోః పరమాత్మప్రకారతా చ)
యదిదం మహాభూతసూక్ష్మం వస్తు తదేవ ప్రకృతిశబ్దేనాభిధీయతే । భోక్తృవర్గసమూహ ఏవ పురుషశబ్దేన చోచ్యతే । తౌ చ ప్రకృతిపురుషౌ పరమాత్మశరీరతయా పరమాత్మప్రకారభూతౌ । తత్ప్రకార: పరమాత్మైవ ప్రకృతిపురుషశబ్దాభిధేయ: । సోऽకామయత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి, తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రవిశత్ తదనుప్రవిశ్య సచ్చ త్యచ్చాభవన్నిరుక్తం చానిరుక్తం చ నిలయనం చానిలయనం చ విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ (తై.ఉ.ఆ.౬.౨-౩) ఇతి పూర్వోక్తం సర్వమనయైవ శ్రుత్యా వ్యక్తమ్ ।
(భగవత్ప్రాప్త్యుపాయవిషయే వక్తవ్యార్థస్ఫుటీకరణమ్)
బ్రహ్మప్రాప్త్యుపాయశ్చ శాస్త్రాధిగతతత్త్వజ్ఞానపూర్వకస్వకర్మానుగృహీతభక్తినిష్ఠా-సాధ్యానవధిక-అతిశయప్రియవిశదతమప్రత్యక్షతాపన్నానుధ్యానరూపపరభక్తిరేవేత్యుక్తమ్ । భక్తిశబ్దశ్చ ప్రీతివిశేషే వర్తతే । ప్రీతిశ్చ జ్ఞానవిశేష ఏవ ।
(సుఖస్య జ్ఞానరూపతా, బ్రహ్మణః సుఖరూపతా చ)
నను చ సుఖం ప్రీతిరిత్యనర్థాన్తరమ్ । సుఖం చ జ్ఞానవిశేషసాధ్యం పదార్థాన్తరమితి హి లౌకికా: । నైవమ్ । యేన జ్ఞానవిశేషేణ తత్సాధ్యమిత్యుచ్యతే స ఏవ జ్ఞానవిశేష: సుఖమ్ ।
ఏతదుక్తం భవతి విషయజ్ఞానాని సుఖదు:ఖమధ్యస్థసాధారణాని । తాని చ విషయాధీనవిశేషాణి తథా భవన్తి । యేన చ విషయవిశేషేణ విశేషితం జ్ఞానం సుఖస్య జనకమిత్యభిమతం తద్విషయం జ్ఞానమేవ సుఖం, తదతిరేకి పదార్థాన్తరం నోపలభ్యతే । తేనైవ సుఖిత్వవ్యవహారోపపత్తేశ్చ । ఏవంవిధసుఖస్వరూప-జ్ఞానస్య విశేషకత్వం బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య వస్తున: సాతిశయమస్థిరం (సాతిశయత్వమస్థిరత్వం) చ । బ్రహ్మణస్త్వనవధికాతిశయం స్థిరం చేతి । ఆనన్దో బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృ.౬.౧) ఇత్యుచ్యతే । విషయాయత్తత్వాత్ జ్ఞానస్య సుఖస్వరూపతయా బ్రహ్మైవ సుఖమ్ । తదిదమాహ రసో వై స:, రసం హే ఏవాయం లబ్ధ్వానన్దీ భవతి (తై.ఉ.ఆ.౭.౧) ఇతి బ్రహ్మైవ సుఖమితి బ్రహ్మ లబ్ధ్వా సుఖీ భవతీత్యర్థ: । పరమపురుష: స్వేనైవ స్వయమనవధికాతిశయసుఖ: సన్ పరస్యాపి సుఖం భవతి । సుఖస్వరూపత్వావిశేషాత్। బ్రహ్మ యస్య జ్ఞానవిషయో భవతి స సుఖీ భవతీత్యర్థ: ।
(సర్వశేషిణో భగవత ఏవ స్వప్రాపకత్వమ్)
తదేవం పరస్య బ్రహ్మణోऽనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణాకరస్య నిరవద్యస్యానన్త-మహావిభూతేః అనవధికాతిశయసౌశీల్యసౌన్దర్యవాత్సల్యజలధే: సర్వశేషిత్వాదాత్మన: శేషత్వాత్ ప్రతిబంధితయా అనుసంధీయమానం అనవధికాతిశయప్రీతివిషయం సత్పరం బ్రహ్మైవైనమాత్మానం ప్రాపయతీతి।
(ఆత్మనా భగవచ్ఛేషతాయాః అపురుషార్థత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
నను చాత్యన్తశేషతైవాత్మనోऽనవధికాతిశయసుఖమిత్యుక్తం భవతి । తదేతత్సర్వలోకవిరుద్ధమ్ । తథా హి సర్వేషామేవ చేతనానాం స్వాతన్త్ర్యమేవ ఇష్టతమం దృశ్యతే, పారతన్త్ర్యం దు:ఖతరమ్ । స్మృతిశ్చ –
సర్వం పరవశం దు:ఖం సర్వమాత్మవశం సుఖమ్ । (మను.స్మృ.౪.౧౬౦)
తథా హి
సేవా శ్వవృత్తిరాఖ్యాతా తస్మాత్తాం పరివర్జయేత్ । (మను.స్మృ.౪.౬)
ఇతి ।
తదిదమనధిగతదేహాతిరిక్తాత్మరూపాణాం శరీరాత్మాభిమానవిజృమ్భితమ్ । తథా హి శరీరం హి మనుష్యత్వాదిజాతిగుణాశ్రయపిణ్డభూతం స్వతన్త్రం ప్రతీయతే । తస్మిన్నేవాహమితి సంసారిణాం ప్రతీతి: । ఆత్మాభిమానో యాదృశస్తదనుగుణైవ పురుషార్థప్రతీతి: । సింహవ్యాఘ్రవరాహమనుష్యయక్షరక్ష: పిశాచదేవదానవ-స్త్రీపుంసవ్యవస్థిత-ఆత్మాభిమానానాం సుఖాని వ్యవస్థితాని । తాని చ పరస్పరవిరుద్ధాని । తస్మాదాత్మాభిమానానుగుణ-పురుషార్థవ్యవస్థయా సర్వం సమాహితమ్ ।
(పురుషార్థప్రతీతివైవిధ్యస్య సహేతుకత్వోపపాదనమ్)
ఆత్మస్వరూపం తు దేవాదిదేహవిలక్షణం జ్ఞానైకాకారమ్ । తచ్చ పరశేషతైకస్వరూపమ్ । యథావస్థితాత్మాభిమానే తదనుగుణైవ పురుషార్థప్రతీతి: । ఆత్మా జ్ఞానమయోऽమల: (వి.పు.౬.౭.౨౨) ఇతి స్మృతేర్జ్ఞానైకాకారతా ప్రతిపన్నా । పతిం విశ్వస్య (తై.నా.ఉ.౧౧.౩) ఇత్యాది శ్రుతిగుణై: పరమాత్మశేషతైకాకారతా చ ప్రతీతా । అత: సింహవ్యాఘ్రాదిశరీరాత్మాభిమానవత్స్వాతన్త్ర్యాభిమానోऽపి కర్మకృతవిపరీతాత్మజ్ఞానరూపో వేదితవ్య: ।
(ఫలసాధనత్వావగమస్య)
అత: కర్మకృతమేవ పరమపురుషవ్యతిరిక్తవిషయాణాం సుఖత్వమ్। అత ఏవ తేషామల్పత్వమస్థిరత్వం చ । పరమపురుషస్యైవ స్వత ఏవ సుఖత్వమ్ । అతస్తదేవ స్థిరమనవధికాతిశయం చ కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ (ఛా.ఉ.౪.౧౦.౩), ఆనన్దో బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృ౬.౧), సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧) ఇతి శ్రుతే: । బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య వస్తున: స్వరూపేణ సుఖత్వాభావ: కర్మకృతత్వేన చాస్థిరత్వం భగవతా పరాశరేణోక్తమ్
నరకస్వర్గసంజ్ఞే వై పాపపుణ్యే ద్విజోత్తమ ।
వస్త్వేకమేవ దు:ఖాయ సుఖాయేర్ష్యాగమాయ చ । (వి.పు.౨.౬.౪౪)
కోపాయ చ యతస్తస్మాద్వస్తు వస్త్వాత్మకం కుత: ।। (వి.పు.౨.౬.౪౫)
సుఖదు:ఖాద్యేకాన్తరూపిణో వస్తునో వస్తుత్వం కుత: । తదేకాన్తతా పుణ్యపాపకృతేత్యర్థ: । ఏవమనేకపురుషాపేక్షయా కస్యచిత్సుఖమేవ కస్యచిద్దు:ఖం భవతీత్యవస్థాం ప్రతిపాద్య, ఏకస్మిన్నపి పురుషే న వ్యవస్థితమిత్యాహ –
తదేవ ప్రీయతే భూత్వా పునర్సు:ఖాయ జాయతే । (వి.పు.౨.౬.౪౫)
తదేవ కోపాయ యత: ప్రసాదాయ చ జాయతే ।।
తస్మాద్దు:ఖాత్మకం నాస్తి న చ కించిత్సుఖాత్మకమ్ । (వి.పు.౨.౬.౪౬)
ఇతి సుఖదు:ఖాత్మకత్వం సర్వస్య వస్తున: కర్మకృతం న వస్తుస్వరూపకృతమ్ । అత: కర్మావసానే తదపైతీత్యర్థ:।
(పారతన్త్ర్యస్య దుఃఖాత్మకత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
యత్తు సర్వం పరవశం దు:ఖమ్ ఇత్యుక్తం తత్పరమపురుషవ్యతిరిక్తానాం పరస్పరశేషశేషిభావాభావాత్ తద్వ్యతిరిక్తం ప్రతి శేషతా దు:ఖమేవేత్యుక్తమ్ । సేవా శ్వవృత్తిరాఖ్యాతా ఇత్యత్రాప్యసేవ్యసేవా శ్వవృత్తిరేవేత్యుక్తమ్ । స హ్యాశ్రమై: సదోపాస్య: సమస్తైరేక ఏవ తు ఇతి సర్వైరాత్మయాథాత్మ్యవేదిభి: సేవ్య: పురుషోత్తమ ఏక ఏవ। యథోక్తం భగవతా-
మాం చ యోऽవ్యభిచారేణ భక్తియోగేన సేవతే ।
స గుణాన్ సమతీత్యైతాన్ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే ।। (భ.గీ.౧౪.౨౬)
ఇతి ।
(పరమపురుషసేవాయాః పరమపురుషార్థత్వమ్)
ఇయమేవ భక్తిరూపా సేవా బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఉ.ఆ.౧.౧), తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి (తై.ఆ.పు.౩.౧౨.౧౭), బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ము.ఉ.౩.౨.౯) ఇత్యాదిషు వేదనశబ్దేనాభిధీయత ఇత్యుక్తమ్।
(జ్ఞానిభక్తానాం భగవత్ప్రియతమత్వవిశదీకరణమ్)
యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యః (ము.ఉ.౩.౨.౩) ఇతి విశేషణాద్యమేవైష వృణుత ఇతి భవగతా వరణీయత్వం ప్రతీయతే । వరణీయశ్చ ప్రియతమ: । యస్య భగవత్యనవధికాతిశయా ప్రీతిర్జాయతే స ఏవ భగవత: ప్రియతమ:। తదుక్తం భగవతా
ప్రియో హి జ్ఞానినోऽత్యర్థమహం స చ మమ ప్రియ: । (భ.గీ.౭.౧౭)
ఇతి । తస్మాత్పరభక్తిరూపాపన్నమేవ వేదనం తత్త్వతో భగవత్ప్రాప్తిసాధనమ్ । యథోక్తం భగవతా ద్వైపాయనేన మోక్షధర్మే సర్వోపనిషద్వ్యాఖ్యానరూపమ్ –
న సందృశో తిష్ఠతి రూపమస్య న చక్షుషా పశ్యతి కశ్చనైనమ్ ।
భక్త్యా చ ధృత్యా చ సమాహితాత్మా జ్ఞానస్వరూపం పరిపశ్యతీహ ।।(మ.భా.శాన్తి.౨౧.౬౨)
ధృత్యా సమాహితాత్మా భక్త్యా పురుషోత్తమం పశ్యతి సాక్షాత్కరోతి – ప్రాప్నోతీత్యర్థ: । భక్త్యా త్వనన్యయా శక్యః (భ.గీ.౧౧.౫౪) ఇత్యనేనైకార్థ్యాత్ । భక్తిశ్చ జ్ఞానవిశేష ఏవేతి సర్వముపపన్నమ్ ।
సారాసారవివేకజ్ఞా గరీయాంసో విమత్సరా: ।
ప్రమాణతన్త్రా: సన్తీతి కృతో వేదార్థసఙ్గ్రహ: ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితః శ్రీ వేదార్థసంగ్రహః సమాప్తః ।।
।। శ్రీమతే రామానుజాయ నమః ।।
