ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತ

ವೇದಾನ್ತದೀಪ:

।।ಅಥ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ದ್ವಿತೀಯ: ಪಾದ:।।

೧।೨।೧

೩೩।  ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್ – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಶ್ರೂಯತೇ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ ಶಾನ್ತ ಉಪಾಸೀತ, ಅಥ ಖಲು ಕ್ರತುಮಯೋಽಯಂ ಪುರುಷೋ ಯಥಾ ಕ್ರತುರಸ್ಮಿಲ್ಲೋಕೇ ಪುರುಷೋ ಭವತಿ ತಥೇತ: ಪ್ರೇತ್ಯ ಭವತಿ ಸ ಕ್ರತುಂ ಕುರ್ವೀತ ಮನೋಮಯ: ಪ್ರಾಣಶರೀರ: ಇತಿ।  ಅತ್ರ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:। ಸರ್ವತ್ರ ತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶೋ ಹಿ ತಸ್ಯೈವೋಪಪದ್ಯತೇ। ಪರಸ್ಯ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸಕಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣೈಕತಾನಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಹೇಯಾಕರಸರ್ವತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿರೋಧಾದೇವ ನ ಸಂಭವತಿ। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಹಿ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸ್ತಮ್ಬಪರ್ಯನ್ತಸರ್ವಭಾವ ಉಪಪದ್ಯತೇ। ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಹೇತುಕತ್ವಂ ಚ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ತ್ವೇನ ಸೃಷ್ಟ್ಯಾದೇರುಪಪದ್ಯತೇ।  ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽಪಿ ಬೃಹತ್ವಗುಣಯೋಗೇನ ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ಇತಿವತ್ತತ್ರೈವ ವರ್ತತೇ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು ತಜ್ಜಲಾನ್ ಇತಿ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ತಜ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಹೇತುಕಂ ತದಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಪ್ರಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯಮಾನಂ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಪದ್ಯತೇ।  ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವ ಹಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಾ: ಪ್ರಸಿದ್ಧಾ: ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ,  ಇದಂ ಸರ್ವಮಸೃಜತ ಇತ್ಯಾದಿಷು।  ತಥಾ ಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಚ ಜನ್ಮಾದಿಹೇತುಕಂ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಸನ್ಮೂಲಾಸ್ಸೋಮ್ಯೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸದಾಯತನಾಸ್ಸತ್ಪ್ರತಿಷ್ಟಾ:,  ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ ಇತಿ।  ಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕ-ಕಲ್ಯಾಣೈಕತಾನಾತ್ಮನಶ್ಚ ಪರಸ್ಯ ಹೇಯಾಕರಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮತ್ವಮವಿರುದ್ಧಮ್।  ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ – ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀಶರೀರಮ್। ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ ।।। ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾಶರೀರಂ ಸ ತ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಶರೀರಾತ್ಮಭಾವೇನ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೋಪಪಾದನಾತ್। ಶರೀರಾತ್ಮನೋಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾತ್।  ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದೇಶಶ್ಚ ಸರ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಸರ್ವಶರೀರಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವ ಪ್ರವೃತ್ತೇರುಪಪದ್ಯತೇ।  ಶರೀರವಾಚೀ ಹಿ ಶಬ್ದ: ಶರೀರಿಣ್ಯಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಪರ್ಯವಸ್ಯತಿ। ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿಶಬ್ದವತ್। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಸರ್ವತ್ರ ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ವಸ್ತುನಿ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯೇ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯೇನ ತದಾತ್ಮತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ। ಕುತ:? ಪ್ರಸಿದ್ಧೋಪದೇಶಾತ್। ತಜ್ಜಲಾನಿತಿ, ಸರ್ವಮಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಲು ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವತ್ತಸ್ಯೋಪದೇಶಾತ್।  ತದೇವ ಹಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಸ್ಥಿತಿಲಯಹೇತುತ್ವೇನ ವೇದಾನ್ತೇಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್।।೧।।

೩೪। ವಿವಕ್ಷಿತಗುಣೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ – ಮನೋಮಯತ್ವಾದಿಕಾಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಮಿಶ್ರಾ ವಿವಕ್ಷಿತಾ: ಗುಣಾ: ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವೋಪಪದ್ಯನ್ತೇ     ।।೨।।

೩೫। ಅನುಪಪತ್ತೇಸ್ತು ನ ಶಾರೀರ: – ಏತೇಷಾಂ ಗುಣಾನಾಮನನ್ತದು:ಖಮಿಶ್ರಪರಿಮಿತಸುಖಲವಭಾಗಿನ್ಯಜ್ಞೇ ಕರ್ಮಪರವಶೇ ಶಾರೀರೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ್ಯನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚಾಯಂ ನ ಶಾರೀರ:।  ಅಪಿ ತು ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ।।೩।।

೩೬।  ಕರ್ಮಕರ್ತೃವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ –  ಏತಮಿತ: ಪ್ರೇತ್ಯಾಭಿಸಂಭವಿತಾಸ್ಮಿ ಇತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯತಯೋಪಾಸ್ಯೋ ನಿರ್ದಿಶ್ಯತೇ, ಪ್ರಾಪ್ತೃತಯಾ ಚ ಜೀವ:।  ಅತಶ್ಚ ಜೀವಾದನ್ಯದೇವೇದಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ।।೪।।

೩೭।  ಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ – ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಹೃದಯ ಇತಿ ಶಾರೀರಷ್ಷಷ್ಟ್ಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ:, ಉಪಾಸ್ಯ: ಪ್ರಥಮಯಾ।  ಅತಶ್ಚ ಜೀವಾದನ್ಯ:।।೫।।

೩೮।  ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ – ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತಸ್ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ। ಅತಶ್ಚ ಜೀವಾದನ್ಯ ಉಪಾಸ್ಯ: ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೬।।

೩೯।  ಅರ್ಭಕೌಕಸ್ತ್ವಾತ್ತದ್ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ – ಏಷ ಮ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಹೃದಯ ಇತಿ ಅಲ್ಪಸ್ಥಾನತ್ವಾತ್ ಅಣೀಯಾನ್ವ್ರೀಹೇರ್ವಾ ಯವಾದ್ವಾ ಇತ್ಯಲ್ಪತ್ವವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇನ್ನ। ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಮ್ – ಏವಮುಪಾಸ್ಯತ್ವಾದ್ಧೇತೋರಲ್ಪಾಯತನತ್ವಾಲ್ಪತ್ವವ್ಯಪದೇಶ:। ನ ಸ್ವರೂಪಾಲ್ಪತ್ವೇನ।  ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸರ್ವಸ್ಮಾಜ್ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವೋಪದೇಶಾತ್। ಜ್ಯಾಯಸೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಹೃದಯಾಯತನಾವಚ್ಛೇದೇನ ಅಲ್ಪತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಮುಪಪದ್ಯತೇ।  ವ್ಯೋಮವತ್ ಯಥಾ ಮಹತೋಽಪಿ ವ್ಯೋಮ್ನಸ್ಸೂಚಿಪಥಾದಿಷ್ವಲ್ಪತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಮ್। ಚ ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ ತದ್ವದೇವೇತ್ಯರ್ಥ:।  ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಚಾಸ್ಯ ಮಹತ್ತ್ವಮತ್ರಾಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ:। ಜ್ಯಾಯಾನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಜ್ಯಾಯಾನನ್ತರಿಕ್ಷಾಜ್ಜ್ಯಾಯಾನ್ದಿವೋ ಜ್ಯಾಯಾನೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ: ಇತಿ ಹ್ಯನನ್ತರಮೇವ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ।।೭।।

೪೦। – ಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ ವೈಶೇಷ್ಯಾತ್ – ಯದ್ಯುಪಾಸಕಶರೀರೇ ಹೃದಯೇಽಯಮಪಿ ವರ್ತ್ತತೇ ತತಸ್ತದ್ವದೇವಾಸ್ಯಾಪಿ ಶರೀರಪ್ರಯುಕ್ತಸುಖದು:ಖಸಂಭೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ಚೇನ್ನ,  ಹೇತುವೈಶೇಷ್ಯಾತ್। ನ ಹಿ ಶರೀರಾನ್ತರ್ವರ್ತ್ತಿತ್ವಮೇವ ಸುಖದು:ಖೋಪಭೋಗಹೇತು:।  ಅಪಿತು ಕರ್ಮಪರವಶತ್ವಮ್। ತತ್ತ್ವಪಹತಪಾಪ್ಮನ: ಪರಮಾತ್ಮನೋ ನ ಸಂಭವತಿ।।೮।। ಇತಿ ಸರ್ವತ್ರ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯಧಿಕರಣಮ್।।೧।।

೧।೨।೨

೪೧।  ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್ – ಕಠವಲ್ಲೀಷ್ವಾಮ್ನಾಯತೇ ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ಚ ಕ್ಷತ್ರಂ ಚೋಭೇ ಭವತ ಓದನ: ಮೃತ್ಯುರ್ಯಸ್ಯೋಪಸೇಚನಂ ಕ ಇತ್ಥಾ ವೇದ ಯತ್ರ ಸ ಇತಿ। ಅತ್ರೋದನೋಪಸೇಚನಸೂಚಿತೋಽತ್ತಾ ಕಿಂ ಜೀವ ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಜೀವ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:। ಕುತ:? ಭೋಕ್ತೃತ್ತ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತತ್ತ್ವಾಜ್ಜೀವಸ್ಯೈವ ತತ್ಸಂಭಾವಾತ್। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಸರ್ವೋಪಸಂಹಾರೇ ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನಮದನೀಯಂ ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದಿತಿ ತಸ್ಯೈತಸ್ಯಾತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವ । ನ ಚೇದಂ ಕರ್ಮನಿಮಿತ್ತಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ತ್ವಮ್। ಅಪಿ ತು ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಲಯಲೀಲಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಜಗದುಪಸಂಹಾರಿತ್ವರೂಪಂ ಭೋಕ್ತೃತ್ವಮ್। ಸೂತ್ರಾರ್ಥ: – ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರೌದನಸ್ಯಾತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ। ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಶಬ್ದೇನ ಚರಾಚರಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ಗ್ರಹಣಾತ್। ಮೃತ್ಯೂಪಸೇಚನೋ ಹ್ಯೋದನೋ ನ ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಮಾತ್ರಮ್। ಅಪಿ ತು ತದುಪಲಕ್ಷಿತಂ ಚರಾಚರಾತ್ಮಕಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದೇವ।।೯।।

೪೨।  ಪ್ರಕರಣಾಚ್ಚ –  ಮಹಾನ್ತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಮೇಧಯಾ ಇತಿ ಪರಸ್ಯೈವ ಹೀದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್।  ಅತಶ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೧೦।।

ನನ್ವನನ್ತರಮ್ ಋತಂ ಪಿಬನ್ತೌ ಸುಕೃತಸ್ಯ ಲೋಕೇ ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಪರಮೇ ಪರಾರ್ಧ್ಯೇ ಇತಿ ದ್ವಯೋ: ಕರ್ಮಫಲಾದನಾದನಶ್ರವಣಾತ್, ಪರಮಾತ್ಮನಶ್ಚ ಕರ್ಮಫಲಾದನಾನ್ವಯಾತ್, ಅನ್ತ:ಕರಣದ್ವಿತೀಯೋ ಜೀವ ಏವ ತತ್ರಾತ್ತೇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ, ಅತೋಽತ್ರಾಪಿ ಸ ಏವ ಜೀವೋಽತ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತೀತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –

೪೩।  ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ – ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ ಜೀವಾತ್ಮಪರಮಾತ್ಮಾನೌ।  ಜೀವದ್ವಿತೀಯ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ ತತ್ರ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ:।  ಸ್ವಯಮನಶ್ನತೋಽಪಿ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಪ್ರಯೋಜಕತಯಾ ಪಾನೇಽನ್ವಯೋ ವಿದ್ಯತೇ।  ಜೀವದ್ವಿತೀಯ: ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತೇ? ತದ್ದರ್ಶನಾತ್ – ತಯೋರೇವ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಗುಹಾಪ್ರವೇಶವ್ಯಪದೇಶೋ ದೃಶ್ಯತೇ ತಂ ದುರ್ದರ್ಶಂ ಗೂಢಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಗುಹಾಹಿತಂ ಗಹ್ವರೇಷ್ಟಂ ಪುರಾಣಮ್, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನ ದೇವಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಜಹಾತಿ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಯಾ ಪ್ರಾಣೇನ ಸಂಭವತ್ಯದಿತಿರ್ದೇವತಾಮಯೀ, ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ತಿಷ್ಠನ್ತೀ ಯಾ ಭೂತೇಭಿರ್ವ್ಯಜಾಯತ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ।  ಕರ್ಮಫಲಾನ್ಯತ್ತೀತ್ಯದಿತಿ: ಜೀವ:।।೧೧।।

೪೪।  ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚ – ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಹ್ಯುಪಕ್ರಮಪ್ರಭೃತ್ಯೋಪಸಂಹಾರಾಜ್ಜೀವಪರಮಾತ್ಮಾನಾವೇವೋಪಾಸ್ಯತ್ವ- ಉಪಾಸಕತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೃತ್ವಾದಿಭಿರ್ವಿಶಿಷ್ಯೇತೇ ಮಹಾನ್ತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ। ವಿಜ್ಞಾನಸಾರಥಿರ್ಯಸ್ತು ಮನ:ಪ್ರಗ್ರಹವಾನ್ನರ:, ಸೋಽಧ್ವನ: ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್  ಇತ್ಯಾದಿಷು। ಅತಶ್ಚಾತ್ತಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೧೨।। ಇತಿ ಅತ್ತ್ರಧಿಕರಣಮ್ ।। ೨।।

೧।೨।೩

೪೫।  ಅನ್ತರ ಉಪಪತ್ತೇ: – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಯ ಏಷೋಽನ್ತರಕ್ಷಿಣಿ ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಏಷ ಆತ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚೈತದಮೃತಮಭಯಮೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ: ಪುರುಷ: ಕಿಂ ಪ್ರತಿಬಿಮ್ಬಾತ್ಮಜೀವದೇವತಾವಿಶೇಷಾನ್ಯತಮ: ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಏಷ್ವನ್ಯತಮ ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ:। ಕುತ:? ಯ ಏಷ – ದೃಶ್ಯತೇ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾನಿರ್ದೇಶಾತ್। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಪರಮಾತ್ಮೈವಾಯಮಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ: ಪುರುಷ: ಅಕ್ಷಿಪುರುಷಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣಾ ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮತ್ವಾಮೃತತ್ವ-ಅಭಯತ್ವಬ್ರಹ್ಮತ್ವಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದಯ: ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯನ್ತೇ।  ಪ್ರಸಿದ್ಧವನ್ನಿರ್ದ್ದೇಶಶ್ಚ ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಪ್ರಸಿದ್ಧೇರುಪಪದ್ಯತೇ।  ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಶ್ಚ ತದುಪಾಸನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಯೋಗಿನಾಮ್। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಅಕ್ಷ್ಯನ್ತರ: ಪರಮಾತ್ಮಾ।  ಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಗುಣಾನಾಮತ್ರೈವೋಪಪತ್ತೇ:।।೧೩।।

೪೬।  ಸ್ಥಾನಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ – ಸ್ಥಾನಂ ಸ್ಥಿತಿ:। ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಯಶ್ಚಕ್ಷುಷಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತ್ಯಾದೌ ಚಕ್ಷುಷಿ ಸ್ಥಿತಿನಿಯಮನಾದೀನಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೧೪।।

೪೭।  ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಾಭಿಧಾನಾದೇವ ಚ –  ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯೈವ ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕ್ಷ್ಯಾಧಾರತಯಾ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಭಿಧಾನಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ।  ಏವಕಾರೋಽಸ್ಯೈವ ಹೇತೋರ್ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಾವಗಮಾಯ।।೧೫।।

ಪ್ರಾಣೋ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯತ್ರ ಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪರಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ಕಥಮಿದಮವಗಮ್ಯತೇ, ಯಾವತಾ ನಾಮಾದಿವತ್ಪ್ರತೀಕೋಪಾಸನಮೇವೇತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –

೪೮।  ಅತ ಏವ ಚ ಸ ಬ್ರಹ್ಮ –  ಯತಸ್ತತ್ರ ಭವಭಯಭೀತಾಯೋಪಕೋಸಲಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಜಿಜ್ಞಾಸವೇ ಕಂ ಚ ತು ಖಂ ಚ ನ ವಿಜಾನಾಮಿ ಇತಿ ಪೃಚ್ಛತೇ ಯದೇವ ಕಂ ತದೇವ ಖಂ ತದೇವ ಖಂ ಯದೇವ ಕಮ್ ಇತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯವ್ಯವಚ್ಛೇದಕತಯಾ ಅಪರಿಛಿನ್ನಸುಖಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯಭಿಧಾಯ ಪ್ರಾಣಂ ಚ ಹಾಸ್ಮೈ ತದಾಕಾಶಂ ಚೋಚು: ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಅತ ಏವ ಖಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಸ್ಸ ಆಕಾಶೋಽಪರಿಛಿನ್ನಸುಖವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ।।೧೬।।

೪೯।  ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕಗತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚ – ಶ್ರುತೋಪನಿಷತ್ಕೈ: – ಅಧಿಗತಬ್ರಹ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯೈ: ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಯಾ ಗತಿರರ್ಚಿರಾದಿರಧಿಗನ್ತವ್ಯತಯಾಽವಗತಾ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರೇ ತಸ್ಯಾಶ್ಚೇಹಾಕ್ಷಿಪುರುಷಂ ಶ್ರುತವತೋಽಧಿಗನ್ತವ್ಯತಯಾ ತೇಽರ್ಚಿಷಮೇವಾಭಿಸಂಭವನ್ತಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾಽಭಿಧಾನಾದಕ್ಷಿಪುರುಷ: ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೧೭।।

೫೦।  ಅನವಸ್ಥಿತೇರಸಂಭವಾಚ್ಚ ನೇತರ: – ಪರಮಾತ್ಮನ ಇತರ: ಜೀವಾದಿಕ:,  ತಸ್ಯಾಕ್ಷ್ಣಿ ನಿಯಮೇನ ಅನವಸ್ಥಿತೇ:, ಅಮೃತತ್ವಸಂಯದ್ವಾಮತ್ವಾದೀನಾಂ ಚಾಸಂಭವಾನ್ನ ಸೋಽಕ್ಷ್ಯಾಧಾರ:।।೧೮।।ಇತಿ ಅನ್ತರಾಧಿಕರಣಮ್ ।।೩।।

೧।೨।೪

೫೧।  ಅನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿದೈವಾಧಿಲೋಕಾದಿಷು ತದ್ಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್ – ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ಪೃಥಿವ್ಯಾ ಅನ್ತರೋ ಯಂ ಪೃಥಿವೀ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಂ ಯ: ಪೃಥಿವೀಮನ್ತರೋ ಯಮಯತ್ಯೇಷ ತ ಆತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತಃ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವೇಷು ಪರ್ಯಾಯೇಷು ಶ್ರೂಯಮಾಣೋಽನ್ತರ್ಯಾಮೀ ಕಿಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮೇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ:। ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ದ್ರಷ್ಟಾ ಶ್ರೋತಾ ಮನ್ತಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಶ್ರುತೇ:। ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟ್ರನ್ತರನಿಷೇಧಾಚ್ಚ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತಸರ್ವತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಸರ್ವೈಸ್ತೈರದೃಷ್ಟೇನೈಕೇನ ನಿಯಮನಂ ನಿರುಪಾಧಿಕಾಮೃತತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಪರಮಾತ್ಮನ ಏವ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯನ್ತರ್ಯಾಮೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ ।  ದ್ರಷ್ಟೃತ್ವಾದಿಶ್ಚ ರೂಪಾದಿಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ:। ಸ ಚ ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷು: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಮಾತ್ಮಾನೋಽಪ್ಯಸ್ತಿ।  ನಾನ್ಯೋಽತೋಽಸ್ತಿ ದ್ರಷ್ಟಾ ಇತಿ ಚ ಜೀವೇನಾದೃಷ್ಟಾನ್ತರ್ಯಾಮಿದ್ರಷ್ಟೃವತ್ ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಾಽಪಿ ಅದೃಷ್ಟದ್ರಷ್ಟ್ರನ್ತರನಿಷೇಧಪರ:। ಸೂತ್ರಾರ್ಥ: – ಅಧಿದೈವಾಧಿಲೋಕಾದಿಪದಚಿಹ್ನಿತೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಶ್ರೂಯಮಾಣೋಽನ್ತರ್ಯಾಮೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ।  ಸರ್ವಾನ್ತರತ್ವಸರ್ವಾವಿದಿತತ್ವ-ಸರ್ವಶರೀರಕತ್ವಸರ್ವನಿಯಮನಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾಮೃತತ್ವಾದಿಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮಾಣಾಂ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ ।।೧೯।।

೫೨।  ನ ಚ ಸ್ಮಾರ್ತಮತದ್ಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಛಾರೀರಶ್ಚ – ಸ್ಮಾರ್ತ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮ್।  ಶಾರೀರ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ।  ಸ್ಮಾರ್ತ್ತಂ ಚ ಶಾರೀರಶ್ಚ ನಾನ್ತರ್ಯಾಮೀ।  ತಯೋರಸಂಭಾವಿತೋಕ್ತಧರ್ಮಾಭಿಲಾಪಾತ್।  ಯಥಾ ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯಾಚೇತನಸ್ಯಾಸಂಭಾವನಯಾ ನಾನ್ತರ್ಯಾಮಿತ್ವಪ್ರಸಕ್ತಿ: ತಥಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋಽಪೀತ್ಯರ್ಥ:।।೨೦।।

೫೩।  ಉಭಯೇಽಪಿ ಹಿ ಭೇದೇನೈನಮಧೀಯತೇ – ಉಭಯೇ ಕಾಣ್ವಾ ಮಾಧ್ಯನ್ದಿನಾ ಅಪಿ ಯೋ ವಿಜ್ಞಾನೇ ತಿಷ್ಠನ್।  ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತಿ ಯತ: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಭೇದೇನೈನಮ್ – ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿಣಮಧೀಯತೇ ಅತೋಽಯಂ ತದಾತಿರಿಕ್ತ: ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೨೧।।  ಇತಿ ಅನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ।। ೪ ।।

೧।೨।೫

೫೪।  ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಧರ್ಮೋಕ್ತೇ: – ಆಥರ್ವಣೇ ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ಯತ್ತದದ್ರೇಶ್ಯಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯನ್ತಿ ಧೀರಾ:,  ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ: ಪರ: ಇತ್ಯಾದೌ ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೌ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತೇ, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಾವಿತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:।  ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯಚೇತನಗತದೃಶ್ಯತ್ವಾದೀನಾಂ ಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ತಜ್ಜಾತೀಯಚೇತನಂ ಪ್ರಧಾನಮೇವ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮಿತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ। ತಥಾ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ: ಪರ ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾತಾ ಪುರುಷ ಏವೇತಿ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಉತ್ತರತ್ರ ಯಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಸರ್ವವಿತ್ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷಯೋರಸಂಭಾವಿತಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಮಭಿಧಾಯ ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ ಇತಿ ಸರ್ವಜ್ಞಾತ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಾಜ್ಜಗದುತ್ಪತ್ತಿ-ಶ್ರವಣಾತ್ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕಂ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮ್, ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ: ಪರ: ಇತಿ ಚ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತದಕ್ಷರಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕ: ಪರಮಾತ್ಮಾ। ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಾದಿ ತದ್ಧರ್ಮೋಕ್ತೇ:।।೨೨।।

೫೫।  ವಿಶೇಷಣಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾಭ್ಯಾಂ ಚ ನೇತರೌ – ವಿಶಿನಷ್ಟಿ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಂ ಪ್ರಧಾನಾದ್ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಮೇಕ- ವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಾದಿನಾ। ತಥಾ ಅಕ್ಷರಾತ್ಪರತ: ಪರ ಇತಿ, ಅಕ್ಷರಾತ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಾತ್ ಪರತೋಽವಸ್ಥಿತಾತ್ಪುರುಷಾತ್ ಪರ ಇತಿ ಪುರುಷಾಚ್ಚಾಸ್ಯ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರಸ್ಯ ಭೇದೋ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ। ಅತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷೌ। ಅಪಿ ತು ಪರಮಾತ್ಮೈವಾತ್ರ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ:        ।।೨೩।।

೫೬।  ರೂಪೋಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚ – ಅಗ್ನಿರ್ಮೂದ್ಧಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಭೂತಯೋನ್ಯಕ್ಷರ-ರೂಪತ್ವೇನ ಉಪನ್ಯಾಸಾಚ್ಚಾಯಮದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿಗುಣಕ: ಪರಮಾತ್ಮಾ।।೨೪।। ಇತಿ ಅದೃಶ್ಯತ್ವಾದಿ-ಗುಣಕಾಧಿಕರಣಮ್ ।।೫।।

೧।೨।೬

೫೭।  ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಸಾಧಾರಣಶಬ್ದವಿಶೇಷಾತ್ – ಛಾನ್ದೋಗ್ಯೇ ಆತ್ಮಾನಮೇವೇಮಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಸಂಪ್ರತ್ಯಧ್ಯೇಷಿ। ತಮೇವ ನೋ ಬ್ರೂಹಿ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಭಿವಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮುಪಾಸ್ತೇ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಯಂ ವೈಶ್ವಾನರ: ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಶಕ್ಯನಿರ್ಣಯ:, ಉತ ನೇತಿ ಸಂಶಯ: । ಅಶಕ್ಯನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ: । ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯ ಜಾಠರಾಗ್ನೌ, ಭೂತತೃತೀಯೇ ದೇವತಾವಿಶೇಷೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಚ ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತ್, ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲಿಙ್ಗೋಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚ । ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು ಕೋ ನ ಆತ್ಮಾ ಕಿಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜೀವಾನಾಮಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಮಾತ್, ಉತ್ತರತ್ರ ಚ ಆತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಥಾನೇ ಸರ್ವತ್ರ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾಚ್ಚ, ವೈಶ್ವಾನರಾತ್ಮಾ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಜೀವಾನಾಮಾತ್ಮಭೂತಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ । ಸೂತ್ರಾರ್ಥ: – ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದಸ್ಯಾನೇಕಾರ್ಥಸಾಧಾರಣಸ್ಯಾಪಿ ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಪರಮಾತ್ಮಾಸಾಧಾರಣವಿಶೇಷಣೈ: ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಾದಿಭಿ: ವಿಶೇಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ವಿಶೇಷ್ಯತ ಇತಿ ವಿಶೇಷ:।।೨೫।।

೫೮.   ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಮನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾದಿತಿ – ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ – ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಮ್, ಅನುಮೀಯತೇ ಅನೇನೇತಿ ಅನುಮಾನಮ್। ಇತಿ ಶಬ್ದ: ಪ್ರಕಾರವಚನ:, ಇತ್ಥಂ ರೂಪಂ ಸ್ಮರ್ಯಮಾಣಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಅನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್   ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿ ಪೃಥಿವ್ಯನ್ತಂ ಅವಯವವಿಭಾಗೇನ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ರೂಪಮಿಹೋಪದಿಷ್ಟಮ್ । ಅಗ್ನಿರ್ಮೂರ್ಧಾ ಚಕ್ಷುಷೀ ಚನ್ದ್ರಸೂರ್ಯೌ, ದ್ಯಾಂ ಮೂರ್ಧಾಂ ಯಸ್ಯ ವಿಪ್ರಾ ವದನ್ತಿ ಇಇತಿ ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ಪರಮಪುರುಷರೂಪಮಿಹ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾಯಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಲಿಙ್ಗಂ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥ:        ।।೨೬।।

೫೯. ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ತ: ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚ ನೇತಿ ಚೇನ್ನ ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾದಸಮ್ಭವಾತ್ ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ – ಅನಿರ್ಣಯಮಾಶಙ್ಕ್ಯ ಪರಿಹರತಿ – ಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯೋಽನ್ತ:ಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾಚ್ಚೇತಿ । ಶಬ್ದಸ್ತಾವತ್ ವಾಜಿನಾಂ ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಪ್ರಕರಣೇ ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರ ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಸಮಾನಾಧಿಕರಣ: ಅಗ್ನಿಶಬ್ದ: । ಅಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಕರಣೇ ಚ ಹೃದಯೇ ಗಾರ್ಹಾಪತ್ಯ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಹೃದಯಾದಿಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಗ್ನಿತ್ರಯಪರಿಕಲ್ಪನಂ ಪ್ರಾಣಾಹುತ್ಯಾಧಾರತ್ವಂ ಚೇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ । ವಾಜಿನಾಮಪಿ ಸ ಯೋ ಹ ವೈ ತಮೇವಮಗ್ನಿಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷವಿಧಂ ಪುರುಷೇಽನ್ತ: ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ವೇದ ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಶರೀರಾನ್ತ: ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಅತ: ಏತೈ: ಲಿಙ್ಗೈ: ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಜಾಠರಾಗ್ನಿತ್ವಪ್ರತೀತೇ: ನಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಶಕ್ಯನಿರ್ಣಯ ಇತಿ ಚೇತ್ ತನ್ನ। ತಥಾ ದೃಷ್ಟ್ಯುಪದೇಶಾತ್ । ದೃಷ್ಟಿ: – ಉಪಾಸನಮ್, ತಥೋಪಾಸನೋಪದೇಶಾದಿತ್ಯರ್ಥ: । ಜಾಠರಾಗ್ನಿಶರೀರತಯಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾನ: ಉಪಾಸನಂ ಹ್ಯತ್ರೋಪದಿಶ್ಯತೇ । ಅಯಮಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರ: ಪುರುಷೇಽನ್ತ: ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ: ಇತ್ಯಾದೌ। ಕಥಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್, ಅಸಮ್ಭವಾತ್ – ಕೇವಲಜಾಠರಾಗ್ನೇ: ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರತ್ವಾದ್ಯಸಮ್ಭವಾತ್ । ಪುರುಷಮಪಿ ಚೈನಮಧೀಯತೇ – ಚ ಶಬ್ದ: ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ, ವಾಜಿನಸ್ತತ್ರೈವ ಸ ಏಷೋಽಗ್ನಿರ್ವೈಶ್ವಾನರೋ ಯತ್ಪುರುಷ: ಇತಿ ಏನಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ಪುರುಷಮಪಿ ಹ್ಯಧೀಯತೇ । ಪುರುಷಶ್ಚ ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಂ, ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪ್ರಸಿದ್ಧೇ:।।೨೭।।

೬೦। ಅತ ಏವ ನ ದೇವತಾ ಭೂತಂ ಚ – ಯತ: ತ್ರೈಲೋಕ್ಯ ಶರೀರ: ಅಸೌ ವೈಶ್ವಾನರ:, ಯತಶ್ಚ ನಿರುಪಾಧಿಕಪುರುಷ ಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ:, ಅತ ಏವ ನಾಗ್ನ್ಯಾಖ್ಯಾ ದೇವತಾ, ಮಹಾಪುರುಷತೃತೀಯಶ್ಚ ವೈಶ್ವಾನರಶ್ಶಙ್ಕನೀಯ: ।।೨೮।।

೬೧ । ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿ: – ಅಗ್ನಿಶರೀರತಯಾ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಉಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಅಗ್ನಿಶಬ್ದ-ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದೇಶ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ವಿಶ್ವೇಷಾಂ ನರಾಣಾಂ ನೇತೃತ್ವಾದಿನಾ ಸಮ್ಬನ್ಧೇನ ಯಥಾ ವೈಶ್ವಾನರಶಬ್ದ: ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವರ್ತತೇ, ಯಥೈವ ಅಗ್ನಿಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಅಗ್ರನಯನಾದಿನಾ ಯೋಗೇನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪರಮಾತ್ಮನಿ ವೃತ್ತೌ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ ಇತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ    ।।೨೯।।

ಯಸ್ತ್ವೇತಮೇವಂ ಪ್ರಾದೇಶಮಾತ್ರಮಭಿವಿಮಾನಮಾತ್ಮಾನಂ ವೈಶ್ವಾನರಮ್ ಇತಿ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಪೃಥಿವ್ಯನ್ತಪ್ರದೇಶ-ಸಮ್ಬನ್ಧಿನ್ಯಾ ಮಾತ್ರಯಾ ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ-

೬೨। ಅಭಿವ್ಯಕ್ತೇರಿತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ: । ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯೈವ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಉಪಾಸನಾಭಿವ್ಯಕ್ತ್ಯರ್ಥಂ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಪೃಥಿವ್ಯನ್ತಪ್ರದೇಶಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಮಿತಿ ಆಶ್ಮರಥ್ಯ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ।।೩೦।।

ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಿಪ್ರದೇಶಾವಚ್ಛೇದೇನಾಭಿವ್ಯಕ್ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: ದ್ಯುಭ್ವಾದಿತ್ಯಾದೀನಾಂ ಮೂರ್ಧಾದ್ಯವಯವಕಲ್ಪನಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತಿ ಚೇತ್ ತತ್ರಾಹ –

೬೩ । ಅನುಸ್ಮೃತೇರ್ಬಾದರಿ: – ಅನುಸ್ಮೃತಿ: ಉಪಾಸನಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ವ್ರತೋಪಾಸನಾರ್ಥಂ ಮೂರ್ಧಪ್ರಭೃತಿ- ಪಾದಾನ್ತದೇಹಪರಿಕಲ್ಪನಮಿತಿ ಬಾದರಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ ।।೩೧।।

ಅಯಂ ವೈಶ್ವಾನರ: ಪರಮಾತ್ಮಾ । ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಶರೀರ: ಉಪಾಸ್ಯ ಉಪದಿಶ್ಯತೇ ಚೇತ್, ಉರ ಏವ ವೇದಿರ್ಲೋಮಾನಿಬರ್ಹಿರ್ಹೃಾದಯಂ ಗಾರ್ಹಾಪತ್ಯ: ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಾಸಕಶರೀರಾವಯವಾನಾಂ ಗಾರ್ಹಾಪತ್ಯಾದಿಪರಿಕಲ್ಪನಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ –

೬೪ । ಸಮ್ಪತ್ತೇರಿತಿ ಜೈಮಿನಿಸ್ತಥಾ ಹಿ ದರ್ಶಯತಿ – ವೈಶ್ವಾನರವಿದ್ಯಾಙ್ಗಭೂತಾಯಾ: ಉಪಾಸಕೈ: ಅಹರಹ: ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಯಾ: ಪ್ರಾಣಾಹುತೇ: ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರತ್ವಸಮ್ಪಾದನಾಯ ಗಾರ್ಹಾಪತ್ಯಾದಿಪರಿಕಲ್ಪನಮಿತಿ ಜೈಮಿನಿರಾಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ। ತಥಾ ಹಿ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಸಮ್ಪತ್ತಿಮೇವ ದರ್ಶಯತೀಯಂ ಶ್ರುತಿ: ಪ್ರಾಣಾಹುತಿಂ ವಿಧಾಯ, ಅಥ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಂ ಜುಹೋತಿ ಇತಿ । ಉಕ್ತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಪೂಜಿತತ್ವಖ್ಯಾಪನಾಯ ಆಚಾರ್ಯಗ್ರಹಣಮ್ ।।೩೨।।

೬೫। ಆಮನನ್ತಿ ಚೈನಮಸ್ಮಿನ್ – ಏನಂ ಪರಮಪುರುಷಂ ವೈಶ್ವಾನರಂ ದ್ಯುಭ್ವಾದಿದೇಹಮ್, ಅಸ್ಮಿನ್ – ಉಪಾಸಕದೇಹೇ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರೇಣಾರಾಧ್ಯತ್ವಾಯಾಮನನ್ತಿ ಹಿ – ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ವೈಶ್ವಾನರಸ್ಯ ಮೂರ್ಧೈವ ಸುತೇಜಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ। ಉಪಾಸಕಮೂರ್ಧಾದಿಪಾದಾನ್ತಾ ಏವ ದ್ಯುಪ್ರಭೃತಯ: ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಮೂರ್ಧಾದಯ ಇತಿ ಪ್ರಾಣಾಗ್ನಿಹೋತ್ರವೇಲಾಯಾಮನುಸನ್ಧೇಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥ:।।೩೩।। ಇತಿ ವೈಶ್ವಾನರಾಧಿಕರಣಮ್ ।। ೬ ।।

ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತದೀಪೇ ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯ: ಪಾದ:।।