।। శ్రీరస్తు ।।

।శ్రీమత్ప్రణతార్తిహరవరదపరబ్రహ్మణే నమః।

। శ్రీమతే హయగ్రీవాయ నమః।శ్రీమద్యామునమునయే నమః । శ్రీమతే రామానుజాయ నమః।

।శ్రీమతే నిగమాన్తమహాదేశికాయ నమః।

శ్రీభగవద్యామునమునివిరచితగీతార్థసంగ్రహవ్యాఖ్యా

కవితార్కికసింహసర్వతన్త్రస్వతన్త్రశ్రీమద్వేదాన్తదేశికవిరచితా

।।శ్రీమద్గీతార్థసంగ్రహరక్షా ।।

శ్రీమాన్ వేఙ్కటనాథార్యః కవితార్కికకేసరీ। వేదాన్తాచార్యవర్థోం మే సన్నిధత్తాం సదా హృది ।।

మానత్వం భగవన్మతస్య మహతః పుంసస్తథా నిర్ణయస్తిస్రస్సిద్ధ్య ఆత్మసంవిదఖిలాధీశానతత్త్వాశ్రయాః ।

గీతార్థస్య చ సంగ్రహః స్తుతియుగం శ్రీశ్రీశయోరిత్యమూలయగ్రన్థాననుసన్దధే యతిపతిస్తం యామునేయం నుమః।।౧।।

శ్రీమద్వేఙ్కటనాథేన యథాభాష్యం విధీయతే । భగవద్యామునేయోక్తగీతాసంగ్రహరక్షణమ్ ।। ౨ ।।

తత్త్వం జిజ్ఞాసమానానాం హేతుభిస్సర్వతోముఖైః । తత్త్వమేకో మహాయోగీ హరిర్నారాయణః పరః ।। (భా. శా. ౩౪౭, ౮౩)

ఆలోడయ సర్వశాస్త్రాణి విచార్య చ పునః పునః । ఇదమేకం సునిష్పన్నం ధ్యేయో నారాయణస్సదా ।। (నా. పు. ౧౮. ౩౪) ఇత్యాదిభిస్తత్త్వహితరూపం సమతాధ్యాత్మశాస్త్రార్థసారం మహర్షయస్సంజగృహుః । తదేతదుభయం సర్వోపనిషత్సారసఙ్కలనాత్మికాయాం భగవద్గీతాయాం ప్రతిపాద్యతయా ప్రదర్శయంస్తత్రాప్యుపనిషదాం తత్త్వప్రాధాన్యస్య శారీరకే సూత్రితత్వాదిహాపి తత్ప్రధానతయా వ్యపదిశతి ।।

।। శ్రీగీతార్థసంగ్రహః ।।

స్వధర్మజ్ఞానవైరాగ్యసాధ్యభక్త్యేకగోచరః । నారాయణః పరం బ్రహ్మ గీతాశాస్త్రే సమీరితః ।। ౧ ।।

స్వే ధర్మా: స్వధర్మాః-స్వవర్ణాశ్రమనియతశాస్త్రార్థాః, స్వేస్వే కర్మణ్యభిరతస్సంసిద్ధిం లభతే నరః । (౧౮.౪౫) ఇతి హి గీయతే । స్వస్య ధర్మ ఇతి సమాసేऽప్యయమేవార్థః । జ్ఞానమత్ర పరశేషతైకరసయథావస్థితాత్మవిషయమ్ । వైరాగ్యం: పరమాత్మవ్యతిరిక్తేషు సర్వేషు విరక్తిః, పరమాత్మని యో రక్తో చిరక్తోऽపరమాత్మని । (బార్హ. స్మృ.) ఇతి ముభుక్షోః స్వభావప్రతిపాదనాత్ । తథా చ పాతఞ్జలయోగానుశాసనసూత్రం- ద్దష్టానుశ్రవికవిషయవితృష్ణస్య వశీకారసంజ్ఞా వైరాగ్యమ్ (౧. ౧౫) ఇతి । కర్మయోగపరికరభూతస్యాపి వైరాగ్యస్య పృథగుపాదానమపవర్గస్య తదన్వయవ్యతిరేకానువిధాయిత్వేన తత్ప్రాధాన్య జ్ఞాపనార్థం కన్దభూతరాగనివృత్త్యా తన్మూలక్రోధాదిసమస్తదోషనివృత్తిజ్ఞాపనార్థం చ । తత్ర స్వధర్మజ్ఞానయోః ప్రథమం కర్మయోగజ్ఞానయోగరూపేణావస్థితయోరాత్మసాక్షాత్కారద్వారా భక్తియోగాధికారనివర్తకత్వేన తత్సాధకత్వమ్ । తదభిప్రాయేణోక్తమాత్మసిద్ధౌ–  ఉభయపరికర్మితస్వాన్తస్యైకాన్తికాత్యన్తికభక్తియోగలభ్యః ఇతి । ఉత్పన్నభక్తియోగానామపి విశదతమప్రత్యక్షసమానాకారస్య। తైలధారావదవిచ్ఛిన్నస్మృతిసన్తతిరూపస్య ఆప్రయాణాదనువర్తనీయస్య అహరహరభ్యాసాధేయాతిశయస్య భక్తియోగస్య సత్వవివృద్ధిసాధ్యతయా తద్విరోధిరజస్తమోమూలభూతపాపనిబర్హణద్వారేణ సత్త్వోపచయహేతుతయోపకారకత్వాదాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకైః పరిత్యక్తఫలసఙ్గకర్తృత్వాదిభిః పరమపురుషారాధనైకవే పైర్నత్యనైమిత్తికకర్మభిర్భక్తేరుపచీయమానత్వవేషేణ సాధ్యత్వమ్ । తదేతత్సర్వమభిసన్ధాయోక్తం భగవతా పరాశరేణ -ఇయాజ సోऽపి సువహూన్ యజ్ఞాన్ జ్ఞానవ్యపాశ్రయః। బ్రహ్మవిద్యామధిష్ఠాయ తర్తుం మృత్యుమవిద్యయా ।। ఇతి । (వి. ౬.౬.౧౨) మహనీయవిషయే ప్రీతిర్భక్తిః । * [ప్రీతి] స్నేహపూర్వమనుధ్యానం భక్తిరిత్యభిధీయతే (లై. ఉ. ౯.౧౯) ఇతి వచనమపి పూజ్య విషయవిశేషనియతం యోజ్యమ్ । సైవ వేదనోపాసనధ్యానాదిశబ్దైరధ్యాత్మశాస్త్రేషు మోక్షోపాయవిధివాక్యైస్సామాన్యతో విశేషతశ్చ ప్రతిపాద్యతే, గురులధువికల్పానుపపత్తేః, సామాన్యశబ్దానాం సమానప్రకరణోక్తవిశేషవిశ్రమే చ సంభవతి ద్వారిద్వారాదికల్పనాయోగాత్ , విద్యుపాస్యోర్వ్యతికరేణోపక్రమోపసంహారదర్శనాత్  నిదిధ్యాసితవ్యః (వృ. ౪. ౪, ౫, ౬. ౫, ౬) ఇత్యస్య స్థానే విజ్ఞానశబ్దశ్రవణాశ్చ, పరమపురుషవరణీయతాహేతుభూతగుణబిశేషవతైవ లభ్యత్వశ్రుతేశ్చ, తద్వరణరయాస్మిన్ శాస్త్రే భక్త్యధీనత్వోక్తేశ్చ । ఏవం సతి వేదనేతరమోక్షోపాయనిషేధకశ్రుతీనాం  భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోऽర్జున । జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టు చ పరన్తప ।। (గీ. ౧౧. ౫౪) ఇత్యాదిస్మృతీనాం చావిరోధః । తదేతదుక్తం భక్త్యేకగోచర ఇతి । భక్తేరేవ గోచరో నాన్యస్యేత్యర్థః । ఏతేన కర్మసముచ్చయవాక్యార్థజ్ఞానాదిపక్షాః ప్రతిక్షిప్తాః । గోచరత్వమిహ ఫలత్వేన బ్రాహ్మమ్ , * భక్త్యేకలభ్యే పురుషే పురాణే (గా. పూ. ౨౧౯. ౩౪) ఇత్యాదిభిరైకరస్యాత్ , భక్తియోగలభ్య ఇతి స్వోక్తసంవాదాశ్చ । ఉపాయతయా ఫలతయా చైకస్యైవావలమ్బనాదైశ్వర్యాద్యర్థభక్తివ్యవచ్ఛేదార్థం వాత్రైకశబ్దః । అత్ర హ్యైశ్వర్యాద్యర్వాచీనపురుషార్థగ్రహణం భూమవిద్యాయామివ నిరతిశయపురుషార్థప్రతిపాదనార్థమ్ । తదభిప్రాయేణ చ భాష్యమ్- పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షసాధనతయా బేదాన్తోదితం స్వవిషయం జ్ఞానకర్మానుగృహీతభక్తియోగమవతారయామాస (గీ. ౧) ఇతి । యద్వా నిరతిశయైశ్వర్యయుక్తతయా భక్త్యర్హత్వమిహ తద్గోచరత్వమ్ । ఐకాన్తికత్వాదివ్యఞ్జనాయ త్వేకశబ్దః ।  పరావరజ్ఞం భూతానామ్ (భా. మో. ౨౨౯. ౭) ఇత్యాద్యుక్తపరావరతత్త్వనిశ్చయేన అన్య భక్త్యున్మూలనాదవ్యభిచారేణ అనన్యవిషయత్వమైకాన్తికత్వమ్ । సాతిశయనిరతిశయపురుషార్థవివేకేన తదేకభోగ్యతయా ఉత్తరావధిరాహిత్యమాత్యన్తికత్వమ్ । కారణవాక్యస్థానాం సహ్బ్రహ్మాదిసామాన్యశబ్దానాం సమాన ప్రకరణమహోపనిపదాదిపఠితాబాధితాసంభవద్గత్యన్తరనారాయణాదివిశేషశబ్దార్థవిశ్రమం వ్యఞ్జయితుం–నారాయణః పరం బ్రహ్మేతి విశేషతస్సామాన్యతశ్చ వ్యపదేశద్వయమ్ । అనేనావిభక్తికేऽపి నారాయణానువాకవాక్యే పూర్వాపరవాక్యచ్ఛాయానుసారాచ్ఛాఖాన్తరసవిసర్జనీయపఠనాఞ్చ వ్యతత్యం వ్యఞ్జితమ్ । తేన చ సర్వపరవిద్యోపాస్యవిశేషనిర్ధారణార్థతయా కేవలపరతత్త్వప్రతిపాదనపరనారాయణానువాకసిద్ధ ఏవాస్య శాస్త్రస్య విషయః । తద్విభూతిత్వేన  విశ్వమేవేదం పురుషః (తై. నా.) ఇతివత్సమానాధికరణతయా తత్రామ్నాతానాం బ్రహ్మశివేన్ద్రాదీనాం నారశబ్దార్థానామిహాపి  బ్రహ్మాణమీశమ్ (గీ. ౧౧.౧౫) ఇత్యాదిభిస్తద్విభూత్యేకదేశాశ్రయత్వం ప్రతిపాద్యత ఇతి ఖ్యాపితమ్ । ఉక్తం చ స్తోత్రే  స్వాభావికానవధికాతిశయేశితృత్వం నారాయణ త్వయి న మృష్యతి వైదికః కః । బ్రహ్మా శివశ్శతమఖః పరమస్వరాడిత్యేతేऽపి యస్య మహిమార్ణవవిప్రుషుషస్తే ।। (౧౧) ఇతి । సంవిత్సిద్ధౌ చే అద్వితీయశ్రుతివ్యాఖ్యానే చ దర్శితమ్–యథా చోకనృపస్సమ్రాడద్వితీయోऽస్తి । ఇతి తత్తుల్యనృపతినివారణపరం వచః ।। న తు తత్పుత్రతద్భత్యకలత్రాదినిషేధకమ్ । తథా సురాసురనరబ్రహ్మబ్రహ్మాణ్డకోటయః । క్లేశకర్మవిపాకాద్యైరస్పృష్టస్యాఖిలేశితుః । జ్ఞానాదిషాఙ్గణ్యనిధేరచిన్త్యవిభవస్య తాః । విష్ణోర్విభూతిమహిమసముద్రద్రప్సవిప్రుషః ।। ఇతి । పురుషనిణయే చ ఏతత్యప్రపఞ్చే గ్రాహ్యః । తదేతద్యపదేశద్వయం  శ్రియఃపతిరిత్యాదినా ప్రారమ్భభాష్యేణ వ్యాకృతమ్ । అత ఏవ హి తత్రాపి- పరం బ్రహ్మ పురుషోత్తమో నారాయణః ఇత్యన్తేన సమభివ్యాహృతమ్ । ప్రపఞ్చితమేతదస్మాభిస్తాత్పర్యచన్ద్రికాయామితి నాత్ర విస్తృణీమహే । నిర్విశేషణస్యైవ బ్రహ్మశబ్దస్య కాష్ఠాప్రాప్తబృహత్వబృంహహణత్వయోగిని పరమాత్మన్యేవ యోగరూఢత్వేऽపి తస్మాదన్యత్ర జీవాదౌ తద్గుణలేశయోగాదౌపచారికప్రయోగరూఢేస్తద్యవచ్ఛేదాయ పరమ్ ఇతి విశేషితమ్ । ఏవమేవ హ్యన్యత్రాపి విశేష్యతే । వ్యోమాతీతవాదిమతనిరాసార్థం వా పరత్వోక్తిః । గీతైవ తత్త్వహితయోర్యథావచ్ఛాసనాత్ గీతాశాస్త్రమ్ । ఉపనిషత్సమాధినా సిద్ధవ్యవహారనిరూఢేః స్త్రీలిఙ్గనిర్దేశః । ఏతేన శాస్త్రాన్తరాదస్య శాస్త్రస్యాధిక్యం వ్యఞ్జితమ్ । స్వయం చ మహాభారతే మహర్షిణోక్తమ్– అనోపనిషదం పుణ్యాం కృష్ణద్వైపాయనోऽబ్రవీత్ (ఆ. ౧. ౨౭౯) ఇతి । ఉక్తం చాభియుక్తైః- యస్మిన్ ప్రసాదసుముఖే కవయోऽపి యే తే శాస్త్రాణ్యశాసురిహ తన్మహిమాశ్రయాణి । కృష్ణేన తేన యదిహ స్వయమేవ గీతం శాస్త్రస్య తస్య సదృశం కిమివాస్తి శాస్త్రమ్ ।। ఇతి । పఞ్చమవేదే చాస్యాంశస్య ప్రాధాన్యముద్ధృత్యాాహుః  భారతే భగవద్గీతా ధర్మశాస్త్రేషు మానవమ్ । వేదేషు పౌరుషం సూక్తం పురాణేషు చ వైష్ణవమ్ ।। (పా.) ఇతి । సమీరితః –సమ్యగీరితః; అజ్ఞానసంశయవిపర్యయప్రతిక్షేపేణ పరమప్రాప్యత్వ ప్రాపకత్వసర్వకారణత్వసర్వరక్షకత్వ సర్వసంహర్తృత్వసర్వాధికత్వసర్వాధారత్వసర్వనియన్తృత్వసర్వశేషిత్వ సవవేదవేద్యత్వసర్వహేయరహితత్వసర్వపాపమోచకత్వసర్వసమాశ్రయణీయత్వాదిభిః స్వభావైస్సమస్తవస్త్వన్తరవిలక్షణతయా పురుషోత్తమత్వేన ప్రతిపాదిత ఇత్యర్థః । సమన్వయసూత్రవన్నిరతిశయపురుషార్థత్వవివక్షయా వా సమిత్యుపసర్గః । ఏవమనేన శ్లోకేన శాస్త్రార్థః  సంగృహీతః।।౧।।

జ్ఞానకర్మాత్మికే నిష్ఠే యోగలక్ష్యే సుసంస్కృతే । ఆత్మానుభూతిసిద్ధయర్థే పూర్వషట్కేన చోదితే ।। ౨।।

అథ త్రిభిః శ్లోకైస్త్రయాణాం పట్కానామర్థం సంగృహ్ణాతి ।। జ్ఞానాత్మికా నిష్ఠా జ్ఞానయోగః, కర్మాత్మిా నిష్ఠా కర్మయోగః । నితిష్ఠత్యస్మిన్నర్థే అధికర్తవ్యేऽధికారీతి నిష్ఠా, నియతా స్థితిరేవ వా నిష్ఠా, యావత్ఫలం స్థిరపరిగృహీతముపాయానుష్ఠానమిత్యర్థః । అనయోః స్వరూపం బ్యఞయిష్యతి  కర్మయోగస్తపస్తీర్థే (గీ. సం. ౨౩) ఇత్యాదినా । యోగలక్ష్యే -యోగసాధ్యతయా లక్ష్యమ్ ఉద్దేశ్యం యయోస్తే యోగలక్ష్యే । అత్ర కర్మనిష్ఠయా జ్ఞాననిష్ఠామారుహ్య తయా యోగప్రాప్తిరితి ద్వైతీయః క్రమః । తార్తీయస్తు జ్ఞాననిష్ఠావ్యవధానమన్తరేణ కర్మనిష్ఠయైవ యావద్యోగారమ్భం దృఢపరిగృహీతయా అన్తర్గతాత్మజ్ఞానయా శిష్టతయా వ్యపదేశ్యానాం లోకానువిధేయానుష్ఠానానామితరేపామపి నిష్ప్రమాదసుకరోపాయసక్తానాం థోగావాప్తిరితి । యోగోऽత్రాసనాదివిశేషపరికరవాన్ సాక్షాత్కారార్థమ్ ఆత్మావలోకనాపరనామా చిత్తసమాధానవిశేషరూపో వ్యాపారః, తత్సాధ్యసాక్షాత్కార ఏవ వా । తేన స్మృతిసన్తతివిశేషరూపాత్ స్వకారణభూతజ్ఞానయోగాత్స్వకార్యభూతాదాత్మానుభవాఞ్చ భేదః । సుసంస్కృతే -పరమాత్మాధీనత్వతప్రీత్యర్థత్వఫలాన్తరసఙ్గరాహిత్యాది బుద్ధివిశేషైః పరికర్మితే ఇత్యర్థః । ఆత్మానుభూతిసిద్ధయర్థే-సుఖమాత్యన్తికం యత్తత్ (గీ. ౬.౨౧) ఇత్యాద్యుక్తప్రకారేణ వైషథికానన్దవిలక్షణస్వేతరసమస్తవైతృష్ణ్యావహసుఖస్వభావప్రత్యగాత్మసాక్షాత్కారవిశేషరూపసిద్ధివిశేషప్రయోజనే, ఇత్యర్థః । పూర్వషట్కేన చోదితే -కర్తవ్యతయాऽనుశిష్టే ఇతి యావత్ । తాదర్థ్యాదుపోద్ధాతరూపస్య ప్రథమాధ్యాయస్య  న త్వేషామ్ (౨. ౧౨) ఇత్యతః పూర్వస్య ద్వితీయాధ్యాయైకదేశస్య చ తదనుప్రవేశవాచోయుక్తిః । ఆహుశ్చోపోద్ధాతలక్షణం  చిన్తాం ప్రకృతసిద్ధయర్థాముపోద్ధాతం ప్రచక్షతే ఇతి । ఏవమనేన శ్లోకేన ప్రథమషట్కస్యావరతత్త్వవిషయవ్యవహితోపాయపరత్వముక్తమ్ ।।౨।।

మధ్యమే భగవత్తత్వయాథాత్మ్యావాప్తిసిద్ధయే । జ్ఞానకర్మాభినిర్వర్త్యో భక్తియోగః ప్రకీర్తితః ।।౩।।

అథ మధ్యమషట్కస్య పరతత్త్వవిషయావ్యవహితోపాయపరత్వమాహ । పూర్వశ్లోకే సమాసస్థయాపి షట్కశబ్దస్యాత్ర బుద్ధయా నిష్కృష్య విపరిణతస్యానుషఙ్గః । భగవచ్ఛబ్దో మధ్యమషట్కోక్త [సకల] నిఖిలజగదేకకారణత్వనిర్దోషత్వకల్యాణగుణాకరత్వయోగిని పరస్మిన్ బ్రహ్మణి ప్రత్యక్షరం ప్రకృతిప్రత్యయరూఢిభిశ్చ భగవత్పరాశరాదిభిర్నిరుక్తో ద్రష్టవ్యః । యస్యైష సంగ్రహ: –  తత్ర పూజ్యపదార్థోక్తిపరిభాషాసమన్వితః । శబ్దోऽయం నోపచారేణ త్వన్యత్ర హ్యుపచారతః ।। (వి. ౬.౫.౭౭) ఇతి । అయం చ బ్రహ్మశబ్దస్య పరస్మిన్నేవ ముఖ్యత్వే నిదర్శనతయా శారీరకభాష్యారమ్భే దర్శితః భగవచ్ఛబ్దవత్ ఇతి। భక్తేషు భాగవతసమాఖ్యా చ భజనీయే భగవచ్ఛబ్దస్య నామధేయతాం వ్యనక్తి । భగవానేవ తత్త్వం–భగవత్తత్వమ్ । తత్వమిహ ప్రామాణికః పదార్థః ।  తత్వేన ప్రవేష్టుమ్ (గీ. ౧౧. ౪౪) ఇత్యస్యార్థం వ్యనక్తి– యాథాత్మ్యావాప్తిసిద్ధయ ఇతి । ఐశ్వర్యాదిపురుషార్థాన్తరోత్క్తేరన్యార్థత్వమనేన సూచితమ్ । యాథాత్మ్యమత్ర అనవచ్ఛేదేన పుష్కలమనారోపితం రూపమ్ । అవాప్తి:–అనవచ్ఛిన్నానన్దతయాऽనుభూతిః, సైవ సిద్ధిః పురుషార్థకాష్ఠారూపత్వాత్ । తస్యా వా సిద్ధిర్లబ్ధిః । జ్ఞానకర్మాభినిర్వర్తయే ఇత్యనేనన ప్రథమమధ్యమషట్కయోః క్రమనియామకస్సఙ్గతివిశేషస్సూచితః । తదనుసారేణ సప్తమారమ్భే భాష్యమ్-  ప్రథమేనాధ్యాయషట్కేన పరభప్రాప్యభూతస్య పరస్య బ్రహ్మణో నిరవద్యస్య నిఖిలజగదేకకారణస్య సర్వజ్ఞస్య సర్వభూతాత్మ భూతస్య సత్యసఙ్కల్ప మహావిభూతే: శ్రీమతో నారాయణస్య ప్రాప్త్యుపాయభూతం తదుపాసనం వక్తుం తదఙ్గభూతమాత్మజ్ఞానపూర్వకకర్మానుష్ఠానసాధ్యం ప్రాప్తుః ప్రత్యగాత్మనో యాథాత్మ్యదర్శనముక్తమ్ । ఇదానీం మధ్యమేన షట్కేన పరబ్రహ్మభూతపరమపురుషస్వరూపం తదుపాసనం చ భక్తిశబ్దవాచ్యముచ్యతే । తదేతదుత్తరత్ర- యతః ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతమ్ । స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవః ।। ఇత్యారభ్య,  విముచ్య నిర్మమశ్శాన్తో బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే । బ్రహ్మభూతః ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాఙ్క్షతి । సమస్సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరామ్ । (గీ. ౧౮. ౪౬-౫౪) ఇతి సంక్షిప్య వక్ష్యత ఇతి । భక్తిరేవ యోగః భక్తియోగః ।  యోగస్సన్నహనాపాయధ్యానసఙ్గతియుక్తిషు (నా. శా. ౩. ౧౭౯) ఇతి పాఠాద్యోగశబ్దోऽత్ర ఉపాయపరః । ధ్యానపరత్వేపి సామాన్య విశేషరుపతాऽన్వయసిద్ధిః । ప్రకీర్తితః -స్వరూపత ఇతికర్తవ్యతాతో విషయతః కార్యతశ్చ ప్రకృష్టతయా కీర్తిత ఇత్యర్థః ।। ౩ ।।

ఏవం షట్కద్వయోక్తనానావిధతత్త్వహితవిశోధనపరం క్రమాదన్తిమషట్కత్రికద్వయమిత్యభిప్రాయేణాహ ప్రధానపురుషవ్యక్తసర్వేశ్వరవివేచనమ్ । కర్మ ధీభక్తిరిత్యాదిః పూర్వశేపోऽన్తిమోదితః ।।౪ ।।

ప్రధానం –కారణావస్థమచిద్వ్యమ్ । పురుషః అచిన్మిశ్రావస్థో విశుద్ధావస్థశ్చావ్యక్తం తు మహదాదివిశేషాన్తం, తదారబ్ధదేవతిర్యఙ్మనుష్యాదిరూపం చ కార్యజాతమ్ । సర్వేశ్వరః- యో లోకత్రయమావిశ్య విభర్తయవ్యయ ఈశ్వరః । (f. ౧౫. ౧౭) ఇత్యుక్తః పురుషోత్తమః । ఏతేనార్వాచీనపరిచ్ఛిన్నేశ్వరవ్యవచ్ఛేదః । సమాఖ్యా చైషా సార్థా భగవతః,  అజస్సవేశ్వరస్సిద్ధ ఇతి తన్నామపాఠాత్ । ఏతేషాం వివేచనం –పరస్పరవ్యావర్తకో ధర్మః । తేన వా పృథక్త్వానుసన్ధానమ్ । కర్మధీర్భక్తిరితి కర్మయోగాదీనాం స్వరూపగ్రహణమ్, ఇతి –నిర్దిష్టపదార్థవర్గ: ఆదిః యస్య స ఇత్యాదిః । ఆదిశబ్దేన తదుపాదానప్రకారః తదుపయుక్తశాస్త్రవశ్యత్వాదికం చ గృహ్యతే । పూర్వశేష ఇత్యనేన ప్రకృతశోధనరూపతయా పునరుక్తిపరిహారః సఙ్గతిప్రదర్శనం చ । అయం శ్లోకః త్రయోదశారమ్భభాష్యేణ స్పష్టం వ్యాఖ్యాతః-*పూర్వస్మిన్ షట్కే పరమప్రాప్యస్య పరస్య బ్రహ్మణో భగవతో వాసుదేవస్య ప్రాప్యుపాయభూతభక్తిరూపభగవదుపాసనాఙ్గభూతం ప్రాప్తుః ప్రత్యగాత్మనో యాథాత్మ్యదర్శనం జ్ఞానయోగకర్మయోగలక్షణనిష్ఠాద్వయసాధ్యముక్తమ్ మధ్యమే చ పరమప్రాప్యభూతభగవత్తత్వయాథాత్మ్యతన్మాహాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకైకాన్తికాత్యన్తికభక్తియోగనిష్ఠా ప్రతిపాదితా । అతిశయితైశ్వర్యాపేక్షాణామాత్మకైవల్యమాత్రాపేక్షాణాం చ భక్తియోగస్తత్తదపేక్షితసాధనమితి చోక్తమ్ । ఇదానీముపరితనే తు షట్కే ప్రకృతిపురుపతత్సంసర్గరూపప్రపఞ్చేశ్వరతద్యాథాత్మ్యకర్మజ్ఞానభక్తిస్వరూపతదుపాదానప్రకారాశ్చ షట్కద్వయోదితా విశోధ్యన్తే-ఇతి । అత్ర త్రికభేదవిచక్షా చ షోడశారమ్భే దర్శితా- అతీతేనాధ్యాయత్రయేణ ప్రకృతిపురుషయోర్వివిక్తయోస్సంసృష్టయోశ్చ యాథాత్మ్యమ్ , తత్సంసర్గవియోగయోశ్చ గుణసఙ్గతద్విపర్యయహేతుకత్వమ్ , సర్వప్రకారేణావస్థితయోః ప్రకృతిపురుషయోర్భగవద్విభూతిత్వమ్ , విభూతిమతో భగవతో విభూతిభూతాదచిద్వస్తునశ్చిద్వస్తునశ్చ బద్ధముక్తోభయరూపాదవ్యయత్వవ్యాపనభరణస్వామ్యైరర్థాన్తరతయా పురుషోత్తమత్వేన యాథాత్మ్యం చ వర్ణితమ్-ఇతి । తదత్ర తృతీయషట్కే తత్వవిశోధనపరం ప్రథమత్రికమ్ । అనుష్ఠానశోధనపరం ద్వితీయమితి ప్రాయికతయాऽయం విభాగో గ్రాహ్యః ।। ౪ ।।

అస్థానస్నేహకారుణ్యధర్మాధర్మ[భ]ధియాऽऽకులమ్ । పార్థం ప్రపన్నముద్దిశ్య శాస్త్రావతరణం కృతమ్।।౫।।

ఏధం శాస్త్రార్థప్షట్కత్రయార్థశ్చ చతుర్భిశ్లోకైస్సంగృహీతః । ఇతః పరమష్టాదశభిః శ్లోకైః ప్రత్యధ్యాయమర్థాస్సంగృహ్యన్తే । తత్ర శోకతదపనోదనరూపకథావాన్తరసఙ్గత్యా మహర్షిణా ప్రథమద్వితీయాధ్యాయవిభాగే కృతేऽపి శాస్త్రతదుపోద్ధాతరూపార్థవిభాగజ్ఞాపనాయ ద్వితీయైకదేశమపి ప్రథమశ్లోకేన సంగృహ్ణాతి । తద్యఞ్జనాయ చ  తమువాచ హృషీకేశః (౨. ౧౦) ఇత్యస్మాత్పూర్వమ్ అర్థవ్యాఖ్యానపూర్వకమయం శ్లోకో భాష్యకారైరుదాహృతః- ఏవమస్థానే సముపస్థితస్నేహకారుణ్యాభ్యామప్రకృతిం గతం క్షత్రియాణాం యుద్ధం పరమధర్మమప్యధర్మం మన్వానం ధర్మబుభుత్సయా చ శరణాగతం పార్థముద్దిశ్య ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన యుద్ధస్య ఫలాభిసన్ధిరహితస్యాత్మప్రాప్యుపాయతాజ్ఞానేన చ వినాऽస్య మోహో న శామ్యతీతి మత్వా భగవతా పరమపురుషేణ అధ్యాత్మశాస్త్రావతరణం కృతమ్ । తదుక్తమ్ అస్థానస్నేహకారుణ్యధర్మాధర్మాధియాऽऽకులమ్ । పార్థం ప్రపన్నముద్దిశ్య శాస్త్రావతరణం కృతమ్ ।। ఇతి ।  అస్థానశబ్దోऽత్ర స్నేహకారుణ్యాభ్యామేవాన్వేతవ్యః । ధర్మేऽప్యధర్మధీ: ధర్మాధర్మధీః ; శుక్తికారజతధీరితివత్ । ప్రకృతిభ్రంశహేతుతయా నిమిత్తభూతాభ్యామస్థానస్నేహకారుణ్యాభ్యాం జాతా ధర్మాధర్మధీః అస్థానస్నేహకారుణ్యధర్మాధర్మధీరితి అత్ర భాష్యాభిప్రాయః । బన్ధుస్నేహేన పరయా చ కృపయా ధర్మాధర్భభయేన చ అతిమాత్రసన్నసర్వాఙ్గః ఇతి ప్రథమాధ్యాయాన్తభాష్యానుసారేణ ధర్మాధర్మభయాకులమ్ ఇతిపాఠే త్రయాణాం ద్వన్ద్వః । ధర్మాధర్మభయం రజ్జుసర్పభయమితివత్ । ఉద్దిశ్య వ్యాజ్ఞీకృత్యేత్యర్థః । తదేతత్సూచితమారమ్భే  పాణ్డుతనయయుద్ధప్రోత్సాహనవ్యాజేన ఇతి । ప్రపన్నత్వాత్తముద్దిశ్యైవేతి వా వివక్షితమ్ । తదపి సూచితమ్  అస్య మోహో న శామ్యతీతి మత్వా ఇతి । తదత్ర  తమువాచ (౨. ౧౦) ఇత్యాదిశ్లోకపర్యన్తో గ్రన్థః శాస్త్రావతారరూపః । తావత్సంగ్రహణాయాత్ర శ్లోకే ప్రథమాధ్యాయ ఇత్యనుక్తిః । అస్తి హ్యుత్తరేషు సప్తదశసు తత్తద్ధ్యాయగ్రహణమ్ । అనన్తరే చ సంగ్రహశ్లోకే  న త్వేవాహం జాతు నాసమ్ (౨. ౧౨) ఇత్యాదేరథమభిప్రేత్య ద్వితీయగ్రహణమ్ । స చ ద్వితీయాన్తే వ్యాఖ్యానపూర్వక [ముదాహృతః] ముద్ధృతః- ఏవమాత్మయాథాత్మ్యం యుద్ధాఖ్యస్య చ కర్మణస్తత్ప్రాప్తిసాధనతామజానతశ్శరీరాత్మజ్ఞానేన మోహితస్య తేన చే మోహేన యుద్ధాన్నివృత్త [స్యా] స్య మోహశాన్తయే నిత్యాత్మవిషయా సాంఖ్యబుద్ధిస్తత్పూర్వికా చ అసఙ్గకర్మానుష్ఠానరూపకర్మయోగ [విషయా] బుద్ధిః స్థితప్రజ్ఞతాయోగసాధనభూతా ద్వితీయాధ్యాయే ప్రోక్తా । తదుక్తమ్- నిత్యాత్మాసఙ్గకర్మేహగోచరా సాంఖ్యయోగధీః । ద్వితీయే స్థితధీలక్షా ప్రోక్తా తన్మోహశాన్తయే ।। ఇతి ।। ౫ ।।

నిత్యాత్మసఙ్గకర్మేహగోచరా సాంఖ్యయోగధీః । ద్వితీయే స్థితధీలక్షా ప్రోక్తా తన్మోహశాన్తయే।।౬।।

సంఖ్యయా- బుద్ధయాऽవధారణీయమాత్మతత్త్వం సాంస్వ్యమ్ , తద్విషయబుద్ధిస్సాంఖ్యధీః । నిత్యాత్మగోచరేతి తద్వికరణమ్ । ఏవమత్ర అసఙ్గకర్మహాశబ్దేనాపి యోగశబ్దార్థవివరణాదపౌనరుక్త్యమ్ । సాంఖ్యయోగయో:-సాంఖ్యయోగయోర్ధీః । స్థితధీః.. స్థితప్రజ్ఞతా, జ్ఞాననిష్ఠేత్యర్థః । సా సాధ్యత్వేన లక్షం యస్యాస్సా తథోక్తా । తన్మోహశాన్తయే ఉపకారస్య అర్జునస్య దేహాత్మాదిభ్రమనివృత్త్యర్థమ్ । ఏవం ద్వితీయాధ్యాయోక్తస్య ప్రపఞ్చనరూపతయా షష్ఠాన్తానాం చతుర్ణామేకపేటికాత్వమ్ । ఏకీకరణాథం తృతీయారమ్భేऽనుభాషితమ్—తదేవం ముముక్షుభిః ప్రాప్యతయా వేదాన్తోదితనిరస్తనిఖిలావిద్యాదిదోషగన్ధానవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణపరబ్రహ్మపురుషోత్తమప్రాప్త్యుపాయభూతవేదనోపాసనధ్యానాదిశబ్దవాచ్యాం తదైకాన్తికాత్యన్తికభక్తిం వక్తుం తదఙ్గభుతం  య ఆత్మా అపహతపాప్మా (ఛా. ౮. ౯. ౧) ఇత్యాదిప్రజాపతివాక్యోదితం ప్రాతురాత్మనో యాథామ్యదర్శనం తన్నిత్యతాజ్ఞానపూర్వకాసఙ్గకర్మనిప్పాద్యజ్ఞానయోగసాధ్యముక్తమ్-ఇత్యారమ్య  అత: పరమధ్యాయచతుష్టయేన ఇదమేవ ప్రాప్తుః ప్రత్యగాత్మనో దర్శనం ససాధనం ప్రపఞ్చయతి–ఇతి ।। ౬।।

అసక్త్యా లోకరక్షాయై గుణేష్వారోప్య కర్తృతామ్ । సర్వేశ్వరే వా న్యస్యోక్తా తృతీయే కర్మకార్యతా ।। ౭ ।।

అసక్త్యా —పరమపురుషప్రీతివ్యతిరిక్తస్వర్గాదిఫలసంగత్యాగపూర్వకమిత్యర్థః । లోకరక్షాయై -అనువిధేయానుష్ఠానస్య కృత్స్నవిదస్స్వస్యానుష్ఠానానుసన్ధానేనాకృత్స్నవిదశ్శిష్టలోకస్య నిష్ప్రమాదలుణ్టాకరహితఘణ్టాపథప్రవర్తనార్థమిత్యర్థః । ఏతేన లోకసంగ్రహశబ్దో (గీ. ౩, ౨౦) వ్యాఖ్యాతః । ఏవం లోకరక్షణార్థం ప్రవృత్తేరన్తతః స్వరక్షాపర్యన్తత్వం భాష్యోక్తమ్-  అన్యథా లోకనాశజనితం పాపం జ్ఞానయోగాదప్యేనం ప్రాచ్యావయేదితి । గుణేషు -సత్త్వరజస్తమస్సంజ్ఞకేషు ప్రకృతిగుణేష్విత్యవిర్థః । ఆరోప్య కర్తృతామ్ -స్వస్య దేశకాలావస్థాదినియతవిషయజ్ఞానచికీర్షాప్రయత్నాశ్రయత్వలక్షణాం కర్తృతాం గుణప్రయుక్తతయా అనుసన్ధాయేత్యర్థః । తథా చ భాష్యమ్ –గుణేషు కర్తృత్వానుసన్ధానం చేదమేవ ; ఆత్మనో న స్వరూపప్రయుక్తమిదం కర్తృత్వమ్ ; అపి తు గుణసంపర్కకృతమితి ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన గుణకృతమిత్యనుసన్ధానమ్ (౩. ౨౯) ఇతి ।  మయి సర్వాణి కర్మాణి (౩. ౩౦) ఇత్యత్ర అస్మచ్ఛబ్దాభిప్రేతం వ్యనక్తి- సర్వేశ్వరే వా న్యస్యేతి । గుణానాం తదాశ్రయస్య త్రిగుణద్రవ్యస్య తత్సంసృష్టస్య వియుక్తస్య చ జీవస్య నియన్తరి భగవతి తస్యాస్తన్మూలత్వభావనయా నివేశ్యేత్యభిప్రాయః । సూత్రకారశ్చ  కర్తా శాస్త్రార్థవత్వాత్ (౨.౩.౩౩) ఇత్యాదిభిరాత్మనః కర్తృత్వముపపాద్య అనన్తరం తస్య పరమాత్మాధీనత్వం  పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః (౨.౩.౪౦) ఇత్యాహ । సర్వేశ్వరే కర్తృత్వానుసన్ధానప్రకారశ్చైవం భాషితః-ఇదానీమాత్మనాం పరమపురుషశరీరతయా తన్నియామ్యత్వస్వరూపనిరూపణేన భగవతి పురుషోత్తమే సర్వాత్మభూతే గుణకృతం చ కర్తృత్వమారోప్య కర్మకర్తవ్యతోచ్యతే (గీ. ౩. ౩౦) ఇతి । పిణ్డితార్థశ్చ దర్శితః స్వకీయేనాత్మనా కర్త్రా స్వకీయైశ్చోపకరణైస్స్వారాధనైకప్రయోజనాయ పరమపురుషస్సర్వశేషీ సర్వేశ్వరస్స్వయమేవ స్వకర్మాణి కారయతి (౩. ౩౦) ఇత్యాదినా ।।

ప్రసఙ్గాత్స్వ స్వభావోక్తిః కర్మణోऽకర్మతాऽస్య చ । భేదాజ్ఞానస్య మాహాత్మ్యం చతుర్థాధ్యాయ ఉచ్యతే ।।౮।।

స్వశబ్దేనావతీర్ణావస్థో భగవానిహ వివక్షితః, తస్య స్వభావః -స్వాసాధారణో భావః । స్వస్వభావోక్తిరుచ్యత ఇతి ఓదనపాకః పచ్యత ఇతివత్ । క్రియత ఇత్యర్థః । కర్మణోऽకర్మతా కర్మణ్యకర్మ యః పశ్యేత్ (గీ.౪.౧౮) ఇత్యాదిభిరుక్తా; అకమశబ్దోऽత్ర తదన్యవృత్త్యా కర్మయోగాసన్నాత్మజ్ఞానవిషయః । అస్య చ భేదాః- దైవమేవాపరే యజ్ఞమ్ (౪. ౨౫) ఇత్యాదినోక్తాః దేవార్చనేన్ద్రియనిరోధప్రాణాయామయాగదానహోమతపస్తీర్థసేవాస్వాధ్యాయతదర్థాభ్యాసాదిరూపా వర్ణాశ్రమధర్మేతికర్తవ్యతాకాః, యథాజ్ఞానం యథాశక్తి యథారుచి ప్రధానతయా పరిగృహీతాః కర్మయోగావాన్తరవిశేషా ఇత్యర్థః । జ్ఞానస్య మాహాత్మ్యమ్ శ్రేయాన్ ద్రవ్యమయాద్యజ్ఞాత్ (౪, ౩౩) ఇత్యుక్తం ప్రాధాన్యమ్ । అయం చ శ్లోకః తృతీయసంగతిపూర్వకం చతుర్థారమ్భే వ్యాఖ్యాతః తృతీయేऽధ్యాయే ప్రకృతిసంసృష్టస్య ముముక్షోస్సహసా జ్ఞానయోగేऽనధికారాత్కర్మయోగ ఏవ కార్యః, జ్ఞానయోగాధికారిణోऽపి అకర్తృత్వానుసన్ధానపూర్వకకర్మయోగ ఏవ శ్రేయానితి సహేతుకముక్తమ్ , [వి] శిష్టతయా వ్యపదేశ్యస్య తు విశేషతః కర్మయోగ ఏవ కార్య ఇతి చోక్తమ్ , చతుర్థేన ఇదానీమస్యైవ కర్మయోగస్య నిఖిలజగదుద్ధారణాయ మన్వన్తరాదావేవోపదిష్టతయా కర్తవ్యతాం ద్రఢయిత్వా, అన్తర్గతజ్ఞానతయాऽస్యైవ జ్ఞానయోగాకారతాం ప్రదర్శ్య, కర్మేయోగస్వరూపం తద్భేదాః, కర్మయోగే జ్ఞానాంశస్యైవ ప్రాధాన్యం చోచ్యతే; ప్రసంగాఞ్చ భగవదవతారయాథాత్మ్యముచ్యత ఇతి । ఈదృశం చావతారయాథార్థ్యమత్ర నిరమన్థి, నిఖిలహేయప్రత్యనీకకల్యాణైకతానస్యాపి భగవతో జన్మ నేన్ద్రజాలవన్మిథ్యా, అపి తు సత్యమ్ , అవతరంశ్చ భగవానస్మదాదివన్న జ్ఞానసంకోచాదిమాన్ భవతి, కింతు అజత్వావ్యయత్వసర్వేశ్వరత్వాదికం సర్వం పారమేశ్వరం స్వభావమజహదేవ అవతరతి ; న చావతారవిగ్రహోऽప్యస్య గుణత్రయమయః ప్రాకృతః, ప్రత్యుత అప్రాకృతశుద్ధసత్త్వమయః ; నచాస్య జన్మ పుణ్యాపుణ్యరూపేణ కర్మణా, అపి తు స్వేచ్ఛయైవ ; నవా కర్మవిపాకకాలే అస్య జన్మ, అపి తు ధర్మగ్లాన్యధర్మోత్థానకాలే; నాపి భగవజ్జన్మనః సుఖదుఃఖమిశ్రాణి ఫలాని, అపి తర్హి సాధుపరిత్రాణదుప్కృద్వినాశనధర్మసంస్థాపనాదీనీతి; స్వరూపతః ప్రకారతో ద్రవ్యతః కారణతః కాలతః ప్రయోజనతశ్చ దివ్యత్వమ్ , ఏవం జ్ఞానవతశ్చైకస్మిన్నేవ జన్మని ఉపాయపూర్త్యాऽనన్తరజన్మప్రతిషేధేన భగవత్ప్రాప్తిర్గీయతే * జన్మ కర్మ చ మే దివ్యమ్ (౪.౯) ఇత్యాదినా । అత ఏవ హి యాచేతసపరాశరపారాశర్యశుకకశౌనకాదయః పరమర్షయః ప్రాయస్తత్రైవ నిష్ఠాం భూయసీమాద్రియన్త ఇతి ।।।౮।।

కర్మయోగస్య సౌకర్యం శైఘ్రయం కాశ్చన తద్విధాః । బ్రహ్మజ్ఞానప్రకారశ్చ పఞ్చమాధ్యాయ ఉచ్యతే ।।౯।।

తృతీయచతుర్థాభ్యాం యథాంశం సంగతిప్రదర్శనపూర్వకమయం శ్లోకః పఞ్చమారమ్భే వ్యాఖ్యాతః- చతుర్థేऽధ్యాయే కర్మయోగస్య జ్ఞానాకారతాపూర్వకస్వరూపభేదః, జ్ఞానాంశస్య చ ప్రాధాన్యముక్తమ్ । జ్ఞానయోగాధికారిణోऽపి కర్మయోగస్యాన్తర్గతాత్మజ్ఞానత్వాదప్రమాదత్వాత్సుకరత్వాన్నిరపేక్షత్వాఞ్చ జ్యాయస్త్వం తృతీయ ఏవోక్తమ్ । ఇదానీం కర్మయోగస్యాత్మప్రాప్తిసాధనత్వే జ్ఞాననిష్ఠాయాశ్శైఘ్రయం కర్మయోగాన్తర్గతాకర్తృత్వానుసన్ధానప్రకారం చ ప్రతిపాద్య తన్మూలం జ్ఞానం చ విశోధ్యత ఇతి । సౌకర్యస్యాత్రానుద్ధరణం పూర్వోక్తానువాదతాజ్ఞాపనార్థమ్ । సౌకర్యశబ్దేనాత్ర  సుఖం బన్ధాత్ప్రముచ్యతే (౫. ౩) ఇత్యస్య హేతుర్దర్శితః । శైఘ్రయం తు  యోగయుక్తో మునిర్బ్రహ్మ నచిరేణాధిగచ్ఛతి (౫, ౬) ఇత్యుక్తమ్ । అత్ర విధాశబ్ద ఇతికర్తవ్యతాపరః, తథా ఖలు  నైవ కించిత్కరోమి (౫. ౮) ఇత్యాదేరధిష్ఠికా యతస్సౌకర్యాచ్ఛైఘ్రయాఞ్చ కర్మయోగ ఏవ శ్రేయానతస్తదపేక్షితం శృణ్వితి । అకర్తృత్వానుసన్ధానప్రకారశబ్దోऽప్యేతత్పరః । బ్రహ్మశబ్దోऽత్ర బ్రహ్మసమానాకారశుద్ధాత్మవిషయః । జ్ఞానశబ్దశ్చాత్ర సమదర్శనరూపజ్ఞానవిపాకవిశ్రాన్తః । ప్రకారశబ్దస్తు తద్ధేతుభూతప్రకారార్థః । అత ఏవ హి  యేన ప్రకారేణావస్థితస్య కర్మయోగినస్సమదర్శనరూపో జ్ఞానవిపాకో భవతి, తం ప్రకారముపదిశతీత్యుక్త్వా  న ప్రహృష్యేత్ప్రియం ప్రాప్య (౫. ౨౦) ఇత్యాదికమవతారితమ్ । షష్ఠారమ్భస్త్వేవం సంగమితః  ఉక్తః కర్మయోగస్సపరికరః, ఇదానీం జ్ఞానయోగకర్మయోగసాధ్యాత్మావలోకనరూపయోగాభ్యాసవిధిరుచ్యతే, తత్ర కర్మయోగస్య నిరపేక్షయోగసాధనత్వం ద్రఢయితుం జ్ఞానాకారః కర్మయోగీ యోగశిరస్కోऽనూద్యత ఇతి । ఏతేన  యోగీ యుఞ్జీత (౬.౧౦) ఇత్యతః పూర్వస్య గ్రన్థస్యానువాదరూపత్వాత్ సంగ్రహే నోపన్యాస ఇతి బ్యఞ్జితమ్।।౯ ।।

యోగాభ్యాసవిధియోగీ చతుర్ధా యోగసాధనమ్ । యోగసిద్ధిస్వయోగస్య పారమ్యం షష్ఠ ఉచ్యతే ।।౧౦।।

నను అత్ర పఞ్చార్థాస్సంగృహీతాః భాష్యే తు కథమేకః ? ఇత్థమ్ ।  స్పర్శాన్కృత్వా బహిబాహ్యాన్ (౫. ౨౭) ఇత్యాదినా పఞ్చమే ప్రస్తుతో యోగాభ్యాసవిధిరేవాత్ర ప్రపన్చ్యత ఇతి తత్ప్రధానోऽయమధ్యాయః, తదనుబన్ధాః ప్రసఙ్గాదన్యే ప్రతిపాద్యన్త ఇతి । ఏతేనాధ్యాయాన్తరేష్వప్యనేకానుబన్ధ ఏకైకార్థః ప్రధానతమ ఇతి సూచితమ్ । తద్యథా–శ్రవణాధికారీ, తన్మోహశమనం, కర్మయోగకర్తవ్యత్వమ్ , తదావాన్తరభేదః, తదన్తర్గతజ్ఞానవిపాకః, యోగాభ్యాసవిధిః, ప్రతిబుద్ధప్రాధాన్యమ్, త్రివిధాధికారవేద్యోపాదేయవిభాగః, సప్రకారో]రకో భక్తియోగః, గుణవిభూత్యానన్త్యమ్ , చైశ్వరూప్యదర్శనోపాయః, భక్త్యారోహక్రమః, విశుద్ధక్షేత్రజ్ఞ విజ్ఞానమ్, జైగుణ్యవిశోధనమ్ , పురుషోత్తమవైలక్షణ్యమ్ , శాస్త్రవశ్యత్వమ్ , శాస్త్రీయవివేచనమ్, సారోద్ధారః ఇతి । అతోऽత్ర యోగాభ్యాసవిధ్యనుబన్ధత్వేన యోగిచాతుర్విధ్యాదిప్రదర్శనమ్ । యోగీ చతుర్ధా– సర్వభూతస్థమాత్మానమ్ (గీ. ౬. ౨౯) ఇత్యాదిశ్లోక చతుష్టయోదితసమదర్శనచాతుర్విధ్యాత్ । తత్ర హ్యేవం భాష్యమ్- అథ యోగవిపాకదశా చతుష్ప్రకారోచ్యత ఇతి । ఏవం తత్ర సమదర్శనవిపాకక్రమోऽభిప్రేతః, ఆత్మనాం జ్ఞానత్వానన్దత్వాదిభిరన్యోన్యసామ్యదర్శనమ్ , శుద్ధావస్థాయామహతపాప్మత్వాదిభిరీశ్వరేణ సాభ్యదర్శనమ్ , పరిత్యక్తప్రాకృతభేదానామసంకుచితజ్ఞానైకాకారతయా ఈశ్వరేణ తదపృథక్సిద్ధవిశేషణత్వాదిభిరన్యోన్యం చ సామ్యదర్శనమ్ , ఔపాధికైః పుత్రాదిభిరసంబన్ధసామ్యదర్శనం చేతి । యోగసాధనమ్ -అభ్యాసవైరాగ్యాదికమ్ । యోగసిద్ధిః –యోగభ్రష్టస్యాపి ప్రత్యవాయవిరహః; పుణ్యలోకాద్యవాప్తిర్విచ్ఛిన్నప్రతిసన్ధానాద్యనురూపవిశిష్టకులోత్పత్తి: అభిక్రమనాశాభావేన క్రమాచ్ఛేషపూరణేనాపవర్గావినాభావః ఇత్యేవంరూపా । ఖయోగస్య పారమ్యమ్-వక్తుర్భగవతో వాసుర్దేవస్య భజనరూపో యోగోऽత్ర స్వయోగ: ; తస్య పారమ్యం–స్వాపేక్షయోత్కృష్టరాహిత్యమ్ । ఏతఞ్చ మధ్యమషట్కప్రతిపాద్యమపి తత్ప్రస్తావనారూపేణ  యోగినామపి సర్వేషామితి ప్రథమషట్కాన్తిమ శ్లోకేన దర్శితమ్ । తథా హి తత్ర భాష్యమ్  తదేవం పరవిద్యాఙ్గభూతం ప్రజాపతివాక్యోదితం ప్రత్యగాత్మదర్శనముక్తమ్ , అథ పరవిద్యాం ప్రస్తౌతీతి ।। ౧౦ ।|

స్వయాథాత్మ్యం ప్రకృత్యాऽస్య తిరోధిశశరణాగతిః । భక్తిభేదః ప్రబుద్ధస్య శ్రైష్ఠయం సప్తమ ఉచ్యతే ।। ౧౧ ।।

తత్ర భాష్యమ్ – సప్తమే తావదుపాస్యభూతపరమపురుష [స్వరూప] యాథాత్మ్యమ్, ప్రకృత్యా తత్తిరోధానమ్ , తన్నివృత్తయే భగవత్ప్రపత్తిః, ఉపాసకవిధాభేదో జ్ఞానినశ్శ్రైష్ఠయం చోచ్యత ఇతి । తత్ర ప్రకృతిశబ్దేన  మమ మాయా దురత్యయా (౭. ౧౩) ఇతి మాయాశబ్దో వ్యాఖ్యాతః । గుణమయోతి విశేషణాత్ సైవ హి వివక్షితేతి గమ్యతే । శ్రుతావపి  అసన్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్తస్మింశ్చాన్యో మాయయా సన్నిరూద్ధః ఇతి ప్రస్తుతయోర్మాయాతద్వతోః  మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే. ౪. ౯) ఇతి స్వయమేవ వివరణాఞ్చ । అతో విచిత్రసృష్ట్యుపకరణవస్తుత్వాత్ ప్రకృతావిహ మాయాశబ్దప్రయోగ ఇతి భావః । అష్టమారమ్భసఙ్గతౌ చైతచ్ఛ్లోకార్థః స్పష్టమభిహితః- సప్తమే పరస్య బ్రహ్మణో వాసుదేవస్యోపాస్యత్వమ్ , నిఖిలచేతనాచేతనవస్తుశేషిత్వమ్, కారణత్వమ్ , ఆధారత్వమ్ , సర్వశరీరతయా సర్వప్రకారత్వేన సర్వశబ్దవాచ్యత్వమ్ , సర్వనియన్తృత్వమ్ , సర్వైశ్చ కల్యాణగుణగణైస్తస్యైవ పరతరత్వమ్ , సత్వరజస్తమోమయైదేహేన్ద్రియత్వేన భోగ్యత్వేన చావస్థితైర్భావైరనాదికాలప్రవృత్తదుష్కృతప్రవాహహేతుకైస్తస్య తిరోధానమ్ , అత్యుత్కృష్టసుకృతహేతుకభగవత్ప్రపత్త్యా చ తన్నివర్తనమ్ , సుకృతతారతమ్యేన చ ప్రతిపత్తివైశేష్యాదైశ్వర్యాక్షరయాథాత్మ్యభగవత్ప్రాప్త్యపేక్షయా చోపాసకభేదమ్ , భగవన్తం ప్రేప్సోర్నిత్యయుక్తతయా ఏకభక్తితయా చ అత్యర్థపరమపురుషప్రియత్వేన చ శ్రైష్ఠయం దుర్లభత్వం చ ప్రతిపాద్య ఏషాం త్రయాణాం జ్ఞాతవ్యోపాదేయభేదాంశ్చ ప్రాస్తౌపీదితి ।। ౧౧ ।।

ఐశ్వర్యాక్షరయాథాత్మ్యభగవచరణార్థినామ్ । వేద్యోపాదేయభావానామష్టమే భేద ఉచ్యతే ।। ౧౨ ।।

అష్టమశ్చైవమవతారిత:- ఇదానీమష్టమే ప్రస్తుతాన్ జ్ఞాతవ్యోపాదేయభేదాన్వివినక్తీతి । తత్రైష సంగ్రహః । ఐశ్వర్యమత్ర ఇన్ద్రప్రజాపతిపశుపతిభోగేభ్యోऽతిశయితభోగః, అక్షరయాథాత్మ్యమ్ -వివిక్తాత్మస్వరూపమ్ , వేద్యాస్తు  అక్షరం బ్రహ్మ పరమమ్(౮.౨) ఇత్యాదినోక్తాః శుద్ధాత్మస్వరూపప్రభృతయః, ఉపాదేయాస్తు తత్తదిష్టఫలానురూపపరమపురుషచిన్తనాన్తిమప్రత్యయగతిచిన్తనాదయః, త ఏవ భావాః -పదార్థాః, తేషాం భేదః -తత్తదధికారానురూపో విశేషః ।। ౧౨ ।।

స్వమాహాత్మ్యం మనుష్యత్వే పరత్వం చ మహాత్మనామ్ । విశేషో నవమే యోగే భక్తిరూపః ప్రకీర్తితః ।। ౧౩ ।।

ఖమాహాత్మ్యమ్ –మయా తతమిదం సర్వమ్ (౯. ౪) ఇత్యాదిభిః శోధితమ్ । అవజానన్తి మాం మృదా మానుషీం తనుమాశ్రితమ్ । పరం భావమజానన్తో మమావ్యయమనుత్తమమ్ ।। (౭. ౨౪) ఇతి పరత్వస్య మనుష్యదశాయామప్యవ్యయత్వముక్తమ్ । ప్రస్తుతావతారవిచక్షయా మనుష్యావస్థత్వోక్తిః । తన్ముఖేన సర్వేప్వప్యవతారేషు అన్యయః పరమో భావ ఉపలిలక్షయిషితః । ఉక్తం చ శ్రీవత్సచిహ్నమిశ్రైః – పరో వా వ్యూహో వా విభవ ఉత వాऽర్చావతరణో భవన్వాऽన్తర్యామీ వరవరద యో యో భవసి వై । స స త్వం సన్నైశాన్వరగుణగణాన్ బిభ్రదఖిలాన్ భజద్భయో భాస్యేవం సతతమితరేభ్యస్త్వితరథా ।। (వ. స్త. ౧౮) ఇతి ।  మహాత్మానస్తు మాం పార్థేత్యాదినా (౯.౧౩) మహాత్మనాం విశేషో విశోధితః । అత్ర భక్తిరూపస్య యోగస్యైవ ప్రాధాన్యం భాష్యోక్తమ్ ఉపాసకభేదనిబన్ధనా విశేషాః ప్రతిపాదితాః, ఇదానీముపాస్యస్య పరమపురుషస్య మాహాత్మ్యం జ్ఞానినాం విశేషం చ విశోధ్య భక్తిరూపస్యోపాసనస్య స్వరూపముచ్యతే ఇతి ।। ౧౩ ।।

స్వకల్యాణగుణానన్త్యకృత్స్నస్వాధీనతామతిః । భక్త్యుత్పత్తివివృద్ధయర్థా విస్తీర్ణా దశమోదితా ।। ౧౪ ।।

అత్ర నమసంగతిపూర్వకం భాష్యమ్ — భక్తియోగస్సపరికర ఉక్తః, ఇదానీం భక్త్యుత్పత్తయే తద్వివృద్ధయే చ భగవతో నిరఙ్కుశైశ్వర్యాదికల్యాణగుణానన్త్యం కృత్స్నస్య జగతస్తచ్ఛరీరతయా తదాత్మకత్వేన తత్ప్రవర్త్యత్వం చ ప్రపంచ్యత ఇతి । ఏకా దశారమ్భే చ భాషితమ్  ఏవం భక్తియోగనిప్పత్తయే తద్వివృద్ధయే చ సకలేతరవిలక్షణేన స్వాభావికేన భగవదసాధారణేన కల్యాణగుణగణేన సహ భగవతస్సర్వాత్మత్వం, తత ఏవ తద్యతిరిక్తస్య కృత్స్నస్య చిదచిదాత్మకస్య వస్తుజాతస్య తచ్ఛరీరతయా తదాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తిత్వం చోక్తమ్ । తమేతం భగవదసాధారణం స్వభావం కృత్స్నస్య తదాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తితాం చ భగవత్సకాశదుపశ్రుత్య ఏవమేవేతి నిశ్చిత్య తథాభూతం భగవన్తం సాక్షాత్కర్తుకామోऽర్జున ఉవాచేతి ।। ౧౪ ।।

ఏకాదశే స్వయాథాత్మ్యసాక్షాత్కారావలోకనమ్ । దత్తముక్తం విదిప్రాప్తయోర్భక్త్యేకోపాయతా తథా ।। ౧౫ ।।

సాక్షాత్కారహేతుభూతమవలోకనం సాక్షాత్కారావలోకనమ్ , అవలోక్యతేऽనేనేత్యవలోకనమిహ దివ్యం చక్షుః । విదిప్రాప్త్యోరితి దర్శనస్యాప్యుపలక్షణమ్ । తథా హి గీయతే– భక్త్యా త్వనన్యయా శక్య అహమేవంవిధోऽర్జున । జ్ఞాతుం ద్రష్టుం చ తత్త్వేన ప్రవేష్టుం చ పరన్తప ।। (౧౧. ౫౪) ఇతి । అయం తు సంగ్రహో ద్వాదశారమ్భే సఙ్గతిం వివక్షద్భిర్వ్యాఖ్యాతః- భక్తియోగనిష్ఠానాం ప్రాప్యభూతస్య పరస్య బ్రహ్మణో భగవతో నారాయణస్య నిరఙ్కశైశ్వర్యం సాక్షాత్కర్తుకామాయార్జునాయానవధికాతిశయకారుణ్యౌదార్యసౌశీల్యాదిగుణసాగరేణ సత్యసఙ్కల్పేన భగవతా స్వైశ్వర్యం యథావదవస్థితం దర్శితమ్ , ఉక్తం చ తత్త్వతో భగవజ్జ్ఞానదర్శనప్రాప్తీనామైకాన్తికాత్యన్తికభగవద్భక్త్యేకలభ్యత్వమ్ । ఇతి ।। ౧౫ ।।

భక్తేశ్రైష్ఠయముపాయోక్తిరశక్తస్యాత్మనిష్ఠతా । తత్ప్రకారాస్త్వతిప్రీతిర్భక్తే ద్వాదశ ఉచ్యతే ।। ౧౬ ।।

అత్ర చ భాష్యమ్ – అనన్తరమాత్మప్రాప్తిసాధనభూతాదాత్మోపాసనాద్భక్తిరూపస్య భగవదుపాసనస్య స్వసాధ్యనిష్పాదనే శైఘ్రయాత్సుసుఖోపాదానత్వాఞ్చ శ్రైష్ఠ్యం భగవదుపాసనోపాయశ్చ తదశక్తస్యాక్షరనిష్ఠతా తదపేక్షితాశ్చోచ్యన్త ఇతి । అత్రాతిప్రీతిభక్తే ఇత్యస్యోపాదానముపసంహారమాత్రతావ్యఞ్జనార్థమ్ । ఉపాయోక్తిః- అథ చిత్తం సమాధాతుమ్ (౧౨. ౯) ఇత్యాదిశ్లోకద్వయేన కృతా । భగవతి చిత్తం సమాధాతుమశక్తస్య భగవద్భుణాభ్యాసస్తత్రాప్యశక్తస్య ప్రీతిపూర్వకభగవదసాధారణకర్మకరణమ్, తస్మిన్నప్యసమర్థస్థాత్మనిష్ఠేతి క్రమః । తత్ప్రకారాః –కర్మయోగాద్యపేక్షితాః  అద్వేష్టా సర్వభూతానామ్ (౧౨. ౧౩) ఇత్యాదినోక్త ఉపాదేయగుణప్రకారాః । తథాచ తత్ర భాషితమ్– అనభిసంహితఫలకర్మనిష్ఠస్యోపాదేయాన్ గుణానాహ ఇతి । అతిప్రీతిర్భక్తే  యే తు ధర్మ్యామృతమిదం యథోక్తమ్ (౧౨. ౨౦) ఇత్యాదినా అధ్యాయాన్తిమశ్లోకేనోక్తా । తదభిప్రేతం చైవముక్తమ్ [త] అస్మాదాత్మనిష్ఠాద్భక్తియోగనిష్ఠస్య శ్రైష్ఠయం ప్రతిపాదయన్యథోపక్రమముపసంహరతి ఇతి ।। ౧౬ ।।

దేహస్వరూపమాత్మాప్తిహేతురాత్మవిశోధనమ్ । బన్ధహేతుర్వివేకశ్చ త్రయోదశ ఉదీర్యతే ।। ౧౭ ।।

అత్ర భాప్యమ్-తత్ర తావత్త్రయోదశే దేహాత్మనోస్స్వరూపం దేహయాథాత్మ్యశోధనం దేహవియుక్తాత్మప్రాప్త్యుపాయో వివిక్తాత్మస్వరూప[స]శోధనం తథావిధస్యాత్మనశ్చాచిత్సంబన్ధహేతుస్తతో వివేకానుసన్ధానకారశ్చోచ్యత ఇతి । అత్ర దేహస్వరూపమిత్యేనేనైవాభిప్రేతం దేహాత్మనోస్స్వరూపమితి దేహయాథాత్మ్యశోధనమితి చ వివృతమ్ । ఆత్మాప్తిహేతుః  అమానిత్వామ్ (౧౩. ౭) ఇత్యాదిభిరుక్తః । ఆత్మవిశోధనం-  జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి (౧౩. ౧౨) ఇత్యుపక్రమ్య కృతమ్ । బన్ధహేతుస్వు  కారణం గుణసంగోऽస్య సదసద్యోనిజన్మసు (౧౩. ౨౧) ఇత్యుక్తః ।  ధయానేనాత్మని పశ్యన్తి (౧౩. ౨౪) ఇత్యాదినా బికానుసన్ధానప్రకారో యథాధికారం దుర్శితః ।। ౧౭ ।।

గుణబన్ధవిధా తేషాం కర్తుత్వం తన్నివర్తనమ్ । గతిత్రయస్వమూలత్వం చతుర్దశ ఉదీర్యతే ।। ౧౮ ।।

అత్ర ప్రకృతివిశోషధనరూపతయా సంగతిపూర్వకం భాగ్యమ్-  త్రయోదశే ప్రకృతిపురుషయోరన్యోన్యసంస్సృష్టయో: స్యాపయాథాయం విజ్ఞాయ అమానిత్వాదిభిర్భగవద్భక్త్యనుగృహీతైర్బన్ధాన్ముచ్యత ఇత్యుక్తమ్, తత్ర బన్ధహేతుః పృర్వపూర్వసత్వాగుణమయసుఖాదిసఙ్గ ఇతి చాభిహితమ్– కారణం గుణసంయోగోऽస్య సదసద్యోనిజన్మను (౧౩, ౨౧) ఇతి । అథైదానీం గుణానాం బన్ధహేతుతాప్రకారో గుణనివర్తనప్రకారశ్చోచ్యతే ఇతి । గుణకర్తృత్వాదేరిహ భాష్యేऽనుక్తిః పూర్వవదేవేతి భావ్యమ్ । సత్వం సుఖజ్ఞానసఙ్గేన బధ్నాతి ; రజస్తు కర్మసఙ్గేన ; తమస్తు ప్రమదాలస్యనిద్రాభిరితి బన్ధహేతుతాప్రకారః । తేషాం కర్తృత్వం ప్రాగుక్తప్రకారేణ ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన తేష్వారోపితమ్ , తఞ్చాత్ర  నాన్యం గుణేభ్యః కర్తారమ్ (౧౪. ౧౯) ఇతి స్మారితమ్ । గుణనివర్తనప్రకారస్తు  మాం చ యోऽవ్యభిచారేణ భక్తియోగేన సేవతే । స గుణాన్ సమతీత్యైతాన్ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే ।। (౧౪. ౨౬) ఇత్యన్తేనోక్తః । అత ఏవాత్ర గతిత్రయస్వమూలత్వమిత్యేతత్  బ్రహ్మణో హి ప్రతిష్ఠాऽహమ్ ఇత్యధ్యాయాన్తిమశ్లోకోక్తమేవ సంగృహ్ణాతి । తత వ హి తత్రైవం భాషితమ్  పూర్వత్ర  దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా । మామేవ యే ప్రపద్యన్తే మాయామేతాం తరన్తి తే ।। (౭, ౧౪) ఇత్యారభ్య గుణాత్యయస్య తత్పూర్వకాక్షరైశ్వర్యభగత్ప్రాప్తీనాం చ భగవత్ప్రపత్త్యేకోపాయతాయాః ప్రతిపాదితత్వాదేకాన్తభగవత్ప్రపత్త్యేకోపాయో గుణాత్యయః, తత్పూర్వకబ్రహ్మభావశ్చ (౧౪. ౨౭) ఇతి । అవేం గచ్ఛన్తి (౧౪. ౧౮) ఇత్యాద్యుక్తతగతిత్రయవివక్షాయాం తు సంగ్రహక్రమభఙ్గస్యాత్ ।। ౧౮ ।।

అచిన్మిశ్రాద్విశుద్ధాఞ్చ చేతనాత్పురుషోత్తమః । వ్యాపనాద్భరణాత్స్వామ్యాదన్యః పఞ్చదశోదితః ।। ౧౯ ।।

అత్ర  అచిన్మిశ్రాద్విశుద్ధాఞ్చ ఇత్యస్య సూచనీయాం సఙ్గతిం వివృణ్వన్ క్షరాక్షరశబ్దవ్యాఖ్యానతాం వ్యనక్తి– క్షేత్రాధ్యాయే క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞభూతయోః ప్రకృతిపురుషయోస్స్వరూపం విశోధ్య విశుద్ధస్థాపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానైకాకారస్యైవ పురుషరమ ప్రాకృతగుసఙ్గప్రవాహనిమిత్తో దేవాద్యాకారపరిణతప్రకృతిసంబన్ధోऽనాదిరిత్యుక్తమ్ , అనన్తరే చాధ్యాయే పురుషస్య కార్యకారణోభయావస్థప్రకృతిసంబన్ధో గుణసఙ్గమూలో భగవతైవ కృత ఇత్యుక్త్వా గుణసఙ్గప్రకారం సవిస్తరం ప్రతిపాద్య గుణసఙ్గనివృత్తిపూర్వకాత్మయాథాత్మ్యావాప్తిశ్చ భగవద్భక్తిమూలేత్యుక్తమ్ । ఇదానీం భజనీయస్య భగవతః క్షరాక్షరాత్మకబద్ధముక్తవిభూతిమత్తాం విభూతిభూతాత్క్షరాక్షరపురుషద్వయాన్నిఖిలహేయప్రత్యనీకకల్యాణైకతానతయాత్యన్తోత్కర్షణ విసజాతీయస్య భగవతః పురుషోత్తమత్వం చ వక్తుమారభతే ఇతి । అత్ర వ్యాపనభరణస్వామ్యాని  యో లోకత్రయమావిశ్య విభర్త్యవ్యయ ఈశ్వరః (౧౫. ౧౭) ఇతి ప్రతిపాదితాని । ఏవం ప్రాధాన్యతశ్చిదచిదీశ్వరరూపతత్త్వత్రయవిశోధనం క్రమాదధ్యాయత్రయేణ కృతమిత్యనుసన్ధేయమ్ ।। ౧౯ ।।

దేవాసురవిభాగోక్తిపూర్వికా శాస్త్రవశ్యతా । తత్వానుష్ఠానవిజ్ఞానస్థేమ్నే షోడశ ఉచ్యతే ।। ౨౦ ।।

అత్ర పూర్వోత్తరసమస్తప్రతిష్ఠాపకష్షోడశాధ్యాయార్థస్సంగృహ్యతే । ఏతదభిప్రాయేణ భాష్యమ్ — అనన్తరముక్తస్య కృత్స్నస్యార్థస్య స్థేమ్నే శాస్త్రవశ్యతాం వక్తుం శాస్త్రవశ్యతద్విపరీతయోర్దైవాసురసర్గయోః విభాగం శ్రీభగవానువాచ ఇతి । అత ఏవ సప్తదశమవతారయన్నేవమన్వభాషత  దైవాసురవిభాగోక్తిముఖేన ప్రాప్యతత్త్వజ్ఞానం తత్ప్రాప్త్యుపాయజ్ఞానం చ వేదైకమూలమిత్యుక్తమ్ ఇతి । అత్ర శాస్త్రవశ్యతా- తస్మాచ్ఛాస్త్రం ప్రమాణం తే కార్యకార్యవ్యవస్థితౌ । జ్ఞాత్వా శాస్త్రవిధానోక్తం కర్మ కర్తుమిహార్హసి ।। ఇతి అధ్యాయాన్తిమశ్లోకేనోక్తా ।। ౨౦ ।।

అశాస్త్రమాసురం కృత్స్నం శాస్త్రీయం గుణతః పృథక్ । లక్షణం శాస్త్రసిద్ధస్య త్రిధా సప్తదశోదితమ్ ।। ౨౧ ।।

అత్ర భాష్యమ్- ఇదానీమశాస్త్రవిహితస్యాసురత్వేన అఫలత్వం శాస్త్రవిహితస్య చ గుణతస్త్ర్యైవిధ్యం శాస్త్రసిద్ధస్య లక్షణం చోచ్యతే ఇతి । శాస్త్రం యస్య విధాయకత్వేన నాస్తి తదశాస్త్రమిత్యభిప్రాయేణాశాస్త్రవిహితస్యేత్యుక్తమ్ ।  ఓం తత్సదితి (౧౭. ౨౩) శాస్త్రసిద్ధస్య త్రివిధం లక్షణముక్తమ్ ।। ౨౧ ।।

ఈశ్వరే కర్తృతాబుద్ధిస్సత్వోపాదేయతాऽన్తిమే । స్వకర్మపరిణామశ్చ శాస్త్రసారార్థ ఉచ్యతే ।।౨౨ ।।

తదేతత్పూర్వాధ్యాయసంగతిప్రదర్శనపూర్వకం వ్యాచష్టే. అతీతేనాధ్యాయద్వయేన అభ్యుదయనిశ్శ్రేయససాధనభూతం వైదికమేవ థజ్ఞతపోదానాదికం కర్మ, నాన్యత్ , వైదికస్య చ కర్మణస్సామాన్యలక్షణం ప్రగవాన్వయః, తత్ర మోక్షాభ్యుదయసాధనయోర్భేదస్తత్ -సచ్ఛబ్దనిర్దేశ్యత్వేన, మోక్షసాధనం చ కర్మ ఫలాభిసన్ధిరహితం యజ్ఞాదికమ్ , తదారమ్భశ్చ సత్త్వోద్రేకాద్భవతి, [సత్త్వోద్రేకశ్చ] సత్త్వవృద్ధిశ్చ సాత్త్వికాహారసేవయేత్యుక్తమ్ । అనన్తరం మోక్షసాధనతయా నిర్దిష్టయోస్త్యాగసన్యాసయో రైక్యమ్ , త్యాగస్య చ స్వరూపం భగవతి సర్వేశ్వరే [చ] సర్వకర్మణాం కర్తృత్వానుసన్ధానం, సత్వరజస్తమసాం కార్యవర్ణనేన సత్త్వగుణస్యావశ్యోపాదేయత్వం, స్వవర్ణోచితానాం కర్మణాం పరమపురుషారాధనభూతానాం పరమపురుషప్రాప్తినిర్వర్తనప్రకారః, కృత్స్నస్య చ గీతాశాస్త్రస్య సారార్థో భక్తియోగః ఇత్యేతే ప్రతిపాధ్యన్తే ఇతి । అత్ర త్యాగసన్యాసశబ్దావేకార్థావితి భగవదుక్తేనోత్తరేణ ఖ్యాపితమ్ । భాష్యే సర్వేశ్వరే కర్తృత్వానుసన్ధానం చ।  దైవం చైవాత్ర పఞ్చమమ్ (౧౮.౧౪) ఇత్యత్రైవ దర్శితమ్- అత్ర–కర్మహేతుకలాపే, దైవం పఞ్చమమ్-పరమాత్మాऽన్తర్యామీ కర్మనిష్పత్తౌ ప్రధానహేతురిత్యర్థః । ఉక్తం హి  సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్తస్స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ (౧౫. ౧౫) ఇతి । వక్ష్యతి చ  ఈశ్వరస్సర్వభూతానాం హృద్దేశేऽర్జున తిష్ఠతి । భ్రామయన్ సర్వభూతాని యన్త్రారూఢాని మాయయా ।। (౧౮. ౬౧) ఇతి । పరమాత్మాయత్తం చ జీవాత్మనః కర్తృత్వం  పరాత్తు తచ్ఛ్రుతేః (బ్ర. ౨. ౩. ౪౦) ఇత్యుపపాదితమ్ । నన్వేవం పరమాత్మాయతే జీవాత్మనః కర్తృత్వే జీవాత్మా కర్మణ్యనియోజ్యో భవతీతి విధినిషేధశాస్త్రాణ్యనర్థకాని స్యుః । ఇదమపి చోద్యం సూత్రకారేణైవ పరిహృతమ్  కృతప్రయత్నాపేక్షస్తు విహిప్రతిషిద్ధావైయర్థ్యాదిభ్యః (౨. ౩. ౪౧) ఇతి । ఏతదుక్తం భవతి-పరమాత్మనా దతైస్తదాధారైశ్చ కరణకలేబరాదిభిస్తదాహితశక్తిభిః స్వయం చ జీవాత్మా తదాధారస్తదాహితశక్తిస్సన్ కర్మనిష్పత్తయే స్వేచ్ఛయా కరణాద్యధిష్ఠానాకారం ప్రయత్నం చారభతే । తదన్తస్వస్థితః పరమాత్మా స్వానుమతిదానేన తం ప్రవర్తయతీతి జీవస్యాపి స్వబుద్ధయైవ ప్రవృత్తిహేతుత్వమస్తి । యథా గురుతరశిలామహీరుహాదిచలనాదిఫలప్రవృత్తిషు బహుపురుషసాధ్యాసు బహూనాం హేతుత్వం విధినిషేధభాక్త్వం చేనీతి । తత్ర శాస్త్రసారార్థః  సర్వగుహ్యతమమిత్యాదినా సాదరం సంముఖీకృత్య  మన్మనా భవ మద్భక్తః,  సర్వధర్మాన్ పరిత్యజ్య (౫౮.౬౬) ఇతి శ్లోకద్వయేన శిష్టః । చరమశ్లోకార్థశ్చ తాత్పర్యచన్ద్రికాయాఁ నిక్షేపరక్షాయాం చాస్మాభిః యథాభాష్యం యథాసంప్రదాయం చ సమస్తపరపక్షప్రతిక్షేపపూర్వకముపపాదితః । తత్రాయమస్మదీయసంగ్రహః  సుదుష్కరేణ శోచేద్యో యేన యేనేష్టహేగునా । స స తస్యాహమేవేతి చరమశ్లోకసంగ్రహః ।। ఇతి । సారార్థోం భక్తియోగ ఇతి భాష్యం త్వఙ్గాధికారే ప్రపతిం ప్రత్యపి భక్తేరఙ్గిత్వేన ప్రాధాన్యాత్ ।। ౨౨ ।।

కర్మయోగస్తపస్తీర్థదానయజ్ఞాదిసేవనన్ । జ్ఞానయోగో జితస్వాన్తైః పరిశుద్ధాత్మని స్థితిః ।। ౨౩ ।।

అథ దశభిశ్లోకైస్సుత్వగ్రహ్ణాయ కర్మయోగజ్ఞానయోగభక్తియోగాదీనాం స్వరూపాదికం వివినక్తి । తత్ర కర్మయోగస్య లక్షణం పూర్వమేవ దర్శితమితి కృత్వా తత్తదధికారిణాం జ్ఞానశక్తియోగ్యతానుగుణ్యేన యథాధికారం పరిగ్రహార్థం చతుర్థాక్తానవాన్తరభేదాననుక్తానపి సర్వానాదిశబ్దేన సంగృహ్ణన్నుదాహరతి । ఆఫలోదయం సాదరం నిరన్తరపరిగ్రదోऽత్ర సేవనమ్ ।। అథ తత్సాధ్యస్య జ్ఞానయోగస్యాధికారిప్రదర్శనపూకం లక్షణమాహ । నిరన్తరచిన్తనరూపేణేతి శేషః । తేన తత్ఫలదుపాయజ్ఞానాభ్యాం వ్యవచ్ఛేదః ।। ౨౩ ।।

భక్తియోగః పరైకాన్తగ్రీత్యా ధ్యానాదిషు స్థితిః । త్రయాణామపి యోగానాం త్రిభిరన్యోన్యసఙ్గమః ।। ౨౪ ।।

అథాన్తరఙ్గైస్సహ భక్తియోగం లక్షయతి । పరస్మిన్ బ్రహ్మణ్యేకాన్తేన ప్రీతిః పరైకాన్తప్రీతిః । తేన మహనీయవిషయే ప్రీతిః భక్తిరితి లక్షణం సూచితమ్ ।  స్నేహపూర్వమనుధ్యానం భక్తిరిత్యభిధీయతే (లై. ఉ. ౯. ౧౯) ఇత్యాద్యనుసారేణ లక్ష్యస్వరూపం ధ్యానశబ్దేనోక్తమ్ । ఆదిశబ్దేనార్చనప్రణామాద్యన్తరఙ్గవర్గసంగ్రహః । ఉక్తం చ వేదార్థసంగ్రహే  అశేషజగద్ధితానుశాసనశ్రుతినికరశిరసి సమధిగతోऽయమర్థ:-జీవపరయాథాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకవర్ణాశ్రమధమేతికర్తవ్యతాకపరమపురుషచరణయుగలధ్యానార్చనప్రణామాదిరత్యర్థప్రియస్తత్ప్రాప్తిఫలః । ఇతి । నను-కర్మయోగేऽప్యాత్మజ్ఞానమారాధ్యప్రీతిశ్చానువర్తతే, జ్ఞానయోగేऽప్యన్త:కరణశుద్ధయర్థం నియతం కర్మ న త్యాజ్యమ్ , తదారాధ్యేశ్వరభక్తిశ్చ । ఏవం భక్తియోగేऽపి తదితరానువృత్తిస్సిద్ధా ; అతో విభాగానుపపత్తిరిత్యత్రాహ । ప్రధానభూతే కస్మింశ్చిత్క్షీరశర్కరాన్యాయేన గుణతయా ఇతరానుప్రవేశో న విభాగభఞ్జక ఇతి భావః ।।౨౪।।

నిత్యనైమిత్తికానాం చ పరారాధనరూపిణామ్ । ఆత్మదృష్టేస్రయోऽప్యేతే యోగద్వారేణ సాధకాః ।। ౨౫ ।।

నన్వేవం పరైకాన్తప్రీతిస్రిష్వపి సమానా, । ఐకాన్త్యం చానన్యదేవతాకత్వపర్యన్తమ్ । యథోక్తం మోక్షధర్మే  బ్రహ్మాణం శితికణ్ఠం చ యాశ్చాన్యా దేవతాస్స్మృతాః । ప్రతిబుద్ధా న సేవన్తే యస్మాత్పరిమితం ఫలమ్ । (౩౫౦.౩౬) ఇతి । అశ్వమేధికే చ  అనన్యదేవతాభక్తా యే మద్భక్తజనప్రియాః । మామేవ శరణం ప్రాప్తాస్తే మద్భక్తాః ప్రకీర్తితాః ।। (౧౦౪, ౯౧) ఇతి । తతశ్చాగ్నీన్ద్రాదినానాదేవతాసంకీర్ణానాం వర్ణాశ్రమధర్మాణామైకాన్త్యవిరోధాత్ త్రిష్వపి యోగేషు తత్పరిత్యగ: ప్రాప్త ఇత్పత్రాహ । అత్ర త్రిభిసంగమ ఇత్యర్థతో బుద్ధయా విభజ్యాన్వేతవ్య[:]మ్ । అయమభిప్రాయ:-నియతస్య (గీ. ౧౮.౭) యతఃప్రవృత్తిః (గీ. ౧౮.౪౬)  ఆచారప్రభవః (భా. ఆను. ౨౫౪. ౧౩౯)  వర్ణాశ్రమాచారవతా (వి. ౩, ౮. ౯) ఇత్యాదిభిర్వణాశ్రమధర్మేతికర్తవ్యతాకత్వసిద్ధేః, అగ్నీన్ద్రాదిశబ్దానామపి ప్రతర్దనవిద్యాన్యాయేన తచ్ఛరీరకపరమాత్మపర్యన్తత్వానుసన్ధానాత్  సాక్షాదప్యవిరోధం జైమినిః (బ్ర. ౧. ౨. ౨౯) ఇతి న్యాయేన యజ్ఞాగ్రహరాధ్యాయోక్త (భా, మో, ౩౪౯) ప్రక్రియయా చ సాక్షాత్ప్రతిపాదకత్వేన వా తత్తత్కర్మణామపి పరమపురుషారాధనత్వసంభవాత్ , తదనుష్ఠాతురనన్యారాధకత్వసిద్ధేరైకాన్త్యం ప్రతిష్ఠితమితి । ఏతేన కర్మయోగేऽపి నిత్యనైమిత్తికానామితికర్తవ్యతాత్వం సూచితమ్ । తథా  సర్వేऽప్యేతే యజ్ఞవిదః (౪. ౩౦) ఇతి శ్లోకే భాష్యమ్- [దైవ] ద్రవ్యయజ్ఞప్రభృతిప్రాణాయామపర్యన్తేషు కర్మయోగభేదేషు స్వసమీహితేషు ప్రవృత్తా ఏతే సర్వే సహ యజ్ఞైః ప్రజాస్సృష్ట్వా (౩.౧౦) ఇత్యభిహితమహాయజ్ఞపూర్వకనిత్యనైమిత్తికకర్మరూపయజ్ఞవిదస్తన్నిష్ఠాస్తత ఏవ క్షపితకల్మషా యజ్ఞశిష్టామృతేన శరీరధారణం కుర్వన్త ఏవ కర్మయోగే వ్యాపృతాస్సనాతనం బ్రహ్మ యాన్తీతి ।  ఏవం బహువిధా యజ్ఞాః (౪.౩౨) ఇత్యత్ర చోక్తమ్– ఏవం హి బహుప్రకారాః। కర్మయోగాః బ్రహ్మణో ముఖే వితతా:-ఆత్మయాయాథాత్మ్యావాప్తిసాధనతయా స్థితాః । తానుక్తలక్షణానుక్తభేదాన్కర్మయోగాన్ సర్వాన్ కర్మజాన్ విద్ధి—అహరహరనుష్ఠీయమాననిత్యనైమిత్తికకర్మజాన్ విద్ధీతి ।  భోక్తారం యజ్ఞతపసామ్ (౫.౨౯) ఇతి శ్లోకమవతారయంశ్చైవమాహ- ఉక్తస్య నిత్యనైమిత్తికకమేం తికర్తవ్యతాకస్య కర్మయోగస్య యోగశిరస్కస్య సుశకతామాహేతి ।

అథ త్రయాణాం యోగానాం పరభక్తిజననే ప్రత్యగాత్మదర్శనరూపమవాన్తరవ్యాపారం సహేతుకమాహ- ఆత్మేతి । యోగోऽత్ర సమాధిరూపమన్తఃకరణైకాగ్రయమ్, తత్సాధ్యసాక్షాత్కారో దృష్టిః । నను యద్యపి కర్మయోగస్య జ్ఞానయోగవ్యవధానమన్తరేణాపి

ఆత్మావలోకనసాధనత్వం పూర్వమేవోక్తమ్ ; తథాऽపి భక్తియోగస్య తత్సాధకత్వమయుక్తమ్, తస్యాత్మావలోకనపూర్వకత్వాదితి చేత్, మైవమ్ ; భక్తినిష్ఠాయా ఏవ పవభేదేన సర్వోపపత్తేః జ్ఞానదర్శనప్రాప్తీనామవిశేషేణ భక్తిసాధ్యత్వముచ్యతే । తఞ్చ పర్వభేదమన్తరేణ నోపపద్యతే । అత ఏవ హ్యాత్మావలోకనానన్తరం  మద్భక్తిం లభతే పరామ్ (౧౮. ౫౪) ఇతిం పరశబ్దేన విశేష్యతే । అత ఆత్మావలోకనరహితస్యాప్యద్యతనభక్తానామివ స్తుతినమస్కారకీర్తనాదినిష్ఠయా సేవారూపత్వాదభివ్యక్తయా భక్తిశబ్దాభిలప్యయ ఆత్మావలోకనముపపద్యతే । దర్శితశ్చ పరావరభక్తివిభాగో వేదార్థసంగ్రహై- సోऽయం పరబ్రహ్మభూతః పురుషోత్తమః నిరతిశయపుణ్యసఞ్చయక్షీణాశేషజన్మోపచితపాపరాశేః పరమపురుషచరణారవిన్దశరణాగతిజనితతదాభిముఖ్యస్య సదాచార్యోపదేశోపబృంహితశాస్త్రాధిగతతత్త్వయాథాత్మ్యావబోధపూర్వకాహరహరుపచీయమానశమదమతపశ్శౌచ క్షమార్జవభయాభయస్థానవివేకదయాహింసాద్యాత్మగుణోపేతస్య వర్ణాశ్రమోచితపరమపురుషారాధనవేపనిత్యనైమిత్తికకర్మోపసంహృతినిషిద్ధపరిహారనిష్ఠస్య పరమపురుషచరణారవిన్దయుగలన్యస్తాత్మాత్మీయస్య తద్భక్తికారితానవరతస్తుతిస్మృతినమస్కృతియతనకీర్తనగుణశ్రవణవచనధ్యానార్చనప్రణామాదిప్రీతపరమకారుణికపురుషోత్తమ ప్రసాదవిధ్వస్తస్వాన్తధ్వాన్తస్య అనన్యప్రయోజనానవరతనిరతిశయప్రియవిశదతమప్రత్యక్షతాపన్నానుధ్యానరూపభక్త్యేకలభ్యః । తదుక్తం పరమగురుభిర్భగవద్యామునాచార్యపాదైః- ఉభయపరికర్మితస్వాన్తస్య ఐేైకాన్తికాత్యన్తికభక్తియోగలభ్యః (ఆ. సి) ఇతీతి ।।౨౫।।

నిరస్తనిఖిలాజ్ఞానో దృష్ట్వాऽऽత్మానం పరానుగమ్ । ప్రతిలభ్య పరాం భక్తిం తయైవాప్నోతి తత్పదమ్ ।। ౨౬ ।।

ఏవం యథాధికారే పరిగృహీతైస్రిభిరాత్మావలోకనసిద్ధిద్వారా పరభక్త్యుత్పాదనప్రకారం పరభక్తేరేవ ప్రకృష్టాయాః పరమప్రాప్తిసాధనత్వం చ దర్శయతి-నిరస్తేతి ।। ఉపాయవిరోధిసర్వజ్ఞాననివృత్తిరిహ నిరస్తనిఖిలాజ్ఞాన ఇత్యనేన వివక్షిత।। పరానుగమ్ -పరానుచరం, పరశేషతైకరసమిత్యర్థః । యథోచ్యతే  నాయం దేవో న మర్త్యో వా న తిర్యక్ స్థావరోऽపి వా । జ్ఞానానన్దమయస్త్వాత్మా శేపో హి పరమాత్మనః ।। ఇతి । ఆహ చ సర్వజ్ఞో మన్త్రరాజపదస్తోత్రే- దాసభూతాస్స్వతస్సర్వే హ్యాత్మానః పరమాత్మనః । అతోऽహమపి తే దాస ఇతి మత్వా నమామ్యహమ్ ।। ఇతి । ప్రతిలభ్య-పరమాత్మసకాశాత్ప్రాప్యేత్యర్థః । తయైవపరమభక్తిరూపవిపాకాపన్నయేతి శేషః । అత్ర ఏకారేణ నైరపేక్ష్యమవ్యవహితత్వం చ సూచ్యతే । తత్పదం తఞ్చరణమ్ , పద్యత ఇతి వ్యుత్పత్యా పదం ముక్తప్రాప్యతయా సిద్ధం పరమపురుషస్యాప్రాకృతం స్థానమ్ , స్వరూపం వా । తదేతత్ శ్లోకద్వయేన గీయతే– బ్రహ్మభూతః ప్రసన్నాత్మా న శోచతి నో కాఙ్క్షతి । సమస్సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరామ్ ।। భక్త్యా మామభిజానాతి యావాన్యశ్చాస్మి తత్త్వతః । తతో మాం తత్త్వతో జ్ఞాత్వా విశతే తదనన్తరమ్ ।। (౧౮. ౫౪, ౫౫) ఇతి ।। ౨౬ ।।

భక్తియోగస్తదర్థీ చేత్సమగ్రైశ్వర్యసాధకః । ఆత్మార్థీ చేత్ త్రయోऽప్యేతే తత్కైవల్యస్య సాధకాః ।। ౨౭ ।।

ఏవం భక్తేర్మోక్షసాధనత్వముక్తమ్ , సైవ మధ్యమషట్కోక్తప్రకారేణాచిద్ద్వ్యపరిణామవిశేషానుభవరూపస్యైశ్వర్యస్యాపి సాధికేత్యాహ–భక్తీతి । ఏకస్య కథం పరస్పరవిరుద్ధయోర్బన్ధమోక్షయోస్సాధనత్వమిత్యత్రోక్తమ్-తదర్థీ చేదితి । ఏకస్యైవ తత్ఫలరాగవశాద్విచిత్రఫలసాధనత్వం  సర్వేభ్యః కామేభ్యో జ్యోతిష్టోమః ఇత్యాదిష్వపి ప్రసిద్ధమ్ । బ్రహ్మాదిప్రదేయైశ్చర్యేభ్యః సమధికత్వమిహ సమగ్రత్వమ్ । దృష్టం చ లోకే సమ్రాట్సామన్తసేవయోస్సిద్ధితారతమ్యమ్ । న చ హిరణ్యగర్భాదయో హిరణ్యగర్భదిపదం ప్రదాతుం ప్రభవన్తి, స్వయమేవ హ్యుక్తం బ్రహ్మణా  ప్రాజాపత్యం త్వయా కర్మ మయి సర్వం నివేశితమ్ (రా. ఉ. ౧౦౪. ౭) ఇతి । అన్యత్ర చోక్తమ్- యుగకోటిసహస్రాణి విష్ణుమారాధ్య పద్మభూః । పునస్రైలోక్యధాతృత్వం ప్రాప్తవానితి శుశ్రుమః ।। (ఇతి. స. ౧౪, ౮) ఇత్యాది । రౌద్రస్యాపి పదస్య భగవత్సమారాధనప్రాప్తత్వమామ్నాయతే – అన్య దేవస్య మీఢుషో వయా విష్ణోరేపస్య ప్రభృథే హవిర్భః । విదే హి రుద్రో రుద్రియం మహిత్వం యాసిష్టం వర్తిరశ్వినావిరావత్ ।। (ఋ ౫ అ. ౪ అ. ౭. వ) ఇతి । అస్య స్వేతరసమస్తవ్యావృత్తాతిశయతయా శ్రుత్యాదిప్రసిద్ధస్య, దేవస్య – అనితరసాధారణాత్యద్భుతాప్రతిహతక్రీడావిజిగీషావ్యవహారధ్యుతిస్తుతిప్రభృతినిత్యనిరవద్యనిరతిశయాన [న్ద] న్తమఙ్గలగుణమహోదధేః । మీఢుషః- మిహ సేచనే, సేక్తుః దాతుః ; ఉదారస్యేత్యర్థః । వయ:– అవయవతయా శాఖాభూతః, శరీరతయాऽఙ్గభూత ఇత్యర్థః ।  వయాశ్శాఖా ఇతి యాస్కః । విష్ణోః-సర్వవ్యాపనశీలతయా సర్వాన్తర్యామిభూతస్య నారాయణస్య ।  వృక్ష ఇవ స్తబ్ధో దివి తిష్ఠత్యేకస్తేనేదం పూర్ణమ్ (నా.) ఇతి హి శ్రయతే । ఏషస్య ఏషణీయస్య, ప్రార్థనీయస్య, అభిమతఫలార్థం యాచనీయస్యేత్యర్థః । [ప్రభృథే] అవభృతే హవిర్భిః సర్వమేధాఖ్యే యాగే విష్ణవే సమర్పితైః స్వాత్మపర్యన్తైర్హవిర్భిః, విదే హి, విదే-లేభే, హీతి–హేతౌ, ప్రసిద్ధౌ వా । రుద్రియం-రుద్రస్య సంబన్ధి, స్వసంబన్ధీత్యర్థః । యద్వా బ్రహ్మరుద్రేన్ద్రాదీనాం ప్రవాహానాదిత్వాత్ రుద్రజాతిసంబన్ధితయా ప్రథితమ్ । మహిత్వం-మహిమానమిత్యర్థః । ఏతదుపవృహ్ణాభిప్రాయేణ చోక్తం మహాభారతే-* మహాదేవస్సర్వమేధే మహాత్మా హుత్వాऽऽత్మానం దేవదేవో బభూవ (రా. ౨౦. ౧౨) ఇతి ।  ఏతౌ ద్వౌ విబుధశ్రేష్ఠౌ ప్రసాదక్రోధజౌ స్మృతౌ । తదాదర్శితపన్థానౌ సృష్టిసంహారకారిణౌ ।। (భా, మో. ౩౪౨. ౧౯) ఇత్యాదిభిశ్చ సర్వత్రాయమర్థః ప్రసిద్ధ, ఇత్యలం విస్తరేణ । ఏవమచిత్తత్త్వానుభవరూపైశ్వర్యసాధకత్వం భక్తరుక్తమ్ , అథ చేతనరూపాత్మతత్త్వానుభవరూపార్వాచీనకైవల్యస్య సాధనత్వం తస్యాః ప్రదర్శయన్ జ్ఞానయోగకర్మయోగయోరప్యర్థస్వభావాత్పరమపురుషప్రీతిద్వారేణ తత్సాధనత్వం యుక్తమిత్యభిప్రాయేణాహ-ఆత్మేతి । అచిదనుభవాదీశ్వరానుభవాఞ్చ వివిక్తస్వరూపోऽనుభవ ఇహ తకైవల్యశబ్దేన వివక్షితః । అత్ర చ వక్తవ్యం సర్వం తాత్పర్యంచన్ద్రికాయాం ప్రపఞ్చితమస్మాభిః ।। ౨౭ ।।

ఐకాన్త్యం భగవత్యేషాం సమానమధికారిణామ్ । యావత్ప్రాప్తి పరార్థీ చేత్తదేవాత్యన్తమశ్నుతే ।। ౨౮ ।।

ఏవమతిశయితైశ్వర్యకైవల్యభగవత్ప్రాప్తయర్థినామధికర్తవ్యాయా భక్తేసారభూతం సాధారణం రూప నిష్కర్షయతి । ఐకాన్త్యమితి ।। ఐకాన్త్యమత్రానన్యదేవతాకత్వమ్ ।  చతుర్విధా మమ జనా భక్తా ఏవ హి తే [మ]స్మృతాః । తేషామేకాన్తినశ్శ్రేష్ఠాస్తే చైవానన్యదేవతాః ।। (భా. ఆశ్వ.) ఇత్యనుగీతావచనమ్ జ్ఞానినామైకాన్త్యస్య నిత్యత్వాభిప్రాయేణ । అత్ర తు యావత్స్వాభిమతఫలలాభమైకాన్త్యం సమానమిత్యుచ్యతే । ఏతేన కర్మయోగజ్ఞానయోగావస్థయోరవ్యైకాన్త్యం సిద్ధమ్ ; సర్వత్ర భగవత్ప్రపత్తిపూర్వకత్వావశ్యంభావాత్ । ఏవమచిదనుభవాత్స్వానుభవాఞ్చ విలక్షణమోశ్వరానుభవమభ్యర్థయమానస్యాధికార్యన్తరవ్యావృత్తాత్యన్తికత్వలక్షణభక్తివైశిష్ట్యావ్యవధానేనాత్యన్తికతత్ప్రాప్తిమాహ- యావదితి ।। ఫలాన్తరసఙ్గరూపాన్తరాయానుపహతశ్చేదవ్యవధానేన భగవన్తం ప్రాప్య పునస్సంసారం న ప్రాప్నోతీత్యర్థః । పదాభిప్రాయేణ తదితి నపుంసకత్వమ్ ।।౨౮ ।।

జ్ఞానీ తు పరమైకాన్తీ తదాయత్తాత్మజీవనః । తత్సంశ్లేషవియోగైకసుఖదుఃఖస్తదేకధీః ।। ౨౯ ।।

అథ  యే తు శిష్టాస్రయో భక్తాః ఫలకామా హి తే మతాః । సర్వే చ్యవనధర్మాణః ప్రతివుద్ధస్తు మోక్షభాక్ ।। (భా. మో. ౩౪౨. ౩౫) ఇత్యనుగీతస్య  యావత్ప్రాప్తి పరార్థీ చేత్ (గీ. సం ౨౮) ఇత్యుక్తస్యాధికారిణోऽనన్యసాధారణం విశేషమనుష్ఠానఫలప్రాప్తయోశ్చ ప్రకారం తత్రైవ చ తాత్పర్యేణాస్య శాస్త్రస్యాపవర్గశాస్రత్వం చతుర్భిర్వివృణోతి–జ్ఞానీ త్వితి । ఏతేన  జ్ఞానీ త్వాత్మైవ మే మతమ్ , (౭. ౧౮)  మచ్చిత్తా మద్గతప్రాణాః (౧౦. ౯) ఇత్యాదికం స్మారితమ్ । పరమశ్చాసావేకాన్తీ చేతి పరమైకాన్తీ, ఏకాన్తిషు ఉత్తమ ఇత్యర్థః । పరమ ఏకాన్తోऽనన్యత్వమస్యాస్తోతి వా । న కేవలమనన్యదేవతాకత్వమ్ , అపి త్వనన్యప్రయోజనత్వమప్యస్యాస్తీత్యర్థః । సంశ్లేషోऽత్ర మనోవాక్కాయసాధ్యతదభిమతశాస్త్రచోదితసపర్యాముఖేన । వియోగోऽపి తద్విచ్ఛేదః । యదాహుర్మహర్షయః  యన్ముహూర్తం క్షణం వాऽపి వాసుదేవో న చిన్త్యతే । సా హానిస్తన్మహచ్ఛిదం సా భ్రాన్తిస్సా చ విక్రియా ।। ఏకస్మిన్నప్యతిక్రాన్తే ముహూతే ధ్యానచర్జితే । దస్యుభిర్ముషితేనేచ యుక్తమాక్రన్దితుం భృశమ్ ।। ఇతి । తస్మిన్నేవ ధీశ్చిన్తా యస్య తదేకధీః ।। ౨౯ ।।

భగవద్ధయానయోగోక్తి వన్దనస్తుతికీర్తనైః । లబ్ధాత్మా తద్గతప్రాణమనోబుద్ధీన్ద్రియక్రియః ।। ౩౦ ।।

| ధ్యానమిహానుచిన్తనమ్ । యోగః-తన్మూలమవలోకనమ్ , విశిష్టక్షేత్రాదివర్తినః పరస్యాభిగమనం వా । యదాహుః- పాదౌ । నృణాం తౌ ద్రుమజన్మభాజౌ క్షేత్రాణి నానువ్రజతో హరేర్యౌ (భాగ. ౨. ౩. ౨౨),  యోగస్తు ద్వివిధః ప్రోక్తో బాహ్యమాభ్యన్తరం తథా । బాహ్యం బహిఃక్రియాపేక్షమాన్తరం ధ్యానముచ్యతే ।। ఇతి । ఉక్తి:-శుశ్రుషుభ్యోऽధికారిభ్యః ప్రతిపాదనమ్ । వన్దనమ్ -త్రిభిః కరణైః ప్రణామ ఇత్యర్థః । స్తుతిః –గుణకథనమ్ । కీర్తనమ్ -తత్తద్గుణవిభవచేష్టితాదిగర్భాణాం తదసాధారణనామధేయానాం సంకీర్తనమ్ । తైర్లబ్ధాత్మా –అన్యథా అవస్తుభూతమాత్మానం మన్యమాన ఇతి భావః ; ప్రశిథిలకరణకలేబరాదికో భవేదితి వా । ప్రాణాదీనాం క్రియాయాస్తద్గతత్వం తదనుభవాభావే శైథిల్యాదితి భావ్యమ్ । అథవా  యత్కరోషి యదశ్నాసి (గీ. ౯. ౨౭) ఇతి న్యాయేన స్వభావార్థశాస్త్రప్రాప్తానాం కర్మణాం భగవతి సమర్పణమ్ । మనః -సంకల్పవికల్పవృత్తికమన్తఃకరణమ్, తస్యాధ్యవసాయాత్మికా వృత్తిః– బుద్ధిః । యద్వా, తదేవాత్రాధ్యవసాయవృత్తివిశిష్టం బుద్ధిరిత్యుచ్యతే । యథోక్తం శారీరకభాష్యే  అధ్యవసాయాభిమానచిన్తావృత్తిభేదాన్మన ఏవబుద్ధయహంకారచిత్తశబ్దైః వ్యపదిశ్యతే (౨. ౪, ౫) ఇతి । ఇన్ద్రియశబ్దోऽత్ర గోబలీవర్దన్యాయాద్బాహ్యేన్ద్రియవిషయః ।। ౩౦ ।।

నిజకర్మాది భక్త్యన్తం కుర్యాత్ ప్రీత్యైవ కారితః । ఉపాయతాం పరిత్యజ్య న్యస్యేద్దేచే తు తామభీః ।।౩౧।।

ఏవంవిధస్యాధికారిణః, సతతం కీర్తయన్తో మామ్ (౯. ౧౪) ఇత్యుక్తప్రక్రియయా వర్ణాశ్రమధర్మాణామపి లోపస్స్యాదిత్యత్రాహ–నిజకర్మేతి । నిత్యదాస్యైకస్వభావస్య ముక్తస్యేవాస్యాపి తత్పరిచరణం తదాజ్ఞానువర్తనప్రీత్యైవ యథాశాస్త్రం యథాధికారం యథావసరం చ సర్వం ఘటతే । అన్యథా- సన్ధ్యాహీనోऽశుచిర్నిత్యమనర్హస్సర్వకర్మసు (ద. స్మృ) ఇత్యాదిభిర్భగవదర్చనాదావప్యనధికారప్రసఙ్గాత్ । తస్మాద్యోగ్యతాసిద్ధయర్థం లబ్ధాంశస్య శైథిల్యపరిహారార్థముత్తరోత్తరోపచయార్థం సుదృఢసిద్ధోపాయస్యాపి స్వానుష్ఠానేన పరప్రవర్తనరూపభగవదాజ్ఞానుపాలనార్థమవశ్యకర్తవ్యానామపి కర్మణాం విధిపరామర్శమన్తరేణ ప్రియతమసుహృత్పుత్రాద్యుపలాలనవత్ప్రీతిరేవ జ్ఞానినః ప్రయోజికేతి భావః । తథా చ శిష్యతే- యథా యువానం రాజానం యథా చ మదహస్తినమ్ । యథా ప్రియాతిథిం యోగ్యం భగవన్తం తథాऽర్చయేత్ ।। (శాం. స్మృ) ఇతి ।  యథా చ పుత్రం దయితం తథైవోపచరేద్ధరిమ్ ।। ఇతి సంహితాన్తరమ్ ।। ఏవకారాభిప్రేతమన్యదపి వివృణోతి–ఉపాయతామితి। ముక్తవ్యాపారన్యాయేన స్వయం స్వాదుత్వాత్ క్షణికస్య కాలాన్తరభావిఫలసాధనత్వానుపపత్తిదర్శనాఞ్చ నాస్య స్వవ్యాపారే మోక్షోపాయతాబుద్ధిరపి స్యాదితి భావః । అతస్తైస్తైరారాధితో భగవానేవ హి సర్వత్రోపాయః, న పునః క్షణికం తత్క్రియాస్వరూపం తత్సాధ్యం కించిత్తత్ప్రీత్యతిరిక్తమప్రామాణికమపూర్వాదికం వా । అతస్తస్మిన్నేవ  మామేకం శరణం వ్రజ (౧౮. ౬౬) ఇతి వక్తర్యుపాయతాబుద్ధిః కార్యేత్యాహ-న్యస్యేదితి । అనాశ్రితానాం బన్ధనమాశ్రితానాం మోచనం చ భగవతః స్వమాహాత్మ్యానుగుణలీలయైవేత్యభిప్రాయేణాహ- దేవ ఇతి । తే హ వై దేవమితి శరణ్యవిషయశ్రుతిసూచనార్థమత్ర దేవశబ్దః । అపారకారుణ్యసౌశీల్యవాత్సల్యౌదార్యాదిగుణనిధౌ  మిత్రభావేన సంప్రాప్తమ్ , (రా. యు. ౧౮. ౩)  సకృదేవ – ప్రపన్నాయ, (రా. యు. ౧౮. ౩౩)  అపి చేత్సుదురాచారః (గీ. ౯. ౩౦) (గీ. ౯. ౩౧)  క్షిప్రం భవతి ధర్మాత్మా, * మన్మనా భన్న మద్భక్తః (౯. ౩౪) * సర్వధర్మాన్పరిత్యజ్య (౧౮. ౬౬) ఇతి వక్తరి తస్మిన్నేవ అశరణ్యారణ్యే స్వయముపాయతయాऽవస్థితే స్వాపరాధతత్స్వాతన్త్ర్య్యతత్సంకల్పకింకరహిరణ్యగర్భరుదేన్ద్రాదిక్షుద్రేశ్వరాదినిమిత్తభయం న కర్తవ్యమిత్యభిప్రాయేణాహ- అభీరితి ।। ౩౧ ।।

ఏకాన్తాత్యన్తదాస్యైకరతిస్తత్పదమాప్నుయాత్ । తత్ప్రధానమిదం శాస్త్రమితి గీతార్థసంగ్రహః ।। ౩౨ ।।

ఏవం వ్యవస్థితస్య యథామనోరథమన్తరాయానుపహతస్య ఫలసిద్ధిమాహ-ఏకాన్తేతి । ఉక్తం చ పరమైకాన్తినాం పరిచరణప్రకారమనుక్రమ్య తస్య నిర్విఘ్నత్వం శ్రీపౌష్కరే – ప్రవృత్తికాలాదారభ్య ఆత్మలాభావసానికమ్ । యత్రావకాశో విఘ్నానాం విద్యతే న కదాచన ।। ఇతి । ఏతదేవాభిప్రేత్యోక్తం శ్రీసాచ్వతే- సఙ్కల్పాదేవ భగవాన్ తత్త్వతో భావితాత్మనామ్ । వ్రతాన్తమఖిలం కాలం సేచయత్యమృతేన తు ।। [జ్ఞాత్వైవం బద్ధలక్ష్యేణ] జ్ఞాత్వైవ బన్ధం మర్త్యేన భవితవ్యం సదైవ హి । ప్రాప్తయే సర్వకామానాం సంసారభయభీరుణా ।। ఇతి । అతః  శ్రూయతే ఖలు గోవిన్దే భక్తిముద్వహతాం నృణామ్ । సంసారన్యూనతాభీతాస్త్రిదశా: పరిపన్థినః ।। సత్యం శతేన విఘ్నానాం సహస్రేణ తథా తపః। విఘ్నాయుతేన గోవిన్దే నృణాం భక్తిర్నివార్యతే ।। (వి. ధ. ౨.౨౫) ఇత్యాదికం తు పర [మ] భక్యవస్థాతః ప్రాచీనావస్థావిషయం నేతవ్యమ్ । అత్ర భూమవిద్యాయామివ ఐశ్వర్యాద్యర్వాచీనపురుషార్థప్రతిపాదనం పరమపురుషప్రాప్తిరూపప్రధానతమపురుషార్థపారమ్యసమర్థనార్థతయా । ఉక్తం చ శ్రీసాత్వత్తే  ప్రత్యయార్థం చ మోక్షస్య సిద్ధయస్సప్రకీర్తితాః । ఇతి । అతో మోక్షసాధనత్వమేవాస్య శాస్త్రస్యేత్యభిప్రాయేణాహ । తదితి । అత్ర యథార్హం న్యాసోపాసనరూపప్రాపకనిష్ఠాప్రాప్తృతయా నిర్దిష్టః పరమైకాన్తీ వా తత్ప్రాప్యం వా తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్యతే। అథాత్ర సౌగతార్హతాది [మత]సగన్ధానాం శఙ్కరాదిగ్రన్థానాం భగవదభిప్రాయవిరుద్ధతాఖ్యాపనాయ ఉక్తసంగ్రహప్రకారేణ శిష్యాణాం యథావస్థితసమస్తగీతార్థప్రపఞ్చావగాహనాయ చ నిగమయతి- ఇతీతి । ఇత్థమేవ సత్త్వనిష్ఠసంప్రదాయపరమ్పరాగతస్సమీచీనో గీతార్థః । న పునః కుదృష్టిభిరున్నీతః । స చైష వయోగమహిమచులకితపరమపురుషవిభూతియుగలభగవన్నాథమునినియోగానువర్తిశ్రీమద్రామ మిశ్రసకాశాద్బహుశాస్త్రవిద్భిరస్మాభిర్బహుశఃశ్రుతస్య భగవద్గీతార్థప్రపఞ్చేస్య సంగ్రహ ఇతి ముముక్షుభిస్సంగ్రాహ్యతమ ఇతి భావః ।। ౩౨ ।।

సారం ఫల్గునసారథీయవచసాం శ్రీయామునేయోద్ధృతం విస్పష్టైరితి వేఙ్కటేశ్వరకవిర్వ్యాచష్ట భాష్యాక్షరైః । యద్వాదేషు కుదృష్టిబాహ్యకుహనాకోలాహలాస్కన్దిభిర్జఙ్ఘాలైర్జయఘోషణాఘణఘణైర్విద్రాణనిద్రా దిశః ।।

ఇతి వేదాన్తాచార్యస్య కృతిషు శ్రీగీతార్థసంగ్రహరక్షా సమాప్తా ।।