భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
సప్తమోऽధ్యాయ:
ప్రథమేనాధ్యాయషట్కేన పరమప్రాప్యభూతస్య పరస్య బ్రహ్మణో నిరవధస్య నిఖిలజగదేకకారణస్య సర్వజ్ఞస్య సర్వభూతస్య సత్యసఙ్కల్పస్య మహావిభూతే: శ్రీమతో నారాయణస్య ప్రాప్త్యుపాయభూతం తదుపాసనం వక్తుం తదఙ్గభూతమ్ ఆత్మజ్ఞానపూర్వకకర్మానుష్ఠానసాధ్యం ప్రాప్తు: ప్రత్యగాత్మనో యాథాత్మ్యదార్శనముక్తమ్ । ఇదానీం మధ్యమేన షట్కేన పరబ్రహ్మభూతపరమపురుషస్వరూపం తదుపాసనం చ భక్తిశబ్దవాచ్యముచ్యతే । తదేతదుత్తరత్ర, యత: ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతమ్ । స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవ: ।। (భ.గీ.౧౮.౪౬) ఇత్యారభ్య, విముచ్య నిర్మమశ్శాన్తో బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే । బ్రహ్మభూత: ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాఙ్క్షతి । సమస్సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరామ్ ।। (భ.గీ.౧౮.౫౪) ఇతి సంక్షిప్య వక్ష్యతే।
ఉపాసనం తు భక్తిరూపాపన్నమేవ పరప్రాప్త్యుపాయభూతమితి వేదాన్తవాక్యసిద్ధమ్ । తమేవ విదిత్వాతిమృత్యుమేతి (శ్వే.౩.౮), తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి (పు) ఇత్యాదినా అభిహితం వేదనమ్, ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య: ….. నిదిధ్యాసితవ్య: (బృ.౬.౫.౬), ఆత్మానమేవ లోకముపాసీత (బృ.౩.౪.౧౫), సత్త్వశుద్ధౌ ధ్రువా స్మృతి: స్మృతిలమ్భే సర్వగ్రన్థీనాం విప్రమోక్ష: (ఛా.౭.౨౬.౨), భిద్యతే హృదయగ్రన్థిశ్ఛిద్యన్తే సర్వసంశయా:। క్షీయన్తే చాస్య కర్మాణి తస్మిన్ దృష్టే పరావరే (ము.౨.౨.౮) ఇత్యాదిభిరైకార్థ్యాత్స్మృతి-సన్తానరూపం దర్శనసమానాకారం ధ్యానోపాసనశబ్దవాచ్యమిత్యవగమ్యతే । పునశ్చ, నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా న బహునా శ్రుతేన । యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యస్తస్యైష ఆత్మా వివృణుతే తనూం స్వామ్ (క.౨.౨౩) ఇతి విశేషణాత్పరేణాత్మనా వరణీయతాహేతుభూతం స్మర్యమాణాత్యర్థప్రియత్వేన స్వయమప్యత్యర్థప్రియరూపం స్మృతి-సన్తానమేవోపాసనశబ్ద-వాచ్యమితి హి నిశ్చీయతే । తదేవ హి భక్తిరిత్యుచ్యతే, స్నేహపూర్వమనుధ్యానం భక్తిరిత్యభిధీయతే (లై.ఉ) ఇత్యాదివచనాత్ । అత: తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి, నాన్య: పన్థా అయనాయ విద్యతే (పు), నాహం వేదైర్న తపసా న దానేన న చేజ్యయా । శక్య ఏవంవిధో ద్రష్టుం దృష్టవానసి మాం యథా ।। భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోऽర్జున । జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టుం చ పరన్తప (భ.గీ.౧౧.౫౩,౫౪) ఇత్యనయోరేకార్థత్వం సిద్ధం భవతి ।
తత్ర సప్తమే తావదుపాస్యభూతపరమపురుషయాథాత్మ్యం ప్రకృత్యా తత్తిరోధానం తన్నివృత్తయే భగవత్ప్రపత్తి:, ఉపాసకవిధాభేద:, జ్ఞానినశ్శ్రైష్ఠ్యం చోచ్యతే ।।
శ్రీభగవానువాచ
మయ్యాసక్తమనా: పార్థ యోగం యుఞ్జన్మదాశ్రయ: ।
అసంశయం సమగ్రం మాం యథా జ్ఞాస్యసి తచ్ఛృణు ।। ౧ ।।
మయ్యాభిముఖ్యేన అసక్తమనా: మత్ప్రియత్వాతిరేకేణ మత్స్వరూపేణ గుణైశ్చ చేష్టితేన మద్విభూత్యా విశ్లేషే సతి తత్క్షణాదేవ విశీర్యమాణస్వరూపతయా మయి సుగాఢం బద్ధమనా: తథా మదశ్రయ: స్వయం చ మయా వినా విశీర్యమాణతయా మదాశ్రయ: మదేకాధార:, మద్యోగం యుఞ్జన్ యోక్తుం ప్రవృత్త: యోగవిషయభూతం మామసంశయం నిస్సంశయమ్, సమగ్రం సకలం యథా జ్ఞాస్యసి య్న జ్ఞానేనోక్తేన జ్ఞాస్యసి, తజ్జ్ఞానమవహితమనా: త్వం శృణు ।। ౧ ।।
జ్ఞానం తేऽహం సవిజ్ఞానమిదం వక్ష్యామ్యశేషత: ।
యజ్జ్ఞాత్వా నేహ భూయోऽన్యజ్జ్ఞాతవ్యమవశిష్యతే ।। ౨ ।।
అహం తే మద్విషయమిదం జ్ఞానం విజ్ఞానేన సహాశేషతో వక్షయామి। విజ్ఞానన్ వివిక్తాకారవిషయం జ్ఞానమ్। యథాహం మద్వ్యతిరిక్తాత్సమస్తచిదచిద్వస్తుజాతాన్నిఖిలహేయప్రత్యనీకతయా నానావిధానవధికాతిశయాసంఖ్యేయ-కల్యాణగుణ గణానన్తమహావిభూతితయా చ వివిక్త:, తేన వివిక్తవిషయజ్ఞానేన సహ మత్స్వరూపవిషయజ్ఞానం వక్ష్యామి । కిం బహునా యద్జ్ఞానం జ్ఞాత్వా మయి పునరన్యజ్జ్ఞాతవ్యం నావశిష్యతే ।। ౨ ।।
వక్ష్యమాణస్య జ్ఞానస్య దుష్ప్రాపతామాహ –
మనుష్యాణాం సహస్రేషు కశ్చిద్యతతి సిద్ధయే ।
యతతామపి సిద్ధానాం కశ్చిన్మాం వేత్తి తత్త్వత: ।। ౩ ।।
మనుష్యా: శాస్త్రాధికారయోగ్యా: । తేషాం సహస్రేషు కశ్చిదేవ సిద్ధిపర్యన్తం యతతే । సిద్ధిపర్యన్తం యతమానానాం సహస్రేషు కశ్చిదేవ మాం విదిత్వా మత్తస్సిద్ధయే యతతే । మద్విదాం సహస్రేషు కశ్చిదేవ తత్త్వత: యథావస్థితం మాం వేత్తి । న కశ్చిదిత్యభిప్రాయ: స మహాత్మా సుదుర్లభ: (౧౯), మాం తు వేద న కశ్చన (౨౬) ఇతి హి వక్ష్యతే ।। ౩ ।।
భూమిరాపోऽనలో వాయు: ఖం మనో బుద్ధిరేవ చ ।
అహఙ్కార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా ।। ౪ ।।
అస్య విచిత్రానన్తభోగ్యభోగోపకరణభోగస్థానరూపేణావస్థితస్య జగత: ప్రకృతిరియం గన్ధాదిగుణక- పృథివ్యప్తేజోవాయ్వాకాశాదిరూపేణ మన:ప్రభృతీన్ద్రియరూపేణ మహదహంకారరూపేణ చాష్టధా భిన్నా మదీయేతి విద్ధి।।౪।।
అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ ।
జీవభూతాం మహాబాహో యయేదం ధార్యతే జగత్ ।। ౫ ।।
ఇయం మమాపరా ప్రకృతి: ఇతస్త్వన్యామితోऽచేతనాయాశ్చేతనభోగ్యభూతాయా: ప్రకృతేర్విసజాతీయాకారాం జీవభూతాం పరాం తస్యా: భోక్తృత్వేన ప్రధానభూతాం చేతనరూపాం మదీయాం ప్రకృతిం విద్ధి యయేదమచేతనం కృత్స్నం జగద్ధార్యతే ।। ౫ ।।
ఏతద్యోనీని భూతాని సర్వాణీత్యుపధారయ ।
అహం కృత్స్నస్య జగత: ప్రభవ: ప్రలయస్తథా ।। ౬ ।।
ఏతద్చేతనాచేతనసమష్టిరూపమదీయప్రకృతిద్వయయోనీని బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తాని ఉచ్చావచ-భావేన అవస్థితాని చిదచిన్మిశ్రాణి మదీయాని సర్వాణి భూతానీత్యుపధారయ । మదీయప్రకృతిద్వయయోనీని హి తాని మదీయాన్యేవ । తథా ప్రకృతిద్వయయోనిత్వేన కృత్స్నస్య జగత:, తయోర్ద్వయోరపి మద్యోనిత్వేన మదీయత్వేన చ, కృత్స్నస్య జగత: అహమేవ ప్రభవోऽహమేవ చ ప్రలయోऽహమేవ చ శేషీత్యుపధారయ । తయో: చిదచిత్సమష్టిభూతయో: ప్రకృతిపురుషయోరపి పరమపురుషయోనిత్వం శ్రుతిస్మృతిసిద్ధమ్ । మహానవ్యక్తే లీయతే । అవ్యక్తమక్షరే లీయతే । అక్షరం తమసి లీయతే । తమ: పరే దేవ ఏకీభవతి (సుబా.౨), విష్ణోస్స్వరూపాత్పరతోదితే ద్వే రూపే ప్రధానం పురుషశ్చ విప్ర (వి.పు.౧.౨.౨౪), ప్రకృతిర్యా మయాఖ్యాతా వ్యక్తావ్యక్తస్వరూపిణీ । పురుషశ్చాప్యుభావేతౌ లీయతే పరమాత్మని । పరమాత్మా చ సర్వేషామాధార: పరమేశ్వర: । విష్ణునామా స వేదేషు వేదాన్తేషు చ గీయతే ।। (వి.పు.౬.౪.౩౦,౩౧) ఇత్యాదికా హి శ్రుతిస్మృతయ:।।౬।।
మత్త: పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనఞ్జయ ।
యథా సర్వకారణస్యాపి ప్రకృతిద్వయస్య కారణత్వేన, సర్వాచేతనవస్తుశేషిణశ్చేతనస్యాపి శేషిత్వేన కారణతయా శేషితయా చాహం పరతర: తథా జ్ఞానశక్తిబలాదిగుణయోగేన చాహమేవ పరతర: । మత్తోऽన్యన్మద్వ్యతిరిక్తం జ్ఞానబలాదిగుణాన్తరయోగి కించిదపి పరతరం నాస్తి ।।
మయి సర్వమిదం ప్రోతం సూత్రే మణిగణా ఇవ ।। ౭ ।।
సర్వమిదం చిదచిద్వస్తుజాతం కార్యావస్థం కారణావస్థం చ మచ్ఛరీరభూతం సూత్రే మణిగణవదాత్మతయావస్థితే మయి ప్రోతమాశ్రితమ్ । యస్య పృథివీ శరీరమ్ (బృ.౫.౭.౩), యస్యాత్మా శరీరమ్ (బృ.౫.౭.౨౨), ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: (సుబ్.౭) ఇతి, ఆత్మశరీరభావేనావస్థానం చ జగద్బ్రహ్మణోరన్తర్యామిబ్రాహ్మణాదిషు సిద్ధమ్ ।। ౭ ।।
అత: సర్వస్య పరమపురుషశరీరత్వేనాత్మభూతపరమపురుషప్రకారర్వాత్సర్వప్రకార: పరమపురుష ఏవావస్థిత ఇతి సర్వైశ్శబ్దైస్తస్యైవాభిధానమితి తత్తత్సామానాధికరణ్యేన ఆహ –
రసోऽహమప్సు కౌన్తేయ ప్రభాస్మి శశిసూర్యయో: ।
ప్రణవస్సర్వవేదేషు శబ్ద: ఖే పౌరుషం నృషు ।। ౮ ।।
పుణ్యో గన్ధ: పృథివ్యాం చ తేజశ్చాస్మి విభావసౌ ।
జీవనం సర్వభూతేషు తపశ్చాస్మి తపస్విషు ।। ౯ ।।
బీజం మాం సర్వభూతానాం విద్ధి పార్థ సనాతనమ్ ।
బుద్ధిర్బుద్ధిమతామస్మి తేజస్తేజస్వినామహమ్ ।। ౧౦ ।।
బలం బలవన్తాఞ్చాహం కామరాగవివర్జితమ్ ।
ధర్మావిరుద్ధో భూతేషు కామోऽస్మి భరతర్షభ ।। ౧౧ ।।
ఏతే సర్వే విలక్షణా భావా మత్త ఏవోత్పన్నా:, మచ్ఛేషభూతా: మచ్ఛరీరతయా మయ్యేవావస్థితా: అతస్తత్తత్ప్రకారోऽహమేవావథిత: ।। ౮,౯,౧౦,౧౧ ।।
యే చైవ సాత్త్వికా భావా రాజసాస్తామసాశ్చ యే ।
మత్త ఏవేతి తాన్ విద్ధి న త్వహం తేషు తే మయి ।। ౧౨ ।।
కిం విశిష్య అభిధీయతే? సాత్త్వికా రాజసాస్తామసాశ్చ జగతి దేహత్వేనేన్ద్రియత్వేన భోగ్యత్వేన తత్తద్ధ్తేతుత్వేన చావస్థితా యే భవా:, తాన్ సర్వాన్మత్త ఏవోత్పన్నాన్ విద్ధి తే మచ్ఛరీరతయా మయ్యేవావస్థితా ఇతి చ । న త్వహం తేషు నాహం కదాచిదపి తదాయత్తస్థితి: అన్యత్రాత్మాయత్తస్థితిత్వేऽపి శరీరస్య, శరీరేణాత్మన: స్థితావప్యుపకారో విద్యతే మమ తు తైర్న కశ్చిత్తథావిధ ఉపకార:, కేవలలీలైవ ప్ర్ ప్రయోజనమిత్యర్థ:।।౧౨।।
త్రిభిర్గుణమయైర్భావైరేభి: సర్వమిదం జగత్ ।
మోహితం నాభిజానాతి మామేభ్య: పరమవ్యయమ్ ।। ౧౩ ।।
తదేవం చేతనాచేతనాత్మకం కృత్స్నం జగన్మదీయం కాలే కాలే మత్త ఏవోత్పద్యతే, మయి చ ప్రలీయతే, మయ్యేవావస్థితమ్, మచ్ఛరీరభూతమ్, మదాత్మకం చేత్యహమేవ కారణావస్థాయాం కార్యావథాయాం చ సర్వశరీరతయా సర్వప్రకారోऽవస్థిత: । అత: కారణత్వేన శేషిత్వేన చ జ్ఞానాద్యసఙ్ఖ్యేయకల్యాణగుణగణైశ్చాహమేవ సర్వై: ప్రకారై: పరతర:, మత్తోऽన్యత్కేనాపి కల్యాణగుణగణేన పరతరం న విద్యతే । ఏవంభూతం మాం త్రిభ్య: సాత్త్వికరాజసతామసగుణమయేభ్యో భావేభ్య: పరం మదసాధారణై: కల్యాణగుణగణైస్తత్తద్భోగ్యతాప్రకారైశ్చ పరముత్కృష్టతమమ్, అవ్యయం సదైకరూపమపి తైరేవ త్రిభిర్గుణమయైర్నిహీనతరై: క్షణధ్వంసిభి: పూర్వకర్మానుగుణదేహేన్ద్రియభోగ్యత్వేనావస్థితై: పదార్థైర్మోహితం దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాత్మనావస్థితం సర్వమిదం జగన్నాభిజానాతి ।। ౧౩ ।।
కథం స్వత ఏవానవధికాతిశయానన్దే నిత్యే సదైకరూపే లౌకికవస్తుభోగ్యతత్ప్రకారైశ్చోత్కృష్టతమే త్వయి స్థితేऽప్యత్యన్తనిహీనేషు గుణమయేష్వస్థిరేషు భావేషు సర్వస్య భోక్తృవర్గస్య భోగ్యత్వబుద్ధిరుపజాయత ఇత్యత్రాహ –
దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా ।
మమైషా గుణమయీ సత్త్వరజస్తమోమయీ మాయా యస్మాద్దైవీ దేవేన క్రీఢాప్రవృత్తేన మయైవ నిర్మితా, తస్మాత్సర్వైర్దురత్యయా దురతిక్రమా । అస్యా: మాయాశబ్దవాచ్యత్వమాసురరాక్షసాస్త్రాదీనామివ విచిత్రకార్యకరత్వేన, యథా చ తతో భగవతా తస్య రక్షార్థం చక్రముత్తమమ్ । ఆజగామ సమాజ్ఞప్తం జ్వాలామాలి సుదర్శనమ్ । తేన మాయాసహస్రం తచ్ఛమ్బరస్యాశుగామినా । బాలస్య రక్షతా దేహమైకాఇకశ్యేన సూదితమ్ (వి.పు.౧.౧౯.౨౮) ఇత్యాదౌ । అతో మాయాశబ్దో న మిథ్యార్థవాచీ । ఐన్ద్రజాలికాదిష్వపి కేనచిన్మన్త్రాఉషధాదినా మిథ్యార్థవిషయాయా: పారమార్థిక్యా ఏవ బుద్ధేరుత్పాదకత్వేన మాయావీతి ప్రయోగ: । తథా మన్త్రాఉషధాదిరేవ తత్ర మాయా సర్వప్రయోగేష్వనుగతస్యైకస్యైవ శబ్దార్థత్వాత్ । తత్ర మిథ్యార్థేషు మాయాశబ్దప్రయోగో మాయాకార్యబుద్ధివిషయత్వేనాఉపచారిక:, మఞ్చా: క్రోశన్తీతివత్ । ఏషా గుణమయీ పారమార్థికీ భగవన్మాయైవ, మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౩.౪.౧౦) ఇత్యాదిష్వభిధీయతే । అస్యా: కార్యం భగవత్స్వరూపతిరోధానమ్, స్వస్వరూపభోగ్యత్వబుద్ధిశ్చ । అతో భగవన్మాయయా మోహితం సర్వం జగద్భగవన్తమనవధికాతిశయానన్దస్వరూపం నాభిజానాతి ।। మాయావిమోచనోపాయమాహ –
మామేవ యే ప్రపద్యన్తే మాయామేతాం తరన్తి తే ।। ౧౪ ।।
మామేవ సత్యసఙ్కల్పం పరమకారుణికమనాలోచితవిశేషాశేషలోకశరణ్యం యే శరణం ప్రపద్యన్తే, తే ఏతాం మదీయాం గుణమయీం మాయాం తరన్తి మాయాముత్సృజ్య మామేవోపాసత ఇత్యర్థ: ।। ౧౪ ।।
కిమితి భగవదుపాసనాపాదినీం భగవత్ప్రపత్తిం సర్వే న కుర్వత ఇత్యత్రాహ –
న మాం దుష్కృతినో మూఢా: ప్రపద్యన్తే నరాధమా: ।
మాయయాపహృతజ్ఞానా ఆసురం భావమాశ్రితా: ।। ౧౫ ।।
దుష్కృతిన: పాపకర్మాణ: మాం న ప్రపద్యతే । దుష్కృతతారతమ్యేన తే చతుర్విధా భవన్తి మూఢా:, నరాధమా:, మాయయాపహృతజ్ఞానా:, ఆసురం భావమాశ్రితా: ఇతి । మూఢా: విపరీతజ్ఞానా: పూర్వోక్తప్రకారేణ భగవచ్ఛేషతైకరసమాత్మానం భోగ్యజాతం చ స్వశేషతయా మన్యమానా: । నరాధమా: సామాన్యేన జ్ఞాతేऽపి మత్స్వరూపే మదౌన్ముఖ్యానర్హా: । మాయయాపహృతజ్ఞానా: మద్విషయం మదైశ్వర్యవిషయం చ జ్ఞానం యేషాం తదసంభావనాపాదినీభి: కూటయుక్తిభిరపహృతమ్, తే తథా ఉక్తా: । ఆసురం భావమాశ్రితా: మద్విషయం మదైశ్వర్యవిషయం చ జ్ఞానం సుదృఢముపపన్నం యేషాం ద్వైషాయైవ భవతి తే ఆసురం భావమాశ్రితా: । ఉత్తరోత్తరా: పాపిష్ఠతమా: ।। ౧౫ ।।
చతుర్విధా భజన్తే మాం జనా: సుకృతినోऽర్జున ।
ఆర్తో జిజ్ఞాసురర్థార్థీ జ్ఞానీ చ భరతర్షభ ।। ౧౬ ।।
సుకృతిన: పుణ్యకర్మాణో మాం శరణముపగమ్య మామేవ భజన్తే । తే చ సుకృతతారతమ్యేన చతుర్విధా:, సుకృతగరీయస్త్వేన ప్రతిపత్తివైశేష్యాదుత్తరోత్తరా అధికతమా భవన్తి । ఆర్త: ప్రతిష్ఠాహీన: భ్రష్టైశ్వర్ర్య: పునర్తత్ప్రాప్తికామ: । అర్థార్థీ అప్రాప్తైశ్వర్యతయా ఐశ్వర్యకామ: । తయోర్ముఖభేదమాత్రమ్ । ఐశ్వర్యవిషయతయాఇక్యాదేక ఏవాధికార: । జిజ్ఞాసు: ప్రకృతివియుక్తాత్మస్వరూపావాప్తీచ్ఛు: । జ్ఞానమేవాస్య స్వరూపమితి జిజ్ఞాసురిత్యుక్తమ్। జ్ఞానీ చ, ఇతస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ (భ.గీ.౭.౫) ఇత్యాదినాభిహితభగవచ్ఛేషతైక-రసాత్మస్వరూపవిత్ ప్రకృతివియుక్తకేవలాత్మని అపర్యవస్యన్ భగవన్తం ప్రేప్సు: భగవన్తమేవ పరమప్రాప్యం మన్వాన: ।। ౧౬ ।।
తేషాం జ్ఞానీ నిత్యయుక్త: ఏకభక్తిర్విశిష్యతే ।
ప్రియో హి జ్ఞానినోऽత్యర్థమహం స చ మమ ప్రియ: ।। ౧౭ ।।
తేషాం జ్ఞానీ విశిష్యతే । కుత:? నిత్యయుక్త ఏకభక్తిరితి చ । జ్ఞానినో హి –
మదేకప్రాప్యస్య మయా యోగో నిత్య: ఇతరయోస్తు యావత్స్వాభిలషితప్రాప్తి మయా యోగ: । తథా జ్ఞానినో మయ్యేకస్మిన్నేవ భక్తి: ఇతరయోస్తు స్వాభిలషితే తత్సాధనత్వేన మయి చ । అత: స ఏవ విశిష్యతే । కిఞ్చ, ప్రియో హి జ్ఞానినోऽత్యర్థమహమ్ । అర్థశబ్దోऽభిధేయవచన: జ్ఞానినోऽహం యథా ప్రియ:, తథా మయా సర్వజ్ఞేన సర్వశక్తినాప్యభిధాతుం న శక్యత ఇత్యర్థ: ప్రియత్వస్యేయత్తారహితత్వాత్ । యథా జ్ఞానినామగ్రేసరస్య ప్రహ్లాదస్య, స త్వాసక్తమతి: కృష్ణే దశ్యమానో మహోరగై: । న వివేదాత్మనో గాత్రం తత్స్మృత్యాహ్లాదసంస్థిత: (వి.పు.౧.౧౭.౩౯) ఇతి । తథైవ సోऽపి మమ ప్రియ: ।। ౧౭ ।।
ఉదారా: సర్వ ఏవైతే జ్ఞానీ త్వాత్మైవ మే మతమ్ ।
ఆస్థితస్స హి యుక్తాత్మా మామేవానుత్తమాం గతిమ్ ।। ౧౮ ।।
సర్వ ఏవైతే మామేవోపాసత ఇతి ఉదారా: వదాన్యా: । యే మత్తో యత్కించిదపి గృహ్ణన్తి, తే హి మమ సర్వస్వదాయిన: । జ్ఞానీ త్వాత్మైవ మే మతమ్ తదాయత్తధారణోऽహమితి మన్యే । కస్మాదేవమ్? యస్మాదయం మయా వినాత్మధారణాసంభావనయా మామేవానుత్తమం ప్రాప్యమాస్థిత:, అతస్తేన వినా మమాప్యాత్మధారణం న సంభవతి । తతో మమాత్మా హి స: ।। ౧౮ ।।
బహూనాం జన్మనామన్తే జ్ఞానవాన్మాం ప్రపద్యతే ।
వాసుదేవస్సర్వమితి స మహాత్మా సుదుర్లభ: ।। ౧౯ ।।
నాల్పసంఖ్యాసఙ్ఖ్యాతానాం పుణ్యజన్మనాం ఫలమిదమ్, యన్మచ్ఛేషతైకరసాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకం మత్ప్రపదనమపి తు బహూనాం జన్మనాం పుణ్యజన్మనామన్తే అవసానే, వాసుదేవశేషతైకరసోऽహం తదాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిశ్చ స చాసఙ్ఖ్యేయై: కల్యాణగుణగణై: పరతర ఇతి జ్ఞానవాన్ భూత్వా, వాసుదేవ ఏవ మమ పరమప్రాప్యం ప్రాపకం చ, అన్యదపి యన్మనోరథవర్ంిత స ఏవ మమ తత్సర్వమితి మాం ప్రపద్యతే మాముపాస్తే స మహాత్మా మహామనా: సుదుర్లభ: దుర్లభతరో లోకే । వాసుదేవస్సర్వమిత్యస్యాయమేవార్థ:, ప్రియో హి జ్ఞానినోऽత్యర్థమహమ్, ఆస్థితస్స హి యుక్తాత్మా మామేవానుత్తమాం గతిమ్ ఇతి ప్రక్రమాత్ । జ్ఞానవాంశ్చాయముక్తలక్షణ ఏవ, అస్యైవ పూర్వోక్తజ్ఞానిత్వాత్, భూమిరాప: ఇత్యారభ్య, అహఙ్కార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా । అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ । జీవభూతామ్ (౫) ఇతి హి చేతనాచేతనప్రకృతిద్వయస్య పరమపురుషశేషతైకరసతోక్తా అహం కృత్స్నస్య జగత: ప్రభవ: ప్రలయస్తథా । మత్త: పరతరం నాన్యత్కిఞ్చిదస్తి ధనఞ్జయ।। (౭) ఇత్యారభ్య, యే చైవ సాత్త్వికా భావా రాజసాస్తామసాశ్చ యే । మత్త ఏవేతి తాన్ విద్ధి న త్వహం తేషు తే మయి ।। (౧౨) ఇతి ప్రకృతిద్వయస్య కార్యకారణోభయావస్థస్య పరమపురుషాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిత్వం పరమపురుషస్య చ సర్వై: ప్రకారై: సర్వస్మాత్పరతరత్వముక్తమ్ అత: స ఏవాత్ర జ్ఞానీత్యుచ్యతే ।।౧౯।।
తస్య జ్ఞానినో దుర్లభత్వమేవోపపాదయతి –
కామైస్తైస్తైర్హృాతజ్ఞానా: ప్రపద్యన్తేऽన్యదేవతా: ।
తం తం నియమమాస్థాయ ప్రకృత్యా నియతా: స్వయా ।। ౨౦ ।।
సర్వ ఏవ హి లౌకికా: పురుషా: స్వయా ప్రకృత్యా పాపవాసనయా గుణమయభావవిషయయా నియతా: నిత్యాన్వితా: తైస్తై: స్వవాసనానురూపైర్గుణమయైరేవ కామై: ఇచ్ఛావిషయభూతై: హృతమత్స్వరూపవిషయజ్ఞానా: తత్తత్కామసిద్ధ్యర్థమన్యదేవతా: మద్వ్యతిరిక్తా: కేవలేన్ద్రాదిదేవతా: తం తం నియమమాస్థాయ తత్తద్దేవతావిశేషమాత్రప్రీణనాసాధారణం నియమమాస్థ్యాయ ప్రపద్యన్తే తా ఏవాశ్రిత్యార్చయన్తే ।। ౨౦ ।।
యో యో యాం యాం తనుం భక్త: శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి ।
తస్య తస్యాచలాం శ్రద్ధాం తామేవ విదధామ్యహమ్ ।। ౨౧ ।।
తా అపి దేవతా మదీయాస్తనవ:, య ఆదిత్యే తిష్ఠన్ … యమాదిత్యో న వేద యస్యాదిత్యశ్శరీరమ్ (బృ.౫.౯) ఇత్యాది శ్రుతిభి: ప్రతిపాదితా: । మదీయాస్తనవ ఇత్యజానన్నపి యో యో యాం యాం మదీయామాదిత్యాదికాం తనుం భక్త: శ్రద్ధయార్చితుమిచ్ఛతి తస్య తస్యాజానతోऽపి మత్తనువిషయైషా శ్రద్ధేత్యనుసన్ధాయ తామేవాచలాం నిర్విఘ్నాం విదధామ్యహమ్ ।।౨౧।।
స తయా శ్రద్ధయా యుక్తస్తస్యారాధనమీహతే ।
లభతే చ తత: కామాన్మయైవ విహితాన్ హి తాన్ ।। ౨౨ ।।
స తయా నిర్విఘ్నయా శ్రద్ధయా యుక్తస్తస్య ఇన్ద్రాదేరారాధనం ప్రతీహతే । తత: మత్తనుభూతేన్ద్రాదిదేవతారాధనాత్తానేవ హి స్వాభిలషితాన్ కామాన్మయైవ విహితాన్ లభతే । యద్యప్యారాధనకాలే, ఆరాధ్యేన్ద్రాదయో మదీయాస్తనవ:, తత ఏవ తదర్చనం చ మదారాధనమ్ ఇతి న జానాతి తథాపి తస్య వస్తునో మదారాధనత్వాదారాధకాభిలషితం అహమేవ విదధామి।।౨౨।।
అన్తవత్తు ఫలం తేషాం తద్భవత్యల్పమేధసామ్ ।
దేవాన్ దేవయజ్ఞో యాన్తి మద్భక్తా యాన్తి మామపి ।। ౨౩ ।।
తేషామల్పమేధసామల్పబుద్ధీనామిన్ద్రాదిమాత్రయాజినాం తదారాధనఫలమల్పమ్, అన్తవచ్చ భవతి । కుత:? దేవాన్ దేవయజో యాన్తి యత ఇన్ద్రాదీన్ దేవాన్ తద్యాజినో యాన్తి । ఇన్ద్రాదయోऽపి హి పరిచ్ఛిన్నభోగా: పరిమితకాలవర్తినశ్చ । తతస్తత్సాయుజ్యం ప్రాప్తా: తైస్సహ ప్రచ్యవన్తే । మద్భక్తా అపి తేషామేవ కర్మణాం మదారాధనరూపతాం జ్ఞాత్వా పరిచ్ఛిన్నఫలసఙ్గం త్యక్త్వా మత్ప్రీణనైకప్రయోజనా: మాం ప్రాప్నువన్తి న చ పునర్నివర్తన్తే। మాముపేత్య తు కౌన్తేయ పునర్జన్మ న విద్యతే (౮.౧౬) ఇతి హి వక్ష్యతే ।।౨౩।।
ఇతరే తు సర్వసమాశ్రయణీయత్వాయ మమ మనుష్యాదిష్వవతారమప్యకిఞ్చిత్కరం కుర్వన్తీత్యాహ –
అవ్యక్తం వ్యక్తిమాపన్నం మన్యన్తే మామబుద్ధయ: ।
పరం భావమజానన్తో మమ అవ్యయమనుత్తమమ్ ।। ౨౪ ।।
సర్వై: కర్మభిరారాధ్యోऽహం సర్వేశ్వరో వాఙ్మనసాపరిచ్ఛేద్యస్వరూపస్వభావ: పరమకారుణ్యాదశ్రిత-వాత్సల్యాచ్చ సర్వసమాశ్రయణీయత్వాయాజహత్స్వభావ ఏవ వసుదేవసూనురవరీర్ణ ఇతి మమైవం పరం భావమవ్యయం అనుత్తమమజానన్త: ప్రాకృతరాజసూనుసమానమిత: పూర్వమనభివ్యక్తమిదానీం కర్మవశాజ్జన్మవిశేషం ప్రాప్య వ్యక్తిమాపన్నం ప్రాప్తం మాం బుద్ధయో మన్యన్తే । అతో మాం నాశ్రయన్తే న కర్మభిరారాధయన్తి చ ।। ౨౪ ।।
కుత ఏవం న ప్రకాశ్యత ఇత్యత్రాహ –
నాహం ప్రకాశ: సర్వస్య యోగమాయాసమావృత: ।
మూఢోऽయం నాభిజానాతి లోకో మామజమవ్యయమ్ ।। ౨౫ ।।
క్షేత్రజ్ఞాసాధారణమనుష్యత్వాదిసంస్థానయోగాఖ్యమాయయా సమావృతోऽహం న సర్వస్య ప్రకాశ: । మయి మనుష్యత్వాదిసంస్థానదర్శనమాత్రేణ మూఢోऽయం లోకో మామతివాయ్విన్ద్రకర్మాణమతిసూర్యాగ్నితేజసం ఉపలభ్యమానమపి అజం అవ్యయం నిఖిలజగదేకకారణం సర్వేశ్వరం మాం సర్వసమాశ్రయణీయత్వాయ మనుష్యత్వసంస్థానమాస్థితం నాభిజానాతి ।। ౨౫ ।।
వేదాహం సమతీతాని వర్తమానాని చార్జున ।
భవిష్యాణి చ భూతాని మాం తు వేద న కశ్చన ।। ౨౬ ।।
అతీతాని వర్తమానాని అనాగతాని చ సర్వాణి భూతాన్యహం వేద జానామి । మాం తు వేద న కశ్చన మయానుసంధీయమానేషు కాలత్రయవర్తిషు భూతేషు మామేవంవిధం వాసుదేవం సర్వసమాశ్రయ్ణీయత్వాయావతీర్ణం విదిత్వా మామేవ సమాశ్రయన్న కశ్చిదుపలభ్యత ఇత్యర్థ: । అతో జ్ఞానీ సుదుర్లభ ఏవ ।। ౨౬ ।। తథా హి – ఇచ్ఛాద్వేషసముత్థేన ద్వన్ద్వమోహేన భారత ।
సర్వభూతాని సంమోహం సర్గే యాన్తి పరన్తప ।। ౨౭ ।।
ఇచ్ఛాద్వేషాభ్యాం సముత్థితేన శీతోష్ణాదిద్వన్ద్వాఖ్యేన మోహేన సర్వభూతాని సర్గే జన్మకాల ఏవ సంమోహం యాన్తి । ఏతదుక్తం భవతి గుణమయేషు సుఖదు:ఖాదిద్వన్ద్వేషు పూర్వపూర్వజన్మని యద్విషయౌ ఇచ్ఛాద్వేషౌ అభ్యస్తౌ, తద్వాసనయా పునరపి జన్మకాల ఏవ తదేవ ద్వన్ద్వాఖ్యమిచ్ఛాద్వేషవిషయత్వేన సముత్థితం భూతానాం మోహనం భవతి తేన మోహేన సర్వభూతాని సంమోహం యాన్తి తద్విషయేచ్ఛాద్వేషస్వభావాని భవన్తి, న మత్సమ్శ్లేషవియోగసుఖదు:ఖస్వభావాని, జ్ఞానీ తు మత్సంశ్లేషవియోగైకసుఖదు:ఖస్వభావ: న తత్స్వభావం కిమపి భూతం జాయతే ఇతి ।। ౨౭ ।।
యేషాం త్వన్తగతం పాపం జనానాం పుణ్యకర్మణామ్ ।
తే ద్వన్ద్వమోహనిర్ముక్తా: భజన్తే మాం దృఢవ్రతా: ।। ౨౮ ।।
యేషాం త్వనేకజన్మార్జితేనోత్కృష్టపుణ్యసంచయేన గుణమయద్వన్ద్వేచ్చ్ఛాద్వేషహేతుభూతం మదౌన్ముఖ్య-విరోధి చ అనాదికాలప్రవృత్తం పాపమన్తగతం క్షీణమ్ తే పూర్వోక్తేన సుకృతతారతమ్యేన మాం శరణమనుప్రపద్య గుణమయాన్మోహాద్వినిర్ముక్తా: జరామరణమోక్షాయ, మహతే చశ్వైర్యాయ, మత్ప్రాప్తయే చ దృఢవ్రతా: దృఢసఙ్కల్పా: మామేవ భజన్తే ।। ౨౮ ।।
అత్ర త్రయాణాం భగవన్తం భజమానానాం జ్ఞాతవ్యవిశేషానుపాదేయాంశ్చ ప్రస్తౌతి –
జరామరణమోక్షాయ మామాశ్రిత్య యతన్తి యే ।
తే బ్రహ్మ తద్విదు: కృత్స్నమధ్యాత్మం కర్మ చాఖిలమ్ ।। ౨౯ ।।
జరామరణమోక్షాయ ప్రకృతివియుక్తాత్మస్వరూపదర్శనాయ మామాశ్రిత్య యే యతన్తే, తే తద్బ్రహ్మ విదు:, అధ్యాత్మం తు కృత్స్నం విదు:, కర్మ చాఖిలం విదు: ।। ౨౯ ।।
సాధిభూతాధిదైవం మాం సాధియజ్ఞం చ యే విదు: ।
ప్రయాణకాలేऽపి చ మాం తే విదుర్యుక్తచేతస: ।। ౩౦ ।।
అత్ర య ఇతి పునర్నిర్దేశాత్పూర్వనిర్దిష్టవ్యోऽన్యే అధికారిణో జ్ఞాయన్తే సాధిభూతం సాధిదైవం మామైశ్వర్యార్థినో యే విదు: ఇత్యేతదనువాదసరూపమప్యప్రాప్తార్థత్వాద్విధాయకమేవ తథా సాధియజ్ఞమిత్యపి త్రయాణామధికారిణామవిశేషేణ విధీయతే అర్థస్వభావ్యాత్ । త్రయాణాం హి నిత్యనైమిత్తికరూప-మహాయజ్ఞాది అనుష్ఠానమవర్జనీయమ్ । తే చ ప్రయాణకాలేऽపి స్వప్రాప్యానుగుణం మాం విదు: । తే చేతి చకారాత్పూర్వే జరామరణమోక్షాయ యతమానాశ్చ ప్రయాణకాలే విదురితి సముచ్చీయన్తే అనేన జ్ఞానినోऽప్యర్థస్వాభావ్యాత్ సాధియజ్ఞం మాం విదు:, ప్రయాణకాలేऽపి స్వప్రాప్యానుగుణం మాం విదురిత్యుక్తం భవతి ।। ౩౦ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే సప్తమోऽధ్యాయ: ।।౭।।
