శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత:
శ్రీవేదాన్తసార:
అథ ప్రథమాధ్యాయే తృతీయ: పాద:
౧-౩-౧
౬౬। ద్యుభ్వాద్యాయతనం స్వశబ్దాత్ – యస్మిన్ద్యౌ: పృథివీ చాన్తరిక్షమ్ ఇత్యాదౌ ద్యుపృథివ్యాదీనామాయతనమ్ – ఆధార: పరమపురుష:। తమేవైకం జానథాత్మానమ్ ఇత్యాత్మశబ్దాత్। నిరుపాధికాత్మత్వం హి పరమపురుషస్యైవ। అమృతస్యైషసేతురితి తదేవ ద్రఢయతి। బహుధా జాయమాన: ఇతి పరత్వం న నివారయతి, అజాయమానో బహుధా విజాయతే ఇతి కర్మభిరజాయమానస్యైవ ఆశ్రితవాత్సల్యాత్ ఛన్దతో జననం తస్య హి శ్రూయతే||౧||
౬౭। ముక్తోపసృప్యవ్యపదేశాచ్చ – తదా విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి తథా విద్వాన్నామరూపాద్విముక్త: పరాత్పరం పురుషముపైతి దివ్యమ్ ఇతి చ పుణ్యపాపవినిర్ముక్తానాం ప్రాప్యతయా వ్యపదేశాచ్చాయం పర:||౨||
౬౮। నానుమానమతచ్ఛబ్దాత్ప్రాణభృచ్చ – యథా న ప్రధానమతచ్ఛబ్దాత్, తథా న ప్రాణభృదపీత్యర్థ:||౩||
౬౯। భేదవ్యపదేశాత్ – అనీశయా శోచతి ముహ్యమాన:, జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశమ్ ఇత్యాదినా ప్రత్యగాత్మనో భేదేన వ్యపదేశాచ్చాయం పర:||౪||
౭౦। ప్రకరణాత్ – అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే ఇత్యాది పరస్య హీదం ప్రకరణమ్||౫||
౭౧। స్థిత్యదనాభ్యాం చ – తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్తి అనశ్నన్నన్యో అభిచాకశీతి ఇతి జీవస్య కర్మఫలాదనమభిధాయ అనశ్నతో దీప్యమానస్య స్థిత్యభిధానాచ్చాయం పరమాత్మా||౬|| ఇతి ద్యుభ్వాద్యధికరణమ్ || ౧ ||
౧-౩-౨
౭౨। భూమా సంప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్ – సుఖం త్వేవ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్, భూమైవ సుఖమ్ ఇత్యుక్త్వా భూమ్నస్స్వరూపమాహ యత్ర నాన్యత్పశ్యతి నాన్యచ్ఛృణోతి నాన్యద్విజానాతి స భూమా ఇతి। యస్మిన్ సుఖేऽనుభూయమానే, తద్వ్యతిరిక్తం కిమపి సుఖత్వేన న పశ్యతి న శృణోతి న విజానాతి స భూమేత్యుచ్యతే, అథ యత్రాన్యత్పశ్యతి అన్యచ్ఛృణోతి అన్యద్విజానాతి తదల్పమ్ ఇతి వచనాత్। తథా చ మహాభారతే –
దివ్యాని కామచారాణి విమానాని సభాస్తథా ।
ఆక్రీడా వివిధా రాజన్ పద్మిన్యశ్చామలోదకా: ||
ఏతే వై నిరయాస్తాత స్థానస్య పరమాత్మన: । ఇతి।
ఏష తు వా అతివదతి యస్సత్యేనాతివదతి ఇతి ప్రస్తుతఞ్చాతివాదిత్వమ్ ఏవమేవ సమఞ్జసమ్। అతివాదిత్వం హి స్వోపాస్యపురుషార్థాధిక్యవాదిత్వమ్। తదల్పమ్ ఇత్యల్పప్రతియోగిత్వేన, భూమా ఇత్యుక్తప్రకార వైపుల్యాశ్రయసుఖరూపవాచీ। అయం భూమశబ్దవ్యపదిష్ట: పరమాత్మా, సంప్రసాదాదధ్యుపదేశాత్, సంప్రసాద: – ప్రత్యగాత్మా, అథ య ఏష సంప్రసాద: ఇత్యాదిశ్రుతే:। ఏష తు వా అతివదతి యస్సత్యేన ఇత్యాదినా ప్రాణశబ్దనిర్దిష్టాత్ ప్రత్యగాత్మన: ఊర్ధ్వమర్థాన్తరత్వేనాస్యోపదేశాత్ ||౭||
౭౩। ధర్మోపపత్తేశ్చ – స భగవ: కస్మిన్ ప్రతిష్ఠిత: స్వే మహిమ్ని ఇత్యాదావుపదిష్టానాం స్వమహిమ-ప్రతిష్ఠితత్వసర్వకారణత్వసర్వాత్మకత్వాదిధర్మాణాం పరస్మిన్నేవోపపత్తేశ్చ భూమా పర: ||౮|| ఇతి భూమాధికరణమ్||
౧-౩-౩
౭౪। అక్షరమమ్బరాన్తధృతే: – ఏతద్వై తదక్షరం గార్గి బ్రాహ్మణా అభివదన్తి అస్థూలమనణు ఇత్యాదినా అభిహితమక్షరం పరం బ్రహ్మ, అక్షరమమ్బరాన్తధృతే:, యదూర్ధ్వం గార్గి దివ: ఇత్యారభ్య, సర్వవికారాధారతయా నిర్దిష్ట ఆకాశ: కస్మిన్నోతశ్చ ప్రోతశ్చ ఇతి పృష్టే, ఏతద్వై తదక్షరమ్ ఇతి నిర్దిష్టస్యాక్షరస్య వాయుమదమ్బరాన్తధృతే: సర్వవికారాధారో హ్యయమాకాశ: వాయుమదమ్బరాన్తకారణం ప్రధానమ్, తద్ధారకం పరం బ్రహ్మ ||౯||
౭౫। సా చ ప్రశాసనాత్ – సా చ ధృతి:, ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి ఇత్యాదినా ప్రకృష్టాజ్ఞయా క్రియమాణా శ్రూయతే। అత: ఇదమక్షరం ప్రత్యగాత్మా చ న భవతీత్యర్థ:||౧౦||
౭౬। అన్యభావవ్యావృత్తేశ్చ – అన్యభావ: – అన్యత్వమ్। అదృష్టం ద్రష్టృ ఇత్యాదినా పరమాత్మనః అన్యత్వం హ్యస్యాక్షరస్య వ్యావర్తయతి వాక్యశేష:, అతశ్చ పర ఏవ ||౧౧|| ఇతి అక్షరాధికరణమ్ || ౩ ||
౧-౩-౪
౭౭। ఈక్షతికర్మ వ్యపదేశాత్స: – య: పునరేతం త్రిమాత్రేణోమిత్యనేనైవాక్షరేణ పరం పురుషమభిధ్యాయీత ఇత్యారభ్య స ఏతస్మాజ్జీవఘనాత్పరాత్పరం పురిశయం పురుషమీక్షత ఇత్యత్ర ధ్యాయతి పూర్వకేక్షతికర్మ, స: – ప్రశాసితా పరమాత్మా ఇత్యర్థ:, ఉత్తరత్ర తమోఙ్కారేణైవాయనేనాన్వేతి ఇతి విద్వాన్ యత్తచ్ఛాన్తమజరం అమృతమభయం పరఞ్చ ఇతి పరమపురుషాసాధారణధర్మవ్యపదేశాత్, యత్తత్కవయో వేదయన్తే ఇతి తదీయస్థానస్య సూరిభిర్దృశ్యత్వ వ్యపదేశాచ్చ ||౧౨|| ఈక్షతికర్మవ్యపదేశాధికరణమ్ || ౪||
౧-౩-౫
౭౮। దహర ఉత్తరేభ్య: – అథ యదిదమస్మిన్ బ్రహ్మపురే దహరం పుణ్డరీకం వేశ్మ దహరోऽస్మిన్ అన్తరాకాశ:, తస్మిన్యదన్తస్తదన్వేష్టవ్యం తద్వావ విజిజ్ఞాసితవ్యమ్ ఇత్యత్ర దహరాకాశనిర్దిష్ట: పరమాత్మా, ఉత్తరేభ్య: వాక్యగతేభ్య: తదసాధారణధర్మేభ్య:। ఉత్తరత్ర దహరాకాశస్య సర్వాధారతయాऽతిమహత్త్వమభిధాయ, ఏతత్సత్యం బ్రహ్మాఖ్యం పురమ్ ఇతి నిర్దిశ్య తస్మిన్ బ్రహ్మాఖ్యే దహరాకాశే కామాస్సమాహితా: ఇత్యుక్తే, కోऽయం దహరాకాశ:? కే చ కామా:? ఇత్యపేక్షాయామ్, ఏష ఆత్మా అపహత పాప్మా ఇత్యారభ్య సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్ప: ఇత్యన్తేన దహరాకాశ: ఆత్మా, కామాశ్చ అపహతపాప్మత్వాదయ: తద్విశేషణభూతగుణా ఇతి హి జ్ఞాపయతి। దహరోऽస్మిన్నన్తరాకాశస్తస్మిన్యదన్తః తదన్వేష్టవ్యమ్ ఇత్యత్ర దహరాకాశ: తదన్తర్వర్తి చ యత్, తదుభయమన్వేష్టవ్యమిత్యుక్తమితి విజ్ఞాయతే। అథ య ఇహాత్మానమనువిద్య వ్రజన్త్యేతాంశ్చ సత్యాన్ కామాన్ ఇతి హి వ్యజ్యతే||౧౩||
౭౯। గతిశబ్దాభ్యాం తథాహి దృష్టం లిఙ్గం చ – ఏవమేవేమాస్సర్వా: ప్రజా: అహరహర్గచ్ఛన్త్య: ఏతం బ్రహ్మలోకం న విన్దన్తి ఇత్యహరహస్సర్వాసాం ప్రజానామజానతీనాం దహరాకాశోపరి గతి: – వర్తనమ్, దహరాకాశసమానాధికరణో బ్రహ్మలోకశబ్దశ్చ దహరాకాశ: పరం బ్రహ్మేతి జ్ఞాపయతి। తథా హ్యన్యత్ర సర్వాసాం పరమాత్మోపరివర్తమానత్వం దృష్టమ్, తస్మిన్ లోకాశ్శ్రితాస్సర్వే, తదక్షరే పరమే ప్రజా: ఇత్యాదౌ, బ్రహ్మలోకశబ్దశ్చ ఏష బ్రహ్మలోక: ఇత్యాదౌ। అన్యత్ర దర్శనాభావేऽపి ఇదమేవ పర్యాప్తమస్య పరమాత్మత్వే లిఙ్గమ్, యద్దహరాకాశోపరి సర్వస్య వర్తమానత్వమ్, బ్రహ్మలోకశబ్దశ్చ ||౧౪||
౮౦। ధృతేశ్చ మహిమ్నోऽస్యాస్మిన్నుపలబ్ధే: – అథ య ఆత్మా స సేతుర్విధృతి: ఇతి జగద్ధృతే: పరమాత్మనో మహిమ్నోऽస్మిన్ దహరాకాశే ఉపలబ్ధేశ్చాయం పర:, సా హి పరమాత్మమహిమా, ఏష సేతుర్విధరణ: ఇత్యాది శ్రుతే:।౧౫||
౮౧। ప్రసిద్ధేశ్చ – ఆకాశశబ్దస్య యదేష ఆకాశ ఆనన్ద: ఇతి పరమాత్మన్యపి ప్రసిద్ధేశ్చాయం పర:, సత్యసఙ్కల్పత్వాదిగుణబృన్దోపబృంహితాప్రసిద్ధి: భూతాకాశప్రసిద్ధేర్బలీయసీత్యర్థ:||౧౬||
౮౨। ఇతరపరామర్శాత్స ఇతి చేన్నాసంభవాత్ – అథ య ఏష సంప్రసాద: ఇతీతరస్య – జీవస్య పరామర్శాత్ ప్రకృతాకాశస్స ఇతి చేత్। నైతత్। ఉక్తగుణానాం తత్రాసంభవాత్||౧౭||
౮౩। ఉత్తరాచ్చేదావిర్భూతస్వరూపస్తు – ఉత్తరత్ర య ఆత్మా అపహతపాప్మా ఇతి జీవస్య అపహత- పాప్మత్వాది శ్రవణాన్నాసంభవ:। జాగరితస్వప్నసుషుప్త్యాద్యవస్థాసు వర్తమానత్వాత్ స హి జీవ ఇతి చేత్, నైతత్, ఆవిర్భూతస్వరూపస్తు – కర్మారబ్ధశరీరసంబన్ధిత్వేన తిరోహితాపహతపాప్మత్వాదిక:, పశ్చాత్ పరఞ్జ్యోతిరుపసంపద్యావిర్భూతస్వరూప: తత్ర అపహతపాప్మత్వాదిగుణకో జీవ: ప్రతిపాదిత: దహరాకాశస్తు అతిరోహితకల్యాణగుణసాగర ఇతి నాయం జీవ:||౧౮||
౮౪। అన్యార్థశ్చ పరామర్శ: – అస్మాచ్ఛరీరాత్ సముత్థాయ పరంజ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే ఇతి జీవాత్మనో దహరాకాశోపసంపత్త్యా స్వరూపావిర్భావాపాదనరూపమాహాత్మ్య-ప్రతిపాదనార్థః అత్ర జీవపరామర్శ: ||౧౯||
౮౫। అల్పశ్రుతేరితి చేత్తదుక్తమ్ – అల్పస్థానత్వస్వరూపాల్పత్వశ్రుతేర్నాయం పరమాత్మేతి చేత్। తత్రోత్తరముక్తమ్ నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ ఇతి||౨౦||
౮౬। అనుకృతేస్తస్య చ – తస్య దహరాకాశస్య పరఞ్జ్యోతిష:, అనుకరణశ్రవణాచ్చ జీవస్య, న జీవో దహరాకాశ:, స తత్ర పర్యేతి జక్షత్క్రీడన్ రమమాణ: ఇత్యాది: తదుపసంపత్త్యా స్వచ్ఛన్దవృత్తిరూప: తదనుకారశ్శ్రూయతే||౨౧||
౮౭। అపి స్మర్యతే – ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా: । సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ ఇతి||౨౨|| ఇతి దహరాధికరణమ్ || ౫ ||
౧-౩-౬
౮౮। శబ్దాదేవ ప్రమిత: – అఙ్గుష్ఠమాత్ర: పురుషో మధ్య ఆత్మని తిష్ఠతి, ఈశానో భూతభవ్యస్య ఇత్యాదౌ అఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమాత్మా ఈశానో భూతభవ్యస్య ఇతి సర్వేశ్వరత్వవాచిశబ్దాదేవ||౨౩||
౮౯। హృద్యపేక్షయా తు మనుష్యాధికారత్వాత్ – అనవచ్ఛిన్నస్యాపి ఉపాసకహృది వర్తమానత్వాపేక్షమఙ్గుష్ఠప్రమితత్వమ్। మనుష్యాణామేవోపసనసంభావనయా తద్విషయత్వాచ్చ శాస్త్రస్య, మనుష్యహృదయాపేక్షయేదముక్తమ్। స్థితం తావదుత్తరత్ర సమాపయిష్యతే||౨౪|| ఇతి ప్రమితాధికరణపూర్వభాగః || ౬ ||
౧-౩-౭
౯౦। తదుపర్యపి బాదరాయణస్సంభావాత్ – తత్ – బ్రహ్మోపాసనమ్ ఉపరి – దేవాదిష్వప్యస్తి, అర్థిత్వసామర్థ్యసంభవాత్, ఇతి భగవాన్ బాదరాయణ: మేనే। సంభవశ్చ పూర్వోపార్జితజ్ఞానావిస్మరణాత్, మన్త్రార్థవాదేషు విగ్రహాదిమత్తయా స్తుతిదర్శనాత్, తదుపపత్తయే తత్సంభవే తేషామేవ ప్రామాణ్యేన విగ్రహాదిమత్త్వాచ్చ ||౨౫||
౯౧। విరోధ: కర్మణీతి చేన్నానేకప్రతిపత్తేర్దర్శనాత్ – విగ్రహాదిమత్త్వే ఏకస్యానేకత్ర యుగపత్సాన్నిధ్యాయోగాత్ కర్మణి విరోధ: ఇతిచేన్న, శక్తిమత్సు సౌభరిప్రభృతిషు యుగపదనేకశరీరప్రతిపత్తిదర్శనాత్||౨౬||
౯౨। శబ్ద ఇతి చేన్నాత: ప్రభవాత్ప్రత్యక్షానుమానాభ్యామ్ – వైదికే తు శబ్దే విరోధప్రసక్తి: – దేహస్య సావయవత్వేనోత్పత్తిమత్త్వాత్ ఇన్ద్రాదిదేవోత్పత్తే: ప్రాక్ వినాశాదూర్ధ్వం చ వైదికేన్ద్రాదిశబ్దానాం అర్థశూన్యత్వం అనిత్యత్వం వా స్యాత్ ఇతి చేన్న। అత: – వైదికాదేవేన్ద్రాదిశబ్దాదిన్ద్రాద్యర్థసృష్టే:। నహీన్ద్రాదిశబ్దా: వ్యక్తివాచకా:, అపి తు గవాదిశబ్దవదాకృతివాచిన:, పూర్వస్మిన్నిన్ద్రాదౌ వినష్టే వైదికేన్ద్రాదిశబ్దాదేవ బ్రహ్మా పూర్వేన్ద్రాద్యాకృతివిశేషం స్మృత్వా, తదాకారమపరమిన్ద్రాదికం కులాలాదిరివ ఘటాదికం సృజతీతి న కశ్చిద్విరోధ:। కుత ఇదమవగమ్యతే? శ్రుతిస్మృతిభ్యామ్। శ్రుతి: – వేదేనరూపే వ్యకరోత్ సతాసతీ ప్రజాపతి: స భూరితి వ్యాహరత్ స భూమిమసృజత ఇత్యాది:। స్మృతిరపి
సర్వేషాం తు స నామాని కర్మాణి చ పృథక్ పృథక్ ।
వేదశబ్దేభ్య ఏవాదౌ పృథక్ సంస్థాశ్చ నిర్మమే || ఇత్యాది:||౨౭||
౯౩। అత ఏవ చ నిత్యత్వమ్ – యతో బ్రహ్మా వైదికాచ్ఛబ్దాదర్థాన్ స్మృత్వా సృజతి, అత ఏవ, మన్త్రకృతో వృణీతే, విశ్వామిత్రస్య సూక్తం భవతి ఇతి విశ్వామిత్రాదీనాం మన్త్రాదికృత్త్వేऽపి మన్త్రాది- మయవేదస్య నిత్యత్వం తిష్ఠతి। అనధీతమన్త్రాదిదర్శనశక్తాన్ పూర్వవిశ్వామిత్రాదీన్ తత్తద్వైదికశబ్దై: స్మృత్వా, తదాకారానపరాన్ తత్తచ్ఛక్తియుక్తాన్ సృజతి హి బ్రహ్మా నైమిత్తికప్రలయానన్తరమ్। తే చానధీత్యైవ తానేవ మన్త్రాదీనస్ఖలితాన్ పఠన్తి। అతస్తేషాం మన్త్రాదికృత్త్వం వేదనిత్యత్వం చ స్థితమ్||౨౮||
ప్రాకృతప్రలయే తు చతుర్ముఖే వేదాఖ్యశబ్దే చ వినష్టే కథం వేదస్య నిత్యత్వమిత్యత ఆహ –
౯౪। సమాననామరూపత్వాచ్చావృత్తావప్యవిరోధో దర్శనాత్ స్మృతేశ్చ – అత ఏవ సృజ్యానాం సమాననామరూపత్వాత్, ప్రాకృతప్రలయావృత్తావపి న విరోధ:, ఆదికర్తా పరమపురుషో హి పూర్వరూపసంస్థానం జగత్ స్మృత్వా తదాకారమేవ జగత్ సృజతి, వేదాంశ్చ పూర్వానుపూర్వీవిశిష్టానావిష్కృత్య చతుర్ముఖాయ దదాతీతి, శ్రుతి- స్మృతిభ్యామాదికర్తా పూర్వవత్సృజతీత్యవగమ్యతే। శ్రుతిస్తావత్ సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ ఇత్యాదికా యో బ్రహ్మణం విదధాతి పూర్వం యో వై వేదాంశ్చ ప్రహిణోతి తస్మై ఇతి చ। స్మృతిరపి
యథర్తుష్వృతులిఙ్గాని నానారూపాణి పర్యయే ।
దృశ్యన్తే తాని తాన్యేవ తథా భావా యుగాదిషు || ఇతి। వేదస్య నిత్యత్వం చ, పూర్వపూర్వోచ్చారణక్రమ- విశిష్టస్యైవ సర్వదోచ్చార్యమాణత్వమ్ ||౨౯|| ఇతి దేవతాధికరణమ్
౧-౩-౮
౯౫। మధ్వాదిష్వసంభవాదనధికారం జైమిని: – మధువిద్యాదిషు వస్వాదిదేవానామేవ ఉపాస్యత్వాత్, ప్రాప్యత్వాచ్చ, తత్ర వస్వాదీనాం కర్మకర్తృభావవిరోధేన ఉపాస్యత్వాసంభవాత్। వసూనాం సతాం వసుత్వం ప్రాప్తమితి ప్రాప్యత్వాసంభవాచ్చ, తత్ర వస్వాదీనామనధికారం జైమినిర్మేనే ||౩౦||
౯౬। జ్యోతిషి భావాచ్చ – తం దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిరాయుర్హోపాసతేऽమృతమ్ ఇతి జ్యోతిషి – పరస్మిన్ బ్రహ్మణి, దేవానాం సాధారణ్యేన ప్రాప్తత్వేऽపి అధికారమాత్ర (భావ) వచనాత్, అన్యత్ర వస్వాద్యుపాసనే అనధికారో న్యాయసిద్ధో గమ్యతే||౩౧||
౯౭। భావం తు బాదరాయణోऽస్తి హి – మధువిద్యాదిష్వపి వస్వాదీనామధికారభావం భగవాన్ బాదరాయణో మన్యతే। అస్తి హి వస్వాదీనాం సతాం స్వావస్థబ్రహ్మణ ఉపాస్యత్వసంభవ:, కల్పాన్తరే వసుత్వాదే: ప్రాప్యత్వసంభవశ్చ। ఏకల ఏవ మధ్యే స్థాతా ఇత్యాదినా ఆదిత్యస్య కారణావస్థాం ప్రతిపాద్య య ఏతామేవం బ్రహ్మోపనిషదం వేద ఇతి మధువిద్యాయా: బ్రహ్మవిద్యాత్వమాహ। అత: కార్యకారణోభయావస్థం తత్రోపాస్యమ్। కల్పాన్తరే వస్వాదిత్వమనుభూయ అధికారావసానే బ్రహ్మప్రాప్తిర్న విరుద్ధా||౩౨|| ఇతి ప్రమితాధికరణగర్భే మధ్వధికరణమ్ ||
౧-౩-౯
౯౮। శుగస్య తదనాదరశ్రవణాత్తదాద్రవణాత్సూచ్యతే హి – ఆజహారేమాశ్శూద్ర ఇత్యాదౌ బ్రహ్మోపదేశే శిష్యం ప్రతి శూద్రేత్యామన్త్రణేన శిష్యస్య బ్రహ్మజ్ఞానాప్రాప్త్యా శుక్సఞ్జాతేతి సూచ్యతే। శోచనాచ్ఛూద్ర:। న జాతియోగేన కుత:? తదనాదరశ్రవణాత్ – బ్రహ్మవిద్యావైకల్యేన స్వాత్మానం ప్రతి హంసోక్తానాదరవాక్యశ్రవణాత్, తదైవాచార్యం ప్రతి ఆద్రవణాత్। హి శబ్దో హేతౌ। యతశ్శ్రూద్రేత్యామన్త్రణం న జాతియోగేన, అతశ్శూద్రస్య బ్రహ్మోపాసనాధికారో న సూచ్యతే||౩౩||
౯౯। క్షత్రియత్వగతేశ్చ – శుశ్రూషో: క్షత్రియత్వగతేశ్చ న జాతియోగేన శూద్రేత్యామన్త్రణమ్। ఉపక్రమే బహుదాయీ ఇత్యాదినా దానపతిత్వబహుపక్వాన్నదాయిత్వబహుగ్రామప్రదానైరస్య హి క్షత్రియత్వం గమ్యతే||౩౪||
౧౦౦। ఉత్తరత్ర చైత్రరథేన లిఙ్గాత్ – ఉపరిష్టాచ్చాస్యాం విద్యాయాం బ్రాహ్మణక్షత్రియయోరేవాన్వయో దృశ్యతే అథ హ శౌనకఞ్చ కాపేయమభిప్రతారిణఞ్చ ఇత్యాదౌ। అభిప్రతారీ హి చైత్రరథ: క్షత్రియ:। అభిప్రతారిణ: చైత్రరథత్వం క్షత్రియత్వం చ కాపేయసాహచర్యాల్లిఙ్గాదవగమ్యతే। ప్రకరణాన్తరే హి కాపేయ- సహచారిణశ్చైత్రరథత్వం క్షత్రియత్వం చావగతమ్ ఏతేన చైత్రరథం కాపేయా అయాజయన్ ఇతి, తస్మాచ్చైత్రరథో నామైక: క్షత్రపతిరజాయత ఇతి చ। అతశ్చాయం శిష్య: న చతుర్థ:||౩౫||
౧౦౧। సంస్కారపరామర్శాత్తదభావాభిలాపాచ్చ – విద్యోపక్రమే ఉప త్వా నేష్యే ఇత్యుపనయనపరామర్శాత్, శూద్రస్య తదభావాభిలాపాచ్చ న శూద్రస్య బ్రహ్మ విద్యాధికార:, న శూద్రే పాతకం కించిత్ న చ సంస్కారమర్హాతి ఇతి సంస్కారో హి నిషిద్ధ:||౩౬||
౧౦౨। తదభావనిర్ధారణే చ ప్రవృత్తే: – నైతదబ్రాహ్మణో వివక్తుమర్హాతి సమిధం సోమ్యాహర ఇతి శూద్రత్వాభావనిశ్చయ ఏవ ఉపదేశప్రవృత్తేశ్చ నాధికార: ||౩౭||
౧౦౩। శ్రవణాధ్యయనార్థప్రతిషేధాత్ – శూద్రస్య శ్రవణాధ్యయనాదీని హి నిషిధ్యన్తే తస్మాచ్ఛూద్ర-సమీపే నాధ్యేతవ్యమ్ ఇతి। అనుపశృణ్వతోऽధ్యయనాది చ న సంభవతి ||౩౮||
౧౦౪। స్మృతేశ్చ – స్మర్యతే హి శూద్రస్య వేదశ్రవణాదౌ దణ్డ:। అథ హాస్య వేదముపశృణ్వత: త్రపుజతుభ్యాం శ్రోత్రప్రతిపూరణమ్, ఉదాహరణే జిహ్వాచ్ఛేద:, ధారణే శరీరభేద: ఇతి ||౩౯|| ఇతి అపశూద్రాధికరణమ్ ||౯||
ప్రమితాధికరణశేష:
ప్రాసఙ్గికం పరిసమాప్య ప్రకృతమనుసరతి-
౧౦౫। కమ్పనాత్ – అఙ్గుష్ఠప్రమితప్రకరణమధ్యే యదిదం కిఞ్చ జగత్సర్వం ప్రాణ ఏజతి నిస్సృతమ్ ఇత్యాదినా అభిహితాఙ్గుష్ఠప్రమితప్రాణశబ్దనిర్దిష్టజనితభయాత్ వజ్రాదివోద్యతాత్ అగ్నివాయుసూర్యేన్ద్ర ప్రభృతికృత్స్నజగత్కమ్పనాత్ అఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమపురుష ఇతి నిశ్చీయతే||౪౦||
౧౦౬। జ్యోతిర్దర్శనాత్ – తత్ప్రకరణే న తత్ర సూర్యో భాతి ఇత్యారభ్య తస్య భాసా సర్వమిదం విభాతి ఇతి భాశ్శబ్దాభిహితస్య అనవధికాతిశయజ్యోతిషో దర్శనాచ్చ అఙ్గుష్ఠప్రమిత: పరమపురుష:||౪౧|| ఇతి ప్రమితాధికరణశేష:||
౧-౩-౧౦
౧౦౭। ఆకాశోऽర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాత్ – ఆకాశో హ వై నామరూపయోర్నిర్వహితా తే యదన్తరా తద్బ్రహ్మ ఇత్యాదినా నిర్దిష్ట: ఆకాశ: ధూత్వా శరీరమకృతం కృతాత్మా ఇతి ప్రకృతాత్ప్రత్యగాత్మన: పరిశుద్ధాదర్థాన్తరభూత: పరమపురుష: నామరూపయో: నిర్వోఢృత్వతదస్పర్శరూపార్థాన్తరత్వామృతత్వాది-వ్యపదేశాత్||౪౨||
తత్త్వమస్యాదినా ఐక్యోపదేశాత్ ప్రత్యగాత్మనో నార్థాన్తరభూత: పరమపురుష ఇత్యాశఙ్క్యాహ –
౧౦౮। సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యోర్భేదేన – ప్రాజ్ఞేనాత్మనా సంపరిష్వక్తో న బాహ్యం కిఞ్చన వేద నాన్తరమ్ ప్రాజ్ఞేనాత్మనాऽన్వారూఢ: ఇతి సుషుప్త్యుత్క్రాన్త్యో: బాహ్యాన్తరవిషయానభిజ్ఞాత్ప్రత్యగాత్మన: తదానీమేవ ప్రాజ్ఞతయా భేదేన వ్యపదేశాదర్థాన్తరభూత ఏవ||౪౩||
౧౦౯। పత్యాదిశబ్దేభ్య: – పరిష్వఞ్జకే ప్రాజ్ఞే శ్రూయమాణేభ్య: పత్యాదిశబ్దేభ్యశ్చాయం అర్థాన్తరభూత:। సర్వస్యాధిపతి: సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశాన: ఇతి హ్యుత్తరత్ర శ్రూయతే। ఐక్యోపదేశోऽపి అవస్థితేరితి కాశకృత్స్న: ఇత్యనేన జీవస్య శరీతభూతస్యాత్మతయా అవస్థితేరితి స్వయమేవ పరిహరిష్యతి||౪౪|| ఇతి అర్థాన్తరత్వాదివ్యపదేశాధికరణమ్ || ౧౦ ||
ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తసారే ప్రథమాధ్యాయస్య తృతీయ: పాద: ||
