భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
ప్రథమాధ్యాయ:
యత్పదామ్భోరుహధ్యానవిధ్వస్తాశేషకల్మష: ।
వస్తుతాముపయాతోऽహం యామునేయం నమామి తమ్ ।।
శ్రియ: పతి:, నిఖిలహేయప్రత్యనీకకల్యాణైకతాన:, స్వేతరసమస్తవస్తువిలక్షణానన్త-జ్ఞానానన్దైక స్వరూప:, స్వాభావికానవధికాతిశయజ్ఞానబలైశ్వర్యవీర్యశక్తితేజ:ప్రభృత్యసంఖ్యేయ-కల్యాణగుణగణమహోదధి:, స్వాభిమతానురూపైకరూపాచిన్త్య దివ్యాద్భుతనిత్యనిరవద్యనిరతిశయ-ఔజ్జ్వల్యసౌన్దర్యసౌగన్ధ్యసౌకుమార్యలావణ్యయౌవనాద్యనన్తగుణనిధిదివ్యరూప: , స్వోచితవివిధ-విచిత్రానన్తాశ్చర్యనిత్యనిరవద్యాపరిమితదివ్యభూషణ:, స్వానురూపాసంఖ్యేయాచిన్త్యశక్తినిత్య-నిరవద్యనిరతిశయకల్యాణదివ్యాయుధ:, స్వాభిమతానురూపనిత్యనిరవద్య-స్వరూపరూపగుణవిభవైశ్వర్య-శీలాద్యనవధికాతిశయాసంఖ్యేయ కల్యాణగుణగణ శ్రీవల్లభ:, స్వసఙ్కల్పానువిధాయిస్వరూప-స్థితిప్రవృత్తిభేదాశేషశేషతైకరతిరూపనిత్యనిరవద్యనిరతిశయ – జ్ఞానక్రియైశ్వర్యాద్యనన్తగుణగణ-అపరిమితసూరిభిరనవరతాభిష్టుతచరణయుగల:, వాఙ్మనసాపరిచ్ఛేద్యస్వరూపస్వభావ:, స్వోచితవివిధ-విచిత్రానన్తభోగ్యభోగోపకరణభోగస్థానసమృద్ధానన్తాశ్చర్యానన్తమహావ్ిాభవానన్తపరిమాణ-నిత్యనిరవద్యాక్షరపరమవ్యోమనిలయ:, వివిధవిచిత్రానన్తభోగ్యభోక్తృవర్గపరిపూర్ణ నిఖిలజగదుదయ-విభవలయలీల:, పరం బ్రహ్మ పురుషోత్తమో నారాయణ:, బ్రహ్మాదిస్థావరాన్తమఖిలం జగత్సృష్ట్వా, స్వేన రూపేణావస్థితో బ్రహ్మాదిదేవమనుష్యాణాం ధ్యానారాధనాద్యగోచర:, అపారకారుణ్యసౌశీల్య-వాత్సల్యౌదార్యమహోదధి:, స్వమేవ రూపం తత్తత్సజాతీయసంస్థానం స్వస్వభావమజహదేవ కుర్వన్ తేషు తేషు లోకేష్వవతీర్యావతీర్య తైస్తైరారాధితస్తత్తదిష్టానురూపం ధర్మార్థకామమోక్షాఖ్యం ఫలం ప్రయచ్ఛన్, భూభారావతారణాపదేశేనాస్మదాదీనామపి సమాశ్రయణీయత్వాయావతీర్యోర్వ్యాం సకలమనుజనయనవిషయతాం గత:, పరావరనిఖిలజనమనోనయనహారిదివ్యచేష్టితాని కుర్వన్, పూతనాశకట-యమలార్జునారిష్టప్రలమ్బ-ధేనుకకాలియకేశికువలయాపీడచాణూరముష్టికతోసలకంసాదీన్నిహత్య, అనవధికదయాసౌహార్దానురాగ-గర్భావలోకనాలాపామృతైర్విశ్వమాప్యాయయన్, నిరతిశయసౌన్దర్యసౌశీల్యాదిగుణగణావిష్కారేణాక్రూర-మాలాకారాదీన్ పరమభాగవతాన్ కృత్వా, పాణ్డుతనయయుద్ధప్రోత్సాహన-వ్యాజేన పరమపురుషార్థలక్షణ-మోక్షసాధనతయా వేదాన్తోదితం స్వవిషయం జ్ఞానకర్మానుగృహీతం భక్తియోగమవతారయామాస । తత్ర పాణ్డవానాం కురూణాం చ యుద్ధే ప్రారబ్ధే స భగవాన్ పురుషోత్తమ: సర్వేశ్వరేశ్వరో జగదుపకృతిమర్త్య: ఆశ్రితవాత్సల్యవివశ: పార్థం రథినమాత్మానం చ సారథిం సర్వలోకసాక్షికం చకార ।
ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ –
ధర్మక్షేత్రే కురుక్షేత్రే సమవేతా యుయుత్సవ: ।
మామకా: పాణ్డవాశ్చైవ కిమకుర్వత సఞ్జయ ।। ౧ ।।
ఏవం జ్ఞాత్వాపి సర్వాత్మనాన్ధో ధృతరాష్ట్ర: సుయోధనవిజయబుభుత్సయా సఞ్జయం పప్రచ్ఛ ।
సఞ్జయ ఉవాచ –
దృష్ట్వా తు పాణ్డవానీకం వ్యూఢం దుర్యోధనస్తదా ।
ఆచార్యముపసంగమ్య రాజా వచనమబ్రవీత్ ।। ౨ ।।
పశ్యైతాం పాణ్డుపుత్రాణామాచార్య మహతీం చమూమ్ ।
వ్యూఢాం ద్రుపదపుత్రేణ తవ శిష్యేణ ధీమతా ।। ౩ ।।
అత్ర శూరా మహేష్వాసా భీమార్జునసమా యుధి ।
యుయుధానో విరాటశ్చ ద్రుపదశ్చ మహారథ: ।। ౪ ।।
ధృష్టకేతుశ్చేకితాన: కాశీరాజశ్చ వీర్యవాన్ ।
పురుజిత్కున్తిభోజశ్చ శైబ్యశ్చ నరపుఙ్గవ: ।। ౫ ।।
యుధామన్యుశ్చ విక్రాన్త ఉత్తమౌజాశ్చ వీర్యవాన్ ।
సౌభద్రో ద్రౌపదేయాశ్చ సర్వ ఏవ మహారథా: ।। ౬ ।।
అస్మాకం తు విశిష్టా యే తాన్నిబోధ ద్విజోత్తమ ।
నాయకా మమ సైన్యస్య సంజ్ఞార్థం తాన్ బ్రవీమి తే ।। ౭ ।।
భవాన్ భీష్మశ్చ కర్ణశ్చ కృపశ్చ సమితిఞ్జయ: ।
అశ్వత్థామా వికర్ణశ్చ సౌమదత్తిస్తథైవ చ ।। ౮ ।।
అన్యే చ బహవ: శూరా మదర్థే త్యక్తజీవితా: ।
నానాశస్త్రప్రహరణాస్సర్వే యుద్ధవిశారదా: ।। ౯ ।।
అపర్యాప్తం తదస్మాకం బలం భీష్మాభిరక్షితమ్ ।
పర్యాప్తం త్విదమేతేషాం బలం భీమాభిరక్షితమ్ ।। ౧౦ ।।
అయనేషు చ సర్వేషు యథాభాగమవస్థితా: ।
భీష్మమేవాభిరక్షన్తు భవన్త: సర్వ ఏవ హి ।। ౧౧ ।।
దుర్యోధన: స్వయమేవ భీమాభిరక్షితం పాణ్డవానాం బలమ్, ఆత్మీయం చ భీష్మాభిరక్షితం బలమవలోక్య, ఆత్మవిజయే తస్య బలస్య పర్యాప్తతామాత్మీయస్య బలస్య తద్విజయే చాపర్యాప్త-తామాచార్యాయ నివేద్య అన్తర్విషణ్ణోऽభవత్ ।। ౨.౧౧ ।।
తస్య సంజనయన్ హర్షం కురువృద్ధ: పితామహ: ।
సింహనాదం వినద్యోచ్చై: శఙ్ఖం దధ్మౌ ప్రతాపవాన్ ।। ౧౨ ।।
తత: శఙ్ఖాశ్చ భేర్యశ్చ పణవానకగోముఖా: ।
సహసైవాభ్యహన్యన్త స శబ్దస్తుములోऽభవత్ ।। ౧౩ ।।
తత: శ్వేతైర్హాయైర్యుక్తే మహతి స్యన్దనే స్థితౌ ।
మాధవ: పాణ్డవశ్చైవ దివ్యౌ శఙ్ఖౌ ప్రదధ్మతు: ।। ౧౪ ।।
పాఞ్చజన్యం హృషీకేశో దేవదత్తం ధనఞ్జయ: ।
పౌణ్డ్రం దధ్మౌ మహాశఙ్ఖం భీమకర్మా వృకోదర: ।। ౧౫ ।।
అనన్తవిజయం రాజా కున్తీపుత్రో యుధిష్ఠిర: ।
నకుల: సహదేవశ్చ సుఘోషమణిపుష్పకౌ ।। ౧౬ ।।
కాశ్యశ్చ పరమేష్వాస: శిఖణ్డీ చ మహారథ: ।
ధృష్టద్యుమ్నో విరాటశ్చ సాత్యకిశ్చాపరాజిత: ।। ౧౭ ।।
ద్రుపదో ద్రౌపదేయాశ్చ సర్వత: పృథివీపతే ।
సౌభద్రశ్చ మహాబాహు: శఙ్ఖాన్ దధ్ము: పృథక్పృథక్ ।। ౧౮ ।।
తస్య విషాదమాలక్ష్య భీష్మస్తస్య హర్షం జనయితుం సింహనాదం శఙ్ఖధ్మానం చ కృత్వా, శఙ్ఖభేరీనినాదైశ్చ విజయాభిశంసినం ఘోషం చాకారయత్ ।। తత: తం ఘోషమాకర్ణ్య సర్వేశ్వరేశ్వర: పార్థసారథీ రథీ చ పాణ్డుతనయస్త్రైలోక్యవిజయోపకరణభూతే మహతి స్యన్దనే స్థితౌ త్రైలోక్యం కమ్పయన్తౌ శ్రీమత్పాఞ్చజన్యదేవదత్తౌ దివ్యౌ శఙ్ఖౌ ప్రదధ్మతు: ।। ౧౨-౧౮ ।।
స ఘోషో ధార్తరాష్ట్రాణాం హృదయాని వ్యదారయత్ ।
నభశ్చ పృథివీం చైవ తుములోऽప్యనునాదయన్ ।। ౧౯ ।।
అథ వ్యవస్థితాన్ దృష్ట్వా ధార్తరాష్ట్రాన్ కపిధ్వజ: ।
ప్రవృత్తే శస్త్రసంపాతే ధనురుద్యమ్య పాణ్డవ: ।। ౨౦ ।।
హృషీకేశం తదా వాక్యమిదమాహ మహీపతే ।
అర్జున ఉవాచ
సేనయోరుభయోర్మధ్యే రథం స్థాపయ మేऽచ్యుత ।। ౨౧ ।।
తతో యుధిష్ఠిరో వృకోదరాదయశ్చ స్వకీయాన్ శఙ్ఖాన్ పృథక్పృథక్ప్రదధ్ము: । స ఘోషో దుర్యోధనప్రముఖానాం సర్వేషామేవ భవత్పుత్రాణాం హృదయాని బిభేద । అద్యైవ నష్టం కురూణాం బలమ్ ఇతి ధార్తరాష్ట్రా మేనిరే । ఏవం తద్విజయాభికాఙ్క్షిణే ధృతరాష్ట్రాయ సఞ్జయోऽకథయత్ ।। ౧౯-౨౧ ।।
అథ యుయుత్సూనవస్థితాన్ ధార్తరాష్ట్రాన్ దృష్ట్వా లఙ్కాదహనవానరధ్వజ: పాణ్డుతనయో
యావదేతాన్నిరీక్షేऽహం యోద్ధుకామానవస్థితాన్ ।
కైర్మయా సహ యోద్ధవ్యమస్మిన్ రణసముద్యమే ।। ౨౨ ।।
యోత్స్యమానానవేక్షేऽహం య ఏతేऽత్ర సమాగతా: ।
ధార్తరాష్ట్రస్య దుర్బుద్ధేర్యుద్ధే ప్రియచికీర్షవ: ।। ౨౩ ।।
సఞ్జయ ఉవాచ
ఏవముక్తో హృషీకేశో గుడాకేశేన భారత ।
సేనయోరుభయోర్మధ్యే స్థాపయిత్వా రథోత్తమమ్ ।। ౨౪ ।।
భీష్మద్రోణప్రముఖత: సర్వేషాం చ మహీక్షితామ్ ।
ఉవాచ పార్థ పశ్యైతాన్ సమవేతాన్ కురూనితి ।। ౨౫ ।।
తత్రాపశ్యత్స్థితాన్ పార్థ: పితౄనథ పితామహాన్ ।
జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజసాం నిధిం స్వసఙ్కల్పకృతజగదుదయవిభవలయలీలం హృషీకేశం పరావరనిఖిల – జనాన్తరబాహ్యకరణానాం సర్వప్రకారనియమనేऽవస్థితమాశ్రితవాత్సల్యవివశతయా స్వసారథ్యేऽవస్థితమ్, ‘యుయుత్సూన్ యథావదవేక్షితుం తదీక్షనక్షమే స్థానే రథం స్థాపయ‘ ఇత్యచోదయత్ ।।
ఆచార్యాన్మాతులాన్ భ్రాత్న్ పుత్రాన్ పౌత్రాన్ సఖీంస్తథా ।। ౨౬ ।।
శ్వశురాన్ సుహృదశ్చైవ సేనయోరుభయోరపి ।
తాన్ సమీక్ష్య స కౌన్తేయ: సర్వాన్ బన్ధూనవస్థితాన్ ।। ౨౭ ।।
కృపయా పరయావిష్టో విషీదన్నిదమబ్రవీత్ ।
అర్జున ఉవాచ
దృష్ట్వేమం స్వజనం కృష్ణ యుయుత్సుం సముపస్థితమ్ ।। ౨౮ ।।
సీదన్తి మమ గాత్రాణి ముఖం చ పరిశుష్యతి ।
వేపథుశ్చ శరీరే మే రోమహర్షశ్చ జాయతే ।। ౨౯ ।।
గాణ్డీవం స్రంసతే హస్తాత్త్వక్చైవ పరిదహ్యతే ।
న చ శక్నోమ్యవస్థాతుం భ్రమతీవ చ మే మన: ।। ౩౦ ।।
నిమిత్తాని చ పశ్యామి విపరీతాని కేశవ ।
న చ శ్రేయోऽనుపశ్యామి హత్వా స్వజనమాహవే ।। ౩౧ ।।
న కాఙ్క్షే విజయం కృష్ణ న చ రాజ్యం సుఖాని చ ।
కిం నో రాజ్యేన గోవిన్ద కిం భోగైర్జీవితేన వా ।। ౩౨ ।।
యేషామర్థే కాఙ్క్షితం నో రాజ్యం భోగాస్సుఖాని చ ।
త ఇమేऽవస్థితా యుద్ధే ప్రాణాంస్త్యక్త్వా ధనాని చ ।।౩౩ ।।
ఆచార్యా: పితర: పుత్రాస్తథైవ చ పితామహా: ।
మాతులా: శ్వశురా: పౌత్రా: స్యాలా: సంబన్ధినస్తథా ।। ౩౪ ।।
స చ తేన చోదితస్తత్క్షణాదేవ భీష్మద్రోణాదీనాం సర్వేషామేవ మహీక్షితాం పశ్యతాం యథాచోదితమకరోత్। ఈదృశీ భవదీయానాం విజయస్థితిరితి చావోచత్ ।।
స తు పార్థో మహామనా: పరమకారుణికో దీర్ఘబన్ధు: పరమధార్మిక: సభ్రాతృకో ఏతాన్న హన్తుమిచ్ఛామి ఘ్నతోऽపి మధుసూధన ।
అపి త్రైలోక్యరాజ్యస్య హేతో: కిం ను మహీకృతే ।। ౩౫ ।।
నిహత్య ధార్తరాష్ట్రాన్న: కా ప్రీతి: స్యాజ్జనార్దన ।
పాపమేవాశ్రయేదస్మాన్ హత్వైతానాతతాయిన: ।। ౩౬ ।।
తస్మాన్నార్హా వయం హన్తుం ధార్తరాష్ట్రాన్ సబాన్ధవాన్ ।
స్వజనం హి కథం హత్వా సుఖిన: స్యామ మాధవ ।। ౩౭ ।।
యద్యప్యేతే న పశ్యన్తి లోభోపహతచేతస: ।
కులక్షయకృతం దోషం మిత్రద్రోహే చ పాతకమ్ ।। ౩౮ ।।
కథం న జ్ఞేయమస్మాభి: పాపాదస్మాన్నివర్తితుమ్ ।
కులక్షయకృతం దోషం ప్రపశ్యద్భిర్జనార్దన ।। ౩౯ ।।
కులక్షయే ప్రణశ్యన్తి కులధర్మా: సనాతనా: ।
ధర్మే నష్టే కులం కృత్స్నమధర్మోऽభిభవత్యుత ।। ౪౦ ।।
అధర్మాభిభవాత్కృష్ణ ప్రదుష్యన్తి కులస్త్రియ: ।
స్త్రీషు దుష్టాసు వార్ష్ణేయ జాయతే వర్ణసఙ్కర: ।। ౪౧ ।।
సఙ్కరో నరకాయైవ కులఘ్నానాం కులస్య చ ।
పతన్తి పితరో హ్యేషాం లుప్తపిణ్డోదకక్రియా: ।। ౪౨ ।।
దోషైరేతై: కులఘ్నానాం వర్ణసఙ్కరకారకై: ।
ఉత్సాద్యన్తే జాతిధర్మా: కులధర్మాశ్చ శాశ్వతా: ।। ౪౩ ।।
ఉత్సన్నకులధర్మాణాం మనుష్యాణాం ఞనార్దన ।
నరకే నియతం వాసో భవతీత్యనుశుశ్రుమ ।। ౪౪ ।।
అహో బత మహత్పాపం కర్తుం వ్యవసితా వయమ్ ।
యద్రాజ్యసుఖలాభేన హన్తుం స్వజనముద్యతా: ।। ౪౫ ।।
యది మామప్రతీకారమశస్త్రం శస్త్రపాణయ: ।
ధార్తరాష్ట్రా రణే హన్యుస్తన్మే క్షేమతరం భవేత్ ।। ౪౬ ।।
భవద్భిరతిఘోరైర్మారణైర్జతుగృహదాహాదిభిరసకృద్వఞ్చితోऽపి పరమపురుషసహాయేనాత్మనా
సఞ్జయ ఉవాచ ఏవముక్త్వార్జున: సంఖ్యే రథోపస్థ ఉపావిశత్ ।
విసృజ్య సశరం చాపం శోకసంవిగ్నమానస: ।। ౪౭ ।।
హనిష్యమాణాన్ భవదీయాన్ విలోక్య బన్ధుస్నేహేన పరయా కృపయా ధర్మభయేన చాతిమాత్రసన్న-సర్వగాత్ర: సర్వథాహం న యోత్స్యామి ఇత్యుక్త్వా బన్ధువిశ్లేషజనితశోకసంవిగ్నమానస: సశరం చాపం విసృజ్య రథోపస్థ ఉపావిశత్ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే ప్రథమాధ్యాయ: ।। ౧।।
