ವೇದಾರ್ಥಸಙ್ಗ್ರಹ: (Continued)
(ಸರ್ವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿಯಾಮ್ಯತ್ವೇ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಃ ಆನರ್ಥಕ್ಯಶಙ್ಕಾ, ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ)
ನನು ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜನ್ತೋ: ಪರಮಾತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮೀ ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯಂ ಚ ಸರ್ವಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಏವಂ ಚ ಸತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಮಧಿಕಾರೀ ನ ದೃಶ್ಯತೇ । ಯ: ಸ್ವಬುದ್ಧ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಶಕ್ತ: ಸ ಏವಂ ಕುರ್ಯಾನ್ನ ಕುರ್ಯಾದಿತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಯೋಗ್ಯ: । ನ ಚೈಷ ದೃಶ್ಯತೇ । ಸರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರವೃತ್ತಿಜಾತೇ ಸರ್ವಸ್ಯ ಪ್ರೇರಕ: ಪರಮಾತ್ಮಾ ಕಾರಯಿತೇತಿ ತಸ್ಯ ಸರ್ವನಿಯಮನಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ । ತಥಾ ಚ ಶ್ರೂಯತೇ ಏಷ ಏವ ಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತೇ ಯಮೇಭ್ಯೋ ಲೋಕೇಭ್ಯ ಉನ್ನಿನೀಷತಿ (ಕೌ.ಉ.೩.೬೪) । ಏಷ ಏವಾಸಾಧು ಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ ತಂ ಯಮಧೋ ನಿನೀಷತೀತಿ (ಕೌ.ಉ.೩.೬೪)। ಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವಾನ್ನೈರ್ಘೃಣ್ಯಂ ಚ ।
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಚೇತನಾನಾಂ ಚಿಚ್ಛಕ್ತಿಯೋಗ: ಪ್ರವೃತ್ತಿಶಕ್ತಿಯೋಗ ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತಿಪರಿಕರಂ ಸಾಮಾನ್ಯೇನ ಸಂವಿಧಾಯ ತನ್ನಿರ್ವಹಣಾಯ ತದಾಧಾರೋ ಭೂತ್ವಾನ್ತ: ಪ್ರವಿಶ್ಯಾನುಮನ್ತೃತಯಾ ಚ ನಿಯಮನಂ ಕುರ್ವಞ್ಶೇಷಿತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತ: ಪರಮಾತ್ಮೈತದಾಹಿತಶಕ್ತಿ: ಸನ್ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿವೃತ್ತ್ಯಾದಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಕುರುತೇ । ಏವಂ ಕುರ್ವಾಣಮೀಕ್ಷಮಾಣ: ಪರಮಾತ್ಮೋದಾಸೀನ ಆಸ್ತೇ । ಅತ: ಸರ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ ।
(ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಕಾರಯಿತೃತ್ವೇ ವಿಷಯವಿವೇಕಃ)
ಸಾಧ್ವಸಾಧುಕರ್ಮಣೋ: ಕಾರಯಿತೃತ್ವಂ ತು ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಿಷಯಂ ನ ಸರ್ವಸಾಧಾರಣಮ್। ಯಸ್ತು ಸರ್ವಂ ಸ್ವಯಮೇವಾತಿಮಾತ್ರಮಾನುಕೂಲ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಪ್ರೀತ: ಸ್ವಯಮೇವ ಭಗವಾನ್ ಕಲ್ಯಾಣಬುದ್ಧಿಯೋಗದಾನಂ ಕುರ್ವನ್ ಕಲ್ಯಾಣೇ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಯ: ಪುನರತಿಮಾತ್ರಂ ಪ್ರಾತಿಕೂಲ್ಯೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ತಸ್ಯ ಕ್ರೂರಾಂ ಬುದ್ಧಿಂ ದದನ್ ಸ್ವಯಮೇವ ಕ್ರೂರೇಷ್ವೇವ ಕರ್ಮಸು ಪ್ರೇರಯತಿ ಭಗವಾನ್ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ –
ತೇಷಾಂ ಸತತಯುಕ್ತಾನಾಂ ಭಜತಾಂ ಪ್ರೀತಿಪೂರ್ವಕಮ್ ।
ದದಾಮಿ ಬುದ್ಧಿಯೋಗಂ ತಂ ಯೇನ ಮಾಮುಪಯಾನ್ತಿ ತೇ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೦.೧೦)
ತೇಷಾಮೇವಾನುಕಮ್ಪಾರ್ಥಮಹಮಜ್ಞಾನಜಂ ತಮ: ।
ನಾಶಯಾಮ್ಯಾತ್ಮಭಾವಸ್ಥೋ ಜ್ಞಾನದೀಪೇನ ಭಾಸ್ವತಾ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೦.೧೧)
ತಾನಹಂ ದ್ವಿಷತ: ಕ್ರೂರಾನ್ ಸಂಸಾರೇಷು ನರಾಧಮಾನ್ ।
ಕ್ಷಿಪಾಮ್ಯಜಸ್ರಮಶುಭಾನಾಸುರೀಷ್ವೇವ ಯೋನಿಷು ।। (ಭ.ಗೀ.೧೬.೧೯) ಇತಿ ।
ಸೋಽಯಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮೋ ನಿರತಿಶಯಪುಣ್ಯಸಂಚಯಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಜನ್ಮೋಪಚಿತಪಾಪರಾಶೇ: ಪರಮಪುರುಷಚರಣಾರವಿನ್ದಶರಣಾಗತಿಜನಿತತದಭಿಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಸದಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೋಪಬೃಂಹಿತಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಗತತತ್ತ್ವ-ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಬೋಧ ಪೂರ್ವಕಾಹರಹರುಪಚೀಯಮಾನ ಶಮದಮತಪ:ಶೌಚಕ್ಷಮಾರ್ಜವಭಯಾಭಯಸ್ಥಾನವಿವೇಕದಯಾ-ಹಿಂಸಾದ್ಯಾತ್ಮಗುಣೋಪೇತಸ್ಯ ವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮೋಪಸಂಹೃತಿನಿಷಿದ್ಧ-ಪರಿಹಾರನಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಚರಣಾರವಿನ್ದಯುಗಲನ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಾತ್ಮೀಯಸ್ಯ ತದ್ಭಕ್ತಿ ಕಾರಿತಾನವರತಸ್ತುತಿ-ಸ್ಮೃತಿನಮಸ್ಕೃತಿ-ವನ್ದನಯತನಕೀರ್ತನಗುಣಶ್ರವಣವಚನಧ್ಯಾನಾರ್ಚನಪ್ರಣಾಮಾದಿಪ್ರೀತಪರಮಕಾರುಣಿಕಪುರುಷೋತ್ತಮ-ಪ್ರಸಾದವಿಧ್ವಸ್ತಸ್ವಾನ್ತಧ್ವಾನ್ತಸ್ಯ ಅನನ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾನವರತನಿರತಿಶಯಪ್ರಿಯವಿಶದತಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ-ಪನ್ನಾನುಧ್ಯಾನರೂಪಭಕ್ತ್ಯೇಕಲಭ್ಯ:।
ತದುಕ್ತಂ ಪರಮಗುರುಭಿರ್ಭಗವದ್ಯಾಮುನಾಚಾರ್ಯಪಾದೈ: – ಉಭಯಪರಿಕರ್ಮಿತಸ್ವಾನ್ತಸ್ಯೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕ-ಭಕ್ತಿಯೋಗಲಭ್ಯ (ಆ.ಸಿ) ಇತಿ । ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಸಂಸ್ಕೃತಾನ್ತ:-ಕರಣಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥ: । ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿ: ।
ವಿದ್ಯಾಂ ಚಾವಿದ್ಯಾಂ ಚ ಯಸ್ತದ್ವೇದೋಭ್ಯಂ ಸಹ ।ಅವಿದ್ಯಯಾ ಮೃತ್ಯುಂ ತೀರ್ತ್ವಾ ವಿದ್ಯಯಾಮೃತಮಶ್ನುತೇ ।। (ಈ.ಉ.೧೧) ಇತಿ।
ಅತ್ರಾವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ವಿದ್ಯೇತರತ್ವಾದ್ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಚಾರಾದಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ, ವಿದ್ಯಾಶಬ್ದೇನ ಚ ಭಕ್ತಿರೂಪಾಪನ್ನಂ ಧ್ಯಾನಮುಚ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಮ್ –
ಇಜಾಯ ಸೋಽಪಿ ಸುಬಹೂನ್ಯಜ್ಞಾಞ್ಜ್ಞಾನವ್ಯಪಾಶ್ರಯ: ।
ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ತರ್ತುಂ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಯಾ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೬.೧೨) ಇತಿ ।
(ಉಪಾಯವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನಾಮೈಕಕಣ್ಠ್ಯೇನ ಯೋಜನಾ)
ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ಅಯನಾಯ ವಿದ್ಯತೇ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೨.೧೭), ಯ ಏನಂ ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವನ್ತಿ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೧), ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.ಉ.ಆನ೧.೧), ಸೋ ಯೋ ಹ ವೈ ತತ್ಪರಂ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ (ಮುಣ್ಡ.ಉ.೩.೨.೯) ಇತ್ಯಾದಿ । ವೇದನಶಬ್ದೇನ ಧ್ಯಾನಮೇವಾಭಿಹಿತಮ್ । ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ (ಬೃ.ಉ.೬.೫.೬) ಇತ್ಯಾದಿನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ತದೇವ ಧ್ಯಾನಂ ಪುನರಪಿ ವಿಶಿನಷ್ಟಿ – ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಮೇಧಯಾ ನ ಬಹುಧಾ ಶ್ರುತೇನ । ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿವೃಣುತೇ ತನೂಂ ಸ್ವಾಮ್ (ಮುಣ್ಡ.ಉ.೩.೨.೧) ಇತಿ। ಭಕ್ತಿರೂಪಾಪನ್ನಾನುಧ್ಯಾನೇನೈವ ಲಭ್ಯತೇ ನ ಕೇವಲಂ ವೇದನಾಮಾತ್ರೇಣ ನ ಮೇಧಯೇತಿ ಕೇವಲಸ್ಯ ನಿಷಿದ್ಧತ್ವಾತ್ ।
(ಭಕ್ತೇಃ ಧ್ಯಾನವಿಶೇಷತ್ವೋಪಪಾದನಮ್)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯೋಽಯಂ ಮುಮುಕ್ಷುರ್ವೇದಾನ್ತವಿಹಿತವೇದನರೂಪಧ್ಯಾನಾದಿನಿಷ್ಠೋ ಯದಾ ತಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾನುಧ್ಯಾನೇ ನಿರವಧಿಕಾತಿಶಯಾ ಪ್ರೀತಿರ್ಜಾಯತೇ ತದೈವ ತೇನ ಲಭ್ಯತೇ ಪರ: ಪುರುಷ ಇತಿ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ –
ಪುರುಷ: ಸ ಪರ: ಪಾರ್ಥ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಲಭ್ಯಸ್ತ್ವನನ್ಯಯಾ । (ಭ.ಗೀ.೮.೨೨)
ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯೋಽಹಮೇವಂವಿಧೋಽರ್ಜುನ ।
ಜ್ಞಾತುಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟಂ ಚ ಪರಂತಪ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೧.೫೪)
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಮಭಿಜಾನಾತಿ ಯಾವಾನ್ ಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವತ: ।
ತತೋ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನನ್ತರಮ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೫೫) ಇತಿ ।ತದನನ್ತರಂ ತತ ಏವ ಭಕ್ತಿತೋ ವಿಶತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಭಕ್ತಿರಪಿ ನಿರತಿಶಯಪ್ರಿಯಾನನ್ಯಪ್ರಯೋಜನಸಕಲೇತರ ವೈತೃಣ್ಯಾವಹಜ್ಞಾನವಿಶೇಷ ಏವೇತಿ । ತದ್ಯುಕ್ತ ಏವ ತೇನ ಪರೇಣಾತ್ಮನಾ ವರಣೀಯೋ ಭವತೀತಿ ತೇನ ಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥ: । ಏವಂವಿಧಪರಭಕ್ತಿರೂಪಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಸ್ಯೋತ್ಪಾದಕ: ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾಹರಹರುಪಚೀಯಮಾನಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಾನುಗೃಹೀತಭಕ್ತಿಯೋಗ ಏವ ।
(ಉಕ್ತೇಽರ್ಥೇ ಪರಾಶರ-ಗೀತಾಚಾರ್ಯಯೋಃ ಸಮ್ಮತಿಃ)
ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣ –
ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಚಾರವತಾ ಪುರುಷೇಣ ಪರ: ಪುಮಾನ್ ।
ವಿಷ್ಣುರಾರಾಧ್ಯತೇ ಪನ್ಥಾ ನಾನ್ಯಸ್ತತ್ತೋಷಕಾರಕ: ।। (ವಿ.ಪು.೩.೮.೯) ಇತಿ ।
ನಿಖಿಲಜಗದುದ್ಧಾರಣಾಯಾವನಿತಲೇಽವತೀರ್ಣ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ: ಸ್ವಯಮೇವೈತದುಕ್ತವಾನ್
ಸ್ವಕರ್ಮನಿರತ: ಸಿದ್ಧಿಂ ಯಥಾ ವಿನ್ದತಿ ತಚ್ಛೃಣು ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೪೫)
ಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ ।
ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಮಾನವ: ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೪೬)
ಇತಿ ಯಥೋದಿತಕ್ರಮಪರಿಣತಭಕ್ತ್ಯೇಕಲಭ್ಯ ಏವ ।
(ಯಾದವಪ್ರಕಾಶಮತನಿರಾಸಾರಮ್ಭಃ)
ಭಗವದ್ಬೋಧಾಯನಟಙ್ಕದ್ರಮಿಡಗುಹದೇವಕಪರ್ದಿಭಾರುಚಿಪ್ರಭೃತ್ಯವಿಗೀತಶಿಷ್ಟಪರಿಗೃಹೀತಪುರಾತನವೇದ-ವೇದಾನ್ತವ್ಯಾಖ್ಯಾನಸುವ್ಯಕ್ತಾರ್ಥಶ್ರುತಿನಿಕರನಿದರ್ಶಿತೋಽಯಂ ಪನ್ಥಾ: । ಅನೇನ ಚಾರ್ವಾಕಶಾಕ್ಯ-ಉಲೂಕ್ಯಾಕ್ಷಪಾದ-ಕ್ಷಪಣಕಕಪಿಲ-ಪತಞ್ಜಲಿಮತಾನುಸಾರಿಣೋ ವೇದಬಾಹ್ಯಾ ವೇದಾವಲಮ್ಬಿಕುದೃಷ್ಟಿಭಿ: ಸಹ ನಿರಸ್ತಾ: । ವೇದಾವಲಮ್ಬಿನಾಮಪಿ ಯಥಾವಸ್ಥಿತವಸ್ತುವಿಪರ್ಯಯಸ್ತಾಡೃಶಾಂ ಬಾಹ್ಯಸಾಮ್ಯಂ ಮನುನೈವೋಕ್ತಮ್ –
ಯಾ ವೇದಬಾಹ್ಯಾ: ಸ್ಮೃತಯೋ ಯಾಶ್ಚ ಕಾಶ್ಚ ಕುದೃಷ್ಟಯ: ।
ಸರ್ವಸ್ತಾ ನಿಷ್ಫಲಾ: ಪ್ರೇತ್ಯ ತಮೋನಿಷ್ಠಾ ಹಿ ತಾ: ಸ್ಮೃತಾ: ।। (ಮ.ಸ್ಮೃ.೧೨.೯೫)
ಇತಿ । ರಜಸ್ತಮೋಭ್ಯಾಮಸ್ಪೃಷ್ಟಮುತ್ತಮಂ ಸತ್ತ್ವಮೇವ ಯೇಷಾಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೋ ಗುಣಸ್ತೇಷಾಮೇವ ವೈದಿಕೀ ರುಚಿರ್ವೇದಾರ್ಥಯಾಥಾತ್ಮ್ಯ- ಅವಬೋಧಶ್ಚೇತ್ಯರ್ಥ: । ಯಥೋಕ್ತಂ ಮಾತ್ಸ್ಯೇ –
(ಬ್ರಹ್ಮಕಲ್ಪೇಷು ಸಾತ್ತ್ವಿಕರಾಜಸತಾಮಸವಿಭಾಗಃ)
ಸಂಕೀರ್ಣಾ: ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಶ್ಚೈವ ರಾಜಸಾಸ್ತಾಮಸಾಸ್ತಥಾ । (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೩)
ಇತಿ । ಕೇಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಕಲ್ಪಾ: ಸಂಕೀರ್ಣಾ: ಕೇಚಿತ್ಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಯಾ: ಕೇಚಿದ್ರಜ:ಪ್ರಾಯಾ ಕೇಚಿತ್ತಮ:ಪ್ರಾಯಾ ಇತಿ ಕಲ್ಪವಿಭಾಗಮುಕ್ತ್ವಾ ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಮಯಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯವರ್ಣನಂ ಚ ತತ್ತತ್ಕಲ್ಪಪ್ರೋಕ್ತಪುರಾಣೇಷು ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಮಯೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ –
ಯಸ್ಮಿನ್ ಕಲ್ಪೇ ತು ಯತ್ಪ್ರೋಕ್ತಂ ಪುರಾಣಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪುರಾ । (ಮ.ಪು.೨೯೦.೫೩)
ತಸ್ಯ ತಸ್ಯ ತು ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ತತ್ಸ್ವರೂಪೇಣ ವರ್ಣ್ಯತೇ ।। (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೬)
ಇತಿ ವಿಶೇಷತಶ್ಚೋಕ್ತಮ್
ಅಗ್ನೇ: ಶಿವಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ತಾಮಸೇಷು ಪ್ರಕೀರ್ತ್ಯತೇ । (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೪)
ರಾಜಸೇಷು ಚ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮಧಿಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿದು: ।। (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೫)
ಸಾತ್ತ್ವಿಕೇಷು ಚ ಕಲ್ಪೇಷು ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮಧಿಕಂ ಹರೇ: । (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೬)
ತೇಷ್ವೇವ ಯೋಗಸಂಸಿದ್ಧಾ ಗಮಿಷ್ಯನ್ತಿ ಪರಾಂ ಗತಿಮ್ ।। (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೭)
ಸಂಕೀರ್ಣೇಷು ಸರಸ್ವತ್ಯಾ: ………………….. ।। (ಮ.ಪು.೨೯೦.೧೪)
ಇತ್ಯಾದಿ ।
(ತ್ರೈಗುಣ್ಯಸ್ಯ ತ್ರೈಲೋಕ್ಯವ್ಯಾಪಿತಾ, ಪುರಾಣೇಷು ಗ್ರಾಹ್ಯಾಗ್ರಾಹ್ಯವಿಭಾಗಶ್ಚ)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಆದಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಕೇಷುಚಿದಹಸ್ಸು ಸತ್ತ್ವಮುದ್ರಿಕ್ತಂ ಕೇಷುಚಿದ್ರಜ: ಕೇಷುಚಿತ್ತಮ:। ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ –
ನ ತದಸ್ತಿ ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ವಾ ದಿವಿ ದೇವೇಷು ವಾ ಪುನ: ।
ಸತ್ತ್ವಂ ಪ್ರಕೃತಿಜೈರ್ಮುಕ್ತಂ ಯದೇಭಿ: ಸ್ಯಾತ್ತ್ರಿಭಿರ್ಗುಣೈ: ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೪೦)
ಇತಿ । ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಂ ವಿದಧತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ (ಶ್ವೇ.ಉ.೬.೧೮) ಇತಿ ಶ್ರುತೇ:। ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಸೃಜ್ಯತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತ್ವೇನ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ । ಸತ್ತ್ವಪ್ರಾಯೇಷ್ವಹಸ್ಸು ತದಿತರೇಷು ಯಾನಿ ಪುರಾಣಾನಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾನಿ ತೇಷಾಂ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ಸತಿ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಹ:ಪ್ರೋಕ್ತಮೇವ ಪುರಾಣಂ ಯಥಾರ್ಥಂ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯನ್ಯದಯಥಾರ್ಥಮಿತಿ ಪುರಾಣನಿರ್ಣಯಾಯೈವೇದಂ ಸತ್ತ್ವನಿಷ್ಠೇನ ಬ್ರಹ್ಮಣಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತ ಇತಿ ।
(ಗೀತಾಚಾರ್ಯವಚನತಃ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾದಿಗುಣತ್ರಯಕಾರ್ಯವಿವೇಕಃ)
ಸತ್ತ್ವಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯಂ ಚ ಭಗವತೈವೋಕ್ತಮ್ –
ಸತ್ತ್ವಾತ್ಸಂಜಾಯತೇ ಜ್ಞಾನಂ ರಜಸೋ ಲೋಭ ಏವ ಚ ।
ಪ್ರಮಾದಮೋಹೌ ತಮಸೋ ಭವತೋಽಜ್ಞಾನಮೇವ ಚ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೫.೧೭)
ಪ್ರವೃತ್ತಿಂ ಚ ನಿವೃತ್ತಿಂ ಚ ಕಾರ್ಯಾಕಾರ್ಯೇ ಭಯಾಭಯೇ ।
ಬನ್ಧಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಚ ಯಾ ವೇತ್ತಿ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ಸಾತ್ತ್ವಿಕೀ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೩೦)
ಯಥಾ ಧರ್ಮಮಧರ್ಮಂ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಚಾಕಾರ್ಯಮೇವ ಚ ।
ಅಯಥಾವತ್ಪ್ರಜಾನಾತಿ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ರಾಜಸೀ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೩೧)
ಅಧರ್ಮಂ ಧರ್ಮಮಿತಿ ಯಾ ಮನ್ಯತೇ ತಮಸಾವೃತಾ ।
ಸರ್ವಾರ್ಥಾನ್ ವಿಪರೀತಾಂಶ್ಚ ಬುದ್ಧಿ: ಸಾ ಪಾರ್ಥ ತಾಮಸೀ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೩೨) ಇತಿ ।
ಸರ್ವಾನ್ ಪುರಾಣಾರ್ಥಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸಕಾಶಾದಧಿಗಮ್ಯೈವ ಸರ್ವಾಣಿ ಪುರಾಣಾನಿ ಪುರಾಣಕಾರಾಶ್ಚಕ್ರು: । ಯಥೋಕ್ತಮ್-
ಕಥಯಾಮಿ ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ದಕ್ಷಾದ್ಯೈರ್ಮುನಿಸತ್ತಮೈ: ।
ಪೃಷ್ಟ: ಪ್ರೋವಾಚ ಭಗವಾನಬ್ಜಯೋನಿ: ಪಿತಾಮಹ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೦) ಇತಿ ।
(ವೇದವಾಕ್ಯೇಷು ತಾತ್ಪರ್ಯನಿರ್ಣಯೇನ ವಿರೋಧಪರಿಹಾರಃ)
ಅಪೌರುಷೇಯೇಷು ವೇದವಾಕ್ಯೇಷು ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧೇಷು ಕಥಮಿತಿ ಚೇತ್ – ತಾತ್ಪರ್ಯನಿಶ್ಚಯಾದವಿರೋಧ: ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತ:।
(ಶ್ರುತೀನಾಂ ಶಿವಪಾರಮ್ಯಪರತ್ವಶಙ್ಕಾ)
ಯದಪಿ ಚೇದೇವಂ ವಿರುದ್ಧವದ್ದೃಶ್ಯತೇ ಪ್ರಾಣಂ ಮನಸಿ ಸಹ ಕಾರಣೈರ್ನಾದಾನ್ತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಸಂಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪ್ಯ ಧ್ಯಾಯೀತೇಶಾನಂ ಪ್ರಧ್ಯಾಯೀತೈವಂ ಸರ್ವಮಿದಮ್ (ಅ.ಶಿಖಾ.೨.೧೪), ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುರುದ್ರಾಸ್ತೇ ಸರ್ವೇ ಸಂಪ್ರಸೂಯನ್ತೇ….. (ಅ.ಶಿಖಾ.೨.೧೫), ಸ ಕಾರಣಂ…… (ಅ.ಶಿಖಾ.೨.೧೬), ಕಾರಣಂ ತು ಧ್ಯೇಯ: ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯಸಂಪನ್ನ: ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಶಂಭುರಾಕಾಶಮಧ್ಯೇ ಧ್ಯೇಯ: (ಅ.ಶಿಖಾ.೨.೧೭), ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ನಾಪರಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದ್ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಣೀಯೋ ನ ಜ್ಯಾಯೋಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ ವೃಕ್ಷ ಇವ ಸ್ತಬ್ಧೋ ದಿವಿ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕಸ್ತೇನೇದಂ ಪೂರ್ಣಂ ಪುರುಷೇಣ ಸರ್ವಮ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೯), ತತೋ ಯದುತ್ತರತರಂ ತದರೂಪಮನಾಮಯಂ, ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವನ್ತಿ, ಅಥೇತರೇ ದು:ಖಮೇವಾಪಿಯನ್ತಿ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೧೦),
ಸರ್ವಾನನಶಿರೋಗ್ರೀವ: ಸರ್ವಭೂತಗುಹಾಶಯ: ।
ಸರ್ವವ್ಯಾಪೀ ಚ ಭಗವಾಂಸ್ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಗತ: ಶಿವ: ।। (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೧೧)
ಯದಾ ತಮಸ್ತನ್ನ ದಿವಾ ನ ರಾತ್ರಿರ್ನ ಸನ್ನ ಚಾಸಚ್ಛಿವ ಏವ ಕೇವಲ: ।
ತದಕ್ಷರಂ ತತ್ಸವಿತುರ್ವರೇಣ್ಯಂ ಪ್ರಜ್ಞಾ ಚ ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಸೃತಾ ಪುರಾಣೀ ।। (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೧೮)
ಇತ್ಯಾದಿ ।।
ನಾರಾಯಣ: ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ಚ ಪೂರ್ವಮೇವ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ, ತೇನಾಸ್ಯ ಕಥಮವಿರೋಧ: ।
(ಉಕ್ತಾಕ್ಷೇಪಪರಿಹಾರಃ ಹರೇರೇವ ಜಗತ್ಕಾರಣತಾ ಚ)
ಅತ್ಯಲ್ಪಮೇತತ್
ವೇದವಿತ್ಪ್ರವರಪ್ರೋಕ್ತವಾಕ್ಯನ್ಯಾಯೋಪಬೃಂಹಿತಾ: ।
ವೇದಾ: ಸಾಙ್ಗಾ ಹರಿಂ ಪ್ರಾಹುರ್ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಮ್ ।।
ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೨) ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ ಜಾಯನ್ತೇ, ಯೇನ ಜಾತಾನಿ ಜೀವನ್ತಿ, ಯತ್ಪ್ರಯನ್ತ್ಯಭಿಸಂವಿಶನ್ತಿ, ತದ್ವಿಜಿಜ್ಞಾನಸ್ವ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಭೃ೧.೨) ಇತಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ತಚ್ಚ ಜಗತ್ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಪ್ರಕರಣೇಷ್ವವಗನ್ತವ್ಯಮ್। ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತಿ ಜಗದುಪಾದಾನತಾಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತತಾಜಗದನ್ತರ್ಯಾಮಿತಾದಿಮುಖೇನ ಪರಮಕಾರಣಂ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗತಮ್। ಅಯಮೇವಾರ್ಥ: ಬ್ರಹ್ಮ ವಾ ಇದಮೇಕಮೇವಾಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಬೃ.ಉ.೩.೪.೧) ಇತಿ ಶಾಖಾನ್ತರೇ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪದಿತ:। ಅನೇನ ಸಚ್ಛಬ್ದೇನಾಭಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗತಮ್ । ಅಯಮೇವಾರ್ಥಸ್ತಥಾ ಶಾಖಾನ್ತರೇ –
(ಸೃಷ್ಟೇಃ ಪ್ರಾಕ್ಕಾಲೇ ವರ್ತಮಾನಃ ಆತ್ಮಾ, ನಾರಾಯಣಃ)
ಆತ್ಮಾ ವಾ ಇದಮೇಕ ಏವಾಗ್ರ ಆಸೀನ್ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚನ ಮಿಷತ್ (ಐ.ಉ.೧.೧) ಇತಿ ತಥಾ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಮಾತ್ಮೈವಾಭಿಹಿತ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ತಥಾ ಚ ಶಾಖಾನ್ತರೇ ಏಕೋ ಹ ವೈ ನಾರಾಯಣ ಆಸೀನ್ನ ಬ್ರಹ್ಮಾ ನೇಶಾನೋ ನೇಮೇ ದ್ಯಾವಪೃಥಿವೀ ನ ನಕ್ಷತ್ರಾಣಿ (ಮಹೋ.೧.೧) ಇತಿ ಸದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಾದಿಪರಮಕಾರಣವಾದಿಭಿ: ಶಬ್ದೈರ್ನಾರಾಯಣ ಏವಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
ಯಮನ್ತ: ಸಮುದ್ರೇ ಕವಯೋ ವಯನ್ತಿ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೩) ಇತ್ಯಾದಿ ನೈನಮೂರ್ಧ್ವಂ ನ ತಿರ್ಯಞ್ಚಂ ನ ಮಧ್ಯೇ ಪರಿಜಗ್ರಭತ್ । ನ ತಸ್ಯೇಶೇ ಕಶ್ಚನ ತಸ್ಯ ನಾಮ ಮಹದ್ಯಶ: ।। (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೦) ನ ಸಂದೃಶೇ ತಿಷ್ಠತಿ ರೂಪಮಸ್ಯ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನೈನಮ್, ಹೃದಾ ಮನೀಷಾ ಮನಸಾಭಿಕಿಪ್ತೋ ಯ ಏವಂ ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವನ್ತಿ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೧) ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವಮಸ್ಯ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ನ ತಸ್ಯೇಶೇ ಕಶ್ಚನ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೦) ಇತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ಕಿಮಪಿ ನ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಚ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ, ಅದ್ಭ್ಯ: ಸಮ್ಭೂತೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭ ಇತ್ಯಷ್ಟೌ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೨) ಇತಿ ತೇನೈಕವಾಕ್ಯತಾಂ ಗಮಯತಿ । ತಚ್ಚ ಮಹಾಪುರುಷಪ್ರಕರಣಂ ಹ್ರೀಶ್ಚ ತೇ ಲಕ್ಷ್ಮೀಶ್ಚ ಪತ್ನ್ಯೌ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೩.೬) ಇತಿ ಚ ನಾರಾಯಣ ಏವೇತಿ ದ್ಯೋತಯತಿ ।
(ಉಕ್ತಾರ್ಥಸ್ಯ ನಾರಾಯಣಾನುವಾಕತಃ ಸಿದ್ಧಿಃ)
ಅಯಮರ್ಥೋ ನಾರಾಯಣಾನುವಾಕೇ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತ: । ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷಂ ದೇವಮ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಸ ಶಿವ: ಸೇನ್ದ್ರ: ಸೋಽಕ್ಷರ: ಪರಮ: ಸ್ವರಾಟ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೧೨) ಇತಿ । ಸರ್ವಶಾಖಾಸು ಪರತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಾನ್ ಅಕ್ಷರಶಿವಶಂಭುಪರಬ್ರಹ್ಮಪರಜ್ಯೋತಿ:ಪರತತ್ತ್ವಪರಾಯಣಪರಮಾತ್ಮಾದಿಸರ್ವಶಬ್ದಾಂಸ್ತತ್ತದ್ಗುಣಯೋಗೇನ ನಾರಾಯಣ ಏವ ಪ್ರಯುಜ್ಯ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಸ್ಯ ತದಾಧಾರತಾಂ, ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತಾಂ, ತಚ್ಛೇಷತಾಂ, ತದಾತ್ಮಕತಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಶಿವಯೋರಪೀನ್ದ್ರಾದಿಸಮಾನಾಕಾರತಯಾ ತದ್ವಿಭೂತಿತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ।
(ಮೋಕ್ಷಾರ್ಥೋಪಾಸನವಿಷಯತಾ ನಾರಾಯಣಸ್ಯೈವ)
ಇದಂ ಚ ವಾಕ್ಯಂ ಕೇವಲಪರತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನೈಕಪರಮನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಪ್ಯತ್ರ ನ ವಿಧೀಯತೇ। ಅಸ್ಮಿನ್ ವಾಕ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಕ್ಯಾನ್ತರೇಷು ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿಷೂಪಾಸನಾದಿ ವಿಧೀಯತೇ । ಅತ: ಪ್ರಾಣಂ ಮನಸಿ ಸಹ ಕರಣೈ: (ಅ.ಶಿಖಾ.೧.೧೧) ಇತ್ಯಾದಿ ವಾಕ್ಯಂ ಸರ್ವಕಾರಣೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಕರಣಪ್ರಾಣಾದಿ ಸರ್ವಂ ವಿಕಾರಜಾತಮುಪಸಂಹೃತ್ಯ ತಮೇವ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನಂ ಧ್ಯಾಯೀತೇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತನಾರಾಯಣಸ್ಯೈವ ಧ್ಯಾನಂ ವಿದಧಾತಿ ।
ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೩) ಇತಿ ನ ತಸ್ಯೇಶೇ ಕಶ್ಚನ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೦) ಇತಿ ಚ ತಸ್ಯೈವ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನತಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ಅತ ಏವ ಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯಸಂಪನ್ನ: ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಶಂಭುರಾಕಾಶಮಧ್ಯೇ ಧ್ಯೇಯ: (ಅ.ಶಿಖಾ.೨) ಇತಿ ನಾರಾಯಣಸ್ಯೈವ ಪರಮಕಾರಣಸ್ಯ ಶಂಭುಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಧ್ಯಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಕಶ್ಚ ಧ್ಯೇಯ: (ಅ.ಶಿಖಾ.೧) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಕಾರಣಂ ತು ಧ್ಯೇಯ: (ಅ.ಶಿಖಾ.೨) ಇತಿ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯೇಯತಾಪೂರ್ವಕಕಾರಣೈಕಧ್ಯೇಯತಾ-ಪರತ್ವಾದ್ವಾಕ್ಯಸ್ಯ। ತಸ್ಯೈವ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಪರಮಕಾರಣತಾ ಶಂಭುಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಾ ಚ ಪರಮಕಾರಣಪ್ರತಿಪಾದನೈಕಪರೇ ನಾರಾಯಣಾನುವಾಕ ಏವ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇತಿ ತದ್ವಿರೋಧ್ಯರ್ಥಾನ್ತರಪರಿಕಲ್ಪನಂ ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತ್ವೇನ ವಿಧಿವಾಕ್ಯೇ ನ ಯುಜ್ಯತೇ।
(ಪುರುಷಾತ್ಪರಸ್ಯ ತತ್ತ್ವಾನ್ತರಸ್ಯ ಸತ್ತ್ವಾಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಯದಪಿ ತತೋ ಯದುತ್ತರಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಪುರುಷಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪರತರತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯಭ್ಯಧಾಯಿ ತದಪಿ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ನಾಪರಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿದ್ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಣೀಯೋ ನ ಜ್ಯಾಯೋಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೯) ಯಸ್ಮಾದಪರಂ ಯಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಪಿ ಪರಂ ನಾಸ್ತಿ ಕೇನಾಪಿ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಪುರುಷವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಪರತ್ವಂ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಅಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮತ್ವಮ್ । ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಮ್ । ಸರ್ವವ್ಯಾಪಿತ್ವಾತ್ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಸ್ಯ – ಏದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪ್ಯಣೀಯಸ್ತ್ವಂ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಚ ನಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಯಸ್ಮಾನ್ನಾಣೀಯೋ ನ ಜ್ಯಾಯೋಽಸ್ತಿ ಕಶ್ಚಿತ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೯) ಇತಿ ಪುರುಷಾದನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ನಿಷಿದ್ಧಮಿತಿ ತಸ್ಮಾದನ್ಯಸ್ಯ ಪರತ್ವಂ ನ ಯುಜ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।
(ತತೋ ಯದುತ್ತರತರಂ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯರ್ಥಃ)
ಕಸ್ತರ್ಹ್ಯಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥ: । ಅಸ್ಯ ಪ್ರಕರಣಸ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ, ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ವಿದ್ಯತೇಽಯನಾಯ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೮)ಇತಿ ಪುರುಷವೇದನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಹೇತುತಾಂ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯಾಪಥತಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಂ ನಾಪರಮಸ್ತಿ ಕಿಂಚಿತ್, ತೇನೇದಂ ಪೂರ್ಣಂ ಪುರುಷೇಣ ಸರ್ವಮ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೯) ಇತ್ಯೇತದನ್ತೇನ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್। ಯತ: ಪುರುಷತತ್ತ್ವಮೇವೋತ್ತರತರಂ ತತೋ ಯದುತ್ತರತರಂ ಪುರುಷತತ್ತ್ವಂ ತದೇವಾರೂಪಮನಾಮಯಂ ಯ ಏತದ್ವಿದುರಮೃತಾಸ್ತೇ ಭವನ್ತಿ, ಅಥೇತರೇ ದು:ಖಮೇವಾಪಿಯನ್ತಿ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೯) ಇತಿ ಪುರುಷವೇದನಸ್ಯಾಮೃತತ್ವಹೇತುತ್ವಂ ತದಿತರಸ್ಯಾಪಥತ್ವಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾತಂ ಸಹೇತುಕಮುಪಸಂಹೃತಮ್ । ಅನ್ಯಥೋಪಕ್ರಮಗತಪ್ರತಿಜ್ಞಾಭ್ಯಾಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ । ಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಶುದ್ಧಿಗುಣಯೋಗೇನ ಶಿವಶಬ್ದಾಭಿಪ್ರಾಯತ್ವಂ ಶಾಶ್ವತಂ ಶಿವಮಚ್ಯುತಮ್ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೧೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾತಮೇವ । ಪುರುಷ ಏವ ಶಿವಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯ ಇತ್ಯನನ್ತರಮೇವ ವದತಿ ಮಹಾನ್ ಪ್ರಭುರ್ವೈ ಪುರುಷ: ಸತ್ತ್ವಸ್ಯೈಷ ಪ್ರವರ್ತಕಃ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೧೨) ಇತಿ । ಉಕ್ತೇನೈವ ನ್ಯಾಯೇನ ನ ಸನ್ನ ಚಾಸಚ್ಛಿವ ಏವ ಕೇವಲಃ (ಶ್ವೇ.ಉ.೩.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ನೇಯಮ್ ।
(ಪುರುಷಸ್ಯ ಪ್ರಣವವಾಚ್ಯತಾ ಉಪಾಸ್ಯತಾ ಚ)
ಕಿಞ್ಚ ನ ತಸ್ಯೇಶೇ ಕಶ್ಚನ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೦) ಇತಿ ನಿರಸ್ತಸಮಾಭ್ಯಧಿಕಸಂಭಾವನಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಅಣೋರಣೀಯಾನ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೦.೧) ಇತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನನುವಾಕೇ ವೇದಾದ್ಯನ್ತರೂಪತಯಾ ವೇದಬೀಜಭೂತಪ್ರಣವಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಭೂತಾಕಾರವಾಚ್ಯತಯಾ ಮಹೇಶ್ವರತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ದಹರಪುಣ್ಡರೀಕಮಧ್ಯಸ್ಥಾಕಾಶಾನ್ತರ್ವರ್ತಿತಯಾ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।
(ತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿಲೀನಸ್ಯ ಇತಿ ಮನ್ತ್ರಸ್ಯಾರ್ಥಃ)
ಅಯಮರ್ಥ: – ಸರ್ವಸ್ಯ ವೇದಜಾತಸ್ಯ ಪ್ರಕೃತಿ: ಪ್ರಣವ ಉಕ್ತ: । ಪ್ರಣವಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಕೃತಿರಕಾರ: । ಪ್ರಣವವಿಕಾರೋ ವೇದ: ಸ್ವಪ್ರಕೃತಿಭೂತೇ ಪ್ರಣವೇ ಲೀನ: । ಪ್ರಣವೋಽಪ್ಯಕಾರವಿಕಾರಭೂತ: ಸ್ವಪ್ರಕೃತಾವಕಾರೇ ಲೀನ: । ತಸ್ಯ ಪ್ರಣವಪ್ರಕೃತಿಭೂತಸ್ಯ ಅಕಾರಸ್ಯ ಯ: ಪರೋ ವಾಚ್ಯ: ಸ ಏವ ಮಹೇಶ್ವರ ಇತಿ ಸರ್ವವಾಚಕಜಾತಪ್ರಕೃತಿಭೂತಾಕಾರವಾಚ್ಯ: ಸರ್ವವಾಚ್ಯಜಾತಪ್ರಕೃತಿಭೂತನಾರಾಯಣೋ ಯ: ಸ ಮಹೇಶವರ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಪುರುಷೇ ಅಕಾರವಾಚ್ಯತಾಯಾಃ ತತ ಏವ ಅಕಾರಾತ್ಮಕತಾಯಾಶ್ಚ ಗೀತಾದಿನಾ ಸಿದ್ಧಿಃ)
ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ
ಅಹಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತ: ಪ್ರಭವ: ಪ್ರಲಯಸ್ತಥಾ । (ಭ.ಗೀ.೭.೬)
ಮತ್ತ: ಪರತರಂ ನಾನ್ಯತ್ಕಿಂಚಿದಸ್ತಿ ಧನಂಜಯ ।। (ಭ.ಗೀ.೭.೭)
ಅಕ್ಷರಣಾಮಕಾರೋಽಸ್ಮಿ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೦.೩೩) ಇತಿ,
ಅ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮ (ಐ.ಆ.೨.೩.೬) ಇತಿ ಚ ಶ್ರುತೇ: । ಅಕಾರೋ ವೈ ಸರ್ವಾ ವಾಕ್ ಇತಿ ಚ ವಾಚಕಜಾತಸ್ಯಾಕಾರಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ವಾಚ್ಯಜಾತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಕೃತಿತ್ವಂ ಚ ಸುಸ್ಪಷ್ಟಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಕಾರವಾಚ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನಾದಕಾರವಾಚ್ಯೋ ನಾರಾಯಣ ಏವ ಮಹೇಶ್ವರ ಇತಿ ಸಿದ್ಧಮ್ ।
ತಸ್ಯೈವ ಸಹಸ್ರಶೀರ್ಷಂ ದೇವಮ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೧) ಇತಿ ಕೇವಲಪರತತ್ತ್ವವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇಣ ನಾರಾಯಣಾನುವಾಕೇನ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮ್ ।
(ಉಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಸೂತ್ರತಃ ಸಿದ್ಧಿಃ)
ಅನೇನಾನನ್ಯಪರೇಣ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮೇವ ಪರತತ್ತ್ವಮನ್ಯಪರೇಷು ಸರ್ವವಾಕ್ಯೇಷು ಕೇನಾಪಿ ಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ತದೇವೇತ್ಯವಗಮ್ಯ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೩೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ನಿರ್ಣೀತಮ್ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಶಿವಾದೇರಪಿ ಪ್ರಾಣಾಕಾಶಾದಿವದೇವ ಪರಮಾತ್ಮವಿಭೂತಿತಾ)
ತದೇತತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕ್ವಚಿದ್ಬ್ರಹ್ಮಶಿವಾದಿಶಬ್ದಾದವಗತಮಿತಿ ಕೇವಲಬ್ರಹ್ಮಶಿವಯೋರ್ನ ಪರತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗ: । ಅಸ್ಮಿನ್ನನನ್ಯಪರೇಽನುವಾಕೇ ತಯೋರಿನ್ದ್ರಾದಿತುಲ್ಯತಯಾ ತದ್ವಿಭೂತಿತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ಕ್ವಚಿದಾಕಾಶಪ್ರಾಣಾದಿ-ಶಬ್ದೇನ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಭಿಹಿತಮಿತಿ ಭೂತಾಕಾಶಪ್ರಾಣಾದೇರ್ಯಥಾ ನ ಪರತ್ವಮ್ ।
(ವ್ಯೋಮಾತೀತವಾದನಿರಾಸಃ)
ಯತ್ಪುನರಿದಮಾಶಙ್ಕಿತಮ್ – ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಣ್ಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನನ್ತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ ಯದನ್ತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾ ವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಕಾಶಶಬ್ದೇನ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತದನ್ತರ್ವರ್ತಿನ: ಕಸ್ಯಚಿತ್ತತ್ತ್ವವಿಶೇಷಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ। ಅಸ್ಯಾಕಾಶಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿವೋಢೃತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಪುರುಷಸೂಕ್ತೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ನಾಮರೂಪಯೋ: ಕರ್ತೃತ್ವದರ್ಶನಾಚ್ಚಾಕಾಶಪರ್ಯಾಯಭೂತಾತ್ ಪುರುಷಾದನ್ಯಸ್ಯಾನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತ ಇತ್ಯನಧೀತವೇದಾನಾಮದೃಷ್ಟಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಮಿದಂ ಚೋದ್ಯಮ್ ।
ಯತಸ್ತತ್ರ ಶ್ರುತಿರೇವಾಸ್ಯ ಪರಿಹಾರಮಾಹ । ವಾಕ್ಯಕಾರಶ್ಚ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನನ್ತರಾಕಾಶ: ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ಯದ್ವಾ ವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೨) ಇತಿ ಚೋದಿತೇ ಯಾವಾನ್ ವಾ ಅಯಮಾಕಾಶಸ್ತಾವಾನೇಷೋಽನ್ತರ್ಹೃಾದಯ ಆಕಾಶಃ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾಸ್ಯಾಕಾಶಶಬ್ದವಾಚ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯಾನವಧಿಕಮಹತ್ತ್ವಂ ಸಕಲಜಗದಾಧಾರತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಕಾಮಾ: ಸಮಾಹಿತಾ: (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತಿ ಕಾಮಶಬ್ದೇನಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪಪರ್ಯನ್ತಗುಣಾಷ್ಟಕಂ ನಿಹಿತಮಿತಿ ಪರಮಪುರುಷವತ್ಪರಮಪುರುಷ-ಗುಣಾಷ್ಟಕಸ್ಯಾಪಿ ಪೃಥಿಗ್ಜಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯತಾಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷಯಾ ತಸ್ಮಿನ್ ಯದನ್ತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೧) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ಸರ್ವಂ ಪರಿಹೃತಮ್ ।
(ದಹರಾಕಾಶಗತಾಃ ಅನ್ವಷ್ಟವ್ಯಾಃ ಗುಣಾಃ)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕಿಂ ತದತ್ರ ವಿದ್ಯತೇ ಯದನೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೨) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಚೋದ್ಯಸ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಜಗತ: ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ, ಆಧಾರತ್ವಂ, ನಿಯನ್ತೃತ್ವಂ, ಶೇಷಿತ್ವಂ, ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾಶ್ಚ ವಿದ್ಯನ್ತ ಇತಿ ಪರಿಹಾರ ಇತಿ । ತಥಾ ಚ ವಾಕ್ಯಕಾರವಚನಮ್ ತಸ್ಮಿನ್ ಯದನ್ತರಿತಿ ಕಾಮವ್ಯಪದೇಶಃ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ । ಕಾಮ್ಯನ್ತ ಇತಿ ಕಾಮಾ: । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯೋ ಗುಣಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಗುಣಗುಣಿನೋರುಭಯೋರಪ್ಯನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯತಾ, ತತ್ಫಲಂ ಚ)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಯದೇತದ್ದಹರಾಕಾಶಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಂ ನಿಖಿಲಜಗದುದಯವಿಭವಲಯಲೀಲಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತಸ್ಮಿನ್ ಯದನ್ತರ್ನಿಹಿತಮನವಧಿಕಾತಿಶಯಮಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಷ್ಟಕಂ ತದುಭಯಮಪ್ಯನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮಿತಿ । ಯಥಾಹ ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜನ್ತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾಂಸ್ತೇಷಾಂ ಸರ್ವೇಷು ಲೋಕೇಷು ಕಾಮಚಾರೋ ಭವತಿ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೬) ಇತಿ ।
(ವಿಷ್ಣೋಃ ಕಾರ್ಯತ್ವಶ್ರವಣಕೃತಪರತ್ವವೈಕಲ್ಯಶಙ್ಕಾ, ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ)
ಯ: ಪುನ: ಕಾರಣಸ್ಯೈವ ಧ್ಯೇಯತಾಪ್ರತಿಪಾದನಪರೇ ವಾಕ್ಯೇ ವಿಷ್ಣೋರನನ್ಯಪರವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿತ-ಪರತತ್ತ್ವಭೂತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮಧ್ಯೇ ನಿವೇಶ: ಸ ಸ್ವಕಾರ್ಯಭೂತತತ್ತ್ವಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ಕುರ್ವತ: ಸ್ವಲೀಲಯಾ ಜಗದುಪಕಾರಾಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವತಾರ ಇತ್ಯವಗನ್ತವ್ಯ: । ಯಥಾ ಲೀಲಯಾ ದೇವಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ಕುರ್ವತ ಉಪೇನ್ದ್ರತ್ವಂ ಪರಸ್ಯೈವ, ಯಥಾ ಚ ಸೂರ್ಯವಂಶೋದ್ಭವರಾಜಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ಕುರ್ವತ: ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ದಾಶರಥಿರೂಪೇಣ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವತಾರ:, ಯಥಾ ಚ ಸೋಮವಂಶಸಂಖ್ಯಾಪೂರಣಂ ಕುರ್ವತೋ ಭಗವತೋ ಭೂಭಾರಾವತಾರಣಾಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ವಸುದೇವಗೃಹೇಽವತಾರ: । ಸೃಷ್ಟಿಪ್ರಲಯಪ್ರಕರಣೇಷು ನಾರಾಯಣ ಏವ ಪರಮಕಾರಣತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ ।
(ಅಥರ್ವಶಿರೋಪನಿಷದುಕ್ತೇಃ ನಿರ್ವಾಹಃ)
ಯತ್ಪುನರಥರ್ವಶಿರಸಿ ರುದ್ರೇಣ ಸ್ವಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಂ ತತ್ ಸೋಽನ್ತರಾದನ್ತರಂ ಪ್ರಾವಿಶತ್ ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರವೇಶಾದುಕ್ತಮಿತಿ ಶ್ರುತ್ಯೈವ ವ್ಯಕ್ತಮ್ । ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ತೂಪದೇಶೋ ವಾಮದೇವವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೩೧) ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವಂವಾದಿನಾಮರ್ಥ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತ:। ಯಥೋಕ್ತಂ ಪ್ರಹ್ಲಾದೇನಾಪಿ
ಸರ್ವಗತ್ವಾದನನ್ತರಸ್ಯ ಸ ಏವಾಹಮವಸ್ಥಿತ: ।
ಮತ್ತ: ಸರ್ವಮಹಂ ಸರ್ವಂ ಮಯಿ ಸರ್ವಂ ಸನಾತನೇ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೧೯.೮೫)
ಇತ್ಯಾದಿ । ಅತ್ರ ಸರ್ವಗತ್ವಾದನನ್ತಸ್ಯೇತಿ ಹೇತುರುಕ್ತ: ।
(ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವೇನ ಸರ್ವಗತತ್ವಾತ್ ಸರ್ವಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತಾ)
ಸ್ವಶರೀರಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನ ಆತ್ಮತ್ವೇನ ಸರ್ವಗ: ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸರ್ವೇ ಶಬ್ದಾ: ಸರ್ವಶರೀರಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವಾಭಿದಧತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತೋಽಹಮಿತಿ ಶಬ್ದ: ಸ್ವಾತ್ಮಪ್ರಕಾರಪ್ರಕಾರಿಣಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮೇವಾಚಷ್ಟೇ ।
(ಅಹಂ ಗ್ರಹೋಪಾಸನಸ್ಯೌಚಿತ್ಯಮ್)
ಅತ ಇದಮುಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮೇತ್ಯೇವ ತು ಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇ: (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಹಂಗ್ರಹಣೋಪಾಸನಂ ವಾಕ್ಯಕಾರೇಣ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥ: ಕಾರಣಾವಸ್ಥಶ್ಚ ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರ: ಪರಮಾತ್ಮೈವೇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ತನ್ನಿಷ್ಪತ್ತೇರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಆತ್ಮೇತಿ ತೂಪಗಚ್ಛನ್ತಿ ಗ್ರಾಹಯನ್ತಿ ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪.೧.೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣ ಚ ।
(ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಿವಸ್ಯಾಪಿ ನಾರಾಯಣಾತ್ಮಕತಾ)
ಮಹಾಭಾರತೇ ಚ ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರಸಂವಾದೇ ಬ್ರಹ್ಮಾ ರುದ್ರಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ –
ತವಾನ್ತರಾತ್ಮಾ ಮಮ ಚ ಯೇ ಚಾನ್ಯೇ ದೇಹಿಸಂಜ್ಞಿತಾ: । (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೩೩೯.೪) ಇತಿ ।
ರುದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚಾನ್ಯೇಷಾಂ ಚ ದೇಹಿನಾಂ ಪರಮೇಶ್ವರೋ ನಾರಾಯಣೋಽನ್ತರಾತ್ಮತಯಾವಸ್ಥಿತ ಇತಿ । ತಥಾ ತತ್ರೈವ
ವಿಷ್ಣುರಾತ್ಮಾ ಭಗವತೋ ಭವಸ್ಯಾಮಿತತೇಜಸ: ।
ತಸ್ಮಾದ್ಧನುರ್ಜ್ಯಾಸಂಸ್ಪರ್ಶಂ ಸ ವಿಷೇಹೇ ಮಹೇಶ್ವರ: ।। (ಮ.ಭಾ.ಕರ್ಣಪರ್ವ.೨೪.೮೫) ಇತಿ ।
ತತ್ರೈವ
ಏತೌ ದ್ವೌ ವಿಬುಧಶ್ರೇಷ್ಠೌ ಪ್ರಸಾದಕ್ರೋಧಜೌ ಸ್ಮೃತೌ ।
ತದಾದರ್ಶಿತಪನ್ಥಾನೌ ಸೃಷ್ಟಿಸಂಹಾರಕಾರಕೌ ।। (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೨.೩೨೮.೧೭) ಇತಿ ।
ಅನ್ತರಾತ್ಮತಯಾವಸ್ಥಿತನಾರಾಯಣದರ್ಶಿತಪಥೌ ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರೌ ಸೃಷ್ಟಿಸಂಹಾರಕಾರ್ಯಕರಾವಿತ್ಯರ್ಥ: ।
(ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋರ್ಭೇದವಾದಿನಾಂ ವೇದಬಾಹ್ಯತಾ)
ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋಸ್ತು ಭೇದಂ ವದನ್ತೋ ವೇದಬಾಹ್ಯಾ ಏವ ಸ್ಯು: । ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೨), ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೨), ಇತ್ಯಾದಿ ವೇದವಿತ್ಪ್ರಣೀತಸೂತ್ರವಿರೋಧಾತ್ । ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀದೇಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧), ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ, ಬ್ರಹ್ಮವನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ವೃಕ್ಷ ಆಸೀದ್ಯತೋ ದ್ಯಾವಾಪೃಥಿವೀ ನಿಷ್ಟತಕ್ಷು:, ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯತಿಷ್ಠದ್ಭುವನಾನಿ ಧಾರಯನ್ (ತೈ.ಸಂ.೨.೮.೭.೯), ಸರ್ವೇ ನಿಮೇಷಾ ಜಜ್ಞಿರೇ ವಿದ್ಯುತ: ಪುರುಷಾದಧಿ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೮), ನ ತಸ್ಯೇಶೇ ಕಶ್ಚನ ತಸ್ಯ ನಾಮ ಮಹದ್ಯಶ: (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೧೦), ನೇಹ ನಾನಾಸ್ತಿ ಕಿಂಚನ (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೧೯), ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನ: (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೮), ಪುರುಷ ಏವೇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದ್ಭೂತಂ ಯಚ್ಚ ಭವ್ಯಮುತಾಮೃತತ್ತ್ವಸ್ಯೇಶಾನ: (ತೈ.ಆ,ಪು,೩.೧೨.೨) ನಾನ್ಯ: ಪನ್ಥಾ ಅಯನಾಯ ವಿದ್ಯತ (ತೈ.ಆ,ಪು,೩.೧೨.೧೭) ಇತ್ಯಾದಿಸರ್ವಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ।
(ನಾರಾಯಣಸ್ಯೈವ ಪರಮಕಾರಣತಾಯಾಃ ಇತಿಹಾಸಸಿದ್ಧತಾ)
ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಚ ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತಿಪ್ರಲಯಪ್ರಕರಣಯೋರಿದಮೇವ ಪರತತ್ತ್ವಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ಯಥಾ ಮಹಾಭಾರತೇ-
ಕುತ: ಸೃಷ್ಟಮಿದಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್ಸ್ಥಾವರಜಙ್ಗಮಮ್ ।
ಪ್ರಲಯೇ ಚ ಕಮಭ್ಯೇತಿ ತನ್ ತೋ ಬ್ರೂಹಿ ಪಿತಾಮಹ ।। (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೧೮೦.೧)
ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೋ
ನಾರಾಯಣೋ ಜಗನ್ಮೂರ್ತಿರನನ್ತಾತ್ಮಾ ಸನಾತನ: । (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೭೫.೧೦)
ಇತ್ಯಾದಿ ಚ ವದತಿ
ಋಷಯ: ಪಿತರೋ ದೇವಾ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಧಾತವ: ।
ಜಙ್ಗಮಾಜಙ್ಗಮಂ ಚೇದಂ ಜಗನ್ನಾರಾಯಣೋದ್ಭವಮ್ ।। (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೧೩೬.೧೩೮) ಇತಿ ಚ।
(ಸರ್ವಶಿಷ್ಟಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಾತ್ ವಿಷ್ಣುಪುರಾಣಾತ್ ಪರಮಕಾರಣನಿರ್ಣಯಃ)
ಪ್ರಾಚ್ಯೋದೀಚ್ಯದಾಕ್ಷಿಣಾತ್ಯಪಾಶ್ಚಾತ್ಯಸರ್ವಶಿಷ್ಟೈ: ಸರ್ವಧರ್ಮಸರ್ವತತ್ತ್ವವ್ಯವಸ್ಥಾಯಾಮಿದಮೇವ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಿತಿ ಅವಿಗಾನ-ಪರಿಗೃಹೀತಂ ವೈಷ್ಣವಂ ಚ ಪುರಾಣಂ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತಿ ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ತಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪೂರ್ವಕಂ ವಿಷ್ಣೋ: ಸಕಾಶಾದ್ಭೂತಮ್ (ವಿ.ಪು.೧.೧.೩೧) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದನೈಕಪರತಯಾ ಪ್ರವೃತ್ತಮಿತಿ ಸರ್ವಸಂಮತಮ್ । ತಥಾ ತತ್ರೈವ
ಪ್ರಕೃತಿರ್ಯಾ ಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪಿಣೀ ।
ಪುರುಷಶ್ಚಅಪ್ಯುಭಾವೇತೌ ಲೀಯೇತೇ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೪.೩೯)
ಪರಮಾತ್ಮಾ ಚ ಸರ್ವೇಷಾಮಾಧಾರ: ಪರಮೇಶ್ವರ: ।
ವಿಷ್ಣುನಾಮಾ ಸ ವೇದೇಷು ವೇದಾನ್ತೇಷು ಚ ಗೀಯತೇ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೪.೪೦) ಇತಿ
ಸರ್ವವೇದವೇದಾನ್ತೇಷು ಸರ್ವೈ: ಶಬ್ದೈ: ಪರಮಕಾರಣತಯಾಯಮೇವ ಗೀಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಸರ್ವಶ್ರುತೀನಾಮನನ್ಯಪರತ್ವನಿರೂಪಣಮ್)
ಯಥಾ ಸರ್ವಾಸು ಶ್ರುತಿಷು ಕೇವಲಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದನಾಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ನಾರಾಯಣಾನುವಾಕಸ್ತಥೇದಂ ವೈಷ್ಣವಂ ಚ ಪುರಾಣಮ್ –
ಸೋಽಹಮಿಚ್ಛಾಮಿ ಧರ್ಮಜ್ಞ ಶ್ರೋತುಂ ತ್ವತ್ತೋ ಯಥಾ ಜಗತ್ ।
ಬಭೂವ ಭೂಯಶ್ಚ ಯಥಾ ಮಹಾಭಾಗ ಭವಿಷ್ಯತಿ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೧.೪)
ಯನ್ಮಯಂ ಚ ಜಗದ್ಬ್ರಹ್ಮನ್ಯತಶ್ಚೈತಚ್ಚರಾಚರಮ್ ।
ಲೀನಮಾಸೀದ್ಯಥಾ ಯತ್ರ ಲಯಮೇಷ್ಯತಿ ಯತ್ರ ಚ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೧.೫)
ಇತಿ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಮಿತಿ ಪ್ರಕ್ರಮ್ಯ,
ವಿಷ್ಣೋ: ಸಕಾಶಾದುದ್ಭೂತಂ ಜಗತ್ತತ್ರೈವ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್ ।
ಸ್ಥಿತಿಸಂಯಮಕರ್ತಾಸೌ ಜಗತೋಽಸ್ಯ ಜಗಚ್ಚ ಸ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೧.೩)
ಪರ: ಪರಾಣಾಂ ಪರಮ: ಪರಮಾತ್ಮಾತ್ಮಸಂಸ್ಥಿತ: ।
ರೂಪವರ್ಣಾದಿನಿರ್ದೇಶವಿಶೇಷಣವಿವರ್ಜಿತ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೦)
ಅಪಕ್ಷಯವಿನಾಶಾಭ್ಯಾಂ ಪರಿಣಾಮರ್ದ್ಧಿಜನ್ಮಭಿ: ।
ವರ್ಜಿತ: ಶಕ್ಯತೇ ವಕ್ತುಂ ಯ: ಸದಸ್ತೀತಿ ಕೇವಲಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೧)
ಸರ್ವತ್ರಾಸೌ ಸಮಸ್ತಂ ಚ ವಸತ್ಯತ್ರೇತಿ ವೈ ಯತ: ।
ತತ: ಸ ವಾಸುದೇವೇತಿ ವಿದ್ವದ್ಭಿ: ಪರಿಪಠ್ಯತೇ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೨)
ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಂ ನಿತ್ಯಮಜಮಕ್ಷಯಮವ್ಯಯಮ್ ।
ಏಕಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಸದಾ ಹೇಯಾಭಾವಾಚ್ಚ ನಿರ್ಮಲಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೩)
ತದೇವ ಸರ್ವಮೇವೈತದ್ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪವತ್ ।
ತಥಾ ಪುರುಷರೂಪೇಣ ಕಾಲರೂಪೇಣ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೧೪)
ಸ ಸರ್ವಭೂತಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿಕಾರಾನ್ ಗುಣಾದಿದೋಷಾಂಶ್ಚ ಮುನೇ ವ್ಯತೀತ: ।
ಅತೀತಸರ್ವಾವರಣೋಽಖಿಲಾತ್ಮಾ ತೇನಾಸ್ತೃತಂ ಯದ್ಭುವನಾನ್ತರಾಲೇ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೩)
ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾತ್ಮಕೋಽಸೌ ಸ್ವಶಕ್ತಿಲೇಶೋದ್ಧೃತಭೂತವರ್ಗ: ।
ಇಚ್ಛಾಗೃಹೀತಾಭಿಮತೋರುದೇಹ: ಸಂಸಾಧಿತಾಶೇಷಜಗದ್ಧಿತೋಽಸೌ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೪)
ತೇಜೋಬಲೈಶ್ವರ್ಯಮಹಾವಬೋಧಸುವೀರ್ಯಶಕ್ತ್ಯಾದಿಗುಣೈಕರಾಶಿ: ।
ಪರ: ಪರಾಣಾಂ ಸಕಲಾ ನ ಯತ್ರ ಕ್ಲೇಶಾದಯ: ಸನ್ತಿ ಪರಾವರೇಶೇ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೫)
ಸ ಈಶ್ವರೋ ವ್ಯಷ್ಟಿಸಮಷ್ಟಿರೂಪೋಽವ್ಯಕ್ತಸ್ವರೂಪ: ಪ್ರಕಟಸ್ವರೂಪ: ।
ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಸರ್ವದೃಕ್ಸರ್ವವೇತ್ತಾ ಸಮಸ್ತಶಕ್ತಿ: ಪರಮೇಶ್ವರಾಖ್ಯ: ।। (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೬)
ಸಂಜ್ಞಾಯತೇ ಯೇನ ತದಸ್ತದೋಷಂ ಶುದ್ಧಂ ಪರಂ ನಿರ್ಮಲಮೇಕರೂಪಮ್ ।
ಸಂದೃಶ್ಯತೇ ವಾಪ್ಯಧಿಗಮ್ಯತೇ ವಾ ತಜ್ಜ್ಞಾನಮಜ್ಞಾನಮತೋಽನ್ಯದುಕ್ತಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೫.೮೭)
ಇತಿ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಶೇಷನಿರ್ಣಯಾಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಮ್ ।
ಅನ್ಯಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಪುರಾಣಾನ್ಯೇತದವಿರೋಧೇನ ನೇಯಾನಿ । ಅನ್ಯಪರತ್ವಂ ಚ ತತ್ತದಾರಮ್ಭಪ್ರಕಾರೈರವಗಮ್ಯತೇ । ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಿರುದ್ಧಾಂಶಸ್ತಾಮಸತ್ವಾದನಾದರಣೀಯ: ।
(ಪುರಾಣವಚನತಃ ತ್ರಿಮೂರ್ತಿಸಾಮ್ಯಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ನನ್ವಸ್ಮಿನ್ನಪಿ
ಸೃಷ್ಟಿಸ್ಥಿತ್ಯನ್ತಕರಣೀಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ನುಶಿವಾತ್ಮಿಕಾಮ್ ।
ಸ ಸಂಜ್ಞಾಂ ಯಾತಿ ಭಗವಾನೇಕ ಏವ ಜನಾರ್ದನ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೬೭)
ಇತಿ ತ್ರಿಮೂರ್ತಿಸಾಮ್ಯಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ನೈತದೇವಮ್ । ಏಕ ಏವ ಜನಾರ್ದನ ಇತಿ ಜನಾರ್ದನಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಶಿವಾದಿಕೃತ್ಸ್ನ-ಪ್ರಪಞ್ಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ವಿಧೀಯತೇ ।
(ಕೃತ್ಸ್ನಪ್ರಪಞ್ಚಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪಪಾದನಮ್)
ಜಗಚ್ಚ ಸ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಮೇವ ವಿವೃಣೋತಿ
ಸ್ರಷ್ಟಾ ಸೃಜತಿ ಚಾತ್ಮಾನಂ ವಿಷ್ಣು: ಪಾಲ್ಯಂ ಚ ಪಾತಿ ಚ ।
ಉಪಸಂಹ್ರಿಯತೇ ಚಾನ್ತೇ ಸಂಹರ್ತಾ ಚ ಸ್ವತ್ಯಂಪ್ರಭು: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೬೮)
ಇತಿ ಚ ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಸೃಜ್ಯಂ ಚ ಸಂಹರ್ತಾರಂ ಸಂಹಾರ್ಯಂ ಚ ಯುಗಪನ್ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಿಷ್ಣುತಾದಾತ್ಮ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ಸೃಜ್ಯಸಂಹಾರ್ಯಭೂತಾದ್ವಸ್ತುನ: ಸ್ರಷ್ಟೃಸಂಹರ್ತ್ರೋರ್ಜನಾರ್ದನವಿಭೂತಿತ್ವೇನ ವಿಶೇಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ । ಜನಾರ್ದನವಿಷ್ಣುಶಬ್ದಯೋ: ಪರ್ಯಾಯತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷ್ಣುಶಿವಾತ್ಮಿಕಾಮಿತಿ ವಿಭೂತಿಮ್ । ಅತ ಏವ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಲೀಲಾರ್ಥಂ ವಿಭೂತ್ಯನ್ತರ್ಭಾವ ಉಚ್ಯತೇ । ಯಥೇದಮನನ್ತರಮೇವೋಚ್ಯತೇ
ಪೃಥಿವ್ಯಾಪಸ್ತಥಾ ತೇಜೋ ವಾಯುರಾಕಾಶ ಏವ ಚ ।
ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಾನ್ತ:ಕರಣಂ ಪುರುಷಾಖ್ಯಂ ಹಿ ಯಜ್ಜಗತ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೬೯)
ಸ ಏವ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವರೂಪೋ ಯತೋಽವ್ಯಯ: ।
ಸರ್ಗಾದಿಕಂ ತತೋಽಸ್ಯೈವ ಭೂತಸ್ಥಮುಪಕಾರಕಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೭೦)
ಸ ಏವ ಸೃಜ್ಯ: ಸ ಚ ಸರ್ವಕರ್ತಾ ಸ ಏವ ಪಾತ್ಯತ್ತಿ ಚ ಪಾಲ್ಯತೇ ಚ ।
ಬ್ರಹ್ಮಾದ್ಯವಸ್ಥಾಭಿರಶೇಷಮೂರ್ತಿರ್ವಿಷ್ಣುರ್ವರಿಷ್ಠೋ ವರದೋ ವರೇಣ್ಯ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨.೭೧) ಇತಿ ।
(ಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕೇ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಹೇಯಪ್ರಪಞ್ಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಾನುಪಪತ್ತಿಃ – ತತ್ಪರಿಹಾರೌ)
ಅತ್ರ ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಹೇಯಮಿಶ್ರಪ್ರಪಞ್ಚತಾದಾತ್ಮ್ಯಂ ನಿರವದ್ಯಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಕಾರಸ್ಯ ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣ-ಗುಣಾತ್ಮಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಥಮುಪಪದ್ಯತ ಇತ್ಯಾಶಙ್ಖ್ಯ ಸ ಏವ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವರೂಪೋ ಯತೋಽವ್ಯಯಃ (ವಿ.ಪು.೧.೨.೭೦)ಇತಿ ಸ್ವಯಮೇವೋಪಪಾದಯತಿ । ಸ ಏವ ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ವಿಷ್ಣುರೇವ ಸರ್ವಂ ಜಗದಿತಿ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಯ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವರೂಪೋ ಯತೋಽವ್ಯಯ ಇತಿ ಹೇತುರುಕ್ತ: । ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮಯಮಾತ್ಮಾ ವಿಶ್ವಶರೀರೋ ಯತೋಽವ್ಯಯ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ ತತ್ಸರ್ವಂ ವೈ ಹರೇಸ್ತನು: (ವಿ.ಪು.೧.೨೮.೩೮) ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಅಸ್ಯಾವ್ಯಯಸ್ಯಾಪಿ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಷ್ಣೋರ್ವಿಶ್ವಶರೀರತಯಾ ತಾದಾತ್ಮ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತ್ಯಾತ್ಮಶರೀರಯೋಶ್ಚ ಸ್ವಭಾವಾ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾ ಏವ ।
(ಭಗವದವತಾರೇ ಹೇತುಃ ತತ್ಫಲಂ ಚ)
ಏವಂಭೂತಸ್ಯ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯ ವಿಷ್ಣೋ: ಪ್ರಪಞ್ಚಾನ್ತರ್ಭೂತನಿಯಾಮ್ಯಕೋಟಿನಿವಿಷ್ಟ ಬ್ರಹ್ಮಾದಿದೇವ-ತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯೇಷು ತತ್ತತ್ಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಾವತಾರ: ಪೂರ್ವೋಕ್ತ:। ತದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಂ ಭಾವನಾತ್ರಯಾನ್ವಯೇನ ಕರ್ಮವಶ್ಯತ್ವಂ ಭಗವತ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಯ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ನಿಖಿಲಜಗದುಪಕಾರಾಯ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಸ್ವೇನೈವ ರೂಪೇಣ ದೇವಾದಿಷ್ವವತಾರ ಇತಿ ಚ ಷಷ್ಟೇಂಽಶೇ ಶುಭಾಶ್ರಯಪ್ರಕರಣೇ ಸುವ್ಯಕ್ತಮುಕ್ತಮ್ ।
(ಭಗವತೋ ವಿಲಕ್ಷಣವಿಗ್ರಹವತ್ತ್ವೇ ಮಹಾಭಾರತಪ್ರಮಾಣಮ್)
ಅಸ್ಯ ದೇವಾದಿರೂಪೇಣಾವತಾರೇಷ್ವಪಿ ನ ಪ್ರಾಕೃತೋ ದೇಹ ಇತಿ ಮಹಾಭಾರತೇ ನ ಭೂತಸಂಘಸಂಸ್ಥಾನೋ ದೇಹೋಽಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: । (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೨೦೬.೬೦) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ: । ಶ್ರುತಿಭಿಶ್ಚ ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ, ತಸ್ಯ ಧೀರಾ: ಪರಿಜಾನನ್ತಿ ಯೋನಿಮ್ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೨) ಇತಿ । ಕರ್ಮವಶ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾದೀನಾಮನಿಚ್ಛತಾಮಪಿ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಾನುಗುಣಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮ-ರೂಪಭೂತಸಂಘ ಸಂಸ್ಥಾನವಿಶೇಷದೇವಾದಿಶರೀರಪ್ರವೇಶರೂಪಂ ಜನ್ಮಾವರ್ಜನೀಯಮ್ । ಅಯಂ ತು ಸರ್ವೇಶ್ವರ:, ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪೋ ಭಗವಾನೇವಂಭೂತಶುಭೇತರ ಜನ್ಮಾಕುರ್ವನ್ನಪಿ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಸ್ವೇನೈವ ನಿರತಿಶಯ-ಕಲ್ಯಾಣರೂಪೇಣ ದೇವಾದಿಷು ಜಗದುಪಕಾರಾಯ ಬಹುಧಾ ಜಾಯತೇ, ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಶುಭೇತರಜನ್ಮಾಕುರ್ವತೋಽಪಿ ಸ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನನ್ತ್ಯೇನ ಬಹುಧಾ ಯೋನಿಂ ಬಹುವಿಧಜನ್ಮ ಧೀರಾಧೀರಮತಾಮಗ್ರೇಸರಾ ಜಾನನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ:।
(ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರತ್ವಂ ಶಾರೀರಕಸೂತ್ರಸಿದ್ಧಮ್)
ತದೇತನ್ನಿಖಿಲಜಗನ್ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಭೂತಾತ್ ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ:, ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ ಇತ್ಯಾದಿಸೂತ್ರೈ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾತ್ಪರಸ್ಮಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪರಮಪುರುಷಾದನ್ಯಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಪರತರತ್ವಂ ಪರಮತ: ಸೇತೂನ್ಮಾನಸಂಬನ್ಧಭೇದವ್ಯಪದೇಶೇಭ್ಯ ಇತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯ ಸಾಮಾನ್ಯಾತ್ತು (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೧), ಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥ: ಪಾದವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೧), ಸ್ಥಾನವಿಶೇಷಾತ್ಪ್ರಕಾಶಾದಿವತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೩), ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೪), ತಥಾನ್ಯಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೬), ಅನೇನ ಸರ್ವಗತತ್ವಮಾಯಾಮಾದಿಶಬ್ದಾದಿಭ್ಯಃ (ಬ್ರ.ಸೂ.೩.೨.೩೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರಕಾರ: ಸ್ವಯಮೇವ ನಿರಾಕರೋತಿ ।
(ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಮಾತ್ಪರಸ್ಯ ಮನುಸ್ಮೃತಿಸಿದ್ಧಮ್, ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತಾ ಚ)
ಮಾನವೇ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇ –
ಪ್ರಾದುರಾಸೀತ್ತಮೋನುದ: (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧.೬)
ಸಿಸೃಕ್ಷುರ್ವಿವಿಧಾ: ಪ್ರಜಾ: ।
ಅಪ ಏವ ಸಸರ್ಜಾದೌ ತಾಸು ವೀರ್ಯಮಪಾಸೃಜತ್ ।। (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧.೮)
ತಸ್ಮಿಞ್ಜಜ್ಞೇ ಸ್ವಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಮ.ಸ್ಮೃ. ೧.೯)
ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜನ್ಮಶ್ರವಣಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಮೇವಾವಗಮ್ಯತೇ । ತಥಾ ಚ ಸ್ರಷ್ಟು: ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ತದ್ವಿಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣ:
ಅಯಂ ತಸ್ಯ ತಾ: ಪೂರ್ವಂ ತೇನ ನಾರಾಯಣ: ಸ್ಮೃತ: । (ವಿ.ಪು.೧.೪.೬)
ತದ್ವಿಸೃಷ್ಟ: ಸ ಪುರುಷೋ ಲೋಕೇ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಕೀರ್ತ್ಯತೇ । (ವಿ.ಪು.೧.೧೧)
ಇತಿ ನಾಮನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ । ತಥಾ ಚ ವೈಷ್ಣವೇ ಪುರಾಣೇ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದೀನಾಂ ಭಾವನಾತ್ರಯಾನ್ವಯಾದಶುದ್ಧತ್ವೇನ ಶುಭಾಶ್ರಯತ್ವಾನರ್ಹಾತೋಪಪಾದನಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞತ್ವಂ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
(ಸಿದ್ಧೇಽರ್ಥೇ ಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಭಾವಃ ಇತಿ ಪ್ರಾಭಾಕರಸಮತಾ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಃ)
ಯದಪಿ ಕೈಶ್ಚಿದುಕ್ತಮ್ ಸರ್ವಸ್ಯ ಶಬ್ದಜಾತಸ್ಯ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಮನ್ತ್ರರೂಪಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯಿತ್ವೇನೈವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ವರ್ಣನೀಯಮ್, ವ್ಯವಹಾರಾದನ್ಯತ್ರ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತ್ಯವಧಾರಣಾಸಂಭವಾದ್ವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ಚ ಕಾರ್ಯಬುದ್ಧಿಮೂಲತ್ವಾತ್ಕಾರ್ಯರೂಪ ಏವ ಶಬ್ದಾರ್ಥ: । ನ ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ಶಬ್ದ: ಪ್ರಮಾಣಮಿತಿ ।
(ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕ್ರಮಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮ್ ಉಕ್ತಪೂರ್ವಪಕ್ಷನಿರಾಸಃ)
ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ । ಪ್ರವರ್ತಕವಾಕ್ಯವ್ಯವಹಾರ ಏವ ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತ್ಯವಧಾರಣಂ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತಿ ಕಿಮಿಯಂ ರಾಜಾಜ್ಞಾ । ಸಿದ್ಧವಸ್ತುಷು ಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತಿಗ್ರಹಣಮತ್ಯನ್ತಸುಕರಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಕೇನಚಿದ್ಧಸ್ತಚೇಷ್ಟಾದಿನಾಪವರಕೇ ದಣ್ಡ: ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ದೇವದತ್ತಾಯ ಜ್ಞಾಪಯೇತಿ ಪ್ರೇಷಿತ: ಕಶ್ಚಿತ್ತಜ್ಜ್ಞಾಪನೇ ಪ್ರವೃತ್ತೋಽಪವರಕೇ ದಣ್ಡ: ಸ್ಥಿತ ಇತಿ ಶಬ್ದಂ ಪ್ರಯುಙ್ಕ್ತೇ । ಮೂಕವದ್ಧಸ್ತಚೇಷ್ಟಾಮಿಮಾಂ ಜಾನನ್ ಪಾರ್ಶ್ವಸ್ಥೋಽನ್ಯ: ಪ್ರಾಗ್ವ್ಯುತ್ಪನ್ನೋಽಪಿ ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಬೋಧನಾಯಾಪವರಕೇ ದಣ್ಡ: ಸ್ಥಿತ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾದಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯಾಯಂ ಶಬ್ದೋ ಬೋಧಕ ಇತಿ ಜಾನಾತೀತಿ ಕಿಮತ್ರ ದುಷ್ಕರಮ್ । ತಥಾ ಬಾಲ:, ತಾತೋಽಯಂ, ಇಯಂ ಮಾತಾ, ಅಯಂ ಮಾತುಲ:, ಅಯಂ ಮನುಷ್ಯ:, ಅಯಂ ಮೃಗ:, ಚನ್ದ್ರೋಽರಯಂ, ಅಯಂ ಚ ಸರ್ಪ ಇತಿ ಮಾತಾಪಿತೃಪ್ರಭೃತಿಭಿ: ಶಬ್ದೈ: ಶನೈ: ಶನೈರಙ್ಗುಲ್ಯಾ ನಿರ್ದೇಶನೇ ತತ್ರ ತತ್ರ ಬಹುಶ: ಶಿಕ್ಷಿತ: ತೈರೇವ ಶಬ್ದೈಸ್ತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ಸ್ವಾತ್ಮನಶ್ಚ ಬುದ್ಧ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಷ್ವರ್ಥೇಷು ತೇಷಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮಙ್ಗುಲ್ಯಾ ನಿರ್ದೇಶಪೂರ್ವಕ: ಪ್ರಯೋಗ: ಸಮ್ಬನ್ಧಾನ್ತರಾಭಾವಾತ್ ಸಂಕೇತಯಿತೃ-ಪುರುಷಾಜ್ಞಾನಾಚ್ಚ ಬೋಧಕತ್ವನಿಬನ್ಧನ ಇತಿ ಕ್ರಮೇಣ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಪುನರಪ್ಯಸ್ಯ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಯಮರ್ಥ ಇತಿ ಪೂರ್ವವೃದ್ಧೈ: ಶಿಕ್ಷಿತ: ಸರ್ವಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಮವಗಮ್ಯ ಸ್ವಯಮಪಿ ಸರ್ವಂ ವಾಕ್ಯಜಾತಂ ಪ್ರಯುಙ್ಕ್ತೇ । ಏವಮೇವ ಸರ್ವಪದಾನಾಂ ಸ್ವಾರ್ಥಾಭಿಧಾಯಿತ್ವಂ ಸಂಘಾತವಿಶೇಷಣಾಂ ಚ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಸಂಸರ್ಗವಿಶೇಷವಾಚಿತ್ವಂ ಚ ಜಾನಾತೀತಿ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥೈವ ವ್ಯುತ್ತಿಪತ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿನಿರ್ಬನ್ಧೋ ನಿರ್ನಿಬನ್ಧನ: । ಅತ: ಪರಿಷ್ಪನ್ನೇ ವಸ್ತುನಿ ಶಬ್ದಸ್ಯಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತ್ಯವಧಾರಣಾತ್ ಸರ್ವಾಣಿ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ಸಕಲಜಗತ್ಕಾರಣಂ ಸರ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಬೋಧಯನ್ತ್ಯೇವ ।
(ಕಾರ್ಯ ಏವಾರ್ಥೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತೇರಭ್ಯುಪಗಮೇಽಪಿ, ವೇದಾನ್ತಾನಾಂ ಸಿದ್ಧಸ್ವರೂಪಬ್ರಹ್ಮಬೋಧಕತ್ವೋಪಪಾದನಮ್)
ಅಪಿ ಚ ಕಾರ್ಯಾರ್ಥ ಏವ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಸ್ತು । ವೇದಾನ್ದವಾಕ್ಯಾನ್ಯಪ್ಯುಪಾಸನವಿಷಯಕಾರ್ಯಾಧಿಕೃತ-ವಿಶೇಷಣಭೂತಫಲತ್ವೇನ ದು:ಖಾಸಂಭಿನ್ನದೇಶವಿಶೇಷರೂಪಸ್ವರ್ಗಾದಿವದ್ರಾತ್ರಿಸತ್ರಪ್ರತಿಷ್ಠಾನಾದಿವದಪಗೋರಣಶತಯಾತನಾ-ಸಾಧ್ಯಸಾಧನಭಾವವಚ್ಚ ಕರ್ಯೋಪಯೋಗಿತಯೈವ ಸರ್ವಂ ಬೋಧಯನ್ತಿ । ತಥಾಹಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನವಿಷಯಕಾರ್ಯಾಧಿಕೃತ-ವಿಶೇಷಣಭೂತಫಲತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿ: ಶ್ರೂಯತೇ ಪರಪ್ರಾಪ್ತಿಕಾಮೋ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ವಿಶೇಷಣಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಿತಯೈವ ಸಿದ್ಧಂ ಭವತಿ । ತದನ್ತರ್ಗತಮೇವ ಜಗತ್ಸ್ರಷ್ಟೃತ್ವಂ ಸಂಹರ್ತೃತ್ವಮಾಧಾರತ್ವಮನ್ತರಾತ್ಮತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮನುಕ್ತಂ ಚ ಸರ್ವಮಿತಿ ನ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಮ್ ।
(ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದಾದ್ಯಭಿಧೇಯಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಯಾಗೋಪಾಸನಾದಿಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಿತಯಾ ಸಿದ್ಧಿಃ)
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದಗತಾ ಹ್ಯವಿರುದ್ಧಾ ಅಪೂರ್ವಾಶ್ಚಾರ್ಥಾ: ಸರ್ವೇ ವಿಧಿಶೇಷತಯೈವ ಸಿದ್ಧಾ ಭವನ್ತಿ । ಯಥೋಕ್ತಂ ದ್ರಮಿಡಭಾಷ್ಯೇ ಋಣಂ ಹಿ ವೈ ಜಾಯತ (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತಿ ಶ್ರುತೇರಿತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಯದ್ಯಪ್ಯವದಾನಸ್ತುತಿಪರಂ ವಾಕ್ಯಂ ತಥಾಪಿ ನಾಸತಾ ಸ್ತುತಿರುಪಪದ್ಯತ ಇತಿ ।
(ಉಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯೋಪಪಾದನಮ್, ಪ್ರಾಭಾಕರೋಕ್ತಕಾರ್ಯಾರ್ಥಾನುಪಪತ್ತಿಸ್ಫುಟೀಕಾರಶ್ಚ)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಸರ್ವೋ ಹ್ಯರ್ಥವಾದಭಾಗೋ ದೇವತಾರಾಧನಭೂತಯಾಗಾದೇ: ಸಾಙ್ಗಸ್ಯಾರಾಧ್ಯದೇವತಾಯಾಶ್ಚಾದೃಷ್ಟರೂಪಾನ್ ಗುಣಾನ್ ಸಹಸ್ರಶೋ ವದನ್ ಸಹಸ್ರಶ: ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಬುದ್ಧಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ। ತೇಷಾಮಸದ್ಭಾವೇ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಬುದ್ಧಿರೇವ ನ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಕರ್ಮಣಿ ಪ್ರಾಶಸ್ತ್ಯಬುದ್ಧ್ಯರ್ಥಂ ಗುಣಸದ್ಭಾವಮೇವ ಬೋಧಯತೀತಿ, ಅನಯೈವ ದಿಶಾ ಸರ್ವೇ ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದಾವಗತಾ ಅರ್ಥಾ: ಸಿದ್ಧಾ: ।
(ಕಾರ್ಯಪದಾರ್ಥಶೋಧನಮ್)
ಅಪಿ ಚ ಕಾರ್ಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥವಾದಿಭಿ: ಕಿಮಿದಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನಾಮೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕೃತಿಭಾವಭಾವಿತಾ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತಾ ಚೇತಿ ಚೇತ್। ಕಿಮಿದಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ । ಯದಧಿಕೃತ್ಯ ಕೃತಿರ್ವರ್ತತೇ ತತ್ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ – ಪುರುಷವ್ಯಾಪಾರರೂಪಾಯಾ: ಕೃತೇ: ಕೋಽಯಮಧಿಕಾರೋ ನಾಮ । ಯತ್ಪ್ರಾಪ್ತೀಚ್ಛಯಾ ಕೃತಿಮುತ್ಪಾದಯತಿ ಪುರುಷ: ತತ್ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇದ್ಧನ್ತ ತರ್ಹೀಷ್ಟತ್ವಮೇವ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ ।
(ಪ್ರೇರಕತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮ್ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ದೂಷಣಮ್)
ಅಥೈವಂ ಮನುಷೇ – ಇಷ್ಟಸ್ಯೈವ ರೂಪದ್ವಯಮಸ್ತಿ । ಇಚ್ಛಾವಿಷಯತಯಾ ಸ್ಥಿತಿ: ಪುರುಷಪ್ರೇರಕತ್ವಂ ಚ । ತತ್ರ ಪ್ರೇರಕತ್ವಾಕಾರ: ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಸೋಽಯಂ ಸ್ವಪಕ್ಷಾಭಿನಿವೇಶಕಾರಿತೋ ವೃಥಾಶ್ರಮ: । ತಥಾ ಹೀಚ್ಛಾವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತೀತಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯತ್ನೋತ್ಪತ್ತಿಮನ್ತರೇಣಾಸಿದ್ಧಿರೇವ ಪ್ರೇರಕತ್ವಮ್ । ತತ ಏವ ಪ್ರವೃತ್ತೇ: । ಇಚ್ಛಾಯಾಂ ಜಾತಾಯಾಮಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವಪ್ರಯತ್ನೋತ್ಪತ್ತಿಮನ್ತರೇಣಾಸಿದ್ಧಿ: ಪ್ರತೀಯತೇ ಚೇತ್ತತಶ್ಚಿಕೀರ್ಷಾ ಜಾಯತೇ ತತ: ಪ್ರವರ್ತತೇ ಪುರುಷ ಇತಿ ತತ್ತ್ವವಿದಾಂ ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ । ತಸ್ಮಾದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಧೀನಾತ್ಮಲಾಭತ್ವಾತಿರೇಕಿ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ನಾಮ ಕಿಮಪಿ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।
(ಪುರುಷಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ಇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಸ್ಯ ದೂಷಣಮ್)
ಅಥೋಚ್ಯೇತ ಇಷ್ಟತಾಹೇತುಶ್ಚ ಪುರುಷಾನುಕೂಲತಾ । ತತ್ಪುರುಷಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ನೈವಮ್। ಪುರುಷಾನುಕೂಲಂ ಸುಖಮಿತ್ಯನರ್ಥಾನ್ತರಮ್ । ತಥಾ ಪುರುಷಪ್ರತಿಕೂಲಂ ದು:ಖಪರ್ಯಾಯಮ್ । ಅತ: ಸುಖವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಾನುಕೂಲತ್ವಂ ನ ಸಂಭವತಿ ।
(ಸುಖೇತರಸ್ಯಾಪಿ ಅನುಕೂಲಪದವಾಚ್ಯತ್ವಶಙ್ಕಾತತ್ಪರಿಹಾರೌ)
ನನು ಚ ದು:ಖನಿವೃತ್ತೇರಪಿ ಸುಖವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾಯಾ: ಪುರುಷಾನುಕೂಲತಾ ದೃಷ್ಟಾ । ನೈತತ್ । ಆತ್ಮಾನುಕೂಲಂ ಸುಖಮಾತ್ಮಪ್ರತಿಕೂಲಂ ದು:ಖಮಿತಿ ಹಿ ಸುಖದು:ಖಯೋರ್ವಿವೇಕ: । ತತ್ರಾತ್ಮಾನುಕೂಲಂ ಸುಖಮಿಷ್ಟಂ ಭವತಿ । ತತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಂ ದು:ಖಂ ಚಾನಿಷ್ಟಮ್ । ಅತೋ ದು:ಖಸಂಯೋಗಸ್ಯಾಸಹ್ಯತಯಾ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರಪೀಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ತತ ಏವೇಷ್ಟತಾಸಾಮ್ಯಾದನುಕೂಲತಾಭ್ರಮ: । ತಥಾ ಹಿ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸಂಸಾರಿಣ: ಪುರುಷಸ್ಯಾನುಕೂಲಸಂಯೋಗ: ಪ್ರತಿಕೂಲಸಂಯೋಗ: ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಿರಿತಿ ಚ ತಿಸ್ರೋಽವಸ್ಥಾ:। ತತ್ರ ಪ್ರತಿಕೂಲಸಂಬನ್ಧನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚಾನುಕೂಲ-ಸಂಬನ್ಧನಿವೃತ್ತಿಶ್ಚ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಿರೇವ। ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರತಿಕೂಲಸಂಯೋಗೇ ವರ್ತಮಾನೇ ತನ್ನಿವೃತ್ತಿರೂಪಾ ಸ್ವರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಿರಪೀಷ್ಟಾ ಭವತಿ । ತತ್ರೇಷ್ಟತಾಸಾಮ್ಯಾತ್ ಅನುಕೂಲತಾಭ್ರಮ:।
ಅತ: ಸುಖರೂಪತ್ವಾದನುಕೂಲತಾಯಾ: ನಿಯೋಗಸ್ಯಾನುಕೂಲತಾಂ ವದನ್ತಂ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಾ: ಪರಿಹಸನ್ತಿ । ಇಷ್ಟಸ್ಯಾರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ನಿವರ್ತಕತಯೈವ ಹಿ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ನಿಯೋಗತ್ವಂ ಸ್ಥಿರತ್ವಮಪೂರ್ವತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ (ಕಾ.ಶ್ರೌ.ಸೂ.೪.೪೭) ಇತ್ಯತ್ರ ಕಾರ್ಯಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾತಿರಿಕ್ತತಾ, ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರೇಣ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವನಿಶ್ಚಯಾದೇವ ಭವತಿ।
(ನಿಯೋಗಸ್ಯ ತದುಕ್ತಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾದೇಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ)
ನ ಚ ವಾಚ್ಯಂ ಯಜೇತೇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಥಮಂ ನಿಯೋಗ: ಸ್ವಪ್ರಧಾನತಯೈವ ಪ್ರತೀಯತೇ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ಸ್ವಸಿದ್ಧಯೇ ಸ್ವರ್ಗಸಿದ್ಧ್ಯನುಕೂಲತಾ ಚ ನಿಯೋಗಸ್ಯೇತಿ । ಯಜೇತೇತಿ ಹಿ ಧಾತ್ವರ್ಥಸ್ಯ ಪುರುಷಪ್ರಯತ್ನಸಾಧ್ಯತಾ ಪ್ರತೀಯತೇ । ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾದೇವ ಧಾತ್ವರ್ಥಾತಿರೇಕಿಣೋ ನಿಯೋಗತ್ವಂ ಸ್ಥಿರತ್ವಮಪೂರ್ವತ್ವಂ ಚೇತ್ಯಾದಿ । ತಚ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವಪ್ರತೀತಿನಿಬನ್ಧನಮ್ । ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತ-ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದಾರ್ಥಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯಂ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಮೇವ ಕಾರ್ಯಂ ಲಿಙಾದಯೋಽಭಿದಧತೀತಿ ಲೋಕವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿರಪಿ ತಿರಸ್ಕೃತಾ ।
(ಪರೋಕ್ತಸ್ಯ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ತದುಕ್ತಾನನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಸ್ಯ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಸಮಭಿವ್ಯಹೃತಪದಾನ್ತರ-ವಾಚ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಯೋಗ್ಯಮೇವ ಇತರಪದಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್ ಇತ್ಯನ್ವಿತಾಭಿಧಾಯಿಪದಸಂಘಾತರೂಪವಾಕ್ಯಶ್ರವಣ-ಸಮನನ್ತರಮೇವ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಚ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನರೂಪಮ್ । ಅತ: ಕ್ರಿಯಾವದನನ್ಯಾರ್ಥತಾಪಿ ವಿರೋಧಾದೇವ ಪರಿತ್ಯಕ್ತೇತಿ । ಅತ ಏವ ಗಙ್ಗಾಯಾಂ ಘೋಷ ಇತ್ಯಾದೌ ಘೋಷಪ್ರತಿವಾಸ-ಯೋಗ್ಯಾರ್ಥೋಪಸ್ಥಾಪನಪರತ್ವಂ ಗಙ್ಗಾಪದಸ್ಯಾಶ್ರೀಯತೇ । ಪ್ರಥಮಂ ಗಙ್ಗಾಪದೇನ ಗಙ್ಗಾರ್ಥ: ಸ್ಮೃತ ಇತಿ ಗಙ್ಗಾಪದಾರ್ಥಸ್ಯ ಪೇಯತ್ವಂ ನ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯೀಭವತಿ । ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಯಜೇತೇತ್ಯೇತಾವನ್ಮಾತ್ರಶ್ರವಣೇ ಕಾರ್ಯಮನನ್ಯಾರ್ಥಂ ಸ್ಮೃತಮಿತಿ ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಾನ್ವಯಸಮಯೇ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾನನ್ಯಾರ್ಥತಾ ನಾವತಿಷ್ಠತೇ ।
(ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪುರುಷಾನುಕೂಲತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಃ)
ಕಾರ್ಯಾಭಿಧಾಯಿಪದಶ್ರವಣವೇಲಾಯಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ಕಾರ್ಯಮನನ್ಯಾರ್ಥಂ ಪ್ರತೀತಮಿತ್ಯೇತದಪಿ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ । ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಕಾಲೇ ಗವಾನಯನಾದಿಕ್ರಿಯಾಯಾ ದು:ಖರೂಪಾಯಾ ಇಷ್ಟವಿಶೇಷಸಾಧನತಯೈವ ಕಾರ್ಯತಾಪ್ರತೀತೇ: । ಅತೋ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಪುರುಷಾನುಕೂಲತ್ವಂ ಸರ್ವಲೋಕವಿರುದ್ಧಂ ನಿಯೋಗಸ್ಯ ಸುಖರೂಪಪುರುಷಾನುಕೂಲತಾಂ ವದತ: ಸ್ವಾನುಭವವಿರೋಧಶ್ಚ। ಕಾರೀರ್ಯಾ ವೃಷ್ಟಿಕಾಮೋ ಯಜೇತ (ತೈ.ಸಂ.ಸಾ.ಭಾ.೨.೪.೭) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ನಿಯೋಗೇ ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಿನಿಮಿತ್ತಸ್ಯ ವೃಷ್ಟಿವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನಿಯೋಗಸ್ಯಾನುಕೂಲತಾ ನಾನುಭೂಯತೇ । ಯದ್ಯಪ್ಯಸ್ಮಿಞ್ಜನ್ಮನಿ ವೃಷ್ಟ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧೇರನಿಯಮಸ್ತಥಾಪ್ಯನಿಯಮಾದೇವ ನಿಯೋಗಸಿದ್ಧಿರವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಾ । ತಸ್ಮಿನ್ನನುಕೂಲತಾಪರ್ಯಾಯ-ಸುಖಾನುಭೂತಿರ್ನ ದೃಶ್ಯತೇ । ಏವಮುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕೃತಿಸಾಧ್ಯೇಷ್ಟತ್ವಾತಿರೇಕಿಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ನ ದೃಶ್ಯತೇ ।
(ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಸ್ವರೂಪವಿವೇಚನಮ್)
ಕೃತಿಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷಿತ್ವಂ ಕೃತ್ಯುದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಿಮಿದಂ ಶೇಷಿತ್ವಂ ಕಿಂ ಚ ಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್ । ಕಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಸಂಬನ್ಧೀ ಶೇಷ: । ತತ್ಪ್ರತಿಸಂಬನ್ಧಿತ್ವಂ ಶೇಷಿತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಮೇವ ಶೇಷಿತ್ವಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಕಾರ್ಯತ್ವಮೇವ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ಪರೋದ್ದೇಶಪ್ರವೃತ್ತಕೃತಿವ್ಯಾಪ್ತ್ಯರ್ಹಾತ್ವಂ ಶೇಷತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಕೋಽಯಂ ಪರೋದ್ದೇಶೋ ನಾಮೇತಿ ।
(ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಸ್ವರೂಪನಿರ್ಣಯಃ)
ಅಯಮೇವ ಹಿ ವಿಚಾರ್ಯತೇ । ಉದ್ದೇಶ್ಯತ್ವಂ ನಾಮೇಪ್ಸಿತಸಾಧ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಕಿಮಿದಮೀಪ್ಸಿತತ್ವಮ್ ? ಕೃತಿಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ಪುರುಷಸ್ಯ ಕೃತ್ಯಾರಮ್ಭಪ್ರಯೋಜನಮೇವ ಹಿ ಕೃತಿಪ್ರಯೋಜನಮ್ । ಸ ಚೇಚ್ಛಾವಿಷಯ: ಕೃತ್ಯಧೀನಾತ್ಮಲಾಭ ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತ ಏವ। ಅಯಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರ ಶೇಷಶೇಷಿಭಾವ: । ಪರಗತಾತಿಶಯಾಧಾನೇಚ್ಛಾಯಾ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮೇವ ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮ್ ಸ ಶೇಷ: ಪರ: ಶೇಷೀ । ಫಲೋತ್ಪತ್ತೀಚ್ಛಯಾ ಯಾಗಾದೇಸ್ತತ್ಪ್ರಯತ್ನಸ್ಯ ಚೋಪಾದೇಯತ್ವಂ ಯಾಗಾದಿಸಿದ್ಧೀಚ್ಛಯಾ ಅನ್ಯತ್ಸರ್ವಮುಪಾದೇಯಮ್ । ಏವಂ ಗರ್ಭದಾಸಾದೀನಾಮಪಿ ಪುರುಷವಿಶೇಷಾ-ತಿಶಯಾಧಾನ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮೇವ ಸ್ವರೂಪಮ್ ।
(ಸರ್ವಸ್ಯಾಪಿ ಈಶ್ವರಶೇಷತಾ)
ಏವಮೀಶ್ವರಗತಾತಿಶಯಾಧಾನೇಚ್ಛಯಾ ಉಪಾದೇಯತ್ವಮೇವ ಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಸ್ಯ ನಿತ್ಯಸ್ಯಾನಿತ್ಯಸ್ಯ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನ: ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಸರ್ವಮೀಶ್ವರಶೇಷತ್ವಮೇವ ಸರ್ವಸ್ಯ ಚೇಶ್ವರ: ಶೇಷೀತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನ: (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೨೨), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯ, ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಕೃತಿಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಯತ್ತತ್ಕಾರ್ಯಮಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯಯಮರ್ಥ: ಶ್ರದ್ದಧಾನೇಷ್ವೇವ ಶೋಭತೇ ।
(ಪ್ರಾಭಾಕರಸಮ್ಮತಕಾರ್ಯಾನುಬನ್ಧ್ಯರ್ಥದೂಷಣಮ್)
ಅಪಿ ಚ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮೋ ಯಜೇತ (ಕಾ.ಶ್ರೀ.ಸೂ.4-3-47) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಲಕಾರವಾಚ್ಯಕರ್ತೃವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಣಪರಾಣಾಂ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾದಿಪದಾನಾಂ ನಿಯೋಜ್ಯವಿಶೇಷಸಮರ್ಪಣಪರತ್ವಂ ಶಬ್ದಾನುಶಾಸನವಿರುದ್ಧಂ ಕೇನಾವಗಮ್ಯತೇ?
ಸಾಧ್ಯಸ್ವರ್ಗವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನ್ವಯೋ ನ ಘಟತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಾನ್ವಯೋಽಪಿ ನ ಘಟತ ಇತಿ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವನಿಶ್ಚಯ: । ಸ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನ್ವಯೇ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನತ್ವನಿಶ್ಚಯ: ಕ್ರಿಯತೇ। ಯಥಾ ಭೋಕ್ತುಕಾಮೋ ದೇವದತ್ತಗೃಹಂ ಗಚ್ಛೇದಿತ್ಯುಕ್ತೇ ಭೋಜನಕಾಮಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಗೃಹಗಮನೇ ಕರ್ತೃತ್ವಶ್ರವಣಾದೇವ ಪ್ರಾಗಜ್ಞಾತಮಪಿ ಭೋಜನಸಾಧನತ್ವಂ ದೇವದತ್ತಗೃಹಗಮನಸ್ಯಾವಗಮ್ಯತೇ। ಏವಮತ್ರಾಪಿ ಭವತಿ । ನ ಕ್ರಿಯಾನ್ತರಂ ಪ್ರತಿ ಕರ್ತೃತಯಾ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಕ್ರಿಯಾನ್ತರೇ ಕರ್ತೃತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್ ಯಜೇತೇತಿ ಹಿ ಯಾಗಕರ್ತೃತಯಾ ಶ್ರುತಸ್ಯ ಬುದ್ಧೌ ಕರ್ತೃತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಕ್ರಿಯತೇ । ಬುದ್ಧೇ: ಕರ್ತೃತ್ವಕಲ್ಪನಮೇವ ಹಿ ನಿಯೋಜ್ಯತ್ವಮ್ । ಯಥೋಕ್ತಂ ನಿಯೋಜ್ಯಸ್ಸ ಚ ಕಾರ್ಯಂ ಯ: ಸ್ವಕೀಯತ್ವೇನ ಬುಧ್ಯತೇ (ಪ್ರಕ.ಪಂ.೨) ಇತಿ । ಯಷ್ಟೃತ್ವಾನುಗುಣಂ ತದ್ಬೋಧೃತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್, ದೇವದತ್ತ: ಪಚೇದಿತಿ ಪಾಕಕರ್ತೃತಯಾ ಶ್ರುತಸ್ಯ ದೇವದತ್ತಸ್ಯ ಪಾಕಾರ್ಥಗಮನಂ ಪಾಕಾನುಗುಣಮಿತಿ ಗಮನೇ ಕರ್ತೃತ್ವಕಲ್ಪನಂ ನ ಯುಜ್ಯತೇ।
(ಕರ್ಮಫಲಪ್ರದತ್ವೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯಾ, ಅಪೂರ್ವಸ್ಯಾನುಪಯೋಗಃ)
ಕಿಂ ಚ ಲಿಙಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಸ್ಥಾಯಿರೂಪಂ ಕಿಮಿತ್ಯಪೂರ್ವಮಾಶ್ರೀಯತೇ । ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಪದ-ಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾನುಪಪತ್ತೇರಿತಿ ಚೇತ್। ಕಾಽತ್ರಾನುಪಪತ್ತಿ: । ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಸ್ವರ್ಗೋ ಹಿ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮ: । ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಸ್ಯ ಕಾಲಾನ್ತರಭಾವಿಸ್ವರ್ಗಸಿದ್ಧೌ ಕ್ಷಣಭಙ್ಗಿನೀ ಯಾಗಾದಿಕ್ರಿಯಾ ನ ಸಮರ್ಥೇತಿ ಚೇತ್ । ಅನಾಘ್ರಾತವೇದಸಿದ್ಧಾನ್ತಾನಾಮಿಯಮನುಪಪತ್ತಿ: । ಸರ್ವೈ: ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತ: ಪರಮೇಶ್ವರೋ ಭಗವಾನ್ನಾರಾಯಣಃ ತತ್ತದಿಷ್ಟಂ ಫಲಂ ದದಾತೀತಿ ವೇದವಿದೋ ವದನ್ತಿ । ಯಥಾಹುರ್ವೇದವಿದಗ್ರೇಸರಾ ದ್ರಮಿಡಾಚಾರ್ಯಾ: ಫಲಸಂಬಿಭತ್ಸಯಾ ಹಿ ಕರ್ಮಭಿರಾತ್ಮಾನಂ ಪಿಪ್ರೀಷನ್ತಿ ಸ ಪ್ರೀತೋಽಲಂ ಫಲಾಯ ಇತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಯಾದಾ ಇತಿ । ಫಲಸಂಬನ್ಧೇಚ್ಛಯಾ ಕರ್ಮಭಿರ್ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದಿಭಿರಿನ್ದ್ರಾದಿದೇವತಾಮುಖೇನ ತತ್ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಮಿನ್ದ್ರಾದಿ-ಶಬ್ದವಾಚ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಭಗವನ್ತಂ ವಾಸುದೇವಮಾರಿರಾಧಯಿಷನ್ತಿ, ಸ ಹಿ ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಸ್ತೇಷಾಮಿಷ್ಟಾನಿ ಫಲಾನಿ ಪ್ರಯಚ್ಛತೀತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಕರ್ಮಫಲಪ್ರದಾತೃತಾಯಾಃ ಶ್ರುತಿತಃ ಸಿದ್ಧಿಃ)
ತಥಾ ಚ ಶ್ರುತಿ: ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಂ ಬಹುಧಾ ಜಾತಂ ಜಾಯಮಾನಂ ವಿಶ್ವಂ ಬಿಭರ್ತಿ ಭುವನಸ್ಯ ನಾಭಿ: (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೬) ಇತಿ । ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತಮಿತಿ ಸಕಲಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಚೋದಿತಂ ಕರ್ಮೋಚ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಶ್ವಂ ಬಿಭರ್ತಿ ಇನ್ದ್ರಾಗ್ನಿವರುಣಾದಿಸರ್ವದೇವತಾ-ಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಪ್ರತೀಯಮಾನಂ ತತ್ತದನ್ತರಾತ್ಮತಯಾವಸ್ಥಿತ: ಪರಮಪುರುಷ: ಸ್ವಯಮೇವ ಬಿಭರ್ತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವೀಕರೋತಿ । ಭುವನಸ್ಯ ನಾಭಿ: ಬ್ರಹ್ಮಕ್ಷತ್ರಾದಿಸರ್ವವರ್ಣಪೂರ್ಣಸ್ಯ ಭುವನಸ್ಯ ಧಾರಕ: ತೈಸ್ತೈ: ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತಸ್ತತ್ತದಿಷ್ಟಫಲಪ್ರದಾನೇನ ಭುವನಾನಾಂ ಧಾರಕ ಇತಿ ನಾಭಿರಿತ್ಯುಕ್ತ: । ಅಗ್ನಿವಾಯುಪ್ರಭೃತಿದೇವತಾನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ತತ್ತಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಧೇಯೋಽಯಮೇವೇತ್ಯಾಹ-
ತದೇವಾಗ್ನಿಸ್ತದ್ವಾಯುಸ್ತತ್ಸೂರ್ಯಸ್ತದು ಚನ್ದ್ರಮಾ: (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೭) ಇತಿ ।
ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ
(ಉಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಭಗವದ್ವಚನತಃ ಸ್ಫುಟೀಕರಣಮ)
ಯೋ ಯೋ ಯಾಂ ಯಾಂ ತನುಂ ಭಕ್ತ: ಶ್ರದ್ಧಯಾರ್ಚಿತುಮಿಚ್ಛತಿ ।
ತಸ್ಯ ತಸ್ಯಾಚಲಾಂ ಶ್ರದ್ಧಾಂ ತಾಮೇವ ವಿದಧಾಮ್ಯಹಮ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೭.೨೧)
ಸ ತಸ್ಯ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಯುಕ್ತಸ್ತಸ್ಯಾರಾಧನಮೀಹತೇ ।
ಲಭತೇ ಚ ತತ: ಕಾಮಾನ್ಮಯೈವ ವಿಹಿತಾನಿಹ ತಾನ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೭.೨೨) ಇತಿ ।
ಯಾಂ ಯಾಂ ತನುಮಿತೀನ್ದ್ರಾದಿದೇವತಾವಿಶೇಷಾಸ್ತತ್ತದನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಭಗವತಸ್ತನವ: ಶರೀರಾಣೀತ್ಯರ್ಥ: ।
ಅಹಂ ಹಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರಭುರೇವ ಚ । (ಭ.ಗೀ.೯.೨೪)
ಇತ್ಯಾದಿ । ಪ್ರಭುರೇವ ಚೇತಿ ಸರ್ವಫಲಾನಾಂ ಪ್ರದಾತಾ ಚೇತ್ಯರ್ಥ: । ಯಥಾ ಚ
ಯಜ್ಞೈಸ್ತ್ವಮಿಜ್ಯಸೇ ನಿತ್ಯಂ ಸರ್ವದೇವಮಯಾಚ್ಯುತ । (ವಿ.ಪು.೫.೨೦.೬೫)
ಯೈ: ಸ್ವಧರ್ಮಪರೈರ್ನಾಥ ನರೈರಾದಾಧಿತೋ ಭವಾನ್ ।
ತೇ ತರನ್ತ್ಯಖಿಲಾಮೇತಾಂ ಮಯಾಮಾತ್ಮವಿಮುಕ್ತಯೇ ।। (ವಿ.ಪು.೫.೩೦.೧೬)
ಇತಿ । ಸೇತಿಹಾಸಪುರಾಣೇಷು ಸರ್ವೇಷ್ವೇವ ವೇದೇಷು ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರಾರಾಧನರೂಪಾಣಿ, ತೈಸ್ತೈ: ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮಸ್ತತ್ತದಿಷ್ಟಂ ಫಲಂ ದದಾತೀತಿ ತತ್ರ ತತ್ರ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮ್ ।
(ಭಗವತ ಏವ ಸರ್ವಕರ್ಮಭೋಕ್ತೃತ್ವಂ ಫಲಪ್ರದತ್ವಂ ಚ)
ಏವಮೇವ ಹಿ ಸರ್ವಜ್ಞಂ ಸರ್ವಶಕ್ತಿಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ಭಗವನ್ತಮ್ ಇನ್ದ್ರಾದಿದೇವತಾನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣ ಯಾಗದಾನಹೋಮಾದಿವೇದೋದಿತಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಭೋಕ್ತಾರಂ ಸರ್ವಫಲಾನಾಂ ಪ್ರದಾತಾರಂ ಚ ಸರ್ವಾ: ಶ್ರುತಯೋ ವದನ್ತಿ । ಚತುರ್ಹೋತಾರೋ ಯತ್ರ ಸಂಪದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ದೇವೈ: (ತೈ.ಆ.೧೧.೩) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಚತುರ್ಹೋತಾರೋ ಯಜ್ಞಾ:, ಯತ್ರ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ದೇವೇಷ್ವನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತೇ, ದೇವೈ: ಸಂಪದಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ದೇವೈ: ಸಂಬನ್ಧಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ ಯಜ್ಞಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: ಶರೀರತಯಾವಸ್ಥಿತಾನಾಮಿನ್ದ್ರಾದೀನಾಂ ಯಾಗಾದಿಸಂಬನ್ಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ। ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ
ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಂ ಸರ್ವಲೋಕಮಹೇಶ್ವರಮ್ । (ಭ.ಗೀ.೫.೨೯)
ಇತಿ । ತಸ್ಮಾದಗ್ನ್ಯಾದಿದೇವತಾನ್ತರಾತ್ಮಭೂತಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನರೂಪಭೂತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ, ಸ ಏವ ಚಾಭಿಲಷಿತಫಲಪ್ರದಾತೇತಿ ಕಿಮತ್ರಾಪೂರ್ವೇಣ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಪಥದೂರವರ್ತಿನಾ ವಾಚ್ಯತಯಾಭ್ಯುಪಗತೇನ ಕಲ್ಪಿತೇನ ವಾ ಪ್ರಯೋಜನಮ್।
(ಲಿಙಾದ್ಯರ್ಥವಿಶದೀಕರಣಮ್)
ಏವಂ ಚ ಸತಿ ಲಿಙಾದೇ: ಕೋಽಯಮರ್ಥ: ಪರಿಗೃಹೀತೋ ಭವತಿ । ಯಜ್ ದೇವಪೂಜಾಯಾಂ (ಪಾ.ಧಾ.೧೦೦೨) ಇತಿ ದೇವತಾರಾಧನಭೂತಯಾಗಾದೇ: ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತಾಂ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧಾಂ ಲಿಙಾದಯೋಽಭಿದಧತೀತಿ ನ ಕಿಂಚಿದನುಪಪನ್ನಮ್ । ಕರ್ತೃವಾಚಿನಾಂ ಪ್ರತ್ಯಯಾನಾಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯರ್ಥಸ್ಯ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸಂಬನ್ಧಪ್ರಕಾರೋ ಹಿ ವಾಚ್ಯ: । ಭೂತವರ್ತಮಾನಾದಿಕಮನ್ಯೇ ವದನ್ತಿ । ಲಿಙಾದಯಸ್ತು ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರಸಾಧ್ಯತಾಂ ವದನ್ತಿ ।
ಅಪಿ ಚ ಕಾಮಿನ: ಕರ್ತವ್ಯತಾ ಕರ್ಮ ವಿಧಾಯ ಕರ್ಮಣೋ ದೇವತಾರಾಧನರೂಪತಾಂ ತದ್ದ್ವಾರಾ ಫಲಸಂಭವಂ ಚ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮವಿಧಿವಾಕ್ಯಾನ್ಯೇವ ವದನ್ತಿ । ವಾಯವ್ಯಂ ಶ್ವೇತಮಾಲಭತ ಭೂತಿಕಾಮೋ ವಾಯುರ್ವೈ ಕ್ಷೇಪಿಷ್ಠಾ ದೇವತಾ ವಾಯುಮೇವ ಸ್ವೇನ ಭಾಗಧೇಯೇನೋಪಧಾವತಿ ಸ ಏವೈನಂ ಭೂತಿಂ ಗಮಯತಿ (ತೈ.ಸಂ.೨.೧.೧.೧) ಇತ್ಯಾದೀನಿ ।
(ಯಾಗಾದೇಃ ಫಲಸಾಧನತ್ವಾವಗಮಸ್ಯ ಔಪದಾನಿಕತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ನಾತ್ರ ಫಲಸಿದ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿ: ಕಾಪಿ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಫಲಸಾಧನತ್ವಾವಗತಿರೌಪಾದಾನಿಕೀತ್ಯಪಿ ನ ಸಂಗಚ್ಛತೇ; ವಿಧ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಂ ಯಾಗಾದೇ: ಫಲಸಾಧನತ್ವಪ್ರಕಾರಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷ ಏವ ಬೋಧಯತೀತ್ಯರ್ಥ: । ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾಯ ನಾಪಗುರೇತ (ತೈ.ಸಂ.೨.೬.೧೦.೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಗೋರಣನಿಷೇಧವಿಧಿಪರವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣಂ ನಿಷೇಧ್ಯಸ್ಯಾಪಗೋರಣಸ್ಯ ಶತಯಾತನಾಸಾಧನತ್ವಂ ನಿಷೇಧವಿಧ್ಯುಪಯೋಗೀತಿ ಹಿ ಸ್ವೀಕ್ರಿಯತೇ । ಅತ್ರ ಪುನ: ಕಾಮಿನ: ಕರ್ತವ್ಯತಯಾ ವಿಹಿತಸ್ಯ ಯಾಗಾದೇ: ಕಾಮ್ಯಸ್ವರ್ಗಾದಿ-ಸಾಧನತ್ವಪ್ರಕಾರಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾವಗತಮನಾದೃತ್ಯ ಕಿಮಿತ್ಯುಪಾದಾನೇನ ಯಾಗಾದೇ: ಫಲಸಾಧನತ್ವಂ ಪರಿಕಲ್ಪ್ಯತೇ । ಹಿರಣ್ಯನಿಧಿಮಪವರಕೇ ನಿಧಾಯ ಯಾಚತೇ ಕೋದ್ರವಾದಿಲುಬ್ಧ: ಕೃಪಣಂ ಜನಮಿತಿ ಶ್ರೂಯತೇ ತದೇತದ್ಯುಷ್ಮಾಸು ದೃಶ್ಯತೇ ।
(ಚೇತನಸ್ಯ ಸುಖದುಃಖಾದೀನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಾಯತ್ತತ್ವಮ್, ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಸಿದ್ಧಮ್)
ಶತಯಾತನಾಸಾಧನತ್ವಮಪಿ ನಾದೃಷ್ಟದ್ವಾರೇಣ । ಚೋದಿತಾನ್ಯನುತಿಷ್ಠತೋ ವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮಾಕುರ್ವತೋ ನಿನ್ದಿತಾನಿ ಚ ಕುರ್ವತ: ಸರ್ವಾಣಿ ಸುಖಾನಿ ದು:ಖಾನಿ ಚ ಪರಮಪುರುಷಾನುಗ್ರಹನಿಗ್ರಹಾಭ್ಯಾಮೇವ ಭವನ್ತಿ । ಏಷ ಹ್ಯೇವಾನನ್ದಯಾತಿ (ತೈ.ಉ.ಆ.೭.೧), ಅಥೋ ಸೋಽಭಯಂ ಗತೋ ಭವತಿ (ತೈ.ಉ.ಆ.೭.೨), ಅಥ ತಸ್ಯ ಭಯಂ ಭವತಿ (ತೈ.ಉ.ಆ.೭.೨), ಭೀಷಾಸ್ಮಾದ್ವಾತ: ಪವತೇ ಭೀಷೋದೇತಿ ಸೂರ್ಯ:, ಭೀಷಾಸ್ಮಾದಗ್ನಿಶ್ಚನ್ದ್ರಶ್ಚ ಮೃತ್ಯುರ್ಧಾವತಿ ಪಞ್ಚಮ: (ತೈ.ಉ.ಆ.೮.೧) ಇತಿ । ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ವಿಧೃತೌ ತಿಷ್ಠತ: ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ದದತೋ ಮನುಷ್ಯಾ: ಪ್ರಶಂಸನ್ತಿ ಯಜಮಾನಂ ದೇವಾ ದರ್ವೀಂ ಪಿತರೋಽನ್ವಾಯತ್ತಾ: (ಬೃ.ಉ.೫.೮.೮) ಇತ್ಯಾದ್ಯನೇಕವಿಧಾ: ಶ್ರುತಯ: ಸನ್ತಿ । ಯಥೋಕ್ತಂ ದ್ರಮಿಡಭಾಷ್ಯೇ ತಸ್ಯಾಜ್ಞಯಾ ಧಾವತಿ ವಾಯುರ್ನದ್ಯ: ಸ್ರವನ್ತಿ ತೇನ ಚ ಕೃತಸೀಮಾನೋ ಜಲಾಶಯಾ: ಸಮದಾ ಇವ ಮೇಷವಿರ್ಸಪಿತಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತಿ । ತತ್ಸಂಕಲ್ಪನಿಬನ್ಧನಾ ಹೀಮೇ ಲೋಕಾ: ನ ಚ್ಯವನ್ತೇ ನ ಸ್ಫುಟನ್ತೇ; ಸ್ವಶಾಸನಾನುವರ್ತಿನಾಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಕಾರುಣ್ಯಾತ್ಸ ಭಗವಾನ್ ವರ್ಧಯೇತ ವಿದ್ವಾನ್ ಕರ್ಮದಕ್ಷ: (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತಿ ಚ ।
(ವಿಹಿತನಿಷಿದ್ಧಾನುಷ್ಠಾನಯೋಃ ಪರಮಪುರುಷನಿಗ್ರಹಾನುಗ್ರಹದ್ವಾರಾ ಸುಖದುಃಖಾದಿಹೇತುತ್ವಮ್)
ಪರಮಪುರುಷ-ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕತದುಪಾಸನಾದಿವಿಹಿತಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾಯಿನ: ತತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿ-ಪರ್ಯನ್ತಾನಿ ಸುಖಾನ್ಯಭಯಂ ಚ ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ಭವನ್ತಿ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಂ ತದುಪಾಸನಾದಿವಿಹಿತಂ ಕರ್ಮಾಕುರ್ವತೋ ನಿನ್ದಿತಾನಿ ಚ ಕುರ್ವತಸ್ತನ್ನಿಗ್ರಹಾದೇವ ತದಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕಾಪರಿಮಿತದು:ಖಾನಿ ಭಯಂ ಚ ಭವನ್ತಿ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ನಿಯತಂ ಕುರು ಕರ್ಮ ತ್ವಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಯಾಯೋ ಹ್ಯಕರ್ಮಣ: (ಭ.ಗೀ.೩.೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಕರ್ಮ ಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಮನುಷ್ಠೇಯಂ ವಿಧಾಯ, ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ (ಭ.ಗೀ.೩.೩೦) ಇತಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ಸ್ವಾರಾಧನತಾಮಾತ್ಮನಾಂ ಸ್ವನಿಯಾಮ್ಯತಾಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ,
ಯೇ ಮೇ ಮತಮಿದಂ ನಿತ್ಯಮನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ ಮಾನವಾ: ।
ಶ್ರದ್ಧಾವನ್ತೋಽನಸೂಯನ್ತೋ ಮುಚ್ಯನ್ತೇ ತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಭಿ: ।। (ಭ.ಗೀ.೩.೩೧)
ಯೇ ತ್ವೇತದಭ್ಯಸೂಯನ್ತೋ ನಾನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ ಮೇ ಮತಮ್ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾನವಿಮೂಢಾಂಸ್ತಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ನಷ್ಟಾನಚೇತಸ: ।। (ಭ.ಗೀ.೩.೩೨)
ಇತಿ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನುವರ್ತಿನ: ಪ್ರಶಸ್ಯ ವಿಪರೀತಾನ್ ವಿನಿನ್ದ್ಯ ಪುನರಪಿ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನುಪಾಲನಮಕುರ್ವತಾಮಾಸುರಪ್ರಕೃತ್ಯನ್ತರ್ಭಾವಂ ಅಭಿಧಾಯಾಧಮಾ ಗತಿಶ್ಚೋಕ್ತಾ ।
ತಾನಹಂ ದ್ವಿಷತ: ಕ್ರೂರಾನ್ ಸಂಸಾರೇಷು ನರಾಧಮಾನ್ ।
ಕ್ಷಿಪಾಮ್ಯಜಸ್ರಮಶುಭಾನಾಸುರೀಷ್ವೇವ ಯೋನಿಷು ।। (ಭ.ಗೀ.೧೬.೧೯)
ಆಸುರೀಂ ಯೋನಿಮಾಪನ್ನಾ ಮೂಢಾ ಜನ್ಮನಿ ಜನ್ಮನಿ ।
ಮಾಮಪ್ರಾಪ್ಯೈವ ಕೌನ್ತೇಯ ತತೋ ಯಾನ್ತ್ಯಧಮಾಂ ಗತಿಮ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೬.೨೦) ಇತಿ ।
ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣ್ಯಪಿ ಸದಾ ಕುರ್ವಾಣೋ ಮದ್ವ್ಯಪಾಶ್ರಯ: ।
ಮತ್ಪ್ರಸಾದಾದವಾಪ್ನೋತಿ ಶಾಶ್ವತಂ ಪದಮವ್ಯಯಮ್ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೫೬)
ಇತಿ ಚ ಸ್ವಾಜ್ಞಾನುವರ್ತಿನಾಂ ಶಾಶ್ವತಂ ಪದಂ ಚೋಕ್ತಮ್ ।
(ಕರ್ಮಕಾಣ್ಡೀಯದೇವತಾಧಿಕರಣತಾತ್ಪರ್ಯಂ ಐಕ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವೇದವಿತ್ಸಮ್ಮತತ್ವಞ್ಚ)
ಅಶ್ರುತವೇದಾನ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣ್ಯಶ್ರದ್ಧಾ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ದೇವತಾ-ಧಿಕರಣೇ ಅತಿವಾದಾ: ಕೃತಾ: ಕರ್ಮಮಾತ್ರೇ ಯಥಾ ಶ್ರದ್ಧಾ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಸರ್ವಮೇಕಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ವೇದವಿತ್ಸಿದ್ಧಾನ್ತ: ।
(ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಭೋಗಸ್ತಾನಾತ್ಮಕನಿತ್ಯವಿಭೂತಿಮತ್ತ್ವಮ್)
ತಸ್ಯೈತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಾರಾಯಣಸ್ಯಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಜ್ಞಾನಾನನ್ದಾಮಲತ್ವಸ್ವರೂಪವಜ್ಜ್ಞಾನ-ಶಕ್ತಿಬಲೈಶ್ವರ್ಯವೀರ್ಯತೇಜ: ಪ್ರಭೃತ್ಯನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣವತ್ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಪ್ರವರ್ತ್ಯಸ್ವೇತರ-ಸಮಸ್ತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಜಾತವತ್ಸ್ವಾಭಿಮತಸ್ವಾನುರೂಪೈಕರೂಪದಿವ್ಯರೂಪತದುಚಿತನಿರತಿಶಯಕಲ್ಯಾಣವಿವಿಧಾನನ್ತಭೂಷಣಸ್ವಶಕ್ತಿಸದೃಶಾಪರಿಮಿತಾನನ್ತಾಶ್ಚರ್ಯ-ನಾನಾವಿಧಾಯುಧಸ್ವಾಭಿಮತಾನುರೂಪಸ್ವರೂಪಗುಣವಿಭವೈಶ್ವರ್ಯಶೀಲಾದಿ ಅನವಧಿಕಮಹಿಮಮಹಿಷೀಸ್ವಾನುರೂಪಕಲ್ಯಾಣಜ್ಞಾನಕ್ರಿಯಾದ್ಯಪರಿಮೇಯಗುಣಾನನ್ತಪರಿಜನಪರಿಚ್ಛೇದಸ್ವೋಚಿತ-ನಿಖಿಲಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಾದ್ಯನನ್ತಮಹಾವಿಭವಾವಾಙ್ಮನಸಗೋಚರಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವದಿವ್ಯಸ್ಥಾನಾದಿನಿತ್ಯತಾ-ನಿರವದ್ಯತಾಗೋಚರಾಶ್ಚ ಸಹಸ್ರಶ: ಶ್ರುತಯ: ಸನ್ತಿ ।
(ನಿತ್ಯವಿಭೂತಿದಿವ್ಯವಿಗ್ರಹಾದಿವಿಷಯಿಣ್ಯಃ ಶ್ರುತಯಃ)
ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೩.೨), ಯ ಏಷೋಽನ್ತರಾದಿತ್ಯೇ ಹಿರಣ್ಮಯ: ಪುರುಷ: । ತಸ್ಯ ಯಥಾ ಕಪ್ಯಾಸಂ ಪುಣ್ಡರೀಕಮೇವಮಕ್ಷಿಣೀ । (ಛಾ.ಉ.೧.೬.೬.೭) ಯ ಏಷೋಽನ್ತರ್ಹೃಾದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನಯಂ ಪುರುಷೋ ಮನೋಮಯೋಽಮೃತೋ ಹಿರಣ್ಮಯ: । (ತೈ.ಉ.ಶೀ.೬.೧) ಮನೋಮಯ ಇತಿ ಮನಸೈವ ವಿಶುದ್ಧೇನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ಸರ್ವೇ ನಿಮೇಷಾ ಜಜ್ಞಿರೇ ವಿದ್ಯುತ: ಪುರುಷಾದಧಿ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೧೧) ವಿದ್ಯುದ್ವರ್ಣಾತ್ಪುರುಷಾದಿತ್ಯರ್ಥ: ನೀಲತೋಯದಮಧ್ಯಸ್ಥಾ ವಿದ್ಯುಲ್ಲೇಖೇವ ಭಾಸ್ವರಾ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೧೧) ಮಧ್ಯಸ್ಥನೀಲತೋಯದಾ ವಿದ್ಯುಲ್ಲೇಖೇವ ಸೇಯಂ ದಹರಪುಣ್ಡರೀಕಮಧ್ಯಸ್ಥಾಕಾಶವರ್ತಿನೀ ವಹ್ನಿಶಿಖಾ, ಸ್ವಾನ್ತರ್ನಿಹಿತ-ನೀಲತೋಯದಾಭಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾ ಸ್ವಾನ್ತರ್ನಿಹಿತನೀಲತೋಯದಾ ವಿದ್ಯುದಿವಾಭಾತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಮನೋಮಯ: ಪ್ರಾಣಶರೀರೋ ಭಾರೂಪ:, ಸತ್ಯಕಾಮ: ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ:, ಆಕಾಶಾತ್ಮಾ ಸರ್ವಕಾಮಾ ಸರ್ವಕಾಮ: ಸರ್ವಗನ್ಧ: ಸರ್ವರಸ: ಸರ್ವಮಿದಂ ಅಭ್ಯಾತ್ತ: ಅವಾಕ್ಯಾನಾದರ: (ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೨), ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸ (ಬೃ.ಉ.೪.೩.೬) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಅಸ್ಯೇಶಾನಾ ಜಗತೋ ವಿಷ್ಣುಪತ್ನೀ (ತೈ.ಸಂ.೪.೪.೧೨.೧೪), ಹ್ರೀಶ್ಚ ತೇ ಲಕ್ಷ್ಮೀಶ್ಚ ಪತ್ನ್ಯೌ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೩.೬), ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಂ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯ: (ಸುಬಾ.ಉ.೬), ಕ್ಷಯನ್ತಮಸ್ಯ ರಜಸ: ಪರಾಕೇ (ತೈ.ಸಂ.೨.೨.೧೨.೧೮), ಯದೇಕಮವ್ಯಕ್ತಮನನ್ತರೂಪಂ ವಿಶ್ವಂ ಪುರಾಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೫), ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧), ಯೋಽಸ್ಯಾಧ್ಯಕ್ಷ: ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೮.೯.೬), ತದೇವ ಭೂತಂ ತದು ಭವ್ಯಮಾ ಇದಂ ತದಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಶತನಿಶ್ಚಿತೋಽಯಮರ್ಥ: ।
ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್ (ಸುಬಾ.ಉ.೫) ಇತಿ ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಪರಂ ಪದಂ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯ ಇತಿ ವಚನಾತ್ಸರ್ವಕಾಲದರ್ಶನವನ್ತ: ಪರಿಪೂರ್ಣಜ್ಞಾನಾ: ಕೇಚನ ಸನ್ತೀತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ ।
(ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ್ ಇತಿ ಶ್ರುತೌ ಅನೇಕಾರ್ಥವಿಧಾನಕೃತವಾಕ್ಯಭೇದಶಙ್ಕಾ ತತ್ಪರಿಹಾರೌ)
ಯೇ ಸೂರಯಸ್ತೇ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತೀತಿ ವಚನವ್ಯಕ್ತಿ:, ಯೇ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ತೇ ಸೂರಯ ಇತಿ ವಾ । ಉಭಯಪಕ್ಷೇಽಪ್ಯನೇಕವಿಧಾನಂ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಚೇನ್ನ, ಅಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್ಸರ್ವಸ್ಯ ಸರ್ವವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪರಮಂ ಸ್ಥಾನಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಂ ತದ್ಗುಣಾಸ್ತೇ ವಿಧೀಯೇರನ್ನವಿಭಾಗಾದ್ವಿಧಾನಾರ್ಥೇ ನ ಚೇದನ್ಯೇನ ಶಿಷ್ಟಾ: (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧.೪.೯) ಇತಿ । ಯಥಾ ಯದಾಗ್ನೇಯೋಽಷ್ಟಾಕಪಾಲ: (ತೈ.ಸಂ.೨.೬.೩.೪) ಇತ್ಯಾದಿಕರ್ಮವಿಧೌ ಕರ್ಮಣೋ ಗುಣಾನಾಂ ಚಾಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಸರ್ವಗುಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಕರ್ಮ ವಿಧೀಯತೇ, ತಥಾತ್ರಾಪಿ ಸೂರಿಭಿ: ಸದಾ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಸ್ಥಾನಮಪ್ರಾಪ್ತಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:।
(ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಿಷಯೇ ವೈದಿಕಾನಾಮಾಶಯಃ)
ಕರಣಮನ್ತ್ರಾ: ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನುವಾದಿನ: ಸ್ತೋತ್ರಶಸ್ತ್ರರೂಪಾ ಜಪಾದಿಷು ವಿನಿಯುಕ್ತಾಶ್ಚ ಪ್ರಕರಣಪಥಿತಾಶ್ಚ ಅಪ್ರಕರಣಪಥಿತಾಶ್ಚ ಸ್ವಾರ್ಥಂ ಸರ್ವಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಮೇವಾಪ್ರಾಪ್ತಮವಿರುದ್ಧಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣವದ್ಬೋಧಯನ್ತೀತಿ ಹಿ ವೈದಿಕಾ: । ಪ್ರಗೀತಮನ್ತ್ರಸಾಧ್ಯಗುಣಿನಿಷ್ಠಗುಣಾಭಿಧಾನಂ ಸ್ತೋತ್ರಮ್ । ಅಪ್ರಗೀತಮನ್ತ್ರಸಾಧ್ಯಗುಣಿನಿಷ್ಠಗುಣಾಭಿಧಾನಂ ಶಸ್ತ್ರಮ್ । ವಿನಿಯುಕ್ತಾರ್ಥಪ್ರಕಾಶಿನಾಂ ಚ ದೇವತಾದಿಷ್ವಪ್ರಾಪ್ತಾವಿರುದ್ಧಗುಣವಿಶೇಷಪ್ರತಿಪಾದನಂ ವಿನಿಯೋಗಾನುಗುಣಮೇವ ।
(ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಇತಿ ಶ್ರುತಃ ಮುಕ್ತಾವಿಷಯಕತ್ವಾಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ನೇಯಂ ಶ್ರುತಿರ್ಮುಕ್ತಜನವಿಷಯಾ । ತೇಷಾಂ ಸದಾದರ್ಶನಾನುಪಪತ್ತೇ: । ನಾಪಿ ಮುಕ್ತಪ್ರವಾಹವಿಷಯಾ । ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ (ಸುಬಾ.೬) ಇತ್ಯೇಕೈಕಕರ್ತೃಕವಿಷಯತಯಾ ಪ್ರತೀತೇ: ಶ್ರುತಿಭಙ್ಗಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್ । ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದಗತಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ: ಕಾರ್ಯಪರತ್ವೇಽಪಿ ಸಿದ್ಧ್ಯನ್ತೀತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಕಿಂ ಪುನ: ಸಿದ್ಧವಸ್ತುನ್ಯೇವ ತಾತ್ಪರ್ಯೇ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಸಿದ್ಧ ಇತಿ ಸರ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ ।
(ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಶ್ರುತೇಃ ಅರ್ಥಾನ್ತರಪರತ್ವಚೋದ್ಯಂ ತತ್ಪರಿಹಾರಶ್ಚ)
ನನು ಚಾತ್ರ ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್ (ಸುಬಾ.ಉ.೬) ಇತಿ ಪರಸ್ವರೂಪಮೇವ ಪರಮಪದಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ । ಸಮಸ್ತಹೇಯರಹಿತಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಂ ಪರಂ ಪದಮ್ (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೫೩) ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವವ್ಯತಿರೇಕದರ್ಶನಾತ್ । ನೈವಮ್ । ಕ್ಷಯನ್ತಮಸ್ಯ ರಜತ: ಪರಾಕೇ (ತೈ.ಸಂ.೨.೩,೧೨.೧೮), ತದಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧.೨), ಯೋ ಅಸ್ಯಾಧ್ಯಾಕ್ಷ: ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಬ್ರಾ.೨.೮.೯.೬), ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಪರಮಸ್ಥಾನಸ್ಯೈವ ದರ್ಶನಮ್ । ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್ ಇತಿ ವ್ಯತಿರೇಕನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ । ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪದಮ್ (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೫೩) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದನ್ಯದಪಿ ಪರಮಂ ಪದಂ ವಿದ್ಯತ ಇತಿ ಚ ತೇನೈವ ಜ್ಞಾಯತೇ । ತದಿದಂ ಪರಸ್ಥಾನಂ ಸೂರಿಭಿ: ಸದಾ ದೃಶ್ಯತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ ।
(ಉಕ್ತಸ್ಥಲೇ ಪರಮಪದಶಬ್ದಾರ್ಥವಿಶದೀಕರಣಮ್)
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕ್ವಚಿತ್ಪರಸ್ಥಾನಂ ಪರಮಪದಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಕ್ವಚಿತ್ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮ-ಸ್ವರೂಪಂ, ಕ್ವಚಿದ್ಭಗವತ್ಸ್ವರೂಪಮ್ । ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಂ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯಃ (ಸುಬಾ.ಉ.೬) ಇತಿ ಪರಸ್ಥಾನಮ್ । ಸರ್ಗಸ್ಥಿತ್ಯನ್ತಕಾಲೇಷು ತ್ರಿವಿಧೈವ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಗುಣಪ್ರವೃತ್ತ್ಯಾ ಪರಮಂ ಪದಂ ತಸ್ಯಾಗುಣಂ ಮಹತ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೪೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ । ಸಮಸ್ತಹೇಯರಹಿತಂ ವಿಷ್ಣ್ವಾಖ್ಯಂ ಪರಮಂ ಪದಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೫೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಭಗವತ್ಸ್ವರೂಪಮ್ । ತ್ರೀಣ್ಯಪ್ಯೇತಾನಿ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇನ ಪರಮಪದಶಬ್ದೇನ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯನ್ತೇ।
(ಪರಮಪದಶಬ್ದಬೋಧ್ಯಾರ್ಥತ್ರಯಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಪ್ಯತೌಚಿತ್ಯಮ್)
ಕಥಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ । ಭಗವತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾದೇವ ಪರಮಂ ಪದಮ್ । ಇತರಯೋರಪಿ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಗರ್ಭತ್ವಾದೇವ ಪರಮಪದತ್ವಮ್ । ಸರ್ವಕರ್ಮಬನ್ಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾವಾಪ್ತಿ: ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಗರ್ಭಾ । ತ ಇಮೇ ಸತ್ಯಾ: ಕಾಮಾ ಅನೃತಾಪಿಧಾನಾ: (ಛಾ.ಉ.೮.೩.೧) ಇತಿ ಭಗವತೋ ಗುಣಗಣಸ್ಯ ತಿರೋಧಾಯಕತ್ವೇನಾನೃತಶಬ್ದೇನ ಸ್ವಕರ್ಮಣ: ಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ ।
(ಅನೃತಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಪದಪ್ರಾಪ್ತಿವಿರೋಧಿಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಕರ್ಮವಾಚಿತಾ)
ಅನೃತರೂಪತಿರೋಧಾನಂ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಕರ್ಮೇತಿ ಕಥಮವಗಮ್ಯತ ಇತಿ ಚೇತ್ । ಅವಿದ್ಯಾ ಕರ್ಮಸಂಜ್ಞಾನ್ಯಾ ತೃತೀಯಾ ಶಕ್ತಿರಿಷ್ಯತೇ । (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೧) ಯಯಾ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಶಕ್ತಿ: ಸಾ ವೇಷ್ಟಿತಾ ನೃಪ ಸರ್ವಗಾ ।। ಸಂಸಾರತಾಪಾನಖಿಲಾನ್ ಅವಾಪ್ನೋತ್ಯತಿಸಂತತಾನ್ । (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೨) ತಯಾ ತಿರೋಹಿತತ್ವಾಚ್ಚ (ವಿ.ಪು.೬.೭.೬೩) ಇತ್ಯಾದಿವಚನಾತ್।
ಪರಸ್ಥಾನಪ್ರಾಪ್ತಿರಪಿ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಗರ್ಭೈವೇತಿ ಸುವ್ಯಕ್ತಮ್ ।
(ಪರಮಪದಾಖ್ಯವಿಷ್ಣುಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಶ್ರುತ್ಯನ್ತರಾತ್ ಸಿದ್ಧಿಃ)
ಕ್ಷಯನ್ತಮಸ್ಯ ರಜಸ: ಪರಾಕೇ (ತೈ.ಸಂ.೨.೨.೧೨.೧೮) ಇತಿ ರಜಶ್ಶಬ್ದೇನ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ ಕೇವಲಸ್ಯ ರಜಸೋಽನವಸ್ಥಾನಾತ್ । ಇಮಾಂ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಿಕಾಂ ಪ್ರಕೃತಿಮತಿಕ್ರಮ್ಯ ಸ್ಥಿತೇ ಸ್ಥಾನೇ ಕ್ಷಯನ್ತಮ್ ವಸನ್ತಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಅನೇನ ತ್ರಿಗುಣಾತ್ಮಕಾತ್ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಭೋಗ್ಯಭೂತಾದ್ವಸ್ತುನ: ಪರಸ್ತಾದ್ವಿಷ್ಣೋರ್ವಾಸಸ್ಥಾನಮಿತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೩.೨) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ತಮ:ಶಬ್ದೇನ ಸೈವ ಪ್ರಕೃತಿರುಚ್ಯತೇ । ಕೇವಲಸ್ಯ ತಮಸೋಽನವಸ್ಥಾನಾದೇವ । ರಜಸ: ಪರಾಕೇ ಕ್ಷಯನ್ತಮಿತ್ಯನೇನೈಕ-ವಾಕ್ಯತ್ವಾತ್ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾದ್ವಸನ್ತಂ ಮಹಾನ್ತಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ಪುರುಷಮಹಂ ವೇದೇತ್ಯಯಮರ್ಥೋಽವಗಮ್ಯತೇ ।
(ಅಸ್ಯ ಪರಮಪದಸ್ಯ ಅಕ್ಷರಪರಮವ್ಯೋಮಾದಿಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯತಾ)
ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಯೋ ವೇದ ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಂ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧), ತದಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೨) ಇತಿ ತತ್ಸ್ಥಾನಮವಿಕಾರರೂಪಂ ಪರಮವ್ಯೋಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮಿತಿ ಚ ಗಮ್ಯತೇ । ಅಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ವ್ಯೋಮನ್ನಿತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನಸ್ಯಾಕ್ಷರತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ಕ್ಷರರೂಪಾದಿತ್ಯ-ಮಣ್ಡಲಾದಯೋ ನ ಪರಮವ್ಯೋಮಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಾ: । ಯತ್ರ ಪೂರ್ವೇ ಸಾಧ್ಯಾ: ಸನ್ತಿ ದೇವಾ: (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೨.೧೮), ಯತ್ರರ್ಷಯ: ಪ್ರಥಮಜಾ ಯೇ ಪುರಾಣಾ: (ತೈ.ಸಂ.೪.೭.೧೩.೨) ಇತ್ಯಾದಿಷು ಚ ತ ಏವ ಸೂರಯ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತದ್ವಿಪ್ರಾಸೋ ವಿಪಣ್ಯವೋ ಜಾಗೃವಾಂಸ: ಸಮಿನ್ಧತೇ ವಿಷ್ಣೋರ್ಯತ್ಪರಂ ಪದಮ್ (ಸುಬಾ.ಉ.೬) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಪ್ರಾಸೋ – ಮೇಧಾವಿನ:, ವಿಪನ್ಯವ: – ಸ್ತುತಿಶೀಲಾ:, ಜಾಗೃವಾಂಸ: – ಅಸ್ಖಲಿತಜ್ಞಾನಾ:। ತ ಏವಾಸ್ಖಲಿತಜ್ಞಾನಾಸ್ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಂ ಸದಾ ಸ್ತುವನ್ತ: ಸಮಿನ್ಧತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।
ಏತೇಷಾಂ ಪರಿಜನಸ್ಥಾನಾದೀನಾಂ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಜ್ಞಾನಬಲೈಶ್ವರ್ಯಾದಿ-ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣವತ್ ಪರಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಾನ್ತರ್ಭೂತತ್ವಾತ್ಸದೇವೈಕಮೇವಾದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮಾನ್ತರ್ಭಾವೋಽವಗಮ್ಯತೇ। ಏಷಾಮಪಿ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣೈಕದೇಶತ್ವಾದೇವ ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ (ಛಾ.ಉ.೬.೨.೧) ಇತ್ಯತ್ರೇದಮಿತಿ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಕರ್ಮವಶ್ಯಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಮಿಶ್ರತದ್ಭೋಗ್ಯಭೂತಪ್ರಪಞ್ಚವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯಃ (ಸುಬಾ.ಉ.೬)ಇತಿ ಸದಾದರ್ಶಿತ್ವೇನ ಚ ತೇಷಾಂ ಕರ್ಮವಶ್ಯಾನನ್ತರ್ಭಾವಾತ್ । ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಅಪಿಪಾಸ: (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಸಲೀಲೋಪಕರಣಭೂತತ್ರಿಗುಣ-ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರಾಕೃತತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಪುರುಷಗತಂ ಹೇಯಸ್ವಭಾವಂ ಸರ್ವಂ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮ ಇತ್ಯನೇನ ಸ್ವಭೋಗ್ಯಭೋಗೋಪಕರಣಜಾತಸ್ಯ ಸರ್ವಸ್ಯ ಸತ್ಯತಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ಸತ್ಯಾ: ಕಾಮಾ ಯಸ್ಯಾಸೌ ಸತ್ಯಕಾಮ:। ಕಾಮ್ಯನ್ತ ಇತಿ ಕಾಮಾ: । ತೇನ ಪರೇಣ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸ್ವಭೋಗ್ಯತದುಪಕರಣಾದಯ: ಸ್ವಾಭಿಮತಾ ಯೇ ಕಾಮ್ಯನ್ತೇ ತೇ ಸತ್ಯಾ: ನಿತ್ಯಾ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಅನ್ಯಸ್ಯ ಲೀಲೋಪಕರಣಸ್ಯಾಪಿ ವಸ್ತುನ: ಪ್ರಮಾಣಸಂಬನ್ಧಯೋಗ್ಯತ್ವೇ ಸತ್ಯಪಿ ವಿಕಾರಾಸ್ಪದತ್ವೇನಾಸ್ಥಿರತ್ವಾದ್ತದ್ವಿಪರೀತಂ ಸ್ಥಿರತ್ವಮೇಷಾಂ ಸತ್ಯಪದೇನೋಚ್ಯತೇ। ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ: (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯೇತೇಷು ಭೋಗ್ಯತದುಪಕರಣಾದಿಷು ನಿತ್ಯೇಷು ನಿರತಿಶಯೇಷ್ವನನ್ತೇಷು ಸತ್ಸ್ವಪ್ಯಪೂರ್ವಾಣಾಮಪರಿಮಿತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಮಪಿ ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣ ಸಿದ್ಧಿಂ ವದತಿ । ಏಷಾಂ ಚ ಭೋಗೋಪಕರಣಾನಾಂ ಲೀಲೋಪಕರಣಾನಾಂ ಚೇತನಾನಾಮಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ಥಿರಾಣಾಮಸ್ಥಿರಾಣಾಂ ಚ ತತ್ಸಂಕಲ್ಪಾಯತ್ತಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಾದಿ ಸರ್ವಂ ವದತಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ: (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತಿ ।
(ಉಕ್ತಾರ್ಥಾನಾಂ ವೇದೋಪಬೃಂಹಣತೋ ಲಾಭಃ)
ಇತಿಹಾಸಪುರಾಣಯೋರ್ವೇದೋಪಬೃಂಹಣಯೋಶ್ಚಾಯಮರ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ –
ತೌ ತು ಮೇಧಾವಿನೌ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ವೇದೇಷು ಪರಿನಿಷ್ಠಿತೌ ।
ವೇದೋಪಬೃಂಹಣಾರ್ಥಾಯ ತಾವಗ್ರಾಹಯತ ಪ್ರಭು: ।। (ವಾ.ರಾ.ಬಾ.೪.೬)
ಇತಿ ವೇದೋಪಬೃಂಹಣತಯಾ ಪ್ರಾರಬ್ಧೇ ಶ್ರೀಮದ್ರಾಮಾಯಣೇ –
ವ್ಯಕ್ತಮೇಷ ಮಹಾಯೋಗೀ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸನಾತನ: ।
ಅನಾದಿಮಧ್ಯನಿಧನೋ ಮಹತ: ಪರಮೋ ಮಹಾನ್ ।। (ವಾ.ರಾ.ಯು.೧೧೪.೧೪)
ತಮಸ: ಪರಮೋ ಧಾತಾ ಶಙ್ಖಚಕ್ರಗದಾಧರ: ।
ಶ್ರೀವತ್ಸವಕ್ಷಾ ನಿತ್ಯಶ್ರೀರಜಯ್ಯ: ಶಾಶ್ವತೋ ಧ್ರುವ: ।। (ವಾ.ರಾ.ಯು.೧೧೪.೧೫)
ಶಾರಾ ನಾನಾವಿಧಾಶ್ಚಾಪಿ ಧನುರಾಯತವಿಗ್ರಹಮ್ ।
ಅನ್ವಗಚ್ಛನ್ತ ಕಾಕುತ್ಸ್ಥಂ ಸರ್ವೇ ಪುರುಷವಿಗ್ರಹಾ: ।। (ಉ.ರಾ.೧೦೯.೭)
ವಿವೇಶ ವೈಷ್ಣವಂ ತೇಜ: ಸಶರೀರ: ಸಹಾನುಗ: ।। (ಉ.ರಾ.೧೧೦.೧೨)
ಶ್ರೀಮದ್ವೈಷ್ಣವಪುರಾಣೇ
ಸಮಸ್ತಾ: ಶಕ್ತಯಶ್ಚೈತಾ ನೃಪ ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾ: ।
ತದ್ವಿಶ್ವರೂವೈರೂಪ್ಯಂ ರೂಪಮನ್ಯದ್ಧರೇರ್ಮಹತ್ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೭.೭೦)
ಮೂರ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಹಾಭಾಗ ಸರ್ವಬ್ರಹ್ಮಮಯೋ ಹರಿ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೨೨.೬೩)
ನಿತ್ಯೈವೈಷಾ ಜಗನ್ಮಾತಾ ವಿಷ್ಣೋ: ಶ್ರೀರನಪಾಯಿನೀ ।
ಯಥಾ ಸರ್ವಗತೋ ವಿಷ್ಣುಸ್ತಥೈವೇಯಂ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೮.೧೭)
ದೇವತ್ವೇ ದೇವದೇಹೇಯಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವೇ ಚ ಮಾನುಷೀ ।
ವಿಷ್ಣೋರ್ದೇಹಾನುರೂಪಾಂ ವೈ ಕರೋತ್ಯೇಷಾತ್ಮನಸ್ತನುಮ್ ।। (ವಿ.ಪು.೧.೧೦.೧೪೫)
ಏಕಾನ್ತಿನ: ಸದಾ ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾಯಿನೋ ಯೋಗಿನೋ ಹಿ ಯೇ ।
ತೇಷಾಂ ತತ್ಪರಂ ಸ್ಥಾನಂ ಯದ್ವೈ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯ: ।। (ವಿ.ಪು.೧.೬.೩೮)
ಕಲಾಮುಹೂರ್ತಾದಿಮಯಶ್ಚ ಕಾಲೋ ನ ಯದ್ವಿಭೂತೇ: ಪರಿಣಾಮಹೇತು: ।। (ವಿ.ಪು.೪.೧.೩೮)
ಮಹಾಭಾರತೇ ಚ
ದಿವ್ಯಂ ಸ್ಥಾನಮಜರಂ ಚಾಪ್ರಮೇಯಂ ದುರ್ವಿಜ್ಞೇಯ, ಚಾಗಮೈರ್ಗಮ್ಯಮಾದ್ಯಮ್ ।
ಗಚ್ಛ ಪ್ರಭೋ ರಕ್ಷ ಚಾಸ್ಮಾನ್ ಪ್ರಪನ್ನಾನ್ ಕಲ್ಪೇ ಕಲ್ಪೇ ಜಾಯಮಾನ: ಸ್ವಮೂರ್ತ್ಯಾ ।। (ಮ.ಭಾ.ಭೌ.೫.೨೭)
ಕಾಲ: ಸಮ್ಪಚ್ಯತೇ ತತ್ರ ನ ಕಾಲಸ್ತತ್ರ ವೈ ಪ್ರಭು: । (ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೧೯೧.೯)
ಇತಿ ।
(ಭಗವದ್ದಿವ್ಯಮಙ್ಗಳವಿಗ್ರಹಾದೇಃ ಶಾರೀರಕಸೂತ್ರಾದಿತೋ ಲಾಭಃ)
ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪವತ್ತ್ವಂ ಸೂತ್ರಕಾರಶ್ಚ ವದತಿ ಅನ್ತಸ್ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೧.೨೧) ಇತಿ । ಯೋಽಸಾವಾದಿತ್ಯಮಣ್ಡಲಾನ್ತರ್ವರ್ತೀ ತಪ್ತಕಾರ್ತಸ್ವರಗಿರಿವರಪ್ರಭ: ಸಹಸ್ರಾಂಶುಶತಸಹಸ್ರಕಿರಣೋ ಗಮ್ಭೀರಾಮ್ಭಸ್ಸ-ಮುದ್ಭೂತಸುಮೃಷ್ಟನಾಲರವಿಕರವಿಕಸಿತಪುಣ್ಡರೀಕದಲಾಮಲಾಯತೇಕ್ಷಣ: ಸುಭ್ರೂಲಲಾಟ: ಸುನಾಸ: ಸುಸ್ಮಿತಾಧರವಿದ್ರುಮ: ಸುರುಚಿರಕೋಮಲಗಣ್ಡ: ಕಮ್ಬುಗ್ರೀವ: ಸಮುನ್ನತಾಂಸವಿಲಮ್ಬಿಚಾರುರೂಪದಿವ್ಯಕರ್ಣಕಿಸಲಯ: ಪೀನವೃತ್ತಾಯತಭುಜಶ್ಚಾರು-ತರಾತಾಮ್ರಕರತಲಾನುರಕ್ತಾಙ್ಗುಲೀಭಿರಲಂಕೃತ: ತನುಮಧ್ಯೋ ವಿಶಾಲವಕ್ಷಸ್ಸ್ಥಲ: ಸಮವಿಭಕ್ತಸರ್ವಾಙ್ಗಃ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯದಿವ್ಯರೂಪಸಂಹನನ: ಸ್ನಿಗ್ಧವರ್ಣ: ಪ್ರಬುದ್ಧಪುಣ್ಡರೀಕಚಾರುಚರಣಯುಗಲ: ಸ್ವಾನುರೂಪಪೀತಾಮ್ಬರಧರಃ ಅಮಲಕಿರೀಟಕುಣ್ಡಲಹಾರಕೌಸ್ತುಭಕೇಯೂರಕಟಕನೂಪುರೋದರಬನ್ಧನಾದ್ಯಪರಿಮಿತಾಶ್ಚರ್ಯಾನನ್ತ-ದಿವ್ಯಭೂಷಣ: ಶಙ್ಖ-ಚಕ್ರಗದಾಸಿಶ್ರೀವತ್ಸವನಮಾಲಾಲಙ್ಕೃತೋಽನವಧಿಕಾತಿಶಯಸೌನ್ದರ್ಯಾಹೃತಾಶೇಷಮನೋದೃಷ್ಟಿವೃತ್ತಿರ್ಲಾವಣ್ಯಾಮೃತ- ಪೂರಿತಾಶೇಷಚರಾಚರಭೂತಜಾತೋಽತ್ಯದ್ಭುತಾಚಿನ್ತ್ಯನಿತ್ಯಯೌವನ: ಪುಷ್ಪಹಾಸಸುಕುಮಾರ: ಪುಣ್ಯಗನ್ಧವಾಸಿತಾನನ್ತ-ದಿಗನ್ತರಾಲಸ್ತ್ರೈಲೋಕ್ಯಾಕ್ರಮಣಪ್ರವೃತ್ತಗಮ್ಭೀರಭಾವ:। ಕರುಣಾನುರಾಗಮಧುರಲೋಚನ- ಅವಲೋಕಿತಾಶ್ರಿತ-ವರ್ಗ: ಪುರುಷವರೋ ದರೀದೃಶ್ಯತೇ । ಸ ಚ ನಿಖಿಲಜಗದುದಯವಿಭವಲಯಲೀಲೋ ನಿರಸ್ತಸಮಸ್ತಹೇಯ: ಸಮಸ್ತಕಲ್ಯಾಣಗುಣ-ಗಣನಿಧಿ: ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವಸ್ತುವಿಲಕ್ಷಣ: ಪರಮಾತ್ಮಾ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಾರಾಯಣ ಇತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ । ತದ್ಧರ್ಮೋಪದೇಶಾತ್, ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಲೋಕಾನಾಮೀಷ್ಟೇ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾಮಾನಾಮ್, ಸ ಏಷ ಸರ್ವೇಭ್ಯ: ಪಾಪಭ್ಯ ಉದಿತ: (ಛಾ.ಉ.೧.೬.೭) ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್ । ತಸ್ಯೈತೇ ಗುಣಾ: ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನ: (ಬೃ.ಉ.೬.೪.೨೨), ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ವಿಜರ ಇತ್ಯಾದಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ (ಛಾ.ಉ.೮.೧.೫) ಇತ್ಯನ್ತಮ್ ವಿಶ್ವತ: ಪರಮಂ ನಿತ್ಯಂ ವಿಶ್ವಂ ನಾರಾಯಣಂ ಹರಿಮ್ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೨), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯಾತ್ಮೇಶ್ವರಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ:।
(ಭಗವದ್ದಿವ್ಯಮಙ್ಗಳವಿಗ್ರಹಾದೇಃ ವಾಕ್ಯಕಾರಭಾಷ್ಯಕಾರಸಮ್ಮತತ್ವಮ್)
ವಾಕ್ಯಕಾರಶ್ಚೈತತ್ಸರ್ವಂ ಸುಸ್ಪಷ್ಟಮಾಹ – ಹಿರಣ್ಯಮಯ: ಪುರುಷೋ ದೃಶ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞ: ಸರ್ವಾನ್ತರ: ಸ್ಯಾಲ್ಲೋಕಕಾಮೇಶೋಪದೇಶಾತ್ತಥೋದಯಾತ್ಪಾಪ್ಮನಾಮ್ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ತಸ್ಯ ಚ ರೂಪಸ್ಯಾನಿತ್ಯತಾದಿ ವಾಕ್ಯಕಾರೇಣೈವ ಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಮ್ – ಸ್ಯಾತ್ತದ್ರೂಪಂ ಕೃತಕಮನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತಚ್ಚೇತನಾನಾಮೈಶ್ವರ್ಯಾದಿತ್ಯುಪಾಸಿತುರನುಗ್ರಹಾರ್ಥ: ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ರೂಪಸಂಗ್ರಹ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಂ ಕೃತ್ವಾ, ರೂಪಂ ವಾತೀನ್ದ್ರಿಯಮನ್ತ:ಕರಣಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಂ ತನ್ನಿರ್ದೇಶಾತ್ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ) ಇತಿ । ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾದಯ: ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ವರೂಪತಯಾ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸ್ವರೂಪಭೂತಗುಣಾಸ್ತಥೇದಮಪಿ ರೂಪಂ ಶ್ರುತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪತಯಾ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ಸ್ವರೂಪಭೂತಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಭಾಷ್ಯಕಾರೇಣೈತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ಅಞ್ಜಸೈವ ವಿಶ್ವಸೃಜೋ ರೂಪಂ ತತ್ತು ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗ್ರಾಹ್ಯಂ ಮನಸಾ ತ್ವಕಲುಷೇಣ ಸಾಧನಾನ್ತರವತಾ ಗೃಹ್ಯತೇ, ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಗೃಹ್ಯತೇ ನಾಪಿ ವಾಚಾ ಮನಸಾ ತು ವಿಶುದ್ಧೇನ ಇತಿ ಶ್ರುತೇ:, ನ ಹ್ಯರೂಪಾಯಾ ದೇವತಾಯಾ ರೂಪಮುಪದಿಶ್ಯತೇ, ಯಥಾಭೂತವಾದಿ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್, ಮಾಹಾರಜನಂ ವಾಸ: ವೇದಾಹಮೇತಂ ಪುರುಷಂ ಮಹಾನ್ತಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾದಿತಿ ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರನಿರ್ದೇಶಾಚ್ಚ ಸಾಕ್ಷಿಣಃ (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಹಿರಣ್ಯಮಯ ಇತಿ ರೂಪಸಾಮಾನ್ಯಾಚ್ಚನ್ದ್ರಮುಖವತ್ (ಬ್ರ.ನ.ವಾ), ನ ಮಯಡತ್ರ ವಿಕಾರಮಾದಾಯ ಪ್ರಯುಜ್ಯತೇ, ಅನಾರಭ್ಯತ್ವಾದಾತ್ಮನಃ (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತಿ । ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಾದಿಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾನನ್ತರ್ಯನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಅಪರಿಮಿತಕಲ್ಯಾಣ-ಗುಣಗಣವಿಶಿಷ್ಟಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತ್ಯವಗಮ್ಯತ ಏವಮಾದಿತ್ಯವರ್ಣಂ ಪುರುಷಮಿತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಸ್ವಾಭಿಮತಸ್ವಾನುರೂಪಕಲ್ಯಾಣತಮರೂಪ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತ: ಪುರುಷೋತ್ತಮೋ ನಾರಾಯಣ ಇತಿ ಜ್ಞಾಯತೇ।
(ಭಗವತಃ ಪತ್ನೀಪರಿಜನಾದೇಃ ಶ್ರೌತತ್ವಮ್, ದ್ರಮಿಡಭಾಷ್ಯಕಾರಸಮ್ಮತಿಶ್ಚ)
ತಥಾ ಅಸ್ಯೇಶನಾ ಜಗತೋ ವಿಷ್ಣುಪತ್ನೀ (ತೈ.ಸಂ.೪.೪.೧೨.೧೪), ಹ್ರೀಶ್ಚ ತೇ ಲಕ್ಷ್ಮೀಶ್ಚ ಪತ್ನ್ಯೌ (ತೈ.ಆ.ಪು,೩.೧೩.೬) ಸದಾ ಪಶ್ಯನ್ತಿ ಸೂರಯ: (ಸು.ಬಾ.೬), ತಮಸ: ಪರಸ್ತಾತ್ (ತೈ.ಆ.ಪು,೩.೧೩.೨), ಕ್ಷಯನ್ತಮಸ್ಯ ರಜಸ: ಪರಾಕೇ (ತೈ.ಸಂ.೪.೪.೧೨.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪತ್ನೀಪರಿಜನಸ್ಥಾನಾದೀನಾಂ ನಿರ್ದೇಶಾದೇವ ತಥೈವ ಸನ್ತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ಯಥಾಹ ಭಾಷ್ಯಕಾರ: – ಯಥಾಭೂತವಾದಿ ಹಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ (ದ್ರ.ಭಾ) ಇತಿ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಯಥಾ ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧) ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಸಮಸ್ತಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಾನವಧಿಕಾನನ್ತೈಕತಾನತಯಾಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯತಯಾ ಚ ಸಕಲೇತರವಿಲಕ್ಷಣಂ ತಥಾ ಯ: ಸರ್ವಜ್ಞ: ಸರ್ವವಿತ್ (ಮು.ಉ.೧.೧.೧೦), ಪರಾಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರ್ವಿವಿಧೈವ ಶ್ರೂಯತೇ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ಜ್ಞಾನಬಲಕ್ರಿಯಾ ಚ (ಶ್ವೇ.ಉ೬.೮), ತಮೇವ ಭಾನ್ತಮನುಭಾತಿ ಸರ್ವಂ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ (ಕಠ.ಉ.೫.೧೫) ಇತ್ಯಾದಿನಿರ್ದೇಶಾನ್ನಿರತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಾಶ್ಚ ಗುಣಾ: ಸಕಲೇತರವಿಲಕ್ಷಣಾ: । ತಥಾ ಆದಿತ್ಯವರ್ಣಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ ನಿರ್ದೇಶಾದ್ರೂಪಪರಿಜನಸ್ಥಾನಾದಯಶ್ಚ ಸಕಲೇತರವಿಲಕ್ಷಣಾ: ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣಾ ಅನಿರ್ದೇಶ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವಾ ಇತಿ ।
(ವೇದಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಕರ್ಮಕಾಣ್ಡಸಮ್ಮತಮ್)
ವೇದಾ: ಪ್ರಮಾಣಂ ಚೇದ್ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಮನ್ತ್ರಗತಂ ಸರ್ವಮಪೂರ್ವಮವಿರುದ್ಧಮರ್ಥಜಾತಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಮೇವ ಬೋಧಯನ್ತಿ । ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಂ ಚ ವೇದಾನಾಂ ಔತ್ಪತ್ತಿಕಸ್ತು ಶಬ್ದಸ್ಯಾರ್ಥೇನ ಸಂಬನ್ಧಃ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧.೧.೭) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಯಥಾಗ್ನಿಜಲಾದೀನಾಮೌಷ್ಣ್ಯಾದಿಶಕ್ತಿಯೋಗ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕ:, ಯಥಾ ಚ ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಬುದ್ಧಿವಿಶೇಷ-ಜನನಶಕ್ತಿ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ತಥಾ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬೋಧನಶಕ್ತಿ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ ।
(ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತೇಃ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಭಾವ್ಯಾಯತ್ತತ್ವಮ್)
ನ ಚ ಹಸ್ತಚೇಷ್ಟಾದಿವತ್ಸಂಕೇತಮೂಲಂ ಶಬ್ದಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವಮಿತಿ ವಕ್ತುಂ ಶಕ್ಯಮ್ । ಅನಾದ್ಯನುಸಂಧಾನ- ಅವಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ಸಂಕೇತಯಿತೃಪುರುಷಾಜ್ಞಾನಾತ್ । ಯಾನಿ ಸಂಕೇತಮೂಲಾನಿ ತಾನಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಜ್ಞಾಯನ್ತೇ । ನ ಚ ದೇವದತ್ತಾದಿಶಬ್ದವತ್ಕಲ್ಪಯಿತುಂ ಯುಕ್ತಮ್ । ತೇಷು ಚ ಸಾಕ್ಷಾದ್ವಾ ಪರಂಪರಯಾ ವಾ ಸಂಕೇತೋ ಜ್ಞಾಯತೇ । ಗವಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ತ್ವನಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಾವಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ಸಂಕೇತಾಜ್ಞಾನಾದೇವ ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತಿ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕೀ । ಅತೋಽಗ್ನ್ಯಾದೀನಾಂ ದಾಹಕತ್ವಾದಿಶಕ್ತಿವದಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತಿವಚ್ಚ ಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬೋಧಕತ್ವಶಕ್ತಿಃ ಆಶ್ರಯಣೀಯಾ।।
ನನು ಚ ಇನ್ದ್ರಿಯವಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಬೋಧಕತ್ವಂ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಂ ಸಂಬನ್ಧಗ್ರಹಣಂ ಬೋಧಕತ್ವಾಯ ಕಿಮಿತ್ಯಪೇಕ್ಷತೇ, ಲಿಙ್ಗಾದಿವದಿತಿ ಉಚ್ಯತೇ ಯಥಾ ಜ್ಞಾತಸಂಬನ್ಧನಿಯಮಂ ಧೂಮಾದ್ಯಗ್ನ್ಯಾದಿವಿಜ್ಞಾನಜನಕಂ ತಥಾ ಜ್ಞಾತಸಂಬನ್ಧ-ನಿಯಮ: ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಬುದ್ಧಿಜನಕ: ।
(ಶಬ್ದಾಖ್ಯಪ್ರಮಾಣಸ್ಯ ಅನುಮಾನಾನ್ತರ್ಭಾವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ಶಬ್ದೋಽಪ್ಯರ್ಥವಿಶೇಷಸ್ಯ ಲಿಙ್ಗಮಿತ್ಯನುಮಾನಂ ಸ್ಯಾತ್ ನೈವಮ್ । ಶಬ್ದಾರ್ಥಯೋ: ಸಂಬನ್ಧೋ ಬೋಧ್ಯಬೋಧಕಭಾವ ಏವ ಧೂಮಾದೀನಾಂ ತು ಸಂಬನ್ಧಾನ್ತರ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಸಂಬನ್ಧಸ್ಯ ಜ್ಞಾನದ್ವಾರೇಣ ಬುದ್ಧಿಜನಕತ್ವಮಿತಿ ವಿಶೇಷ: । ಏವಂ ಗೃಹೀತಸಂಬನ್ಧಸ್ಯ ಬೋಧಕತ್ವದರ್ಶನಾದನಾದ್ಯನುಸಂಧಾನಾವಿಚ್ಛೇದೇಽಪಿ ಸಂಕೇತಾಜ್ಞಾನಾದ್ಬೋಧಕತ್ವ-ಶಕ್ತಿರೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ ।
(ಶಬ್ದೇಷು ಪೌರುಷೇಯಾಪೌರುಷೇಯವಿಭಾಗೋಪಪತ್ತಿಃ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವೋಪಪಾದನಂ ಚ)
ಏವಂ ಬೋಧಕಾನಾಂ ಪದಸಂಘಾತಾನಾಂ ಸಂಸರ್ಗವಿಶೇಷಬೋಧಕತ್ವೇನ ವಾಕ್ಯಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಾನಾಮುಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮೋ ಯತ್ರ ಪುರುಷಬುದ್ಧಿಪೂರ್ವಕಸ್ತೇ ಪೌರುಷೇಯಾ: ಶಬ್ದಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ । ಯತ್ರ ತು ತದುಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮ: ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೋಚ್ಚರಣಕ್ರಮಜನಿತ-ಸಂಸ್ಕಾರಪೂರ್ವಕ: ಸರ್ವದಾಪೌರುಷೇಯಾಸ್ತೇ ಚ ವೇದಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯನ್ತೇ । ಏತದೇವ ವೇದಾನಾಮಪೌರುಷೇಯತ್ವಂ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಯತ್ಪೂರ್ವೋಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮಜನಿತಸಂಸ್ಕಾರೇಣ ತಮೇವ ಕ್ರಮವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತೇನೈವ ಕ್ರಮೇಣೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣತ್ವಮ್ । ತೇ ಚಾನುಪೂರ್ವೀವಿಶೇಷೇಣ ಸಂಸ್ಥಿತಾ ಅಕ್ಷರರಾಶಯೋ ವೇದಾ ಋಗ್ಯಜು:ಸಾಮಾಥರ್ವಭೇದಭಿನ್ನಾ ಅನನ್ತಶಾಖಾ ವರ್ತನ್ತೇ । ತೇ ಚ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಮನ್ತ್ರರೂಪಾ ವೇದಾ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತನಾರಾಯಣಸ್ವರೂಪಂ ತದಾರಾಧನಪ್ರಕಾರಾಧಿತಾತ್ಫಲವಿಶೇಷಂ ಚ ಬೋಧಯನ್ತಿ। ಪರಮಪುರುಷವತ್ತತ್ಸ್ವರೂಪತದಾರಾಧನತತ್ಫಲಜ್ಞಾಪಕವೇದಾಖ್ಯಶಬ್ದಜಾತಂ ನಿತ್ಯಮೇವ ।
(ವೇದೋಪಹಬೃಂಹಣಪ್ರಣಯನಹೇತುಃ)
ವೇದಾನಾಮನನ್ತತ್ವಾದ್ದುರವಗಾಹತ್ವಾಚ್ಚ ಪರಮಪುರುಷನಿಯುಕ್ತಾ: ಪರಮರ್ಷಯ: ಕಲ್ಪೇ ಕಲ್ಪೇ ನಿಖಿಲಜಗದುಪಕಾರಾರ್ಥಂ ವೇದಾರ್ಥಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ವಿಧ್ಯರ್ಥವಾದಮನ್ತ್ರಮೂಲಾನಿ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾಣೀತಿಹಾಸಪುರಾಣಾನಿ ಚ ಚಕ್ರು: ।
(ಲೌಕಿಕವೈದಿಕಶಬ್ದೈಕ್ಯಮ್)
ಲೌಕಿಕಾಶ್ಚ ಶಬ್ದಾ ವೇದರಾಶೇರುದ್ಧೃತ್ಯೈವ ತತ್ತದರ್ಥವಿಶೇಷನಾಮತಯಾ ಪೂರ್ವವತ್ಪ್ರಯುಕ್ತಾ: ಪಾರಂಪರ್ಯೇಣ ಪ್ರಯುಜ್ಯನ್ತೇ । ನನು ಚ ವೈದಿಕ ಏವ ಸರ್ವೇ ವಾಚಕಾ: ಶಬ್ದಾಶ್ಚೇಚ್ಛನ್ದಸ್ಯೈವಂ ಭಾಷಾಯಾಮೇವಮಿತಿ ಲಕ್ಷಣಭೇದ: ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ । ಉಚ್ಯತೇ ತೇಷಾಮೇವ ಶಬ್ದಾನಾಂ ತಸ್ಯಾಮೇವಾನುಪೂರ್ವ್ಯಾಂ ವರ್ತಮಾನಾಂ ತಥೈವ ಪ್ರಯೋಗ: । ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಮನ್ಯಥೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ದೋಷ: ।
(ಗ್ರಹಣಸೌಕರ್ಯಾರ್ಥಂ ಉಕ್ತಾನಾಮರ್ಥಾನಾಂ ಸಂಗೃರಹ್ಯ ಕಥನಮ್)
ಏವಮಿತಿಹಾಸಪುರಾಣಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೋಪಬೃಂಹಿತಸಾಙ್ಗವೇದವೇದ್ಯ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತೋ ನಾರಾಯಣೋ ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕ: ಸಕಲೇತರವಿಲಕ್ಷಣೋಽಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಾನನ್ದೈಕಸ್ವರೂಪ: ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯ ಅಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರ: ಸ್ವಸಂಕಲ್ಪಾನುವಿಧಾಯಿಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತಿಭೇದಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಜಾತಃ ಅಪರಿಚ್ಛೇದ್ಯಸ್ವರೂಪಸ್ವಭಾವಾನನ್ತಮಹಾವಿಭೂತಿ: ನಾನಾವಿಧಾನನ್ತಚೇತನಾಚೇತನಾತ್ಮಕಪ್ರಪಞ್ಚಲೀಲೋಪಕರಣ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಮ್ ।
(ಐಕ್ಯಶ್ರುತ್ಯಾದೇಃ ಉಪಪತ್ತಿವರ್ಣನಮ್)
ಸರ್ವಂ ಖಲ್ವಿದಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಛಾ.ಉ.೩.೧೪.೧), ಐತದಾತ್ಮ್ಯಮಿದಂ ಸರ್ವಂ, ತತ್ತ್ವಮಸಿ ಶ್ವೇತಕೇತೋ (ಛಾ.ಉ.೬.೮.೭),
ಏನಮೇಕೇ ವದನ್ತ್ಯಗ್ನಿಂ ಮರುತೋಽನ್ಯೋ ಪ್ರಜಾಪತಿಮ್ ।
ಇನ್ದ್ರಮೇಕೇ ಪರೇ ಪ್ರಾಣಮಪರೇ ಬ್ರಹ್ಮ ಶಾಶ್ವತಮ್ ।। (ಮನು.ಸ್ಮೃ.೧೨.೧೨೩)
ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ಶುಕ್ಲಾನಿ ಚ ಯಾನಿ ಲೋಕೇ ತ್ರಯೋ ಲೋಕಾ ಲೋಕಪಾಲಾಸ್ತ್ರಯೀ ಚ ।
ತ್ರಯೋಽಗ್ನಯಶ್ಚಾಹುತಯಶ್ಚ ಪಞ್ಚ ಸರ್ವೇ ದೇವ ದೇವಕೀಪುತ್ರ ಏವ ।। (ವಿ.ಪು.೬.೫.೭೨)
ತ್ವಂ ಯಜ್ಞಸ್ತ್ವಂ ವಷಟ್ಕಾರಸ್ತ್ವಮೋಂಕಾರ: ಪರಂತಪ: । (ವಾ.ರಾ.ಯು.೧೨೦.೨೦)
ಋತುಧಾಮಾ ವಸು: ಪೂರ್ವೋ ವಸೂನಾಂ ತ್ವಂ ಪ್ರಜಾಪತಿ: ।। (ವಾ.ರಾ.ಯು.೧೨೦.೭)
ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಶರೀರಂ ತೇ ಸ್ಥೈರ್ಯಂ ತೇ ವಸುಧಾತಲಮ್ ।
ಅಗ್ನಿ: ಕೋಪ: ಪ್ರಸಾದಸ್ತೇ ಸೋಮ: ಶ್ರೀವತ್ಸಲಕ್ಷಣ: ।। (ವಾ.ರಾ.ಯು.೧೨೦.೨೬)
ಜ್ಯೋತೀಂಷಿ ವಿಷ್ಣುರ್ಭುವನಾನಿ ವಿಷ್ಣುರ್ವನಾನಿ ವಿಷ್ಣುರ್ಗಿರಯೋ ದಿಶಶ್ಚ ।
ನದ್ಯ: ಸಮುದ್ರಾಶ್ಚ ಸ ಏವ ಸರ್ವಂ ಯದಸ್ತಿ ಯನ್ನಾಸ್ತಿ ಚ ವಿಪ್ರವರ್ಯ ।। (ವಿ.ಪು.೨.೧೨.೩೮)
ಇತ್ಯಾದಿಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಪ್ರಯೋಗೇಷು ಸರ್ವೈ: ಶಬ್ದೈ: ಸರ್ವಶರೀರತಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವಾಭಿಧೀಯತ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ ।
(ಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪೈಕ್ಯನಿಬನ್ಧನತ್ವನಿರಾಸಃ)
ಸತ್ಯಸಂಕಲಪಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ್ವಯಮೇವ ಬಹುಪ್ರಕಾರಂ ಸ್ಯಾಮಿತಿ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯಾಚಿತ್ಸಮಷ್ಟಿ-ರೂಪಮಹಾಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮವಸ್ತು ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಸಮೂಹಂ ಚ ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಲೀನಂ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿಭಜ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಾದ್ವಸ್ತುನೋ ಮಹಾಭೂತಾನಿ ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತೇಷು ಚ ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವೇಶ್ಯ ತೈಶ್ಚಿದಧಿಷ್ಠಿತೈರ್ಮಹಾಭೂತೈರನ್ಯೋನ್ಯಸಂಸೃಷ್ಟೈ: ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದ್ವಿಧಾಯ ಸ್ವಯಮಪಿ ಸರ್ವಸ್ಯಾತ್ಮತಯಾ ಪ್ರವಿಶ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇನಾವಸ್ಥಿತಂ ಸರ್ವಶರೀರಂ ಬಹುಪ್ರಕಾರಮವತಿಷ್ಠತೇ ।
(ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷೌ ತಯೋಃ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕಾರತಾ ಚ)
ಯದಿದಂ ಮಹಾಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ವಸ್ತು ತದೇವ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತೇ । ಭೋಕ್ತೃವರ್ಗಸಮೂಹ ಏವ ಪುರುಷಶಬ್ದೇನ ಚೋಚ್ಯತೇ । ತೌ ಚ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷೌ ಪರಮಾತ್ಮಶರೀರತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಪ್ರಕಾರಭೂತೌ । ತತ್ಪ್ರಕಾರ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯ: । ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ, ತತ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ತದೇವಾನುಪ್ರವಿಶತ್ ತದನುಪ್ರವಿಶ್ಯ ಸಚ್ಚ ತ್ಯಚ್ಚಾಭವನ್ನಿರುಕ್ತಂ ಚಾನಿರುಕ್ತಂ ಚ ನಿಲಯನಂ ಚಾನಿಲಯನಂ ಚ ವಿಜ್ಞಾನಂ ಚಾವಿಜ್ಞಾನಂ ಚ ಸತ್ಯಂ ಚಾನೃತಂ ಚ ಸತ್ಯಮಭವತ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೬.೨-೩) ಇತಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ಸರ್ವಮನಯೈವ ಶ್ರುತ್ಯಾ ವ್ಯಕ್ತಮ್ ।
(ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯವಿಷಯೇ ವಕ್ತವ್ಯಾರ್ಥಸ್ಫುಟೀಕರಣಮ್)
ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಗತತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಸ್ವಕರ್ಮಾನುಗೃಹೀತಭಕ್ತಿನಿಷ್ಠಾ-ಸಾಧ್ಯಾನವಧಿಕ-ಅತಿಶಯಪ್ರಿಯವಿಶದತಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಪನ್ನಾನುಧ್ಯಾನರೂಪಪರಭಕ್ತಿರೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಭಕ್ತಿಶಬ್ದಶ್ಚ ಪ್ರೀತಿವಿಶೇಷೇ ವರ್ತತೇ । ಪ್ರೀತಿಶ್ಚ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷ ಏವ ।
(ಸುಖಸ್ಯ ಜ್ಞಾನರೂಪತಾ, ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಸುಖರೂಪತಾ ಚ)
ನನು ಚ ಸುಖಂ ಪ್ರೀತಿರಿತ್ಯನರ್ಥಾನ್ತರಮ್ । ಸುಖಂ ಚ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷಸಾಧ್ಯಂ ಪದಾರ್ಥಾನ್ತರಮಿತಿ ಹಿ ಲೌಕಿಕಾ: । ನೈವಮ್ । ಯೇನ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷೇಣ ತತ್ಸಾಧ್ಯಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ ಸ ಏವ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷ: ಸುಖಮ್ ।
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ವಿಷಯಜ್ಞಾನಾನಿ ಸುಖದು:ಖಮಧ್ಯಸ್ಥಸಾಧಾರಣಾನಿ । ತಾನಿ ಚ ವಿಷಯಾಧೀನವಿಶೇಷಾಣಿ ತಥಾ ಭವನ್ತಿ । ಯೇನ ಚ ವಿಷಯವಿಶೇಷೇಣ ವಿಶೇಷಿತಂ ಜ್ಞಾನಂ ಸುಖಸ್ಯ ಜನಕಮಿತ್ಯಭಿಮತಂ ತದ್ವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮೇವ ಸುಖಂ, ತದತಿರೇಕಿ ಪದಾರ್ಥಾನ್ತರಂ ನೋಪಲಭ್ಯತೇ । ತೇನೈವ ಸುಖಿತ್ವವ್ಯವಹಾರೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ । ಏವಂವಿಧಸುಖಸ್ವರೂಪ-ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ವಿಶೇಷಕತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ವಸ್ತುನ: ಸಾತಿಶಯಮಸ್ಥಿರಂ (ಸಾತಿಶಯತ್ವಮಸ್ಥಿರತ್ವಂ) ಚ । ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತ್ವನವಧಿಕಾತಿಶಯಂ ಸ್ಥಿರಂ ಚೇತಿ । ಆನನ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಭೃ.೬.೧) ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ವಿಷಯಾಯತ್ತತ್ವಾತ್ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಸುಖಸ್ವರೂಪತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಖಮ್ । ತದಿದಮಾಹ ರಸೋ ವೈ ಸ:, ರಸಂ ಹೇ ಏವಾಯಂ ಲಬ್ಧ್ವಾನನ್ದೀ ಭವತಿ (ತೈ.ಉ.ಆ.೭.೧) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಸುಖಮಿತಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಲಬ್ಧ್ವಾ ಸುಖೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಪರಮಪುರುಷ: ಸ್ವೇನೈವ ಸ್ವಯಮನವಧಿಕಾತಿಶಯಸುಖ: ಸನ್ ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಸುಖಂ ಭವತಿ । ಸುಖಸ್ವರೂಪತ್ವಾವಿಶೇಷಾತ್। ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನವಿಷಯೋ ಭವತಿ ಸ ಸುಖೀ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: ।
(ಸರ್ವಶೇಷಿಣೋ ಭಗವತ ಏವ ಸ್ವಪ್ರಾಪಕತ್ವಮ್)
ತದೇವಂ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಾಕರಸ್ಯ ನಿರವದ್ಯಸ್ಯಾನನ್ತ-ಮಹಾವಿಭೂತೇಃ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಸೌಶೀಲ್ಯಸೌನ್ದರ್ಯವಾತ್ಸಲ್ಯಜಲಧೇ: ಸರ್ವಶೇಷಿತ್ವಾದಾತ್ಮನ: ಶೇಷತ್ವಾತ್ ಪ್ರತಿಬಂಧಿತಯಾ ಅನುಸಂಧೀಯಮಾನಂ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಪ್ರೀತಿವಿಷಯಂ ಸತ್ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೈನಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪಯತೀತಿ।
(ಆತ್ಮನಾ ಭಗವಚ್ಛೇಷತಾಯಾಃ ಅಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ನನು ಚಾತ್ಯನ್ತಶೇಷತೈವಾತ್ಮನೋಽನವಧಿಕಾತಿಶಯಸುಖಮಿತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ತದೇತತ್ಸರ್ವಲೋಕವಿರುದ್ಧಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಚೇತನಾನಾಂ ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯಮೇವ ಇಷ್ಟತಮಂ ದೃಶ್ಯತೇ, ಪಾರತನ್ತ್ರ್ಯಂ ದು:ಖತರಮ್ । ಸ್ಮೃತಿಶ್ಚ –
ಸರ್ವಂ ಪರವಶಂ ದು:ಖಂ ಸರ್ವಮಾತ್ಮವಶಂ ಸುಖಮ್ । (ಮನು.ಸ್ಮೃ.೪.೧೬೦)
ತಥಾ ಹಿ
ಸೇವಾ ಶ್ವವೃತ್ತಿರಾಖ್ಯಾತಾ ತಸ್ಮಾತ್ತಾಂ ಪರಿವರ್ಜಯೇತ್ । (ಮನು.ಸ್ಮೃ.೪.೬)
ಇತಿ ।
ತದಿದಮನಧಿಗತದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಾತ್ಮರೂಪಾಣಾಂ ಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವಿಜೃಮ್ಭಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಶರೀರಂ ಹಿ ಮನುಷ್ಯತ್ವಾದಿಜಾತಿಗುಣಾಶ್ರಯಪಿಣ್ಡಭೂತಂ ಸ್ವತನ್ತ್ರಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಹಮಿತಿ ಸಂಸಾರಿಣಾಂ ಪ್ರತೀತಿ: । ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನೋ ಯಾದೃಶಸ್ತದನುಗುಣೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿ: । ಸಿಂಹವ್ಯಾಘ್ರವರಾಹಮನುಷ್ಯಯಕ್ಷರಕ್ಷ: ಪಿಶಾಚದೇವದಾನವ-ಸ್ತ್ರೀಪುಂಸವ್ಯವಸ್ಥಿತ-ಆತ್ಮಾಭಿಮಾನಾನಾಂ ಸುಖಾನಿ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಾನಿ । ತಾನಿ ಚ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಾನಿ । ತಸ್ಮಾದಾತ್ಮಾಭಿಮಾನಾನುಗುಣ-ಪುರುಷಾರ್ಥವ್ಯವಸ್ಥಯಾ ಸರ್ವಂ ಸಮಾಹಿತಮ್ ।
(ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿವೈವಿಧ್ಯಸ್ಯ ಸಹೇತುಕತ್ವೋಪಪಾದನಮ್)
ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ತು ದೇವಾದಿದೇಹವಿಲಕ್ಷಣಂ ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಮ್ । ತಚ್ಚ ಪರಶೇಷತೈಕಸ್ವರೂಪಮ್ । ಯಥಾವಸ್ಥಿತಾತ್ಮಾಭಿಮಾನೇ ತದನುಗುಣೈವ ಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತೀತಿ: । ಆತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಮಯೋಽಮಲ: (ವಿ.ಪು.೬.೭.೨೨) ಇತಿ ಸ್ಮೃತೇರ್ಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಾ ಪ್ರತಿಪನ್ನಾ । ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯ (ತೈ.ನಾ.ಉ.೧೧.೩) ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತಿಗುಣೈ: ಪರಮಾತ್ಮಶೇಷತೈಕಾಕಾರತಾ ಚ ಪ್ರತೀತಾ । ಅತ: ಸಿಂಹವ್ಯಾಘ್ರಾದಿಶರೀರಾತ್ಮಾಭಿಮಾನವತ್ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯಾಭಿಮಾನೋಽಪಿ ಕರ್ಮಕೃತವಿಪರೀತಾತ್ಮಜ್ಞಾನರೂಪೋ ವೇದಿತವ್ಯ: ।
(ಫಲಸಾಧನತ್ವಾವಗಮಸ್ಯ)
ಅತ: ಕರ್ಮಕೃತಮೇವ ಪರಮಪುರುಷವ್ಯತಿರಿಕ್ತವಿಷಯಾಣಾಂ ಸುಖತ್ವಮ್। ಅತ ಏವ ತೇಷಾಮಲ್ಪತ್ವಮಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಚ । ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ ಸ್ವತ ಏವ ಸುಖತ್ವಮ್ । ಅತಸ್ತದೇವ ಸ್ಥಿರಮನವಧಿಕಾತಿಶಯಂ ಚ ಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಖಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ಛಾ.ಉ.೪.೧೦.೩), ಆನನ್ದೋ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಭೃ೬.೧), ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧) ಇತಿ ಶ್ರುತೇ: । ಬ್ರಹ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಸ್ತುನ: ಸ್ವರೂಪೇಣ ಸುಖತ್ವಾಭಾವ: ಕರ್ಮಕೃತತ್ವೇನ ಚಾಸ್ಥಿರತ್ವಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣೋಕ್ತಮ್
ನರಕಸ್ವರ್ಗಸಂಜ್ಞೇ ವೈ ಪಾಪಪುಣ್ಯೇ ದ್ವಿಜೋತ್ತಮ ।
ವಸ್ತ್ವೇಕಮೇವ ದು:ಖಾಯ ಸುಖಾಯೇರ್ಷ್ಯಾಗಮಾಯ ಚ । (ವಿ.ಪು.೨.೬.೪೪)
ಕೋಪಾಯ ಚ ಯತಸ್ತಸ್ಮಾದ್ವಸ್ತು ವಸ್ತ್ವಾತ್ಮಕಂ ಕುತ: ।। (ವಿ.ಪು.೨.೬.೪೫)
ಸುಖದು:ಖಾದ್ಯೇಕಾನ್ತರೂಪಿಣೋ ವಸ್ತುನೋ ವಸ್ತುತ್ವಂ ಕುತ: । ತದೇಕಾನ್ತತಾ ಪುಣ್ಯಪಾಪಕೃತೇತ್ಯರ್ಥ: । ಏವಮನೇಕಪುರುಷಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಕಸ್ಯಚಿತ್ಸುಖಮೇವ ಕಸ್ಯಚಿದ್ದು:ಖಂ ಭವತೀತ್ಯವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪಿ ಪುರುಷೇ ನ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಮಿತ್ಯಾಹ –
ತದೇವ ಪ್ರೀಯತೇ ಭೂತ್ವಾ ಪುನರ್ಸು:ಖಾಯ ಜಾಯತೇ । (ವಿ.ಪು.೨.೬.೪೫)
ತದೇವ ಕೋಪಾಯ ಯತ: ಪ್ರಸಾದಾಯ ಚ ಜಾಯತೇ ।।
ತಸ್ಮಾದ್ದು:ಖಾತ್ಮಕಂ ನಾಸ್ತಿ ನ ಚ ಕಿಂಚಿತ್ಸುಖಾತ್ಮಕಮ್ । (ವಿ.ಪು.೨.೬.೪೬)
ಇತಿ ಸುಖದು:ಖಾತ್ಮಕತ್ವಂ ಸರ್ವಸ್ಯ ವಸ್ತುನ: ಕರ್ಮಕೃತಂ ನ ವಸ್ತುಸ್ವರೂಪಕೃತಮ್ । ಅತ: ಕರ್ಮಾವಸಾನೇ ತದಪೈತೀತ್ಯರ್ಥ:।
(ಪಾರತನ್ತ್ರ್ಯಸ್ಯ ದುಃಖಾತ್ಮಕತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಯತ್ತು ಸರ್ವಂ ಪರವಶಂ ದು:ಖಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ತತ್ಪರಮಪುರುಷವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾನಾಂ ಪರಸ್ಪರಶೇಷಶೇಷಿಭಾವಾಭಾವಾತ್ ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಪ್ರತಿ ಶೇಷತಾ ದು:ಖಮೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸೇವಾ ಶ್ವವೃತ್ತಿರಾಖ್ಯಾತಾ ಇತ್ಯತ್ರಾಪ್ಯಸೇವ್ಯಸೇವಾ ಶ್ವವೃತ್ತಿರೇವೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಸ ಹ್ಯಾಶ್ರಮೈ: ಸದೋಪಾಸ್ಯ: ಸಮಸ್ತೈರೇಕ ಏವ ತು ಇತಿ ಸರ್ವೈರಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವೇದಿಭಿ: ಸೇವ್ಯ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ ಏಕ ಏವ। ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ-
ಮಾಂ ಚ ಯೋಽವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಸೇವತೇ ।
ಸ ಗುಣಾನ್ ಸಮತೀತ್ಯೈತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೪.೨೬)
ಇತಿ ।
(ಪರಮಪುರುಷಸೇವಾಯಾಃ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವಮ್)
ಇಯಮೇವ ಭಕ್ತಿರೂಪಾ ಸೇವಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ನೋತಿ ಪರಮ್ (ತೈ.ಉ.ಆ.೧.೧), ತಮೇವಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತ ಇಹ ಭವತಿ (ತೈ.ಆ.ಪು.೩.೧೨.೧೭), ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಭವತಿ (ಮು.ಉ.೩.೨.೯) ಇತ್ಯಾದಿಷು ವೇದನಶಬ್ದೇನಾಭಿಧೀಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್।
(ಜ್ಞಾನಿಭಕ್ತಾನಾಂ ಭಗವತ್ಪ್ರಿಯತಮತ್ವವಿಶದೀಕರಣಮ್)
ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಃ (ಮು.ಉ.೩.೨.೩) ಇತಿ ವಿಶೇಷಣಾದ್ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತ ಇತಿ ಭವಗತಾ ವರಣೀಯತ್ವಂ ಪ್ರತೀಯತೇ । ವರಣೀಯಶ್ಚ ಪ್ರಿಯತಮ: । ಯಸ್ಯ ಭಗವತ್ಯನವಧಿಕಾತಿಶಯಾ ಪ್ರೀತಿರ್ಜಾಯತೇ ಸ ಏವ ಭಗವತ: ಪ್ರಿಯತಮ:। ತದುಕ್ತಂ ಭಗವತಾ
ಪ್ರಿಯೋ ಹಿ ಜ್ಞಾನಿನೋಽತ್ಯರ್ಥಮಹಂ ಸ ಚ ಮಮ ಪ್ರಿಯ: । (ಭ.ಗೀ.೭.೧೭)
ಇತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ಪರಭಕ್ತಿರೂಪಾಪನ್ನಮೇವ ವೇದನಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಮ್ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ದ್ವೈಪಾಯನೇನ ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ ಸರ್ವೋಪನಿಷದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾನರೂಪಮ್ –
ನ ಸಂದೃಶೋ ತಿಷ್ಠತಿ ರೂಪಮಸ್ಯ ನ ಚಕ್ಷುಷಾ ಪಶ್ಯತಿ ಕಶ್ಚನೈನಮ್ ।
ಭಕ್ತ್ಯಾ ಚ ಧೃತ್ಯಾ ಚ ಸಮಾಹಿತಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಂ ಪರಿಪಶ್ಯತೀಹ ।।(ಮ.ಭಾ.ಶಾನ್ತಿ.೨೧.೬೨)
ಧೃತ್ಯಾ ಸಮಾಹಿತಾತ್ಮಾ ಭಕ್ತ್ಯಾ ಪುರುಷೋತ್ತಮಂ ಪಶ್ಯತಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರೋತಿ – ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ: । ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯಃ (ಭ.ಗೀ.೧೧.೫೪) ಇತ್ಯನೇನೈಕಾರ್ಥ್ಯಾತ್ । ಭಕ್ತಿಶ್ಚ ಜ್ಞಾನವಿಶೇಷ ಏವೇತಿ ಸರ್ವಮುಪಪನ್ನಮ್ ।
ಸಾರಾಸಾರವಿವೇಕಜ್ಞಾ ಗರೀಯಾಂಸೋ ವಿಮತ್ಸರಾ: ।
ಪ್ರಮಾಣತನ್ತ್ರಾ: ಸನ್ತೀತಿ ಕೃತೋ ವೇದಾರ್ಥಸಙ್ಗ್ರಹ: ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಃ ಶ್ರೀ ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹಃ ಸಮಾಪ್ತಃ ।।
।। ಶ್ರೀಮತೇ ರಾಮಾನುಜಾಯ ನಮಃ ।।
