।। ಶ್ರೀರಸ್ತು ।।

।ಶ್ರೀಮತ್ಪ್ರಣತಾರ್ತಿಹರವರದಪರಬ್ರಹ್ಮಣೇ ನಮಃ।

। ಶ್ರೀಮತೇ ಹಯಗ್ರೀವಾಯ ನಮಃ।ಶ್ರೀಮದ್ಯಾಮುನಮುನಯೇ ನಮಃ । ಶ್ರೀಮತೇ ರಾಮಾನುಜಾಯ ನಮಃ।

।ಶ್ರೀಮತೇ ನಿಗಮಾನ್ತಮಹಾದೇಶಿಕಾಯ ನಮಃ।

ಶ್ರೀಭಗವದ್ಯಾಮುನಮುನಿವಿರಚಿತಗೀತಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹವ್ಯಾಖ್ಯಾ

ಕವಿತಾರ್ಕಿಕಸಿಂಹಸರ್ವತನ್ತ್ರಸ್ವತನ್ತ್ರಶ್ರೀಮದ್ವೇದಾನ್ತದೇಶಿಕವಿರಚಿತಾ

।।ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹರಕ್ಷಾ ।।

ಶ್ರೀಮಾನ್ ವೇಙ್ಕಟನಾಥಾರ್ಯಃ ಕವಿತಾರ್ಕಿಕಕೇಸರೀ। ವೇದಾನ್ತಾಚಾರ್ಯವರ್ಥೋಂ ಮೇ ಸನ್ನಿಧತ್ತಾಂ ಸದಾ ಹೃದಿ ।।

ಮಾನತ್ವಂ ಭಗವನ್ಮತಸ್ಯ ಮಹತಃ ಪುಂಸಸ್ತಥಾ ನಿರ್ಣಯಸ್ತಿಸ್ರಸ್ಸಿದ್ಧ್ಯ ಆತ್ಮಸಂವಿದಖಿಲಾಧೀಶಾನತತ್ತ್ವಾಶ್ರಯಾಃ ।

ಗೀತಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ಸಂಗ್ರಹಃ ಸ್ತುತಿಯುಗಂ ಶ್ರೀಶ್ರೀಶಯೋರಿತ್ಯಮೂಲಯಗ್ರನ್ಥಾನನುಸನ್ದಧೇ ಯತಿಪತಿಸ್ತಂ ಯಾಮುನೇಯಂ ನುಮಃ।।೧।।

ಶ್ರೀಮದ್ವೇಙ್ಕಟನಾಥೇನ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಂ ವಿಧೀಯತೇ । ಭಗವದ್ಯಾಮುನೇಯೋಕ್ತಗೀತಾಸಂಗ್ರಹರಕ್ಷಣಮ್ ।। ೨ ।।

ತತ್ತ್ವಂ ಜಿಜ್ಞಾಸಮಾನಾನಾಂ ಹೇತುಭಿಸ್ಸರ್ವತೋಮುಖೈಃ । ತತ್ತ್ವಮೇಕೋ ಮಹಾಯೋಗೀ ಹರಿರ್ನಾರಾಯಣಃ ಪರಃ ।। (ಭಾ. ಶಾ. ೩೪೭, ೮೩)

ಆಲೋಡಯ ಸರ್ವಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ವಿಚಾರ್ಯ ಚ ಪುನಃ ಪುನಃ । ಇದಮೇಕಂ ಸುನಿಷ್ಪನ್ನಂ ಧ್ಯೇಯೋ ನಾರಾಯಣಸ್ಸದಾ ।। (ನಾ. ಪು. ೧೮. ೩೪) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತತ್ತ್ವಹಿತರೂಪಂ ಸಮತಾಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಸಾರಂ ಮಹರ್ಷಯಸ್ಸಂಜಗೃಹುಃ । ತದೇತದುಭಯಂ ಸರ್ವೋಪನಿಷತ್ಸಾರಸಙ್ಕಲನಾತ್ಮಿಕಾಯಾಂ ಭಗವದ್ಗೀತಾಯಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತಯಾ ಪ್ರದರ್ಶಯಂಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯುಪನಿಷದಾಂ ತತ್ತ್ವಪ್ರಾಧಾನ್ಯಸ್ಯ ಶಾರೀರಕೇ ಸೂತ್ರಿತತ್ವಾದಿಹಾಪಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನತಯಾ ವ್ಯಪದಿಶತಿ ।।

।। ಶ್ರೀಗೀತಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹಃ ।।

ಸ್ವಧರ್ಮಜ್ಞಾನವೈರಾಗ್ಯಸಾಧ್ಯಭಕ್ತ್ಯೇಕಗೋಚರಃ । ನಾರಾಯಣಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರೇ ಸಮೀರಿತಃ ।। ೧ ।।

ಸ್ವೇ ಧರ್ಮಾ: ಸ್ವಧರ್ಮಾಃ-ಸ್ವವರ್ಣಾಶ್ರಮನಿಯತಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಾಃ, ಸ್ವೇಸ್ವೇ ಕರ್ಮಣ್ಯಭಿರತಸ್ಸಂಸಿದ್ಧಿಂ ಲಭತೇ ನರಃ । (೧೮.೪೫) ಇತಿ ಹಿ ಗೀಯತೇ । ಸ್ವಸ್ಯ ಧರ್ಮ ಇತಿ ಸಮಾಸೇಽಪ್ಯಯಮೇವಾರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಮತ್ರ ಪರಶೇಷತೈಕರಸಯಥಾವಸ್ಥಿತಾತ್ಮವಿಷಯಮ್ । ವೈರಾಗ್ಯಂ: ಪರಮಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೇಷು ಸರ್ವೇಷು ವಿರಕ್ತಿಃ, ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಯೋ ರಕ್ತೋ ಚಿರಕ್ತೋಽಪರಮಾತ್ಮನಿ । (ಬಾರ್ಹ. ಸ್ಮೃ.) ಇತಿ ಮುಭುಕ್ಷೋಃ ಸ್ವಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಪಾತಞ್ಜಲಯೋಗಾನುಶಾಸನಸೂತ್ರಂ- ದ್ದಷ್ಟಾನುಶ್ರವಿಕವಿಷಯವಿತೃಷ್ಣಸ್ಯ ವಶೀಕಾರಸಂಜ್ಞಾ ವೈರಾಗ್ಯಮ್ (೧. ೧೫) ಇತಿ । ಕರ್ಮಯೋಗಪರಿಕರಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ವೈರಾಗ್ಯಸ್ಯ ಪೃಥಗುಪಾದಾನಮಪವರ್ಗಸ್ಯ ತದನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾನುವಿಧಾಯಿತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರಾಧಾನ್ಯ ಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಕನ್ದಭೂತರಾಗನಿವೃತ್ತ್ಯಾ ತನ್ಮೂಲಕ್ರೋಧಾದಿಸಮಸ್ತದೋಷನಿವೃತ್ತಿಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಂ ಚ । ತತ್ರ ಸ್ವಧರ್ಮಜ್ಞಾನಯೋಃ ಪ್ರಥಮಂ ಕರ್ಮಯೋಗಜ್ಞಾನಯೋಗರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಯೋರಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರದ್ವಾರಾ ಭಕ್ತಿಯೋಗಾಧಿಕಾರನಿವರ್ತಕತ್ವೇನ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಮ್ । ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣೋಕ್ತಮಾತ್ಮಸಿದ್ಧೌ–  ಉಭಯಪರಿಕರ್ಮಿತಸ್ವಾನ್ತಸ್ಯೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಕ್ತಿಯೋಗಲಭ್ಯಃ ಇತಿ । ಉತ್ಪನ್ನಭಕ್ತಿಯೋಗಾನಾಮಪಿ ವಿಶದತಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಸಮಾನಾಕಾರಸ್ಯ। ತೈಲಧಾರಾವದವಿಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಮೃತಿಸನ್ತತಿರೂಪಸ್ಯ ಆಪ್ರಯಾಣಾದನುವರ್ತನೀಯಸ್ಯ ಅಹರಹರಭ್ಯಾಸಾಧೇಯಾತಿಶಯಸ್ಯ ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ ಸತ್ವವಿವೃದ್ಧಿಸಾಧ್ಯತಯಾ ತದ್ವಿರೋಧಿರಜಸ್ತಮೋಮೂಲಭೂತಪಾಪನಿಬರ್ಹಣದ್ವಾರೇಣ ಸತ್ತ್ವೋಪಚಯಹೇತುತಯೋಪಕಾರಕತ್ವಾದಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕೈಃ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಫಲಸಙ್ಗಕರ್ತೃತ್ವಾದಿಭಿಃ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನೈಕವೇ ಪೈರ್ನತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಭಿರ್ಭಕ್ತೇರುಪಚೀಯಮಾನತ್ವವೇಷೇಣ ಸಾಧ್ಯತ್ವಮ್ । ತದೇತತ್ಸರ್ವಮಭಿಸನ್ಧಾಯೋಕ್ತಂ ಭಗವತಾ ಪರಾಶರೇಣ -ಇಯಾಜ ಸೋಽಪಿ ಸುವಹೂನ್ ಯಜ್ಞಾನ್ ಜ್ಞಾನವ್ಯಪಾಶ್ರಯಃ। ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮಧಿಷ್ಠಾಯ ತರ್ತುಂ ಮೃತ್ಯುಮವಿದ್ಯಯಾ ।। ಇತಿ । (ವಿ. ೬.೬.೧೨) ಮಹನೀಯವಿಷಯೇ ಪ್ರೀತಿರ್ಭಕ್ತಿಃ । * [ಪ್ರೀತಿ] ಸ್ನೇಹಪೂರ್ವಮನುಧ್ಯಾನಂ ಭಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ (ಲೈ. ಉ. ೯.೧೯) ಇತಿ ವಚನಮಪಿ ಪೂಜ್ಯ ವಿಷಯವಿಶೇಷನಿಯತಂ ಯೋಜ್ಯಮ್ । ಸೈವ ವೇದನೋಪಾಸನಧ್ಯಾನಾದಿಶಬ್ದೈರಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯವಿಧಿವಾಕ್ಯೈಸ್ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ವಿಶೇಷತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ, ಗುರುಲಧುವಿಕಲ್ಪಾನುಪಪತ್ತೇಃ, ಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಮಾನಪ್ರಕರಣೋಕ್ತವಿಶೇಷವಿಶ್ರಮೇ ಚ ಸಂಭವತಿ ದ್ವಾರಿದ್ವಾರಾದಿಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ , ವಿದ್ಯುಪಾಸ್ಯೋರ್ವ್ಯತಿಕರೇಣೋಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರದರ್ಶನಾತ್  ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯಃ (ವೃ. ೪. ೪, ೫, ೬. ೫, ೬) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸ್ಥಾನೇ ವಿಜ್ಞಾನಶಬ್ದಶ್ರವಣಾಶ್ಚ, ಪರಮಪುರುಷವರಣೀಯತಾಹೇತುಭೂತಗುಣಬಿಶೇಷವತೈವ ಲಭ್ಯತ್ವಶ್ರುತೇಶ್ಚ, ತದ್ವರಣರಯಾಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರೇ ಭಕ್ತ್ಯಧೀನತ್ವೋಕ್ತೇಶ್ಚ । ಏವಂ ಸತಿ ವೇದನೇತರಮೋಕ್ಷೋಪಾಯನಿಷೇಧಕಶ್ರುತೀನಾಂ  ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯ ಅಹಮೇವಂವಿಧೋಽರ್ಜುನ । ಜ್ಞಾತುಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟು ಚ ಪರನ್ತಪ ।। (ಗೀ. ೧೧. ೫೪) ಇತ್ಯಾದಿಸ್ಮೃತೀನಾಂ ಚಾವಿರೋಧಃ । ತದೇತದುಕ್ತಂ ಭಕ್ತ್ಯೇಕಗೋಚರ ಇತಿ । ಭಕ್ತೇರೇವ ಗೋಚರೋ ನಾನ್ಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಸಮುಚ್ಚಯವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಾದಿಪಕ್ಷಾಃ ಪ್ರತಿಕ್ಷಿಪ್ತಾಃ । ಗೋಚರತ್ವಮಿಹ ಫಲತ್ವೇನ ಬ್ರಾಹ್ಮಮ್ , * ಭಕ್ತ್ಯೇಕಲಭ್ಯೇ ಪುರುಷೇ ಪುರಾಣೇ (ಗಾ. ಪೂ. ೨೧೯. ೩೪) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರೈಕರಸ್ಯಾತ್ , ಭಕ್ತಿಯೋಗಲಭ್ಯ ಇತಿ ಸ್ವೋಕ್ತಸಂವಾದಾಶ್ಚ । ಉಪಾಯತಯಾ ಫಲತಯಾ ಚೈಕಸ್ಯೈವಾವಲಮ್ಬನಾದೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯರ್ಥಭಕ್ತಿವ್ಯವಚ್ಛೇದಾರ್ಥಂ ವಾತ್ರೈಕಶಬ್ದಃ । ಅತ್ರ ಹ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯರ್ವಾಚೀನಪುರುಷಾರ್ಥಗ್ರಹಣಂ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಮ್ । ತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಚ ಭಾಷ್ಯಮ್- ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ಬೇದಾನ್ತೋದಿತಂ ಸ್ವವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾನುಗೃಹೀತಭಕ್ತಿಯೋಗಮವತಾರಯಾಮಾಸ (ಗೀ. ೧) ಇತಿ । ಯದ್ವಾ ನಿರತಿಶಯೈಶ್ವರ್ಯಯುಕ್ತತಯಾ ಭಕ್ತ್ಯರ್ಹತ್ವಮಿಹ ತದ್ಗೋಚರತ್ವಮ್ । ಐಕಾನ್ತಿಕತ್ವಾದಿವ್ಯಞ್ಜನಾಯ ತ್ವೇಕಶಬ್ದಃ ।  ಪರಾವರಜ್ಞಂ ಭೂತಾನಾಮ್ (ಭಾ. ಮೋ. ೨೨೯. ೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಪರಾವರತತ್ತ್ವನಿಶ್ಚಯೇನ ಅನ್ಯ ಭಕ್ತ್ಯುನ್ಮೂಲನಾದವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಅನನ್ಯವಿಷಯತ್ವಮೈಕಾನ್ತಿಕತ್ವಮ್ । ಸಾತಿಶಯನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥವಿವೇಕೇನ ತದೇಕಭೋಗ್ಯತಯಾ ಉತ್ತರಾವಧಿರಾಹಿತ್ಯಮಾತ್ಯನ್ತಿಕತ್ವಮ್ । ಕಾರಣವಾಕ್ಯಸ್ಥಾನಾಂ ಸಹ್ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಸಾಮಾನ್ಯಶಬ್ದಾನಾಂ ಸಮಾನ ಪ್ರಕರಣಮಹೋಪನಿಪದಾದಿಪಠಿತಾಬಾಧಿತಾಸಂಭವದ್ಗತ್ಯನ್ತರನಾರಾಯಣಾದಿವಿಶೇಷಶಬ್ದಾರ್ಥವಿಶ್ರಮಂ ವ್ಯಞ್ಜಯಿತುಂ–ನಾರಾಯಣಃ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿಶೇಷತಸ್ಸಾಮಾನ್ಯತಶ್ಚ ವ್ಯಪದೇಶದ್ವಯಮ್ । ಅನೇನಾವಿಭಕ್ತಿಕೇಽಪಿ ನಾರಾಯಣಾನುವಾಕವಾಕ್ಯೇ ಪೂರ್ವಾಪರವಾಕ್ಯಚ್ಛಾಯಾನುಸಾರಾಚ್ಛಾಖಾನ್ತರಸವಿಸರ್ಜನೀಯಪಠನಾಞ್ಚ ವ್ಯತತ್ಯಂ ವ್ಯಞ್ಜಿತಮ್ । ತೇನ ಚ ಸರ್ವಪರವಿದ್ಯೋಪಾಸ್ಯವಿಶೇಷನಿರ್ಧಾರಣಾರ್ಥತಯಾ ಕೇವಲಪರತತ್ತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಪರನಾರಾಯಣಾನುವಾಕಸಿದ್ಧ ಏವಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ವಿಷಯಃ । ತದ್ವಿಭೂತಿತ್ವೇನ  ವಿಶ್ವಮೇವೇದಂ ಪುರುಷಃ (ತೈ. ನಾ.) ಇತಿವತ್ಸಮಾನಾಧಿಕರಣತಯಾ ತತ್ರಾಮ್ನಾತಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಶಿವೇನ್ದ್ರಾದೀನಾಂ ನಾರಶಬ್ದಾರ್ಥಾನಾಮಿಹಾಪಿ  ಬ್ರಹ್ಮಾಣಮೀಶಮ್ (ಗೀ. ೧೧.೧೫) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಸ್ತದ್ವಿಭೂತ್ಯೇಕದೇಶಾಶ್ರಯತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತ ಇತಿ ಖ್ಯಾಪಿತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಸ್ತೋತ್ರೇ  ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯೇಶಿತೃತ್ವಂ ನಾರಾಯಣ ತ್ವಯಿ ನ ಮೃಷ್ಯತಿ ವೈದಿಕಃ ಕಃ । ಬ್ರಹ್ಮಾ ಶಿವಶ್ಶತಮಖಃ ಪರಮಸ್ವರಾಡಿತ್ಯೇತೇಽಪಿ ಯಸ್ಯ ಮಹಿಮಾರ್ಣವವಿಪ್ರುಷುಷಸ್ತೇ ।। (೧೧) ಇತಿ । ಸಂವಿತ್ಸಿದ್ಧೌ ಚೇ ಅದ್ವಿತೀಯಶ್ರುತಿವ್ಯಾಖ್ಯಾನೇ ಚ ದರ್ಶಿತಮ್–ಯಥಾ ಚೋಕನೃಪಸ್ಸಮ್ರಾಡದ್ವಿತೀಯೋಽಸ್ತಿ । ಇತಿ ತತ್ತುಲ್ಯನೃಪತಿನಿವಾರಣಪರಂ ವಚಃ ।। ನ ತು ತತ್ಪುತ್ರತದ್ಭತ್ಯಕಲತ್ರಾದಿನಿಷೇಧಕಮ್ । ತಥಾ ಸುರಾಸುರನರಬ್ರಹ್ಮಬ್ರಹ್ಮಾಣ್ಡಕೋಟಯಃ । ಕ್ಲೇಶಕರ್ಮವಿಪಾಕಾದ್ಯೈರಸ್ಪೃಷ್ಟಸ್ಯಾಖಿಲೇಶಿತುಃ । ಜ್ಞಾನಾದಿಷಾಙ್ಗಣ್ಯನಿಧೇರಚಿನ್ತ್ಯವಿಭವಸ್ಯ ತಾಃ । ವಿಷ್ಣೋರ್ವಿಭೂತಿಮಹಿಮಸಮುದ್ರದ್ರಪ್ಸವಿಪ್ರುಷಃ ।। ಇತಿ । ಪುರುಷನಿಣಯೇ ಚ ಏತತ್ಯಪ್ರಪಞ್ಚೇ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ । ತದೇತದ್ಯಪದೇಶದ್ವಯಂ  ಶ್ರಿಯಃಪತಿರಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾರಮ್ಭಭಾಷ್ಯೇಣ ವ್ಯಾಕೃತಮ್ । ಅತ ಏವ ಹಿ ತತ್ರಾಪಿ- ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪುರುಷೋತ್ತಮೋ ನಾರಾಯಣಃ ಇತ್ಯನ್ತೇನ ಸಮಭಿವ್ಯಾಹೃತಮ್ । ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮೇತದಸ್ಮಾಭಿಸ್ತಾತ್ಪರ್ಯಚನ್ದ್ರಿಕಾಯಾಮಿತಿ ನಾತ್ರ ವಿಸ್ತೃಣೀಮಹೇ । ನಿರ್ವಿಶೇಷಣಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕಾಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತಬೃಹತ್ವಬೃಂಹಹಣತ್ವಯೋಗಿನಿ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಯೋಗರೂಢತ್ವೇಽಪಿ ತಸ್ಮಾದನ್ಯತ್ರ ಜೀವಾದೌ ತದ್ಗುಣಲೇಶಯೋಗಾದೌಪಚಾರಿಕಪ್ರಯೋಗರೂಢೇಸ್ತದ್ಯವಚ್ಛೇದಾಯ ಪರಮ್ ಇತಿ ವಿಶೇಷಿತಮ್ । ಏವಮೇವ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ವ್ಯೋಮಾತೀತವಾದಿಮತನಿರಾಸಾರ್ಥಂ ವಾ ಪರತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ಗೀತೈವ ತತ್ತ್ವಹಿತಯೋರ್ಯಥಾವಚ್ಛಾಸನಾತ್ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಮ್ । ಉಪನಿಷತ್ಸಮಾಧಿನಾ ಸಿದ್ಧವ್ಯವಹಾರನಿರೂಢೇಃ ಸ್ತ್ರೀಲಿಙ್ಗನಿರ್ದೇಶಃ । ಏತೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾನ್ತರಾದಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಧಿಕ್ಯಂ ವ್ಯಞ್ಜಿತಮ್ । ಸ್ವಯಂ ಚ ಮಹಾಭಾರತೇ ಮಹರ್ಷಿಣೋಕ್ತಮ್– ಅನೋಪನಿಷದಂ ಪುಣ್ಯಾಂ ಕೃಷ್ಣದ್ವೈಪಾಯನೋಽಬ್ರವೀತ್ (ಆ. ೧. ೨೭೯) ಇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚಾಭಿಯುಕ್ತೈಃ- ಯಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಸಾದಸುಮುಖೇ ಕವಯೋಽಪಿ ಯೇ ತೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯಶಾಸುರಿಹ ತನ್ಮಹಿಮಾಶ್ರಯಾಣಿ । ಕೃಷ್ಣೇನ ತೇನ ಯದಿಹ ಸ್ವಯಮೇವ ಗೀತಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ತಸ್ಯ ಸದೃಶಂ ಕಿಮಿವಾಸ್ತಿ ಶಾಸ್ತ್ರಮ್ ।। ಇತಿ । ಪಞ್ಚಮವೇದೇ ಚಾಸ್ಯಾಂಶಸ್ಯ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುದ್ಧೃತ್ಯಾಾಹುಃ  ಭಾರತೇ ಭಗವದ್ಗೀತಾ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಮಾನವಮ್ । ವೇದೇಷು ಪೌರುಷಂ ಸೂಕ್ತಂ ಪುರಾಣೇಷು ಚ ವೈಷ್ಣವಮ್ ।। (ಪಾ.) ಇತಿ । ಸಮೀರಿತಃ –ಸಮ್ಯಗೀರಿತಃ; ಅಜ್ಞಾನಸಂಶಯವಿಪರ್ಯಯಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪೇಣ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವ ಪ್ರಾಪಕತ್ವಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಸರ್ವರಕ್ಷಕತ್ವ ಸರ್ವಸಂಹರ್ತೃತ್ವಸರ್ವಾಧಿಕತ್ವಸರ್ವಾಧಾರತ್ವಸರ್ವನಿಯನ್ತೃತ್ವಸರ್ವಶೇಷಿತ್ವ ಸವವೇದವೇದ್ಯತ್ವಸರ್ವಹೇಯರಹಿತತ್ವಸರ್ವಪಾಪಮೋಚಕತ್ವಸರ್ವಸಮಾಶ್ರಯಣೀಯತ್ವಾದಿಭಿಃ ಸ್ವಭಾವೈಸ್ಸಮಸ್ತವಸ್ತ್ವನ್ತರವಿಲಕ್ಷಣತಯಾ ಪುರುಷೋತ್ತಮತ್ವೇನ ಪ್ರತಿಪಾದಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಮನ್ವಯಸೂತ್ರವನ್ನಿರತಿಶಯಪುರುಷಾರ್ಥತ್ವವಿವಕ್ಷಯಾ ವಾ ಸಮಿತ್ಯುಪಸರ್ಗಃ । ಏವಮನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಃ  ಸಂಗೃಹೀತಃ।।೧।।

ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾತ್ಮಿಕೇ ನಿಷ್ಠೇ ಯೋಗಲಕ್ಷ್ಯೇ ಸುಸಂಸ್ಕೃತೇ । ಆತ್ಮಾನುಭೂತಿಸಿದ್ಧಯರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಷಟ್ಕೇನ ಚೋದಿತೇ ।। ೨।।

ಅಥ ತ್ರಿಭಿಃ ಶ್ಲೋಕೈಸ್ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪಟ್ಕಾನಾಮರ್ಥಂ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ ।। ಜ್ಞಾನಾತ್ಮಿಕಾ ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗಃ, ಕರ್ಮಾತ್ಮಿಾ ನಿಷ್ಠಾ ಕರ್ಮಯೋಗಃ । ನಿತಿಷ್ಠತ್ಯಸ್ಮಿನ್ನರ್ಥೇ ಅಧಿಕರ್ತವ್ಯೇಽಧಿಕಾರೀತಿ ನಿಷ್ಠಾ, ನಿಯತಾ ಸ್ಥಿತಿರೇವ ವಾ ನಿಷ್ಠಾ, ಯಾವತ್ಫಲಂ ಸ್ಥಿರಪರಿಗೃಹೀತಮುಪಾಯಾನುಷ್ಠಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನಯೋಃ ಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ಯಞಯಿಷ್ಯತಿ  ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ತಪಸ್ತೀರ್ಥೇ (ಗೀ. ಸಂ. ೨೩) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಯೋಗಲಕ್ಷ್ಯೇ -ಯೋಗಸಾಧ್ಯತಯಾ ಲಕ್ಷ್ಯಮ್ ಉದ್ದೇಶ್ಯಂ ಯಯೋಸ್ತೇ ಯೋಗಲಕ್ಷ್ಯೇ । ಅತ್ರ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಯಾ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಮಾರುಹ್ಯ ತಯಾ ಯೋಗಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ದ್ವೈತೀಯಃ ಕ್ರಮಃ । ತಾರ್ತೀಯಸ್ತು ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾವ್ಯವಧಾನಮನ್ತರೇಣ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಯೈವ ಯಾವದ್ಯೋಗಾರಮ್ಭಂ ದೃಢಪರಿಗೃಹೀತಯಾ ಅನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಜ್ಞಾನಯಾ ಶಿಷ್ಟತಯಾ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಾನಾಂ ಲೋಕಾನುವಿಧೇಯಾನುಷ್ಠಾನಾನಾಮಿತರೇಪಾಮಪಿ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾದಸುಕರೋಪಾಯಸಕ್ತಾನಾಂ ಥೋಗಾವಾಪ್ತಿರಿತಿ । ಯೋಗೋಽತ್ರಾಸನಾದಿವಿಶೇಷಪರಿಕರವಾನ್ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾರ್ಥಮ್ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಾಪರನಾಮಾ ಚಿತ್ತಸಮಾಧಾನವಿಶೇಷರೂಪೋ ವ್ಯಾಪಾರಃ, ತತ್ಸಾಧ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏವ ವಾ । ತೇನ ಸ್ಮೃತಿಸನ್ತತಿವಿಶೇಷರೂಪಾತ್ ಸ್ವಕಾರಣಭೂತಜ್ಞಾನಯೋಗಾತ್ಸ್ವಕಾರ್ಯಭೂತಾದಾತ್ಮಾನುಭವಾಞ್ಚ ಭೇದಃ । ಸುಸಂಸ್ಕೃತೇ -ಪರಮಾತ್ಮಾಧೀನತ್ವತಪ್ರೀತ್ಯರ್ಥತ್ವಫಲಾನ್ತರಸಙ್ಗರಾಹಿತ್ಯಾದಿ ಬುದ್ಧಿವಿಶೇಷೈಃ ಪರಿಕರ್ಮಿತೇ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆತ್ಮಾನುಭೂತಿಸಿದ್ಧಯರ್ಥೇ-ಸುಖಮಾತ್ಯನ್ತಿಕಂ ಯತ್ತತ್ (ಗೀ. ೬.೨೧) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ವೈಷಥಿಕಾನನ್ದವಿಲಕ್ಷಣಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವೈತೃಷ್ಣ್ಯಾವಹಸುಖಸ್ವಭಾವಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರವಿಶೇಷರೂಪಸಿದ್ಧಿವಿಶೇಷಪ್ರಯೋಜನೇ, ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪೂರ್ವಷಟ್ಕೇನ ಚೋದಿತೇ -ಕರ್ತವ್ಯತಯಾಽನುಶಿಷ್ಟೇ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ತಾದರ್ಥ್ಯಾದುಪೋದ್ಧಾತರೂಪಸ್ಯ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ  ನ ತ್ವೇಷಾಮ್ (೨. ೧೨) ಇತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೈಕದೇಶಸ್ಯ ಚ ತದನುಪ್ರವೇಶವಾಚೋಯುಕ್ತಿಃ । ಆಹುಶ್ಚೋಪೋದ್ಧಾತಲಕ್ಷಣಂ  ಚಿನ್ತಾಂ ಪ್ರಕೃತಸಿದ್ಧಯರ್ಥಾಮುಪೋದ್ಧಾತಂ ಪ್ರಚಕ್ಷತೇ ಇತಿ । ಏವಮನೇನ ಶ್ಲೋಕೇನ ಪ್ರಥಮಷಟ್ಕಸ್ಯಾವರತತ್ತ್ವವಿಷಯವ್ಯವಹಿತೋಪಾಯಪರತ್ವಮುಕ್ತಮ್ ।।೨।।

ಮಧ್ಯಮೇ ಭಗವತ್ತತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಯೇ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾಭಿನಿರ್ವರ್ತ್ಯೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ।।೩।।

ಅಥ ಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕಸ್ಯ ಪರತತ್ತ್ವವಿಷಯಾವ್ಯವಹಿತೋಪಾಯಪರತ್ವಮಾಹ । ಪೂರ್ವಶ್ಲೋಕೇ ಸಮಾಸಸ್ಥಯಾಪಿ ಷಟ್ಕಶಬ್ದಸ್ಯಾತ್ರ ಬುದ್ಧಯಾ ನಿಷ್ಕೃಷ್ಯ ವಿಪರಿಣತಸ್ಯಾನುಷಙ್ಗಃ । ಭಗವಚ್ಛಬ್ದೋ ಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕೋಕ್ತ [ಸಕಲ] ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣತ್ವನಿರ್ದೋಷತ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರತ್ವಯೋಗಿನಿ ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷರಂ ಪ್ರಕೃತಿಪ್ರತ್ಯಯರೂಢಿಭಿಶ್ಚ ಭಗವತ್ಪರಾಶರಾದಿಭಿರ್ನಿರುಕ್ತೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಃ । ಯಸ್ಯೈಷ ಸಂಗ್ರಹ: –  ತತ್ರ ಪೂಜ್ಯಪದಾರ್ಥೋಕ್ತಿಪರಿಭಾಷಾಸಮನ್ವಿತಃ । ಶಬ್ದೋಽಯಂ ನೋಪಚಾರೇಣ ತ್ವನ್ಯತ್ರ ಹ್ಯುಪಚಾರತಃ ।। (ವಿ. ೬.೫.೭೭) ಇತಿ । ಅಯಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಮುಖ್ಯತ್ವೇ ನಿದರ್ಶನತಯಾ ಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯಾರಮ್ಭೇ ದರ್ಶಿತಃ ಭಗವಚ್ಛಬ್ದವತ್ ಇತಿ। ಭಕ್ತೇಷು ಭಾಗವತಸಮಾಖ್ಯಾ ಚ ಭಜನೀಯೇ ಭಗವಚ್ಛಬ್ದಸ್ಯ ನಾಮಧೇಯತಾಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ । ಭಗವಾನೇವ ತತ್ತ್ವಂ–ಭಗವತ್ತತ್ವಮ್ । ತತ್ವಮಿಹ ಪ್ರಾಮಾಣಿಕಃ ಪದಾರ್ಥಃ ।  ತತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಮ್ (ಗೀ. ೧೧. ೪೪) ಇತ್ಯಸ್ಯಾರ್ಥಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ– ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತಿಸಿದ್ಧಯ ಇತಿ । ಐಶ್ವರ್ಯಾದಿಪುರುಷಾರ್ಥಾನ್ತರೋತ್ಕ್ತೇರನ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮನೇನ ಸೂಚಿತಮ್ । ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮತ್ರ ಅನವಚ್ಛೇದೇನ ಪುಷ್ಕಲಮನಾರೋಪಿತಂ ರೂಪಮ್ । ಅವಾಪ್ತಿ:–ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಾನನ್ದತಯಾಽನುಭೂತಿಃ, ಸೈವ ಸಿದ್ಧಿಃ ಪುರುಷಾರ್ಥಕಾಷ್ಠಾರೂಪತ್ವಾತ್ । ತಸ್ಯಾ ವಾ ಸಿದ್ಧಿರ್ಲಬ್ಧಿಃ । ಜ್ಞಾನಕರ್ಮಾಭಿನಿರ್ವರ್ತಯೇ ಇತ್ಯನೇನನ ಪ್ರಥಮಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕಯೋಃ ಕ್ರಮನಿಯಾಮಕಸ್ಸಙ್ಗತಿವಿಶೇಷಸ್ಸೂಚಿತಃ । ತದನುಸಾರೇಣ ಸಪ್ತಮಾರಮ್ಭೇ ಭಾಷ್ಯಮ್-  ಪ್ರಥಮೇನಾಧ್ಯಾಯಷಟ್ಕೇನ ಪರಭಪ್ರಾಪ್ಯಭೂತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನಿರವದ್ಯಸ್ಯ ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತಾತ್ಮ ಭೂತಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ ಮಹಾವಿಭೂತೇ: ಶ್ರೀಮತೋ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತಂ ತದುಪಾಸನಂ ವಕ್ತುಂ ತದಙ್ಗಭೂತಮಾತ್ಮಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಸಾಧ್ಯಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಮಧ್ಯಮೇನ ಷಟ್ಕೇನ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಪರಮಪುರುಷಸ್ವರೂಪಂ ತದುಪಾಸನಂ ಚ ಭಕ್ತಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಮುಚ್ಯತೇ । ತದೇತದುತ್ತರತ್ರ- ಯತಃ ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ । ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಮಾನವಃ ।। ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ,  ವಿಮುಚ್ಯ ನಿರ್ಮಮಶ್ಶಾನ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ । ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ನ ಶೋಚತಿ ನ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ । ಸಮಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಮ್ । (ಗೀ. ೧೮. ೪೬-೫೪) ಇತಿ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ಯ ವಕ್ಷ್ಯತ ಇತಿ । ಭಕ್ತಿರೇವ ಯೋಗಃ ಭಕ್ತಿಯೋಗಃ ।  ಯೋಗಸ್ಸನ್ನಹನಾಪಾಯಧ್ಯಾನಸಙ್ಗತಿಯುಕ್ತಿಷು (ನಾ. ಶಾ. ೩. ೧೭೯) ಇತಿ ಪಾಠಾದ್ಯೋಗಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಉಪಾಯಪರಃ । ಧ್ಯಾನಪರತ್ವೇಪಿ ಸಾಮಾನ್ಯ ವಿಶೇಷರುಪತಾಽನ್ವಯಸಿದ್ಧಿಃ । ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ -ಸ್ವರೂಪತ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತೋ ವಿಷಯತಃ ಕಾರ್ಯತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃಷ್ಟತಯಾ ಕೀರ್ತಿತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೩ ।।

ಏವಂ ಷಟ್ಕದ್ವಯೋಕ್ತನಾನಾವಿಧತತ್ತ್ವಹಿತವಿಶೋಧನಪರಂ ಕ್ರಮಾದನ್ತಿಮಷಟ್ಕತ್ರಿಕದ್ವಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ ಪ್ರಧಾನಪುರುಷವ್ಯಕ್ತಸರ್ವೇಶ್ವರವಿವೇಚನಮ್ । ಕರ್ಮ ಧೀಭಕ್ತಿರಿತ್ಯಾದಿಃ ಪೂರ್ವಶೇಪೋಽನ್ತಿಮೋದಿತಃ ।।೪ ।।

ಪ್ರಧಾನಂ –ಕಾರಣಾವಸ್ಥಮಚಿದ್ವ್ಯಮ್ । ಪುರುಷಃ ಅಚಿನ್ಮಿಶ್ರಾವಸ್ಥೋ ವಿಶುದ್ಧಾವಸ್ಥಶ್ಚಾವ್ಯಕ್ತಂ ತು ಮಹದಾದಿವಿಶೇಷಾನ್ತಂ, ತದಾರಬ್ಧದೇವತಿರ್ಯಙ್ಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪಂ ಚ ಕಾರ್ಯಜಾತಮ್ । ಸರ್ವೇಶ್ವರಃ- ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ವಿಭರ್ತಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ । (f. ೧೫. ೧೭) ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ । ಏತೇನಾರ್ವಾಚೀನಪರಿಚ್ಛಿನ್ನೇಶ್ವರವ್ಯವಚ್ಛೇದಃ । ಸಮಾಖ್ಯಾ ಚೈಷಾ ಸಾರ್ಥಾ ಭಗವತಃ,  ಅಜಸ್ಸವೇಶ್ವರಸ್ಸಿದ್ಧ ಇತಿ ತನ್ನಾಮಪಾಠಾತ್ । ಏತೇಷಾಂ ವಿವೇಚನಂ –ಪರಸ್ಪರವ್ಯಾವರ್ತಕೋ ಧರ್ಮಃ । ತೇನ ವಾ ಪೃಥಕ್ತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಮ್ । ಕರ್ಮಧೀರ್ಭಕ್ತಿರಿತಿ ಕರ್ಮಯೋಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಗ್ರಹಣಮ್, ಇತಿ –ನಿರ್ದಿಷ್ಟಪದಾರ್ಥವರ್ಗ: ಆದಿಃ ಯಸ್ಯ ಸ ಇತ್ಯಾದಿಃ । ಆದಿಶಬ್ದೇನ ತದುಪಾದಾನಪ್ರಕಾರಃ ತದುಪಯುಕ್ತಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತ್ವಾದಿಕಂ ಚ ಗೃಹ್ಯತೇ । ಪೂರ್ವಶೇಷ ಇತ್ಯನೇನ ಪ್ರಕೃತಶೋಧನರೂಪತಯಾ ಪುನರುಕ್ತಿಪರಿಹಾರಃ ಸಙ್ಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಂ ಚ । ಅಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ತ್ರಯೋದಶಾರಮ್ಭಭಾಷ್ಯೇಣ ಸ್ಪಷ್ಟಂ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ-*ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ ಷಟ್ಕೇ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಗವತೋ ವಾಸುದೇವಸ್ಯ ಪ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯಭೂತಭಕ್ತಿರೂಪಭಗವದುಪಾಸನಾಙ್ಗಭೂತಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಲಕ್ಷಣನಿಷ್ಠಾದ್ವಯಸಾಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ಮಧ್ಯಮೇ ಚ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ಯಭೂತಭಗವತ್ತತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯತನ್ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಕ್ತಿಯೋಗನಿಷ್ಠಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾ । ಅತಿಶಯಿತೈಶ್ವರ್ಯಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಮಾತ್ಮಕೈವಲ್ಯಮಾತ್ರಾಪೇಕ್ಷಾಣಾಂ ಚ ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ತತ್ತದಪೇಕ್ಷಿತಸಾಧನಮಿತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಮುಪರಿತನೇ ತು ಷಟ್ಕೇ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಪತತ್ಸಂಸರ್ಗರೂಪಪ್ರಪಞ್ಚೇಶ್ವರತದ್ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಕರ್ಮಜ್ಞಾನಭಕ್ತಿಸ್ವರೂಪತದುಪಾದಾನಪ್ರಕಾರಾಶ್ಚ ಷಟ್ಕದ್ವಯೋದಿತಾ ವಿಶೋಧ್ಯನ್ತೇ-ಇತಿ । ಅತ್ರ ತ್ರಿಕಭೇದವಿಚಕ್ಷಾ ಚ ಷೋಡಶಾರಮ್ಭೇ ದರ್ಶಿತಾ- ಅತೀತೇನಾಧ್ಯಾಯತ್ರಯೇಣ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋರ್ವಿವಿಕ್ತಯೋಸ್ಸಂಸೃಷ್ಟಯೋಶ್ಚ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್ , ತತ್ಸಂಸರ್ಗವಿಯೋಗಯೋಶ್ಚ ಗುಣಸಙ್ಗತದ್ವಿಪರ್ಯಯಹೇತುಕತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಿತಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋರ್ಭಗವದ್ವಿಭೂತಿತ್ವಮ್ , ವಿಭೂತಿಮತೋ ಭಗವತೋ ವಿಭೂತಿಭೂತಾದಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚಿದ್ವಸ್ತುನಶ್ಚ ಬದ್ಧಮುಕ್ತೋಭಯರೂಪಾದವ್ಯಯತ್ವವ್ಯಾಪನಭರಣಸ್ವಾಮ್ಯೈರರ್ಥಾನ್ತರತಯಾ ಪುರುಷೋತ್ತಮತ್ವೇನ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಚ ವರ್ಣಿತಮ್-ಇತಿ । ತದತ್ರ ತೃತೀಯಷಟ್ಕೇ ತತ್ವವಿಶೋಧನಪರಂ ಪ್ರಥಮತ್ರಿಕಮ್ । ಅನುಷ್ಠಾನಶೋಧನಪರಂ ದ್ವಿತೀಯಮಿತಿ ಪ್ರಾಯಿಕತಯಾಽಯಂ ವಿಭಾಗೋ ಗ್ರಾಹ್ಯಃ ।। ೪ ।।

ಅಸ್ಥಾನಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮ[ಭ]ಧಿಯಾಽಽಕುಲಮ್ । ಪಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪನ್ನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾವತರಣಂ ಕೃತಮ್।।೫।।

ಏಧಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಪ್ಷಟ್ಕತ್ರಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಚತುರ್ಭಿಶ್ಲೋಕೈಸ್ಸಂಗೃಹೀತಃ । ಇತಃ ಪರಮಷ್ಟಾದಶಭಿಃ ಶ್ಲೋಕೈಃ ಪ್ರತ್ಯಧ್ಯಾಯಮರ್ಥಾಸ್ಸಂಗೃಹ್ಯನ್ತೇ । ತತ್ರ ಶೋಕತದಪನೋದನರೂಪಕಥಾವಾನ್ತರಸಙ್ಗತ್ಯಾ ಮಹರ್ಷಿಣಾ ಪ್ರಥಮದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯವಿಭಾಗೇ ಕೃತೇಽಪಿ ಶಾಸ್ತ್ರತದುಪೋದ್ಧಾತರೂಪಾರ್ಥವಿಭಾಗಜ್ಞಾಪನಾಯ ದ್ವಿತೀಯೈಕದೇಶಮಪಿ ಪ್ರಥಮಶ್ಲೋಕೇನ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ । ತದ್ಯಞ್ಜನಾಯ ಚ  ತಮುವಾಚ ಹೃಷೀಕೇಶಃ (೨. ೧೦) ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ಪೂರ್ವಮ್ ಅರ್ಥವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕಮಯಂ ಶ್ಲೋಕೋ ಭಾಷ್ಯಕಾರೈರುದಾಹೃತಃ- ಏವಮಸ್ಥಾನೇ ಸಮುಪಸ್ಥಿತಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಾಭ್ಯಾಮಪ್ರಕೃತಿಂ ಗತಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯಾಣಾಂ ಯುದ್ಧಂ ಪರಮಧರ್ಮಮಪ್ಯಧರ್ಮಂ ಮನ್ವಾನಂ ಧರ್ಮಬುಭುತ್ಸಯಾ ಚ ಶರಣಾಗತಂ ಪಾರ್ಥಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನ ಯುದ್ಧಸ್ಯ ಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿರಹಿತಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ಯುಪಾಯತಾಜ್ಞಾನೇನ ಚ ವಿನಾಽಸ್ಯ ಮೋಹೋ ನ ಶಾಮ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಭಗವತಾ ಪರಮಪುರುಷೇಣ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಾವತರಣಂ ಕೃತಮ್ । ತದುಕ್ತಮ್ ಅಸ್ಥಾನಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಾಧಿಯಾಽಽಕುಲಮ್ । ಪಾರ್ಥಂ ಪ್ರಪನ್ನಮುದ್ದಿಶ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಾವತರಣಂ ಕೃತಮ್ ।। ಇತಿ ।  ಅಸ್ಥಾನಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಾಭ್ಯಾಮೇವಾನ್ವೇತವ್ಯಃ । ಧರ್ಮೇಽಪ್ಯಧರ್ಮಧೀ: ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಧೀಃ ; ಶುಕ್ತಿಕಾರಜತಧೀರಿತಿವತ್ । ಪ್ರಕೃತಿಭ್ರಂಶಹೇತುತಯಾ ನಿಮಿತ್ತಭೂತಾಭ್ಯಾಮಸ್ಥಾನಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಾಭ್ಯಾಂ ಜಾತಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಧೀಃ ಅಸ್ಥಾನಸ್ನೇಹಕಾರುಣ್ಯಧರ್ಮಾಧರ್ಮಧೀರಿತಿ ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಬನ್ಧುಸ್ನೇಹೇನ ಪರಯಾ ಚ ಕೃಪಯಾ ಧರ್ಮಾಧರ್ಭಭಯೇನ ಚ ಅತಿಮಾತ್ರಸನ್ನಸರ್ವಾಙ್ಗಃ ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಾನ್ತಭಾಷ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಯಾಕುಲಮ್ ಇತಿಪಾಠೇ ತ್ರಯಾಣಾಂ ದ್ವನ್ದ್ವಃ । ಧರ್ಮಾಧರ್ಮಭಯಂ ರಜ್ಜುಸರ್ಪಭಯಮಿತಿವತ್ । ಉದ್ದಿಶ್ಯ ವ್ಯಾಜ್ಞೀಕೃತ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತದೇತತ್ಸೂಚಿತಮಾರಮ್ಭೇ  ಪಾಣ್ಡುತನಯಯುದ್ಧಪ್ರೋತ್ಸಾಹನವ್ಯಾಜೇನ ಇತಿ । ಪ್ರಪನ್ನತ್ವಾತ್ತಮುದ್ದಿಶ್ಯೈವೇತಿ ವಾ ವಿವಕ್ಷಿತಮ್ । ತದಪಿ ಸೂಚಿತಮ್  ಅಸ್ಯ ಮೋಹೋ ನ ಶಾಮ್ಯತೀತಿ ಮತ್ವಾ ಇತಿ । ತದತ್ರ  ತಮುವಾಚ (೨. ೧೦) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕಪರ್ಯನ್ತೋ ಗ್ರನ್ಥಃ ಶಾಸ್ತ್ರಾವತಾರರೂಪಃ । ತಾವತ್ಸಂಗ್ರಹಣಾಯಾತ್ರ ಶ್ಲೋಕೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯ ಇತ್ಯನುಕ್ತಿಃ । ಅಸ್ತಿ ಹ್ಯುತ್ತರೇಷು ಸಪ್ತದಶಸು ತತ್ತದ್ಧ್ಯಾಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಅನನ್ತರೇ ಚ ಸಂಗ್ರಹಶ್ಲೋಕೇ  ನ ತ್ವೇವಾಹಂ ಜಾತು ನಾಸಮ್ (೨. ೧೨) ಇತ್ಯಾದೇರಥಮಭಿಪ್ರೇತ್ಯ ದ್ವಿತೀಯಗ್ರಹಣಮ್ । ಸ ಚ ದ್ವಿತೀಯಾನ್ತೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಪೂರ್ವಕ [ಮುದಾಹೃತಃ] ಮುದ್ಧೃತಃ- ಏವಮಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಯುದ್ಧಾಖ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತಾಮಜಾನತಶ್ಶರೀರಾತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಮೋಹಿತಸ್ಯ ತೇನ ಚೇ ಮೋಹೇನ ಯುದ್ಧಾನ್ನಿವೃತ್ತ [ಸ್ಯಾ] ಸ್ಯ ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ ನಿತ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಾ ಸಾಂಖ್ಯಬುದ್ಧಿಸ್ತತ್ಪೂರ್ವಿಕಾ ಚ ಅಸಙ್ಗಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನರೂಪಕರ್ಮಯೋಗ [ವಿಷಯಾ] ಬುದ್ಧಿಃ ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾಯೋಗಸಾಧನಭೂತಾ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರೋಕ್ತಾ । ತದುಕ್ತಮ್- ನಿತ್ಯಾತ್ಮಾಸಙ್ಗಕರ್ಮೇಹಗೋಚರಾ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಧೀಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಧೀಲಕ್ಷಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ತನ್ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ ।। ಇತಿ ।। ೫ ।।

ನಿತ್ಯಾತ್ಮಸಙ್ಗಕರ್ಮೇಹಗೋಚರಾ ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಧೀಃ । ದ್ವಿತೀಯೇ ಸ್ಥಿತಧೀಲಕ್ಷಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ತನ್ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ।।೬।।

ಸಂಖ್ಯಯಾ- ಬುದ್ಧಯಾಽವಧಾರಣೀಯಮಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ಸಾಂಸ್ವ್ಯಮ್ , ತದ್ವಿಷಯಬುದ್ಧಿಸ್ಸಾಂಖ್ಯಧೀಃ । ನಿತ್ಯಾತ್ಮಗೋಚರೇತಿ ತದ್ವಿಕರಣಮ್ । ಏವಮತ್ರ ಅಸಙ್ಗಕರ್ಮಹಾಶಬ್ದೇನಾಪಿ ಯೋಗಶಬ್ದಾರ್ಥವಿವರಣಾದಪೌನರುಕ್ತ್ಯಮ್ । ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋ:-ಸಾಂಖ್ಯಯೋಗಯೋರ್ಧೀಃ । ಸ್ಥಿತಧೀಃ.. ಸ್ಥಿತಪ್ರಜ್ಞತಾ, ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಾ ಸಾಧ್ಯತ್ವೇನ ಲಕ್ಷಂ ಯಸ್ಯಾಸ್ಸಾ ತಥೋಕ್ತಾ । ತನ್ಮೋಹಶಾನ್ತಯೇ ಉಪಕಾರಸ್ಯ ಅರ್ಜುನಸ್ಯ ದೇಹಾತ್ಮಾದಿಭ್ರಮನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಮ್ । ಏವಂ ದ್ವಿತೀಯಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರಪಞ್ಚನರೂಪತಯಾ ಷಷ್ಠಾನ್ತಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಮೇಕಪೇಟಿಕಾತ್ವಮ್ । ಏಕೀಕರಣಾಥಂ ತೃತೀಯಾರಮ್ಭೇಽನುಭಾಷಿತಮ್—ತದೇವಂ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಃ ಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾ ವೇದಾನ್ತೋದಿತನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಗನ್ಧಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಪರಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷೋತ್ತಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತವೇದನೋಪಾಸನಧ್ಯಾನಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾಂ ತದೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಕ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ತದಙ್ಗಭುತಂ  ಯ ಆತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ (ಛಾ. ೮. ೯. ೧) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೋದಿತಂ ಪ್ರಾತುರಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾಮ್ಯದರ್ಶನಂ ತನ್ನಿತ್ಯತಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಾಸಙ್ಗಕರ್ಮನಿಪ್ಪಾದ್ಯಜ್ಞಾನಯೋಗಸಾಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್-ಇತ್ಯಾರಮ್ಯ  ಅತ: ಪರಮಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೇನ ಇದಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತುಃ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ಸಸಾಧನಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಯತಿ–ಇತಿ ।। ೬।।

ಅಸಕ್ತ್ಯಾ ಲೋಕರಕ್ಷಾಯೈ ಗುಣೇಷ್ವಾರೋಪ್ಯ ಕರ್ತೃತಾಮ್ । ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ವಾ ನ್ಯಸ್ಯೋಕ್ತಾ ತೃತೀಯೇ ಕರ್ಮಕಾರ್ಯತಾ ।। ೭ ।।

ಅಸಕ್ತ್ಯಾ —ಪರಮಪುರುಷಪ್ರೀತಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ವರ್ಗಾದಿಫಲಸಂಗತ್ಯಾಗಪೂರ್ವಕಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಲೋಕರಕ್ಷಾಯೈ -ಅನುವಿಧೇಯಾನುಷ್ಠಾನಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನವಿದಸ್ಸ್ವಸ್ಯಾನುಷ್ಠಾನಾನುಸನ್ಧಾನೇನಾಕೃತ್ಸ್ನವಿದಶ್ಶಿಷ್ಟಲೋಕಸ್ಯ ನಿಷ್ಪ್ರಮಾದಲುಣ್ಟಾಕರಹಿತಘಣ್ಟಾಪಥಪ್ರವರ್ತನಾರ್ಥಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತೇನ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಶಬ್ದೋ (ಗೀ. ೩, ೨೦) ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಏವಂ ಲೋಕರಕ್ಷಣಾರ್ಥಂ ಪ್ರವೃತ್ತೇರನ್ತತಃ ಸ್ವರಕ್ಷಾಪರ್ಯನ್ತತ್ವಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮ್-  ಅನ್ಯಥಾ ಲೋಕನಾಶಜನಿತಂ ಪಾಪಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾದಪ್ಯೇನಂ ಪ್ರಾಚ್ಯಾವಯೇದಿತಿ । ಗುಣೇಷು -ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮಸ್ಸಂಜ್ಞಕೇಷು ಪ್ರಕೃತಿಗುಣೇಷ್ವಿತ್ಯವಿರ್ಥಃ । ಆರೋಪ್ಯ ಕರ್ತೃತಾಮ್ -ಸ್ವಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲಾವಸ್ಥಾದಿನಿಯತವಿಷಯಜ್ಞಾನಚಿಕೀರ್ಷಾಪ್ರಯತ್ನಾಶ್ರಯತ್ವಲಕ್ಷಣಾಂ ಕರ್ತೃತಾಂ ಗುಣಪ್ರಯುಕ್ತತಯಾ ಅನುಸನ್ಧಾಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಥಾ ಚ ಭಾಷ್ಯಮ್ –ಗುಣೇಷು ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಂ ಚೇದಮೇವ ; ಆತ್ಮನೋ ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಮಿದಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್ ; ಅಪಿ ತು ಗುಣಸಂಪರ್ಕಕೃತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಗುಣಕೃತಮಿತ್ಯನುಸನ್ಧಾನಮ್ (೩. ೨೯) ಇತಿ ।  ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ (೩. ೩೦) ಇತ್ಯತ್ರ ಅಸ್ಮಚ್ಛಬ್ದಾಭಿಪ್ರೇತಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ- ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ವಾ ನ್ಯಸ್ಯೇತಿ । ಗುಣಾನಾಂ ತದಾಶ್ರಯಸ್ಯ ತ್ರಿಗುಣದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ತತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ವಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಚ ಜೀವಸ್ಯ ನಿಯನ್ತರಿ ಭಗವತಿ ತಸ್ಯಾಸ್ತನ್ಮೂಲತ್ವಭಾವನಯಾ ನಿವೇಶ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯಃ । ಸೂತ್ರಕಾರಶ್ಚ  ಕರ್ತಾ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥವತ್ವಾತ್ (೨.೩.೩೩) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಮುಪಪಾದ್ಯ ಅನನ್ತರಂ ತಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾಧೀನತ್ವಂ  ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ (೨.೩.೪೦) ಇತ್ಯಾಹ । ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರಶ್ಚೈವಂ ಭಾಷಿತಃ-ಇದಾನೀಮಾತ್ಮನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತಯಾ ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತ್ವಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣೇನ ಭಗವತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ಗುಣಕೃತಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತೋಚ್ಯತೇ (ಗೀ. ೩. ೩೦) ಇತಿ । ಪಿಣ್ಡಿತಾರ್ಥಶ್ಚ ದರ್ಶಿತಃ ಸ್ವಕೀಯೇನಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವಕೀಯೈಶ್ಚೋಪಕರಣೈಸ್ಸ್ವಾರಾಧನೈಕಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಸರ್ವಶೇಷೀ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಕಾರಯತಿ (೩. ೩೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ।।

ಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್ಸ್ವ ಸ್ವಭಾವೋಕ್ತಿಃ ಕರ್ಮಣೋಽಕರ್ಮತಾಽಸ್ಯ ಚ । ಭೇದಾಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಚತುರ್ಥಾಧ್ಯಾಯ ಉಚ್ಯತೇ ।।೮।।

ಸ್ವಶಬ್ದೇನಾವತೀರ್ಣಾವಸ್ಥೋ ಭಗವಾನಿಹ ವಿವಕ್ಷಿತಃ, ತಸ್ಯ ಸ್ವಭಾವಃ -ಸ್ವಾಸಾಧಾರಣೋ ಭಾವಃ । ಸ್ವಸ್ವಭಾವೋಕ್ತಿರುಚ್ಯತ ಇತಿ ಓದನಪಾಕಃ ಪಚ್ಯತ ಇತಿವತ್ । ಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಕರ್ಮಣೋಽಕರ್ಮತಾ ಕರ್ಮಣ್ಯಕರ್ಮ ಯಃ ಪಶ್ಯೇತ್ (ಗೀ.೪.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರುಕ್ತಾ; ಅಕಮಶಬ್ದೋಽತ್ರ ತದನ್ಯವೃತ್ತ್ಯಾ ಕರ್ಮಯೋಗಾಸನ್ನಾತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಷಯಃ । ಅಸ್ಯ ಚ ಭೇದಾಃ- ದೈವಮೇವಾಪರೇ ಯಜ್ಞಮ್ (೪. ೨೫) ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಾಃ ದೇವಾರ್ಚನೇನ್ದ್ರಿಯನಿರೋಧಪ್ರಾಣಾಯಾಮಯಾಗದಾನಹೋಮತಪಸ್ತೀರ್ಥಸೇವಾಸ್ವಾಧ್ಯಾಯತದರ್ಥಾಭ್ಯಾಸಾದಿರೂಪಾ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಃ, ಯಥಾಜ್ಞಾನಂ ಯಥಾಶಕ್ತಿ ಯಥಾರುಚಿ ಪ್ರಧಾನತಯಾ ಪರಿಗೃಹೀತಾಃ ಕರ್ಮಯೋಗಾವಾನ್ತರವಿಶೇಷಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ ಶ್ರೇಯಾನ್ ದ್ರವ್ಯಮಯಾದ್ಯಜ್ಞಾತ್ (೪, ೩೩) ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್ । ಅಯಂ ಚ ಶ್ಲೋಕಃ ತೃತೀಯಸಂಗತಿಪೂರ್ವಕಂ ಚತುರ್ಥಾರಮ್ಭೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ ತೃತೀಯೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಮುಮುಕ್ಷೋಸ್ಸಹಸಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇಽನಧಿಕಾರಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯಃ, ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪೂರ್ವಕಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಸಹೇತುಕಮುಕ್ತಮ್ , [ವಿ] ಶಿಷ್ಟತಯಾ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಸ್ಯ ತು ವಿಶೇಷತಃ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯ ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ , ಚತುರ್ಥೇನ ಇದಾನೀಮಸ್ಯೈವ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ನಿಖಿಲಜಗದುದ್ಧಾರಣಾಯ ಮನ್ವನ್ತರಾದಾವೇವೋಪದಿಷ್ಟತಯಾ ಕರ್ತವ್ಯತಾಂ ದ್ರಢಯಿತ್ವಾ, ಅನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನತಯಾಽಸ್ಯೈವ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಕಾರತಾಂ ಪ್ರದರ್ಶ್ಯ, ಕರ್ಮೇಯೋಗಸ್ವರೂಪಂ ತದ್ಭೇದಾಃ, ಕರ್ಮಯೋಗೇ ಜ್ಞಾನಾಂಶಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಚೋಚ್ಯತೇ; ಪ್ರಸಂಗಾಞ್ಚ ಭಗವದವತಾರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮುಚ್ಯತ ಇತಿ । ಈದೃಶಂ ಚಾವತಾರಯಾಥಾರ್ಥ್ಯಮತ್ರ ನಿರಮನ್ಥಿ, ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣೈಕತಾನಸ್ಯಾಪಿ ಭಗವತೋ ಜನ್ಮ ನೇನ್ದ್ರಜಾಲವನ್ಮಿಥ್ಯಾ, ಅಪಿ ತು ಸತ್ಯಮ್ , ಅವತರಂಶ್ಚ ಭಗವಾನಸ್ಮದಾದಿವನ್ನ ಜ್ಞಾನಸಂಕೋಚಾದಿಮಾನ್ ಭವತಿ, ಕಿಂತು ಅಜತ್ವಾವ್ಯಯತ್ವಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಪಾರಮೇಶ್ವರಂ ಸ್ವಭಾವಮಜಹದೇವ ಅವತರತಿ ; ನ ಚಾವತಾರವಿಗ್ರಹೋಽಪ್ಯಸ್ಯ ಗುಣತ್ರಯಮಯಃ ಪ್ರಾಕೃತಃ, ಪ್ರತ್ಯುತ ಅಪ್ರಾಕೃತಶುದ್ಧಸತ್ತ್ವಮಯಃ ; ನಚಾಸ್ಯ ಜನ್ಮ ಪುಣ್ಯಾಪುಣ್ಯರೂಪೇಣ ಕರ್ಮಣಾ, ಅಪಿ ತು ಸ್ವೇಚ್ಛಯೈವ ; ನವಾ ಕರ್ಮವಿಪಾಕಕಾಲೇ ಅಸ್ಯ ಜನ್ಮ, ಅಪಿ ತು ಧರ್ಮಗ್ಲಾನ್ಯಧರ್ಮೋತ್ಥಾನಕಾಲೇ; ನಾಪಿ ಭಗವಜ್ಜನ್ಮನಃ ಸುಖದುಃಖಮಿಶ್ರಾಣಿ ಫಲಾನಿ, ಅಪಿ ತರ್ಹಿ ಸಾಧುಪರಿತ್ರಾಣದುಪ್ಕೃದ್ವಿನಾಶನಧರ್ಮಸಂಸ್ಥಾಪನಾದೀನೀತಿ; ಸ್ವರೂಪತಃ ಪ್ರಕಾರತೋ ದ್ರವ್ಯತಃ ಕಾರಣತಃ ಕಾಲತಃ ಪ್ರಯೋಜನತಶ್ಚ ದಿವ್ಯತ್ವಮ್ , ಏವಂ ಜ್ಞಾನವತಶ್ಚೈಕಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಜನ್ಮನಿ ಉಪಾಯಪೂರ್ತ್ಯಾಽನನ್ತರಜನ್ಮಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ಗೀಯತೇ * ಜನ್ಮ ಕರ್ಮ ಚ ಮೇ ದಿವ್ಯಮ್ (೪.೯) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಅತ ಏವ ಹಿ ಯಾಚೇತಸಪರಾಶರಪಾರಾಶರ್ಯಶುಕಕಶೌನಕಾದಯಃ ಪರಮರ್ಷಯಃ ಪ್ರಾಯಸ್ತತ್ರೈವ ನಿಷ್ಠಾಂ ಭೂಯಸೀಮಾದ್ರಿಯನ್ತ ಇತಿ ।।।೮।।

ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸೌಕರ್ಯಂ ಶೈಘ್ರಯಂ ಕಾಶ್ಚನ ತದ್ವಿಧಾಃ । ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಪ್ರಕಾರಶ್ಚ ಪಞ್ಚಮಾಧ್ಯಾಯ ಉಚ್ಯತೇ ।।೯।।

ತೃತೀಯಚತುರ್ಥಾಭ್ಯಾಂ ಯಥಾಂಶಂ ಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಮಯಂ ಶ್ಲೋಕಃ ಪಞ್ಚಮಾರಮ್ಭೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ- ಚತುರ್ಥೇಽಧ್ಯಾಯೇ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಕಾರತಾಪೂರ್ವಕಸ್ವರೂಪಭೇದಃ, ಜ್ಞಾನಾಂಶಸ್ಯ ಚ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮುಕ್ತಮ್ । ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯಾನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಜ್ಞಾನತ್ವಾದಪ್ರಮಾದತ್ವಾತ್ಸುಕರತ್ವಾನ್ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾಞ್ಚ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ತೃತೀಯ ಏವೋಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವೇ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಶ್ಶೈಘ್ರಯಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾನ್ತರ್ಗತಾಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ತನ್ಮೂಲಂ ಜ್ಞಾನಂ ಚ ವಿಶೋಧ್ಯತ ಇತಿ । ಸೌಕರ್ಯಸ್ಯಾತ್ರಾನುದ್ಧರಣಂ ಪೂರ್ವೋಕ್ತಾನುವಾದತಾಜ್ಞಾಪನಾರ್ಥಮ್ । ಸೌಕರ್ಯಶಬ್ದೇನಾತ್ರ  ಸುಖಂ ಬನ್ಧಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತೇ (೫. ೩) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಹೇತುರ್ದರ್ಶಿತಃ । ಶೈಘ್ರಯಂ ತು  ಯೋಗಯುಕ್ತೋ ಮುನಿರ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಚಿರೇಣಾಧಿಗಚ್ಛತಿ (೫, ೬) ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅತ್ರ ವಿಧಾಶಬ್ದ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಪರಃ, ತಥಾ ಖಲು  ನೈವ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮಿ (೫. ೮) ಇತ್ಯಾದೇರಧಿಷ್ಠಿಕಾ ಯತಸ್ಸೌಕರ್ಯಾಚ್ಛೈಘ್ರಯಾಞ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನತಸ್ತದಪೇಕ್ಷಿತಂ ಶೃಣ್ವಿತಿ । ಅಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರಶಬ್ದೋಽಪ್ಯೇತತ್ಪರಃ । ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಬ್ರಹ್ಮಸಮಾನಾಕಾರಶುದ್ಧಾತ್ಮವಿಷಯಃ । ಜ್ಞಾನಶಬ್ದಶ್ಚಾತ್ರ ಸಮದರ್ಶನರೂಪಜ್ಞಾನವಿಪಾಕವಿಶ್ರಾನ್ತಃ । ಪ್ರಕಾರಶಬ್ದಸ್ತು ತದ್ಧೇತುಭೂತಪ್ರಕಾರಾರ್ಥಃ । ಅತ ಏವ ಹಿ  ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಿನಸ್ಸಮದರ್ಶನರೂಪೋ ಜ್ಞಾನವಿಪಾಕೋ ಭವತಿ, ತಂ ಪ್ರಕಾರಮುಪದಿಶತೀತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ  ನ ಪ್ರಹೃಷ್ಯೇತ್ಪ್ರಿಯಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ (೫. ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿಕಮವತಾರಿತಮ್ । ಷಷ್ಠಾರಮ್ಭಸ್ತ್ವೇವಂ ಸಂಗಮಿತಃ  ಉಕ್ತಃ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಸಪರಿಕರಃ, ಇದಾನೀಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಸಾಧ್ಯಾತ್ಮಾವಲೋಕನರೂಪಯೋಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧಿರುಚ್ಯತೇ, ತತ್ರ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ನಿರಪೇಕ್ಷಯೋಗಸಾಧನತ್ವಂ ದ್ರಢಯಿತುಂ ಜ್ಞಾನಾಕಾರಃ ಕರ್ಮಯೋಗೀ ಯೋಗಶಿರಸ್ಕೋಽನೂದ್ಯತ ಇತಿ । ಏತೇನ  ಯೋಗೀ ಯುಞ್ಜೀತ (೬.೧೦) ಇತ್ಯತಃ ಪೂರ್ವಸ್ಯ ಗ್ರನ್ಥಸ್ಯಾನುವಾದರೂಪತ್ವಾತ್ ಸಂಗ್ರಹೇ ನೋಪನ್ಯಾಸ ಇತಿ ಬ್ಯಞ್ಜಿತಮ್।।೯ ।।

ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧಿಯೋಗೀ ಚತುರ್ಧಾ ಯೋಗಸಾಧನಮ್ । ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಸ್ವಯೋಗಸ್ಯ ಪಾರಮ್ಯಂ ಷಷ್ಠ ಉಚ್ಯತೇ ।।೧೦।।

ನನು ಅತ್ರ ಪಞ್ಚಾರ್ಥಾಸ್ಸಂಗೃಹೀತಾಃ ಭಾಷ್ಯೇ ತು ಕಥಮೇಕಃ ? ಇತ್ಥಮ್ ।  ಸ್ಪರ್ಶಾನ್ಕೃತ್ವಾ ಬಹಿಬಾಹ್ಯಾನ್ (೫. ೨೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪಞ್ಚಮೇ ಪ್ರಸ್ತುತೋ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧಿರೇವಾತ್ರ ಪ್ರಪನ್ಚ್ಯತ ಇತಿ ತತ್ಪ್ರಧಾನೋಽಯಮಧ್ಯಾಯಃ, ತದನುಬನ್ಧಾಃ ಪ್ರಸಙ್ಗಾದನ್ಯೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯನ್ತ ಇತಿ । ಏತೇನಾಧ್ಯಾಯಾನ್ತರೇಷ್ವಪ್ಯನೇಕಾನುಬನ್ಧ ಏಕೈಕಾರ್ಥಃ ಪ್ರಧಾನತಮ ಇತಿ ಸೂಚಿತಮ್ । ತದ್ಯಥಾ–ಶ್ರವಣಾಧಿಕಾರೀ, ತನ್ಮೋಹಶಮನಂ, ಕರ್ಮಯೋಗಕರ್ತವ್ಯತ್ವಮ್ , ತದಾವಾನ್ತರಭೇದಃ, ತದನ್ತರ್ಗತಜ್ಞಾನವಿಪಾಕಃ, ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧಿಃ, ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಪ್ರಾಧಾನ್ಯಮ್, ತ್ರಿವಿಧಾಧಿಕಾರವೇದ್ಯೋಪಾದೇಯವಿಭಾಗಃ, ಸಪ್ರಕಾರೋ]ರಕೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗಃ, ಗುಣವಿಭೂತ್ಯಾನನ್ತ್ಯಮ್ , ಚೈಶ್ವರೂಪ್ಯದರ್ಶನೋಪಾಯಃ, ಭಕ್ತ್ಯಾರೋಹಕ್ರಮಃ, ವಿಶುದ್ಧಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞ ವಿಜ್ಞಾನಮ್, ಜೈಗುಣ್ಯವಿಶೋಧನಮ್ , ಪುರುಷೋತ್ತಮವೈಲಕ್ಷಣ್ಯಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತ್ವಮ್ , ಶಾಸ್ತ್ರೀಯವಿವೇಚನಮ್, ಸಾರೋದ್ಧಾರಃ ಇತಿ । ಅತೋಽತ್ರ ಯೋಗಾಭ್ಯಾಸವಿಧ್ಯನುಬನ್ಧತ್ವೇನ ಯೋಗಿಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯಾದಿಪ್ರದರ್ಶನಮ್ । ಯೋಗೀ ಚತುರ್ಧಾ– ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಮಾತ್ಮಾನಮ್ (ಗೀ. ೬. ೨೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕ ಚತುಷ್ಟಯೋದಿತಸಮದರ್ಶನಚಾತುರ್ವಿಧ್ಯಾತ್ । ತತ್ರ ಹ್ಯೇವಂ ಭಾಷ್ಯಮ್- ಅಥ ಯೋಗವಿಪಾಕದಶಾ ಚತುಷ್ಪ್ರಕಾರೋಚ್ಯತ ಇತಿ । ಏವಂ ತತ್ರ ಸಮದರ್ಶನವಿಪಾಕಕ್ರಮೋಽಭಿಪ್ರೇತಃ, ಆತ್ಮನಾಂ ಜ್ಞಾನತ್ವಾನನ್ದತ್ವಾದಿಭಿರನ್ಯೋನ್ಯಸಾಮ್ಯದರ್ಶನಮ್ , ಶುದ್ಧಾವಸ್ಥಾಯಾಮಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಭಿರೀಶ್ವರೇಣ ಸಾಭ್ಯದರ್ಶನಮ್ , ಪರಿತ್ಯಕ್ತಪ್ರಾಕೃತಭೇದಾನಾಮಸಂಕುಚಿತಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರತಯಾ ಈಶ್ವರೇಣ ತದಪೃಥಕ್ಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಾದಿಭಿರನ್ಯೋನ್ಯಂ ಚ ಸಾಮ್ಯದರ್ಶನಮ್ , ಔಪಾಧಿಕೈಃ ಪುತ್ರಾದಿಭಿರಸಂಬನ್ಧಸಾಮ್ಯದರ್ಶನಂ ಚೇತಿ । ಯೋಗಸಾಧನಮ್ -ಅಭ್ಯಾಸವೈರಾಗ್ಯಾದಿಕಮ್ । ಯೋಗಸಿದ್ಧಿಃ –ಯೋಗಭ್ರಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯವಾಯವಿರಹಃ; ಪುಣ್ಯಲೋಕಾದ್ಯವಾಪ್ತಿರ್ವಿಚ್ಛಿನ್ನಪ್ರತಿಸನ್ಧಾನಾದ್ಯನುರೂಪವಿಶಿಷ್ಟಕುಲೋತ್ಪತ್ತಿ: ಅಭಿಕ್ರಮನಾಶಾಭಾವೇನ ಕ್ರಮಾಚ್ಛೇಷಪೂರಣೇನಾಪವರ್ಗಾವಿನಾಭಾವಃ ಇತ್ಯೇವಂರೂಪಾ । ಖಯೋಗಸ್ಯ ಪಾರಮ್ಯಮ್-ವಕ್ತುರ್ಭಗವತೋ ವಾಸುರ್ದೇವಸ್ಯ ಭಜನರೂಪೋ ಯೋಗೋಽತ್ರ ಸ್ವಯೋಗ: ; ತಸ್ಯ ಪಾರಮ್ಯಂ–ಸ್ವಾಪೇಕ್ಷಯೋತ್ಕೃಷ್ಟರಾಹಿತ್ಯಮ್ । ಏತಞ್ಚ ಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಪಿ ತತ್ಪ್ರಸ್ತಾವನಾರೂಪೇಣ  ಯೋಗಿನಾಮಪಿ ಸರ್ವೇಷಾಮಿತಿ ಪ್ರಥಮಷಟ್ಕಾನ್ತಿಮ ಶ್ಲೋಕೇನ ದರ್ಶಿತಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ತತ್ರ ಭಾಷ್ಯಮ್  ತದೇವಂ ಪರವಿದ್ಯಾಙ್ಗಭೂತಂ ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೋದಿತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ , ಅಥ ಪರವಿದ್ಯಾಂ ಪ್ರಸ್ತೌತೀತಿ ।। ೧೦ ।|

ಸ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ಪ್ರಕೃತ್ಯಾಽಸ್ಯ ತಿರೋಧಿಶಶರಣಾಗತಿಃ । ಭಕ್ತಿಭೇದಃ ಪ್ರಬುದ್ಧಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠಯಂ ಸಪ್ತಮ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೧೧ ।।

ತತ್ರ ಭಾಷ್ಯಮ್ – ಸಪ್ತಮೇ ತಾವದುಪಾಸ್ಯಭೂತಪರಮಪುರುಷ [ಸ್ವರೂಪ] ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್, ಪ್ರಕೃತ್ಯಾ ತತ್ತಿರೋಧಾನಮ್ , ತನ್ನಿವೃತ್ತಯೇ ಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತಿಃ, ಉಪಾಸಕವಿಧಾಭೇದೋ ಜ್ಞಾನಿನಶ್ಶ್ರೈಷ್ಠಯಂ ಚೋಚ್ಯತ ಇತಿ । ತತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿಶಬ್ದೇನ  ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ (೭. ೧೩) ಇತಿ ಮಾಯಾಶಬ್ದೋ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ । ಗುಣಮಯೋತಿ ವಿಶೇಷಣಾತ್ ಸೈವ ಹಿ ವಿವಕ್ಷಿತೇತಿ ಗಮ್ಯತೇ । ಶ್ರುತಾವಪಿ  ಅಸನ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾ ಸನ್ನಿರೂದ್ಧಃ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಯೋರ್ಮಾಯಾತದ್ವತೋಃ  ಮಾಯಾಂ ತು ಪ್ರಕೃತಿಂ ವಿದ್ಯಾನ್ಮಾಯಿನಂ ತು ಮಹೇಶ್ವರಮ್ (ಶ್ವೇ. ೪. ೯) ಇತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ವಿವರಣಾಞ್ಚ । ಅತೋ ವಿಚಿತ್ರಸೃಷ್ಟ್ಯುಪಕರಣವಸ್ತುತ್ವಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾವಿಹ ಮಾಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಷ್ಟಮಾರಮ್ಭಸಙ್ಗತೌ ಚೈತಚ್ಛ್ಲೋಕಾರ್ಥಃ ಸ್ಪಷ್ಟಮಭಿಹಿತಃ- ಸಪ್ತಮೇ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾಸುದೇವಸ್ಯೋಪಾಸ್ಯತ್ವಮ್ , ನಿಖಿಲಚೇತನಾಚೇತನವಸ್ತುಶೇಷಿತ್ವಮ್, ಕಾರಣತ್ವಮ್ , ಆಧಾರತ್ವಮ್ , ಸರ್ವಶರೀರತಯಾ ಸರ್ವಪ್ರಕಾರತ್ವೇನ ಸರ್ವಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಮ್ , ಸರ್ವನಿಯನ್ತೃತ್ವಮ್ , ಸರ್ವೈಶ್ಚ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣೈಸ್ತಸ್ಯೈವ ಪರತರತ್ವಮ್ , ಸತ್ವರಜಸ್ತಮೋಮಯೈದೇಹೇನ್ದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಭೋಗ್ಯತ್ವೇನ ಚಾವಸ್ಥಿತೈರ್ಭಾವೈರನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತದುಷ್ಕೃತಪ್ರವಾಹಹೇತುಕೈಸ್ತಸ್ಯ ತಿರೋಧಾನಮ್ , ಅತ್ಯುತ್ಕೃಷ್ಟಸುಕೃತಹೇತುಕಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ತನ್ನಿವರ್ತನಮ್ , ಸುಕೃತತಾರತಮ್ಯೇನ ಚ ಪ್ರತಿಪತ್ತಿವೈಶೇಷ್ಯಾದೈಶ್ವರ್ಯಾಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ಚೋಪಾಸಕಭೇದಮ್ , ಭಗವನ್ತಂ ಪ್ರೇಪ್ಸೋರ್ನಿತ್ಯಯುಕ್ತತಯಾ ಏಕಭಕ್ತಿತಯಾ ಚ ಅತ್ಯರ್ಥಪರಮಪುರುಷಪ್ರಿಯತ್ವೇನ ಚ ಶ್ರೈಷ್ಠಯಂ ದುರ್ಲಭತ್ವಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಏಷಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಜ್ಞಾತವ್ಯೋಪಾದೇಯಭೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಾಸ್ತೌಪೀದಿತಿ ।। ೧೧ ।।

ಐಶ್ವರ್ಯಾಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಭಗವಚರಣಾರ್ಥಿನಾಮ್ । ವೇದ್ಯೋಪಾದೇಯಭಾವಾನಾಮಷ್ಟಮೇ ಭೇದ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೧೨ ।।

ಅಷ್ಟಮಶ್ಚೈವಮವತಾರಿತ:- ಇದಾನೀಮಷ್ಟಮೇ ಪ್ರಸ್ತುತಾನ್ ಜ್ಞಾತವ್ಯೋಪಾದೇಯಭೇದಾನ್ವಿವಿನಕ್ತೀತಿ । ತತ್ರೈಷ ಸಂಗ್ರಹಃ । ಐಶ್ವರ್ಯಮತ್ರ ಇನ್ದ್ರಪ್ರಜಾಪತಿಪಶುಪತಿಭೋಗೇಭ್ಯೋಽತಿಶಯಿತಭೋಗಃ, ಅಕ್ಷರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಮ್ -ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ , ವೇದ್ಯಾಸ್ತು  ಅಕ್ಷರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪರಮಮ್(೮.೨) ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತಾಃ ಶುದ್ಧಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಪ್ರಭೃತಯಃ, ಉಪಾದೇಯಾಸ್ತು ತತ್ತದಿಷ್ಟಫಲಾನುರೂಪಪರಮಪುರುಷಚಿನ್ತನಾನ್ತಿಮಪ್ರತ್ಯಯಗತಿಚಿನ್ತನಾದಯಃ, ತ ಏವ ಭಾವಾಃ -ಪದಾರ್ಥಾಃ, ತೇಷಾಂ ಭೇದಃ -ತತ್ತದಧಿಕಾರಾನುರೂಪೋ ವಿಶೇಷಃ ।। ೧೨ ।।

ಸ್ವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಮನುಷ್ಯತ್ವೇ ಪರತ್ವಂ ಚ ಮಹಾತ್ಮನಾಮ್ । ವಿಶೇಷೋ ನವಮೇ ಯೋಗೇ ಭಕ್ತಿರೂಪಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಃ ।। ೧೩ ।।

ಖಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಮ್ –ಮಯಾ ತತಮಿದಂ ಸರ್ವಮ್ (೯. ೪) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಃ ಶೋಧಿತಮ್ । ಅವಜಾನನ್ತಿ ಮಾಂ ಮೃದಾ ಮಾನುಷೀಂ ತನುಮಾಶ್ರಿತಮ್ । ಪರಂ ಭಾವಮಜಾನನ್ತೋ ಮಮಾವ್ಯಯಮನುತ್ತಮಮ್ ।। (೭. ೨೪) ಇತಿ ಪರತ್ವಸ್ಯ ಮನುಷ್ಯದಶಾಯಾಮಪ್ಯವ್ಯಯತ್ವಮುಕ್ತಮ್ । ಪ್ರಸ್ತುತಾವತಾರವಿಚಕ್ಷಯಾ ಮನುಷ್ಯಾವಸ್ಥತ್ವೋಕ್ತಿಃ । ತನ್ಮುಖೇನ ಸರ್ವೇಪ್ವಪ್ಯವತಾರೇಷು ಅನ್ಯಯಃ ಪರಮೋ ಭಾವ ಉಪಲಿಲಕ್ಷಯಿಷಿತಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಶ್ರೀವತ್ಸಚಿಹ್ನಮಿಶ್ರೈಃ – ಪರೋ ವಾ ವ್ಯೂಹೋ ವಾ ವಿಭವ ಉತ ವಾಽರ್ಚಾವತರಣೋ ಭವನ್ವಾಽನ್ತರ್ಯಾಮೀ ವರವರದ ಯೋ ಯೋ ಭವಸಿ ವೈ । ಸ ಸ ತ್ವಂ ಸನ್ನೈಶಾನ್ವರಗುಣಗಣಾನ್ ಬಿಭ್ರದಖಿಲಾನ್ ಭಜದ್ಭಯೋ ಭಾಸ್ಯೇವಂ ಸತತಮಿತರೇಭ್ಯಸ್ತ್ವಿತರಥಾ ।। (ವ. ಸ್ತ. ೧೮) ಇತಿ ।  ಮಹಾತ್ಮಾನಸ್ತು ಮಾಂ ಪಾರ್ಥೇತ್ಯಾದಿನಾ (೯.೧೩) ಮಹಾತ್ಮನಾಂ ವಿಶೇಷೋ ವಿಶೋಧಿತಃ । ಅತ್ರ ಭಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಯೋಗಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಂ ಭಾಷ್ಯೋಕ್ತಮ್ ಉಪಾಸಕಭೇದನಿಬನ್ಧನಾ ವಿಶೇಷಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾಃ, ಇದಾನೀಮುಪಾಸ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯ ಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಿನಾಂ ವಿಶೇಷಂ ಚ ವಿಶೋಧ್ಯ ಭಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯೋಪಾಸನಸ್ಯ ಸ್ವರೂಪಮುಚ್ಯತೇ ಇತಿ ।। ೧೩ ।।

ಸ್ವಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನನ್ತ್ಯಕೃತ್ಸ್ನಸ್ವಾಧೀನತಾಮತಿಃ । ಭಕ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಿವಿವೃದ್ಧಯರ್ಥಾ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಾ ದಶಮೋದಿತಾ ।। ೧೪ ।।

ಅತ್ರ ನಮಸಂಗತಿಪೂರ್ವಕಂ ಭಾಷ್ಯಮ್ — ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಸಪರಿಕರ ಉಕ್ತಃ, ಇದಾನೀಂ ಭಕ್ತ್ಯುತ್ಪತ್ತಯೇ ತದ್ವಿವೃದ್ಧಯೇ ಚ ಭಗವತೋ ನಿರಙ್ಕುಶೈಶ್ವರ್ಯಾದಿಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾನನ್ತ್ಯಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತಸ್ತಚ್ಛರೀರತಯಾ ತದಾತ್ಮಕತ್ವೇನ ತತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಪ್ರಪಂಚ್ಯತ ಇತಿ । ಏಕಾ ದಶಾರಮ್ಭೇ ಚ ಭಾಷಿತಮ್  ಏವಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗನಿಪ್ಪತ್ತಯೇ ತದ್ವಿವೃದ್ಧಯೇ ಚ ಸಕಲೇತರವಿಲಕ್ಷಣೇನ ಸ್ವಾಭಾವಿಕೇನ ಭಗವದಸಾಧಾರಣೇನ ಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣೇನ ಸಹ ಭಗವತಸ್ಸರ್ವಾತ್ಮತ್ವಂ, ತತ ಏವ ತದ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚಿದಚಿದಾತ್ಮಕಸ್ಯ ವಸ್ತುಜಾತಸ್ಯ ತಚ್ಛರೀರತಯಾ ತದಾಯತ್ತಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ಚೋಕ್ತಮ್ । ತಮೇತಂ ಭಗವದಸಾಧಾರಣಂ ಸ್ವಭಾವಂ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ತದಾಯತ್ತಸ್ವರೂಪಸ್ಥಿತಿಪ್ರವೃತ್ತಿತಾಂ ಚ ಭಗವತ್ಸಕಾಶದುಪಶ್ರುತ್ಯ ಏವಮೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತಥಾಭೂತಂ ಭಗವನ್ತಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಕಾಮೋಽರ್ಜುನ ಉವಾಚೇತಿ ।। ೧೪ ।।

ಏಕಾದಶೇ ಸ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಲೋಕನಮ್ । ದತ್ತಮುಕ್ತಂ ವಿದಿಪ್ರಾಪ್ತಯೋರ್ಭಕ್ತ್ಯೇಕೋಪಾಯತಾ ತಥಾ ।। ೧೫ ।।

ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಹೇತುಭೂತಮವಲೋಕನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾವಲೋಕನಮ್ , ಅವಲೋಕ್ಯತೇಽನೇನೇತ್ಯವಲೋಕನಮಿಹ ದಿವ್ಯಂ ಚಕ್ಷುಃ । ವಿದಿಪ್ರಾಪ್ತ್ಯೋರಿತಿ ದರ್ಶನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಲಕ್ಷಣಮ್ । ತಥಾ ಹಿ ಗೀಯತೇ– ಭಕ್ತ್ಯಾ ತ್ವನನ್ಯಯಾ ಶಕ್ಯ ಅಹಮೇವಂವಿಧೋಽರ್ಜುನ । ಜ್ಞಾತುಂ ದ್ರಷ್ಟುಂ ಚ ತತ್ತ್ವೇನ ಪ್ರವೇಷ್ಟುಂ ಚ ಪರನ್ತಪ ।। (೧೧. ೫೪) ಇತಿ । ಅಯಂ ತು ಸಂಗ್ರಹೋ ದ್ವಾದಶಾರಮ್ಭೇ ಸಙ್ಗತಿಂ ವಿವಕ್ಷದ್ಭಿರ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಃ- ಭಕ್ತಿಯೋಗನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಭೂತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಭಗವತೋ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ನಿರಙ್ಕಶೈಶ್ವರ್ಯಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕರ್ತುಕಾಮಾಯಾರ್ಜುನಾಯಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಕಾರುಣ್ಯೌದಾರ್ಯಸೌಶೀಲ್ಯಾದಿಗುಣಸಾಗರೇಣ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪೇನ ಭಗವತಾ ಸ್ವೈಶ್ವರ್ಯಂ ಯಥಾವದವಸ್ಥಿತಂ ದರ್ಶಿತಮ್ , ಉಕ್ತಂ ಚ ತತ್ತ್ವತೋ ಭಗವಜ್ಜ್ಞಾನದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೀನಾಮೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಗವದ್ಭಕ್ತ್ಯೇಕಲಭ್ಯತ್ವಮ್ । ಇತಿ ।। ೧೫ ।।

ಭಕ್ತೇಶ್ರೈಷ್ಠಯಮುಪಾಯೋಕ್ತಿರಶಕ್ತಸ್ಯಾತ್ಮನಿಷ್ಠತಾ । ತತ್ಪ್ರಕಾರಾಸ್ತ್ವತಿಪ್ರೀತಿರ್ಭಕ್ತೇ ದ್ವಾದಶ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೧೬ ।।

ಅತ್ರ ಚ ಭಾಷ್ಯಮ್ – ಅನನ್ತರಮಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನಭೂತಾದಾತ್ಮೋಪಾಸನಾದ್ಭಕ್ತಿರೂಪಸ್ಯ ಭಗವದುಪಾಸನಸ್ಯ ಸ್ವಸಾಧ್ಯನಿಷ್ಪಾದನೇ ಶೈಘ್ರಯಾತ್ಸುಸುಖೋಪಾದಾನತ್ವಾಞ್ಚ ಶ್ರೈಷ್ಠ್ಯಂ ಭಗವದುಪಾಸನೋಪಾಯಶ್ಚ ತದಶಕ್ತಸ್ಯಾಕ್ಷರನಿಷ್ಠತಾ ತದಪೇಕ್ಷಿತಾಶ್ಚೋಚ್ಯನ್ತ ಇತಿ । ಅತ್ರಾತಿಪ್ರೀತಿಭಕ್ತೇ ಇತ್ಯಸ್ಯೋಪಾದಾನಮುಪಸಂಹಾರಮಾತ್ರತಾವ್ಯಞ್ಜನಾರ್ಥಮ್ । ಉಪಾಯೋಕ್ತಿಃ- ಅಥ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಾತುಮ್ (೧೨. ೯) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ ಕೃತಾ । ಭಗವತಿ ಚಿತ್ತಂ ಸಮಾಧಾತುಮಶಕ್ತಸ್ಯ ಭಗವದ್ಭುಣಾಭ್ಯಾಸಸ್ತತ್ರಾಪ್ಯಶಕ್ತಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿಪೂರ್ವಕಭಗವದಸಾಧಾರಣಕರ್ಮಕರಣಮ್, ತಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯಸಮರ್ಥಸ್ಥಾತ್ಮನಿಷ್ಠೇತಿ ಕ್ರಮಃ । ತತ್ಪ್ರಕಾರಾಃ –ಕರ್ಮಯೋಗಾದ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾಃ  ಅದ್ವೇಷ್ಟಾ ಸರ್ವಭೂತಾನಾಮ್ (೧೨. ೧೩) ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತ ಉಪಾದೇಯಗುಣಪ್ರಕಾರಾಃ । ತಥಾಚ ತತ್ರ ಭಾಷಿತಮ್– ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಕರ್ಮನಿಷ್ಠಸ್ಯೋಪಾದೇಯಾನ್ ಗುಣಾನಾಹ ಇತಿ । ಅತಿಪ್ರೀತಿರ್ಭಕ್ತೇ  ಯೇ ತು ಧರ್ಮ್ಯಾಮೃತಮಿದಂ ಯಥೋಕ್ತಮ್ (೧೨. ೨೦) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಧ್ಯಾಯಾನ್ತಿಮಶ್ಲೋಕೇನೋಕ್ತಾ । ತದಭಿಪ್ರೇತಂ ಚೈವಮುಕ್ತಮ್ [ತ] ಅಸ್ಮಾದಾತ್ಮನಿಷ್ಠಾದ್ಭಕ್ತಿಯೋಗನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಶ್ರೈಷ್ಠಯಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ಯಥೋಪಕ್ರಮಮುಪಸಂಹರತಿ ಇತಿ ।। ೧೬ ।।

ದೇಹಸ್ವರೂಪಮಾತ್ಮಾಪ್ತಿಹೇತುರಾತ್ಮವಿಶೋಧನಮ್ । ಬನ್ಧಹೇತುರ್ವಿವೇಕಶ್ಚ ತ್ರಯೋದಶ ಉದೀರ್ಯತೇ ।। ೧೭ ।।

ಅತ್ರ ಭಾಪ್ಯಮ್-ತತ್ರ ತಾವತ್ತ್ರಯೋದಶೇ ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ಸ್ವರೂಪಂ ದೇಹಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಶೋಧನಂ ದೇಹವಿಯುಕ್ತಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯೋ ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪ[ಸ]ಶೋಧನಂ ತಥಾವಿಧಸ್ಯಾತ್ಮನಶ್ಚಾಚಿತ್ಸಂಬನ್ಧಹೇತುಸ್ತತೋ ವಿವೇಕಾನುಸನ್ಧಾನಕಾರಶ್ಚೋಚ್ಯತ ಇತಿ । ಅತ್ರ ದೇಹಸ್ವರೂಪಮಿತ್ಯೇನೇನೈವಾಭಿಪ್ರೇತಂ ದೇಹಾತ್ಮನೋಸ್ಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ದೇಹಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಶೋಧನಮಿತಿ ಚ ವಿವೃತಮ್ । ಆತ್ಮಾಪ್ತಿಹೇತುಃ  ಅಮಾನಿತ್ವಾಮ್ (೧೩. ೭) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರುಕ್ತಃ । ಆತ್ಮವಿಶೋಧನಂ-  ಜ್ಞೇಯಂ ಯತ್ತತ್ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ (೧೩. ೧೨) ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ಕೃತಮ್ । ಬನ್ಧಹೇತುಸ್ವು  ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮಸು (೧೩. ೨೧) ಇತ್ಯುಕ್ತಃ ।  ಧಯಾನೇನಾತ್ಮನಿ ಪಶ್ಯನ್ತಿ (೧೩. ೨೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬಿಕಾನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರೋ ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ದುರ್ಶಿತಃ ।। ೧೭ ।।

ಗುಣಬನ್ಧವಿಧಾ ತೇಷಾಂ ಕರ್ತುತ್ವಂ ತನ್ನಿವರ್ತನಮ್ । ಗತಿತ್ರಯಸ್ವಮೂಲತ್ವಂ ಚತುರ್ದಶ ಉದೀರ್ಯತೇ ।। ೧೮ ।।

ಅತ್ರ ಪ್ರಕೃತಿವಿಶೋಷಧನರೂಪತಯಾ ಸಂಗತಿಪೂರ್ವಕಂ ಭಾಗ್ಯಮ್-  ತ್ರಯೋದಶೇ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋರನ್ಯೋನ್ಯಸಂಸ್ಸೃಷ್ಟಯೋ: ಸ್ಯಾಪಯಾಥಾಯಂ ವಿಜ್ಞಾಯ ಅಮಾನಿತ್ವಾದಿಭಿರ್ಭಗವದ್ಭಕ್ತ್ಯನುಗೃಹೀತೈರ್ಬನ್ಧಾನ್ಮುಚ್ಯತ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತತ್ರ ಬನ್ಧಹೇತುಃ ಪೃರ್ವಪೂರ್ವಸತ್ವಾಗುಣಮಯಸುಖಾದಿಸಙ್ಗ ಇತಿ ಚಾಭಿಹಿತಮ್– ಕಾರಣಂ ಗುಣಸಂಯೋಗೋಽಸ್ಯ ಸದಸದ್ಯೋನಿಜನ್ಮನು (೧೩, ೨೧) ಇತಿ । ಅಥೈದಾನೀಂ ಗುಣಾನಾಂ ಬನ್ಧಹೇತುತಾಪ್ರಕಾರೋ ಗುಣನಿವರ್ತನಪ್ರಕಾರಶ್ಚೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಗುಣಕರ್ತೃತ್ವಾದೇರಿಹ ಭಾಷ್ಯೇಽನುಕ್ತಿಃ ಪೂರ್ವವದೇವೇತಿ ಭಾವ್ಯಮ್ । ಸತ್ವಂ ಸುಖಜ್ಞಾನಸಙ್ಗೇನ ಬಧ್ನಾತಿ ; ರಜಸ್ತು ಕರ್ಮಸಙ್ಗೇನ ; ತಮಸ್ತು ಪ್ರಮದಾಲಸ್ಯನಿದ್ರಾಭಿರಿತಿ ಬನ್ಧಹೇತುತಾಪ್ರಕಾರಃ । ತೇಷಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಗುಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ತೇಷ್ವಾರೋಪಿತಮ್ , ತಞ್ಚಾತ್ರ  ನಾನ್ಯಂ ಗುಣೇಭ್ಯಃ ಕರ್ತಾರಮ್ (೧೪. ೧೯) ಇತಿ ಸ್ಮಾರಿತಮ್ । ಗುಣನಿವರ್ತನಪ್ರಕಾರಸ್ತು  ಮಾಂ ಚ ಯೋಽವ್ಯಭಿಚಾರೇಣ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇನ ಸೇವತೇ । ಸ ಗುಣಾನ್ ಸಮತೀತ್ಯೈತಾನ್ ಬ್ರಹ್ಮಭೂಯಾಯ ಕಲ್ಪತೇ ।। (೧೪. ೨೬) ಇತ್ಯನ್ತೇನೋಕ್ತಃ । ಅತ ಏವಾತ್ರ ಗತಿತ್ರಯಸ್ವಮೂಲತ್ವಮಿತ್ಯೇತತ್  ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಹಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಽಹಮ್ ಇತ್ಯಧ್ಯಾಯಾನ್ತಿಮಶ್ಲೋಕೋಕ್ತಮೇವ ಸಂಗೃಹ್ಣಾತಿ । ತತ ವ ಹಿ ತತ್ರೈವಂ ಭಾಷಿತಮ್  ಪೂರ್ವತ್ರ  ದೈವೀ ಹ್ಯೇಷಾ ಗುಣಮಯೀ ಮಮ ಮಾಯಾ ದುರತ್ಯಯಾ । ಮಾಮೇವ ಯೇ ಪ್ರಪದ್ಯನ್ತೇ ಮಾಯಾಮೇತಾಂ ತರನ್ತಿ ತೇ ।। (೭, ೧೪) ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಗುಣಾತ್ಯಯಸ್ಯ ತತ್ಪೂರ್ವಕಾಕ್ಷರೈಶ್ವರ್ಯಭಗತ್ಪ್ರಾಪ್ತೀನಾಂ ಚ ಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತ್ಯೇಕೋಪಾಯತಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾದೇಕಾನ್ತಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತ್ಯೇಕೋಪಾಯೋ ಗುಣಾತ್ಯಯಃ, ತತ್ಪೂರ್ವಕಬ್ರಹ್ಮಭಾವಶ್ಚ (೧೪. ೨೭) ಇತಿ । ಅವೇಂ ಗಚ್ಛನ್ತಿ (೧೪. ೧೮) ಇತ್ಯಾದ್ಯುಕ್ತತಗತಿತ್ರಯವಿವಕ್ಷಾಯಾಂ ತು ಸಂಗ್ರಹಕ್ರಮಭಙ್ಗಸ್ಯಾತ್ ।। ೧೮ ।।

ಅಚಿನ್ಮಿಶ್ರಾದ್ವಿಶುದ್ಧಾಞ್ಚ ಚೇತನಾತ್ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ । ವ್ಯಾಪನಾದ್ಭರಣಾತ್ಸ್ವಾಮ್ಯಾದನ್ಯಃ ಪಞ್ಚದಶೋದಿತಃ ।। ೧೯ ।।

ಅತ್ರ  ಅಚಿನ್ಮಿಶ್ರಾದ್ವಿಶುದ್ಧಾಞ್ಚ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಸೂಚನೀಯಾಂ ಸಙ್ಗತಿಂ ವಿವೃಣ್ವನ್ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಶಬ್ದವ್ಯಾಖ್ಯಾನತಾಂ ವ್ಯನಕ್ತಿ– ಕ್ಷೇತ್ರಾಧ್ಯಾಯೇ ಕ್ಷೇತ್ರಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಭೂತಯೋಃ ಪ್ರಕೃತಿಪುರುಷಯೋಸ್ಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶೋಧ್ಯ ವಿಶುದ್ಧಸ್ಥಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನೈಕಾಕಾರಸ್ಯೈವ ಪುರುಷರಮ ಪ್ರಾಕೃತಗುಸಙ್ಗಪ್ರವಾಹನಿಮಿತ್ತೋ ದೇವಾದ್ಯಾಕಾರಪರಿಣತಪ್ರಕೃತಿಸಂಬನ್ಧೋಽನಾದಿರಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ , ಅನನ್ತರೇ ಚಾಧ್ಯಾಯೇ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಕಾರಣೋಭಯಾವಸ್ಥಪ್ರಕೃತಿಸಂಬನ್ಧೋ ಗುಣಸಙ್ಗಮೂಲೋ ಭಗವತೈವ ಕೃತ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಗುಣಸಙ್ಗಪ್ರಕಾರಂ ಸವಿಸ್ತರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಗುಣಸಙ್ಗನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತಿಶ್ಚ ಭಗವದ್ಭಕ್ತಿಮೂಲೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಭಜನೀಯಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಾತ್ಮಕಬದ್ಧಮುಕ್ತವಿಭೂತಿಮತ್ತಾಂ ವಿಭೂತಿಭೂತಾತ್ಕ್ಷರಾಕ್ಷರಪುರುಷದ್ವಯಾನ್ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಕಲ್ಯಾಣೈಕತಾನತಯಾತ್ಯನ್ತೋತ್ಕರ್ಷಣ ವಿಸಜಾತೀಯಸ್ಯ ಭಗವತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮತ್ವಂ ಚ ವಕ್ತುಮಾರಭತೇ ಇತಿ । ಅತ್ರ ವ್ಯಾಪನಭರಣಸ್ವಾಮ್ಯಾನಿ  ಯೋ ಲೋಕತ್ರಯಮಾವಿಶ್ಯ ವಿಭರ್ತ್ಯವ್ಯಯ ಈಶ್ವರಃ (೧೫. ೧೭) ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಾನಿ । ಏವಂ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯತಶ್ಚಿದಚಿದೀಶ್ವರರೂಪತತ್ತ್ವತ್ರಯವಿಶೋಧನಂ ಕ್ರಮಾದಧ್ಯಾಯತ್ರಯೇಣ ಕೃತಮಿತ್ಯನುಸನ್ಧೇಯಮ್ ।। ೧೯ ।।

ದೇವಾಸುರವಿಭಾಗೋಕ್ತಿಪೂರ್ವಿಕಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತಾ । ತತ್ವಾನುಷ್ಠಾನವಿಜ್ಞಾನಸ್ಥೇಮ್ನೇ ಷೋಡಶ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೨೦ ।।

ಅತ್ರ ಪೂರ್ವೋತ್ತರಸಮಸ್ತಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಕಷ್ಷೋಡಶಾಧ್ಯಾಯಾರ್ಥಸ್ಸಂಗೃಹ್ಯತೇ । ಏತದಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಭಾಷ್ಯಮ್ — ಅನನ್ತರಮುಕ್ತಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಸ್ಥೇಮ್ನೇ ಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತಾಂ ವಕ್ತುಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತದ್ವಿಪರೀತಯೋರ್ದೈವಾಸುರಸರ್ಗಯೋಃ ವಿಭಾಗಂ ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಸಪ್ತದಶಮವತಾರಯನ್ನೇವಮನ್ವಭಾಷತ  ದೈವಾಸುರವಿಭಾಗೋಕ್ತಿಮುಖೇನ ಪ್ರಾಪ್ಯತತ್ತ್ವಜ್ಞಾನಂ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಜ್ಞಾನಂ ಚ ವೇದೈಕಮೂಲಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್ ಇತಿ । ಅತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರವಶ್ಯತಾ- ತಸ್ಮಾಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಂ ಪ್ರಮಾಣಂ ತೇ ಕಾರ್ಯಕಾರ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ । ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಧಾನೋಕ್ತಂ ಕರ್ಮ ಕರ್ತುಮಿಹಾರ್ಹಸಿ ।। ಇತಿ ಅಧ್ಯಾಯಾನ್ತಿಮಶ್ಲೋಕೇನೋಕ್ತಾ ।। ೨೦ ।।

ಅಶಾಸ್ತ್ರಮಾಸುರಂ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಂ ಗುಣತಃ ಪೃಥಕ್ । ಲಕ್ಷಣಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತ್ರಿಧಾ ಸಪ್ತದಶೋದಿತಮ್ ।। ೨೧ ।।

ಅತ್ರ ಭಾಷ್ಯಮ್- ಇದಾನೀಮಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಸ್ಯಾಸುರತ್ವೇನ ಅಫಲತ್ವಂ ಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಸ್ಯ ಚ ಗುಣತಸ್ತ್ರ್ಯೈವಿಧ್ಯಂ ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಚೋಚ್ಯತೇ ಇತಿ । ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಯ ವಿಧಾಯಕತ್ವೇನ ನಾಸ್ತಿ ತದಶಾಸ್ತ್ರಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಶಾಸ್ತ್ರವಿಹಿತಸ್ಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ ।  ಓಂ ತತ್ಸದಿತಿ (೧೭. ೨೩) ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ತ್ರಿವಿಧಂ ಲಕ್ಷಣಮುಕ್ತಮ್ ।। ೨೧ ।।

ಈಶ್ವರೇ ಕರ್ತೃತಾಬುದ್ಧಿಸ್ಸತ್ವೋಪಾದೇಯತಾಽನ್ತಿಮೇ । ಸ್ವಕರ್ಮಪರಿಣಾಮಶ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸಾರಾರ್ಥ ಉಚ್ಯತೇ ।।೨೨ ।।

ತದೇತತ್ಪೂರ್ವಾಧ್ಯಾಯಸಂಗತಿಪ್ರದರ್ಶನಪೂರ್ವಕಂ ವ್ಯಾಚಷ್ಟೇ. ಅತೀತೇನಾಧ್ಯಾಯದ್ವಯೇನ ಅಭ್ಯುದಯನಿಶ್ಶ್ರೇಯಸಸಾಧನಭೂತಂ ವೈದಿಕಮೇವ ಥಜ್ಞತಪೋದಾನಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ, ನಾನ್ಯತ್ , ವೈದಿಕಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಣಸ್ಸಾಮಾನ್ಯಲಕ್ಷಣಂ ಪ್ರಗವಾನ್ವಯಃ, ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷಾಭ್ಯುದಯಸಾಧನಯೋರ್ಭೇದಸ್ತತ್ -ಸಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದೇಶ್ಯತ್ವೇನ, ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಂ ಚ ಕರ್ಮ ಫಲಾಭಿಸನ್ಧಿರಹಿತಂ ಯಜ್ಞಾದಿಕಮ್ , ತದಾರಮ್ಭಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವೋದ್ರೇಕಾದ್ಭವತಿ, [ಸತ್ತ್ವೋದ್ರೇಕಶ್ಚ] ಸತ್ತ್ವವೃದ್ಧಿಶ್ಚ ಸಾತ್ತ್ವಿಕಾಹಾರಸೇವಯೇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಅನನ್ತರಂ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಯೋಸ್ತ್ಯಾಗಸನ್ಯಾಸಯೋ ರೈಕ್ಯಮ್ , ತ್ಯಾಗಸ್ಯ ಚ ಸ್ವರೂಪಂ ಭಗವತಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ [ಚ] ಸರ್ವಕರ್ಮಣಾಂ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಂ, ಸತ್ವರಜಸ್ತಮಸಾಂ ಕಾರ್ಯವರ್ಣನೇನ ಸತ್ತ್ವಗುಣಸ್ಯಾವಶ್ಯೋಪಾದೇಯತ್ವಂ, ಸ್ವವರ್ಣೋಚಿತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನಭೂತಾನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಪ್ರಾಪ್ತಿನಿರ್ವರ್ತನಪ್ರಕಾರಃ, ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚ ಗೀತಾಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಸಾರಾರ್ಥೋ ಭಕ್ತಿಯೋಗಃ ಇತ್ಯೇತೇ ಪ್ರತಿಪಾಧ್ಯನ್ತೇ ಇತಿ । ಅತ್ರ ತ್ಯಾಗಸನ್ಯಾಸಶಬ್ದಾವೇಕಾರ್ಥಾವಿತಿ ಭಗವದುಕ್ತೇನೋತ್ತರೇಣ ಖ್ಯಾಪಿತಮ್ । ಭಾಷ್ಯೇ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಂ ಚ।  ದೈವಂ ಚೈವಾತ್ರ ಪಞ್ಚಮಮ್ (೧೮.೧೪) ಇತ್ಯತ್ರೈವ ದರ್ಶಿತಮ್- ಅತ್ರ–ಕರ್ಮಹೇತುಕಲಾಪೇ, ದೈವಂ ಪಞ್ಚಮಮ್-ಪರಮಾತ್ಮಾಽನ್ತರ್ಯಾಮೀ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪತ್ತೌ ಪ್ರಧಾನಹೇತುರಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಕ್ತಂ ಹಿ  ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತಸ್ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ (೧೫. ೧೫) ಇತಿ । ವಕ್ಷ್ಯತಿ ಚ  ಈಶ್ವರಸ್ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ । ಭ್ರಾಮಯನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯನ್ತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಮಾಯಯಾ ।। (೧೮. ೬೧) ಇತಿ । ಪರಮಾತ್ಮಾಯತ್ತಂ ಚ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವಂ  ಪರಾತ್ತು ತಚ್ಛ್ರುತೇಃ (ಬ್ರ. ೨. ೩. ೪೦) ಇತ್ಯುಪಪಾದಿತಮ್ । ನನ್ವೇವಂ ಪರಮಾತ್ಮಾಯತೇ ಜೀವಾತ್ಮನಃ ಕರ್ತೃತ್ವೇ ಜೀವಾತ್ಮಾ ಕರ್ಮಣ್ಯನಿಯೋಜ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ವಿಧಿನಿಷೇಧಶಾಸ್ತ್ರಾಣ್ಯನರ್ಥಕಾನಿ ಸ್ಯುಃ । ಇದಮಪಿ ಚೋದ್ಯಂ ಸೂತ್ರಕಾರೇಣೈವ ಪರಿಹೃತಮ್  ಕೃತಪ್ರಯತ್ನಾಪೇಕ್ಷಸ್ತು ವಿಹಿಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಾವೈಯರ್ಥ್ಯಾದಿಭ್ಯಃ (೨. ೩. ೪೧) ಇತಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ-ಪರಮಾತ್ಮನಾ ದತೈಸ್ತದಾಧಾರೈಶ್ಚ ಕರಣಕಲೇಬರಾದಿಭಿಸ್ತದಾಹಿತಶಕ್ತಿಭಿಃ ಸ್ವಯಂ ಚ ಜೀವಾತ್ಮಾ ತದಾಧಾರಸ್ತದಾಹಿತಶಕ್ತಿಸ್ಸನ್ ಕರ್ಮನಿಷ್ಪತ್ತಯೇ ಸ್ವೇಚ್ಛಯಾ ಕರಣಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಾಕಾರಂ ಪ್ರಯತ್ನಂ ಚಾರಭತೇ । ತದನ್ತಸ್ವಸ್ಥಿತಃ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಸ್ವಾನುಮತಿದಾನೇನ ತಂ ಪ್ರವರ್ತಯತೀತಿ ಜೀವಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಬುದ್ಧಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಹೇತುತ್ವಮಸ್ತಿ । ಯಥಾ ಗುರುತರಶಿಲಾಮಹೀರುಹಾದಿಚಲನಾದಿಫಲಪ್ರವೃತ್ತಿಷು ಬಹುಪುರುಷಸಾಧ್ಯಾಸು ಬಹೂನಾಂ ಹೇತುತ್ವಂ ವಿಧಿನಿಷೇಧಭಾಕ್ತ್ವಂ ಚೇನೀತಿ । ತತ್ರ ಶಾಸ್ತ್ರಸಾರಾರ್ಥಃ  ಸರ್ವಗುಹ್ಯತಮಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಸಾದರಂ ಸಂಮುಖೀಕೃತ್ಯ  ಮನ್ಮನಾ ಭವ ಮದ್ಭಕ್ತಃ,  ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ (೫೮.೬೬) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ ಶಿಷ್ಟಃ । ಚರಮಶ್ಲೋಕಾರ್ಥಶ್ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯಚನ್ದ್ರಿಕಾಯಾಂ ನಿಕ್ಷೇಪರಕ್ಷಾಯಾಂ ಚಾಸ್ಮಾಭಿಃ ಯಥಾಭಾಷ್ಯಂ ಯಥಾಸಂಪ್ರದಾಯಂ ಚ ಸಮಸ್ತಪರಪಕ್ಷಪ್ರತಿಕ್ಷೇಪಪೂರ್ವಕಮುಪಪಾದಿತಃ । ತತ್ರಾಯಮಸ್ಮದೀಯಸಂಗ್ರಹಃ  ಸುದುಷ್ಕರೇಣ ಶೋಚೇದ್ಯೋ ಯೇನ ಯೇನೇಷ್ಟಹೇಗುನಾ । ಸ ಸ ತಸ್ಯಾಹಮೇವೇತಿ ಚರಮಶ್ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಃ ।। ಇತಿ । ಸಾರಾರ್ಥೋಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಂ ತ್ವಙ್ಗಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಪತಿಂ ಪ್ರತ್ಯಪಿ ಭಕ್ತೇರಙ್ಗಿತ್ವೇನ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯಾತ್ ।। ೨೨ ।।

ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ತಪಸ್ತೀರ್ಥದಾನಯಜ್ಞಾದಿಸೇವನನ್ । ಜ್ಞಾನಯೋಗೋ ಜಿತಸ್ವಾನ್ತೈಃ ಪರಿಶುದ್ಧಾತ್ಮನಿ ಸ್ಥಿತಿಃ ।। ೨೩ ।।

ಅಥ ದಶಭಿಶ್ಲೋಕೈಸ್ಸುತ್ವಗ್ರಹ್ಣಾಯ ಕರ್ಮಯೋಗಜ್ಞಾನಯೋಗಭಕ್ತಿಯೋಗಾದೀನಾಂ ಸ್ವರೂಪಾದಿಕಂ ವಿವಿನಕ್ತಿ । ತತ್ರ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಲಕ್ಷಣಂ ಪೂರ್ವಮೇವ ದರ್ಶಿತಮಿತಿ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ತದಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿಯೋಗ್ಯತಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ಪರಿಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ಚತುರ್ಥಾಕ್ತಾನವಾನ್ತರಭೇದಾನನುಕ್ತಾನಪಿ ಸರ್ವಾನಾದಿಶಬ್ದೇನ ಸಂಗೃಹ್ಣನ್ನುದಾಹರತಿ । ಆಫಲೋದಯಂ ಸಾದರಂ ನಿರನ್ತರಪರಿಗ್ರದೋಽತ್ರ ಸೇವನಮ್ ।। ಅಥ ತತ್ಸಾಧ್ಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಪ್ರದರ್ಶನಪೂಕಂ ಲಕ್ಷಣಮಾಹ । ನಿರನ್ತರಚಿನ್ತನರೂಪೇಣೇತಿ ಶೇಷಃ । ತೇನ ತತ್ಫಲದುಪಾಯಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯವಚ್ಛೇದಃ ।। ೨೩ ।।

ಭಕ್ತಿಯೋಗಃ ಪರೈಕಾನ್ತಗ್ರೀತ್ಯಾ ಧ್ಯಾನಾದಿಷು ಸ್ಥಿತಿಃ । ತ್ರಯಾಣಾಮಪಿ ಯೋಗಾನಾಂ ತ್ರಿಭಿರನ್ಯೋನ್ಯಸಙ್ಗಮಃ ।। ೨೪ ।।

ಅಥಾನ್ತರಙ್ಗೈಸ್ಸಹ ಭಕ್ತಿಯೋಗಂ ಲಕ್ಷಯತಿ । ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇಕಾನ್ತೇನ ಪ್ರೀತಿಃ ಪರೈಕಾನ್ತಪ್ರೀತಿಃ । ತೇನ ಮಹನೀಯವಿಷಯೇ ಪ್ರೀತಿಃ ಭಕ್ತಿರಿತಿ ಲಕ್ಷಣಂ ಸೂಚಿತಮ್ ।  ಸ್ನೇಹಪೂರ್ವಮನುಧ್ಯಾನಂ ಭಕ್ತಿರಿತ್ಯಭಿಧೀಯತೇ (ಲೈ. ಉ. ೯. ೧೯) ಇತ್ಯಾದ್ಯನುಸಾರೇಣ ಲಕ್ಷ್ಯಸ್ವರೂಪಂ ಧ್ಯಾನಶಬ್ದೇನೋಕ್ತಮ್ । ಆದಿಶಬ್ದೇನಾರ್ಚನಪ್ರಣಾಮಾದ್ಯನ್ತರಙ್ಗವರ್ಗಸಂಗ್ರಹಃ । ಉಕ್ತಂ ಚ ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹೇ  ಅಶೇಷಜಗದ್ಧಿತಾನುಶಾಸನಶ್ರುತಿನಿಕರಶಿರಸಿ ಸಮಧಿಗತೋಽಯಮರ್ಥ:-ಜೀವಪರಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕವರ್ಣಾಶ್ರಮಧಮೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಪರಮಪುರುಷಚರಣಯುಗಲಧ್ಯಾನಾರ್ಚನಪ್ರಣಾಮಾದಿರತ್ಯರ್ಥಪ್ರಿಯಸ್ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಫಲಃ । ಇತಿ । ನನು-ಕರ್ಮಯೋಗೇಽಪ್ಯಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಾರಾಧ್ಯಪ್ರೀತಿಶ್ಚಾನುವರ್ತತೇ, ಜ್ಞಾನಯೋಗೇಽಪ್ಯನ್ತ:ಕರಣಶುದ್ಧಯರ್ಥಂ ನಿಯತಂ ಕರ್ಮ ನ ತ್ಯಾಜ್ಯಮ್ , ತದಾರಾಧ್ಯೇಶ್ವರಭಕ್ತಿಶ್ಚ । ಏವಂ ಭಕ್ತಿಯೋಗೇಽಪಿ ತದಿತರಾನುವೃತ್ತಿಸ್ಸಿದ್ಧಾ ; ಅತೋ ವಿಭಾಗಾನುಪಪತ್ತಿರಿತ್ಯತ್ರಾಹ । ಪ್ರಧಾನಭೂತೇ ಕಸ್ಮಿಂಶ್ಚಿತ್ಕ್ಷೀರಶರ್ಕರಾನ್ಯಾಯೇನ ಗುಣತಯಾ ಇತರಾನುಪ್ರವೇಶೋ ನ ವಿಭಾಗಭಞ್ಜಕ ಇತಿ ಭಾವಃ ।।೨೪।।

ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಂ ಚ ಪರಾರಾಧನರೂಪಿಣಾಮ್ । ಆತ್ಮದೃಷ್ಟೇಸ್ರಯೋಽಪ್ಯೇತೇ ಯೋಗದ್ವಾರೇಣ ಸಾಧಕಾಃ ।। ೨೫ ।।

ನನ್ವೇವಂ ಪರೈಕಾನ್ತಪ್ರೀತಿಸ್ರಿಷ್ವಪಿ ಸಮಾನಾ, । ಐಕಾನ್ತ್ಯಂ ಚಾನನ್ಯದೇವತಾಕತ್ವಪರ್ಯನ್ತಮ್ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಮೋಕ್ಷಧರ್ಮೇ  ಬ್ರಹ್ಮಾಣಂ ಶಿತಿಕಣ್ಠಂ ಚ ಯಾಶ್ಚಾನ್ಯಾ ದೇವತಾಸ್ಸ್ಮೃತಾಃ । ಪ್ರತಿಬುದ್ಧಾ ನ ಸೇವನ್ತೇ ಯಸ್ಮಾತ್ಪರಿಮಿತಂ ಫಲಮ್ । (೩೫೦.೩೬) ಇತಿ । ಅಶ್ವಮೇಧಿಕೇ ಚ  ಅನನ್ಯದೇವತಾಭಕ್ತಾ ಯೇ ಮದ್ಭಕ್ತಜನಪ್ರಿಯಾಃ । ಮಾಮೇವ ಶರಣಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾಸ್ತೇ ಮದ್ಭಕ್ತಾಃ ಪ್ರಕೀರ್ತಿತಾಃ ।। (೧೦೪, ೯೧) ಇತಿ । ತತಶ್ಚಾಗ್ನೀನ್ದ್ರಾದಿನಾನಾದೇವತಾಸಂಕೀರ್ಣಾನಾಂ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾಣಾಮೈಕಾನ್ತ್ಯವಿರೋಧಾತ್ ತ್ರಿಷ್ವಪಿ ಯೋಗೇಷು ತತ್ಪರಿತ್ಯಗ: ಪ್ರಾಪ್ತ ಇತ್ಪತ್ರಾಹ । ಅತ್ರ ತ್ರಿಭಿಸಂಗಮ ಇತ್ಯರ್ಥತೋ ಬುದ್ಧಯಾ ವಿಭಜ್ಯಾನ್ವೇತವ್ಯ[:]ಮ್ । ಅಯಮಭಿಪ್ರಾಯ:-ನಿಯತಸ್ಯ (ಗೀ. ೧೮.೭) ಯತಃಪ್ರವೃತ್ತಿಃ (ಗೀ. ೧೮.೪೬)  ಆಚಾರಪ್ರಭವಃ (ಭಾ. ಆನು. ೨೫೪. ೧೩೯)  ವರ್ಣಾಶ್ರಮಾಚಾರವತಾ (ವಿ. ೩, ೮. ೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ವಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕತ್ವಸಿದ್ಧೇಃ, ಅಗ್ನೀನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮಪಿ ಪ್ರತರ್ದನವಿದ್ಯಾನ್ಯಾಯೇನ ತಚ್ಛರೀರಕಪರಮಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಾತ್  ಸಾಕ್ಷಾದಪ್ಯವಿರೋಧಂ ಜೈಮಿನಿಃ (ಬ್ರ. ೧. ೨. ೨೯) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಯಜ್ಞಾಗ್ರಹರಾಧ್ಯಾಯೋಕ್ತ (ಭಾ, ಮೋ, ೩೪೯) ಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ಚ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪ್ರತಿಪಾದಕತ್ವೇನ ವಾ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮಣಾಮಪಿ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನತ್ವಸಂಭವಾತ್ , ತದನುಷ್ಠಾತುರನನ್ಯಾರಾಧಕತ್ವಸಿದ್ಧೇರೈಕಾನ್ತ್ಯಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮಿತಿ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇಽಪಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಾನಾಮಿತಿಕರ್ತವ್ಯತಾತ್ವಂ ಸೂಚಿತಮ್ । ತಥಾ  ಸರ್ವೇಽಪ್ಯೇತೇ ಯಜ್ಞವಿದಃ (೪. ೩೦) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕೇ ಭಾಷ್ಯಮ್- [ದೈವ] ದ್ರವ್ಯಯಜ್ಞಪ್ರಭೃತಿಪ್ರಾಣಾಯಾಮಪರ್ಯನ್ತೇಷು ಕರ್ಮಯೋಗಭೇದೇಷು ಸ್ವಸಮೀಹಿತೇಷು ಪ್ರವೃತ್ತಾ ಏತೇ ಸರ್ವೇ ಸಹ ಯಜ್ಞೈಃ ಪ್ರಜಾಸ್ಸೃಷ್ಟ್ವಾ (೩.೧೦) ಇತ್ಯಭಿಹಿತಮಹಾಯಜ್ಞಪೂರ್ವಕನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮರೂಪಯಜ್ಞವಿದಸ್ತನ್ನಿಷ್ಠಾಸ್ತತ ಏವ ಕ್ಷಪಿತಕಲ್ಮಷಾ ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಮೃತೇನ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಕುರ್ವನ್ತ ಏವ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ವ್ಯಾಪೃತಾಸ್ಸನಾತನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಾನ್ತೀತಿ ।  ಏವಂ ಬಹುವಿಧಾ ಯಜ್ಞಾಃ (೪.೩೨) ಇತ್ಯತ್ರ ಚೋಕ್ತಮ್– ಏವಂ ಹಿ ಬಹುಪ್ರಕಾರಾಃ। ಕರ್ಮಯೋಗಾಃ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮುಖೇ ವಿತತಾ:-ಆತ್ಮಯಾಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಾಪ್ತಿಸಾಧನತಯಾ ಸ್ಥಿತಾಃ । ತಾನುಕ್ತಲಕ್ಷಣಾನುಕ್ತಭೇದಾನ್ಕರ್ಮಯೋಗಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಕರ್ಮಜಾನ್ ವಿದ್ಧಿ—ಅಹರಹರನುಷ್ಠೀಯಮಾನನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮಜಾನ್ ವಿದ್ಧೀತಿ ।  ಭೋಕ್ತಾರಂ ಯಜ್ಞತಪಸಾಮ್ (೫.೨೯) ಇತಿ ಶ್ಲೋಕಮವತಾರಯಂಶ್ಚೈವಮಾಹ- ಉಕ್ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕಮೇಂ ತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಯೋಗಶಿರಸ್ಕಸ್ಯ ಸುಶಕತಾಮಾಹೇತಿ ।

ಅಥ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಯೋಗಾನಾಂ ಪರಭಕ್ತಿಜನನೇ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮದರ್ಶನರೂಪಮವಾನ್ತರವ್ಯಾಪಾರಂ ಸಹೇತುಕಮಾಹ- ಆತ್ಮೇತಿ । ಯೋಗೋಽತ್ರ ಸಮಾಧಿರೂಪಮನ್ತಃಕರಣೈಕಾಗ್ರಯಮ್, ತತ್ಸಾಧ್ಯಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರೋ ದೃಷ್ಟಿಃ । ನನು ಯದ್ಯಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಯೋಗವ್ಯವಧಾನಮನ್ತರೇಣಾಪಿ

ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ ; ತಥಾಽಪಿ ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ಯ ತತ್ಸಾಧಕತ್ವಮಯುಕ್ತಮ್, ತಸ್ಯಾತ್ಮಾವಲೋಕನಪೂರ್ವಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇತ್, ಮೈವಮ್ ; ಭಕ್ತಿನಿಷ್ಠಾಯಾ ಏವ ಪವಭೇದೇನ ಸರ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ಜ್ಞಾನದರ್ಶನಪ್ರಾಪ್ತೀನಾಮವಿಶೇಷೇಣ ಭಕ್ತಿಸಾಧ್ಯತ್ವಮುಚ್ಯತೇ । ತಞ್ಚ ಪರ್ವಭೇದಮನ್ತರೇಣ ನೋಪಪದ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಹ್ಯಾತ್ಮಾವಲೋಕನಾನನ್ತರಂ  ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಮ್ (೧೮. ೫೪) ಇತಿಂ ಪರಶಬ್ದೇನ ವಿಶೇಷ್ಯತೇ । ಅತ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನರಹಿತಸ್ಯಾಪ್ಯದ್ಯತನಭಕ್ತಾನಾಮಿವ ಸ್ತುತಿನಮಸ್ಕಾರಕೀರ್ತನಾದಿನಿಷ್ಠಯಾ ಸೇವಾರೂಪತ್ವಾದಭಿವ್ಯಕ್ತಯಾ ಭಕ್ತಿಶಬ್ದಾಭಿಲಪ್ಯಯ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಮುಪಪದ್ಯತೇ । ದರ್ಶಿತಶ್ಚ ಪರಾವರಭಕ್ತಿವಿಭಾಗೋ ವೇದಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹೈ- ಸೋಽಯಂ ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಪುರುಷೋತ್ತಮಃ ನಿರತಿಶಯಪುಣ್ಯಸಞ್ಚಯಕ್ಷೀಣಾಶೇಷಜನ್ಮೋಪಚಿತಪಾಪರಾಶೇಃ ಪರಮಪುರುಷಚರಣಾರವಿನ್ದಶರಣಾಗತಿಜನಿತತದಾಭಿಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಸದಾಚಾರ್ಯೋಪದೇಶೋಪಬೃಂಹಿತಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಗತತತ್ತ್ವಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಬೋಧಪೂರ್ವಕಾಹರಹರುಪಚೀಯಮಾನಶಮದಮತಪಶ್ಶೌಚ ಕ್ಷಮಾರ್ಜವಭಯಾಭಯಸ್ಥಾನವಿವೇಕದಯಾಹಿಂಸಾದ್ಯಾತ್ಮಗುಣೋಪೇತಸ್ಯ ವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಪನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಕರ್ಮೋಪಸಂಹೃತಿನಿಷಿದ್ಧಪರಿಹಾರನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಚರಣಾರವಿನ್ದಯುಗಲನ್ಯಸ್ತಾತ್ಮಾತ್ಮೀಯಸ್ಯ ತದ್ಭಕ್ತಿಕಾರಿತಾನವರತಸ್ತುತಿಸ್ಮೃತಿನಮಸ್ಕೃತಿಯತನಕೀರ್ತನಗುಣಶ್ರವಣವಚನಧ್ಯಾನಾರ್ಚನಪ್ರಣಾಮಾದಿಪ್ರೀತಪರಮಕಾರುಣಿಕಪುರುಷೋತ್ತಮ ಪ್ರಸಾದವಿಧ್ವಸ್ತಸ್ವಾನ್ತಧ್ವಾನ್ತಸ್ಯ ಅನನ್ಯಪ್ರಯೋಜನಾನವರತನಿರತಿಶಯಪ್ರಿಯವಿಶದತಮಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾಪನ್ನಾನುಧ್ಯಾನರೂಪಭಕ್ತ್ಯೇಕಲಭ್ಯಃ । ತದುಕ್ತಂ ಪರಮಗುರುಭಿರ್ಭಗವದ್ಯಾಮುನಾಚಾರ್ಯಪಾದೈಃ- ಉಭಯಪರಿಕರ್ಮಿತಸ್ವಾನ್ತಸ್ಯ ಐೇೈಕಾನ್ತಿಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಕ್ತಿಯೋಗಲಭ್ಯಃ (ಆ. ಸಿ) ಇತೀತಿ ।।೨೫।।

ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಾಜ್ಞಾನೋ ದೃಷ್ಟ್ವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ಪರಾನುಗಮ್ । ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ ಪರಾಂ ಭಕ್ತಿಂ ತಯೈವಾಪ್ನೋತಿ ತತ್ಪದಮ್ ।। ೨೬ ।।

ಏವಂ ಯಥಾಧಿಕಾರೇ ಪರಿಗೃಹೀತೈಸ್ರಿಭಿರಾತ್ಮಾವಲೋಕನಸಿದ್ಧಿದ್ವಾರಾ ಪರಭಕ್ತ್ಯುತ್ಪಾದನಪ್ರಕಾರಂ ಪರಭಕ್ತೇರೇವ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಯಾಃ ಪರಮಪ್ರಾಪ್ತಿಸಾಧನತ್ವಂ ಚ ದರ್ಶಯತಿ-ನಿರಸ್ತೇತಿ ।। ಉಪಾಯವಿರೋಧಿಸರ್ವಜ್ಞಾನನಿವೃತ್ತಿರಿಹ ನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಾಜ್ಞಾನ ಇತ್ಯನೇನ ವಿವಕ್ಷಿತ।। ಪರಾನುಗಮ್ -ಪರಾನುಚರಂ, ಪರಶೇಷತೈಕರಸಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥೋಚ್ಯತೇ  ನಾಯಂ ದೇವೋ ನ ಮರ್ತ್ಯೋ ವಾ ನ ತಿರ್ಯಕ್ ಸ್ಥಾವರೋಽಪಿ ವಾ । ಜ್ಞಾನಾನನ್ದಮಯಸ್ತ್ವಾತ್ಮಾ ಶೇಪೋ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ।। ಇತಿ । ಆಹ ಚ ಸರ್ವಜ್ಞೋ ಮನ್ತ್ರರಾಜಪದಸ್ತೋತ್ರೇ- ದಾಸಭೂತಾಸ್ಸ್ವತಸ್ಸರ್ವೇ ಹ್ಯಾತ್ಮಾನಃ ಪರಮಾತ್ಮನಃ । ಅತೋಽಹಮಪಿ ತೇ ದಾಸ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನಮಾಮ್ಯಹಮ್ ।। ಇತಿ । ಪ್ರತಿಲಭ್ಯ-ಪರಮಾತ್ಮಸಕಾಶಾತ್ಪ್ರಾಪ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಯೈವಪರಮಭಕ್ತಿರೂಪವಿಪಾಕಾಪನ್ನಯೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅತ್ರ ಏಕಾರೇಣ ನೈರಪೇಕ್ಷ್ಯಮವ್ಯವಹಿತತ್ವಂ ಚ ಸೂಚ್ಯತೇ । ತತ್ಪದಂ ತಞ್ಚರಣಮ್ , ಪದ್ಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ಯಾ ಪದಂ ಮುಕ್ತಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾ ಸಿದ್ಧಂ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯಾಪ್ರಾಕೃತಂ ಸ್ಥಾನಮ್ , ಸ್ವರೂಪಂ ವಾ । ತದೇತತ್ ಶ್ಲೋಕದ್ವಯೇನ ಗೀಯತೇ– ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಃ ಪ್ರಸನ್ನಾತ್ಮಾ ನ ಶೋಚತಿ ನೋ ಕಾಙ್ಕ್ಷತಿ । ಸಮಸ್ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಮದ್ಭಕ್ತಿಂ ಲಭತೇ ಪರಾಮ್ ।। ಭಕ್ತ್ಯಾ ಮಾಮಭಿಜಾನಾತಿ ಯಾವಾನ್ಯಶ್ಚಾಸ್ಮಿ ತತ್ತ್ವತಃ । ತತೋ ಮಾಂ ತತ್ತ್ವತೋ ಜ್ಞಾತ್ವಾ ವಿಶತೇ ತದನನ್ತರಮ್ ।। (೧೮. ೫೪, ೫೫) ಇತಿ ।। ೨೬ ।।

ಭಕ್ತಿಯೋಗಸ್ತದರ್ಥೀ ಚೇತ್ಸಮಗ್ರೈಶ್ವರ್ಯಸಾಧಕಃ । ಆತ್ಮಾರ್ಥೀ ಚೇತ್ ತ್ರಯೋಽಪ್ಯೇತೇ ತತ್ಕೈವಲ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧಕಾಃ ।। ೨೭ ।।

ಏವಂ ಭಕ್ತೇರ್ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಮುಕ್ತಮ್ , ಸೈವ ಮಧ್ಯಮಷಟ್ಕೋಕ್ತಪ್ರಕಾರೇಣಾಚಿದ್ದ್ವ್ಯಪರಿಣಾಮವಿಶೇಷಾನುಭವರೂಪಸ್ಯೈಶ್ವರ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಸಾಧಿಕೇತ್ಯಾಹ–ಭಕ್ತೀತಿ । ಏಕಸ್ಯ ಕಥಂ ಪರಸ್ಪರವಿರುದ್ಧಯೋರ್ಬನ್ಧಮೋಕ್ಷಯೋಸ್ಸಾಧನತ್ವಮಿತ್ಯತ್ರೋಕ್ತಮ್-ತದರ್ಥೀ ಚೇದಿತಿ । ಏಕಸ್ಯೈವ ತತ್ಫಲರಾಗವಶಾದ್ವಿಚಿತ್ರಫಲಸಾಧನತ್ವಂ  ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಕಾಮೇಭ್ಯೋ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಃ ಇತ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಮ್ । ಬ್ರಹ್ಮಾದಿಪ್ರದೇಯೈಶ್ಚರ್ಯೇಭ್ಯಃ ಸಮಧಿಕತ್ವಮಿಹ ಸಮಗ್ರತ್ವಮ್ । ದೃಷ್ಟಂ ಚ ಲೋಕೇ ಸಮ್ರಾಟ್ಸಾಮನ್ತಸೇವಯೋಸ್ಸಿದ್ಧಿತಾರತಮ್ಯಮ್ । ನ ಚ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭಾದಯೋ ಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭದಿಪದಂ ಪ್ರದಾತುಂ ಪ್ರಭವನ್ತಿ, ಸ್ವಯಮೇವ ಹ್ಯುಕ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ  ಪ್ರಾಜಾಪತ್ಯಂ ತ್ವಯಾ ಕರ್ಮ ಮಯಿ ಸರ್ವಂ ನಿವೇಶಿತಮ್ (ರಾ. ಉ. ೧೦೪. ೭) ಇತಿ । ಅನ್ಯತ್ರ ಚೋಕ್ತಮ್- ಯುಗಕೋಟಿಸಹಸ್ರಾಣಿ ವಿಷ್ಣುಮಾರಾಧ್ಯ ಪದ್ಮಭೂಃ । ಪುನಸ್ರೈಲೋಕ್ಯಧಾತೃತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಿತಿ ಶುಶ್ರುಮಃ ।। (ಇತಿ. ಸ. ೧೪, ೮) ಇತ್ಯಾದಿ । ರೌದ್ರಸ್ಯಾಪಿ ಪದಸ್ಯ ಭಗವತ್ಸಮಾರಾಧನಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಮಾಮ್ನಾಯತೇ – ಅನ್ಯ ದೇವಸ್ಯ ಮೀಢುಷೋ ವಯಾ ವಿಷ್ಣೋರೇಪಸ್ಯ ಪ್ರಭೃಥೇ ಹವಿರ್ಭಃ । ವಿದೇ ಹಿ ರುದ್ರೋ ರುದ್ರಿಯಂ ಮಹಿತ್ವಂ ಯಾಸಿಷ್ಟಂ ವರ್ತಿರಶ್ವಿನಾವಿರಾವತ್ ।। (ಋ ೫ ಅ. ೪ ಅ. ೭. ವ) ಇತಿ । ಅಸ್ಯ ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವ್ಯಾವೃತ್ತಾತಿಶಯತಯಾ ಶ್ರುತ್ಯಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ, ದೇವಸ್ಯ – ಅನಿತರಸಾಧಾರಣಾತ್ಯದ್ಭುತಾಪ್ರತಿಹತಕ್ರೀಡಾವಿಜಿಗೀಷಾವ್ಯವಹಾರಧ್ಯುತಿಸ್ತುತಿಪ್ರಭೃತಿನಿತ್ಯನಿರವದ್ಯನಿರತಿಶಯಾನ [ನ್ದ] ನ್ತಮಙ್ಗಲಗುಣಮಹೋದಧೇಃ । ಮೀಢುಷಃ- ಮಿಹ ಸೇಚನೇ, ಸೇಕ್ತುಃ ದಾತುಃ ; ಉದಾರಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । ವಯ:– ಅವಯವತಯಾ ಶಾಖಾಭೂತಃ, ಶರೀರತಯಾಽಙ್ಗಭೂತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।  ವಯಾಶ್ಶಾಖಾ ಇತಿ ಯಾಸ್ಕಃ । ವಿಷ್ಣೋಃ-ಸರ್ವವ್ಯಾಪನಶೀಲತಯಾ ಸರ್ವಾನ್ತರ್ಯಾಮಿಭೂತಸ್ಯ ನಾರಾಯಣಸ್ಯ ।  ವೃಕ್ಷ ಇವ ಸ್ತಬ್ಧೋ ದಿವಿ ತಿಷ್ಠತ್ಯೇಕಸ್ತೇನೇದಂ ಪೂರ್ಣಮ್ (ನಾ.) ಇತಿ ಹಿ ಶ್ರಯತೇ । ಏಷಸ್ಯ ಏಷಣೀಯಸ್ಯ, ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಸ್ಯ, ಅಭಿಮತಫಲಾರ್ಥಂ ಯಾಚನೀಯಸ್ಯೇತ್ಯರ್ಥಃ । [ಪ್ರಭೃಥೇ] ಅವಭೃತೇ ಹವಿರ್ಭಿಃ ಸರ್ವಮೇಧಾಖ್ಯೇ ಯಾಗೇ ವಿಷ್ಣವೇ ಸಮರ್ಪಿತೈಃ ಸ್ವಾತ್ಮಪರ್ಯನ್ತೈರ್ಹವಿರ್ಭಿಃ, ವಿದೇ ಹಿ, ವಿದೇ-ಲೇಭೇ, ಹೀತಿ–ಹೇತೌ, ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ ವಾ । ರುದ್ರಿಯಂ-ರುದ್ರಸ್ಯ ಸಂಬನ್ಧಿ, ಸ್ವಸಂಬನ್ಧೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮರುದ್ರೇನ್ದ್ರಾದೀನಾಂ ಪ್ರವಾಹಾನಾದಿತ್ವಾತ್ ರುದ್ರಜಾತಿಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಪ್ರಥಿತಮ್ । ಮಹಿತ್ವಂ-ಮಹಿಮಾನಮಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದುಪವೃಹ್ಣಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ಚೋಕ್ತಂ ಮಹಾಭಾರತೇ-* ಮಹಾದೇವಸ್ಸರ್ವಮೇಧೇ ಮಹಾತ್ಮಾ ಹುತ್ವಾಽಽತ್ಮಾನಂ ದೇವದೇವೋ ಬಭೂವ (ರಾ. ೨೦. ೧೨) ಇತಿ ।  ಏತೌ ದ್ವೌ ವಿಬುಧಶ್ರೇಷ್ಠೌ ಪ್ರಸಾದಕ್ರೋಧಜೌ ಸ್ಮೃತೌ । ತದಾದರ್ಶಿತಪನ್ಥಾನೌ ಸೃಷ್ಟಿಸಂಹಾರಕಾರಿಣೌ ।। (ಭಾ, ಮೋ. ೩೪೨. ೧೯) ಇತ್ಯಾದಿಭಿಶ್ಚ ಸರ್ವತ್ರಾಯಮರ್ಥಃ ಪ್ರಸಿದ್ಧ, ಇತ್ಯಲಂ ವಿಸ್ತರೇಣ । ಏವಮಚಿತ್ತತ್ತ್ವಾನುಭವರೂಪೈಶ್ವರ್ಯಸಾಧಕತ್ವಂ ಭಕ್ತರುಕ್ತಮ್ , ಅಥ ಚೇತನರೂಪಾತ್ಮತತ್ತ್ವಾನುಭವರೂಪಾರ್ವಾಚೀನಕೈವಲ್ಯಸ್ಯ ಸಾಧನತ್ವಂ ತಸ್ಯಾಃ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಯೋರಪ್ಯರ್ಥಸ್ವಭಾವಾತ್ಪರಮಪುರುಷಪ್ರೀತಿದ್ವಾರೇಣ ತತ್ಸಾಧನತ್ವಂ ಯುಕ್ತಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ-ಆತ್ಮೇತಿ । ಅಚಿದನುಭವಾದೀಶ್ವರಾನುಭವಾಞ್ಚ ವಿವಿಕ್ತಸ್ವರೂಪೋಽನುಭವ ಇಹ ತಕೈವಲ್ಯಶಬ್ದೇನ ವಿವಕ್ಷಿತಃ । ಅತ್ರ ಚ ವಕ್ತವ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ತಾತ್ಪರ್ಯಂಚನ್ದ್ರಿಕಾಯಾಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಿತಮಸ್ಮಾಭಿಃ ।। ೨೭ ।।

ಐಕಾನ್ತ್ಯಂ ಭಗವತ್ಯೇಷಾಂ ಸಮಾನಮಧಿಕಾರಿಣಾಮ್ । ಯಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿ ಪರಾರ್ಥೀ ಚೇತ್ತದೇವಾತ್ಯನ್ತಮಶ್ನುತೇ ।। ೨೮ ।।

ಏವಮತಿಶಯಿತೈಶ್ವರ್ಯಕೈವಲ್ಯಭಗವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಯರ್ಥಿನಾಮಧಿಕರ್ತವ್ಯಾಯಾ ಭಕ್ತೇಸಾರಭೂತಂ ಸಾಧಾರಣಂ ರೂಪ ನಿಷ್ಕರ್ಷಯತಿ । ಐಕಾನ್ತ್ಯಮಿತಿ ।। ಐಕಾನ್ತ್ಯಮತ್ರಾನನ್ಯದೇವತಾಕತ್ವಮ್ ।  ಚತುರ್ವಿಧಾ ಮಮ ಜನಾ ಭಕ್ತಾ ಏವ ಹಿ ತೇ [ಮ]ಸ್ಮೃತಾಃ । ತೇಷಾಮೇಕಾನ್ತಿನಶ್ಶ್ರೇಷ್ಠಾಸ್ತೇ ಚೈವಾನನ್ಯದೇವತಾಃ ।। (ಭಾ. ಆಶ್ವ.) ಇತ್ಯನುಗೀತಾವಚನಮ್ ಜ್ಞಾನಿನಾಮೈಕಾನ್ತ್ಯಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ । ಅತ್ರ ತು ಯಾವತ್ಸ್ವಾಭಿಮತಫಲಲಾಭಮೈಕಾನ್ತ್ಯಂ ಸಮಾನಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏತೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಜ್ಞಾನಯೋಗಾವಸ್ಥಯೋರವ್ಯೈಕಾನ್ತ್ಯಂ ಸಿದ್ಧಮ್ ; ಸರ್ವತ್ರ ಭಗವತ್ಪ್ರಪತ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾವಶ್ಯಂಭಾವಾತ್ । ಏವಮಚಿದನುಭವಾತ್ಸ್ವಾನುಭವಾಞ್ಚ ವಿಲಕ್ಷಣಮೋಶ್ವರಾನುಭವಮಭ್ಯರ್ಥಯಮಾನಸ್ಯಾಧಿಕಾರ್ಯನ್ತರವ್ಯಾವೃತ್ತಾತ್ಯನ್ತಿಕತ್ವಲಕ್ಷಣಭಕ್ತಿವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಾವ್ಯವಧಾನೇನಾತ್ಯನ್ತಿಕತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮಾಹ- ಯಾವದಿತಿ ।। ಫಲಾನ್ತರಸಙ್ಗರೂಪಾನ್ತರಾಯಾನುಪಹತಶ್ಚೇದವ್ಯವಧಾನೇನ ಭಗವನ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಪುನಸ್ಸಂಸಾರಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಪದಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣ ತದಿತಿ ನಪುಂಸಕತ್ವಮ್ ।।೨೮ ।।

ಜ್ಞಾನೀ ತು ಪರಮೈಕಾನ್ತೀ ತದಾಯತ್ತಾತ್ಮಜೀವನಃ । ತತ್ಸಂಶ್ಲೇಷವಿಯೋಗೈಕಸುಖದುಃಖಸ್ತದೇಕಧೀಃ ।। ೨೯ ।।

ಅಥ  ಯೇ ತು ಶಿಷ್ಟಾಸ್ರಯೋ ಭಕ್ತಾಃ ಫಲಕಾಮಾ ಹಿ ತೇ ಮತಾಃ । ಸರ್ವೇ ಚ್ಯವನಧರ್ಮಾಣಃ ಪ್ರತಿವುದ್ಧಸ್ತು ಮೋಕ್ಷಭಾಕ್ ।। (ಭಾ. ಮೋ. ೩೪೨. ೩೫) ಇತ್ಯನುಗೀತಸ್ಯ  ಯಾವತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿ ಪರಾರ್ಥೀ ಚೇತ್ (ಗೀ. ಸಂ ೨೮) ಇತ್ಯುಕ್ತಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣೋಽನನ್ಯಸಾಧಾರಣಂ ವಿಶೇಷಮನುಷ್ಠಾನಫಲಪ್ರಾಪ್ತಯೋಶ್ಚ ಪ್ರಕಾರಂ ತತ್ರೈವ ಚ ತಾತ್ಪರ್ಯೇಣಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯಾಪವರ್ಗಶಾಸ್ರತ್ವಂ ಚತುರ್ಭಿರ್ವಿವೃಣೋತಿ–ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಿತಿ । ಏತೇನ  ಜ್ಞಾನೀ ತ್ವಾತ್ಮೈವ ಮೇ ಮತಮ್ , (೭. ೧೮)  ಮಚ್ಚಿತ್ತಾ ಮದ್ಗತಪ್ರಾಣಾಃ (೧೦. ೯) ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಸ್ಮಾರಿತಮ್ । ಪರಮಶ್ಚಾಸಾವೇಕಾನ್ತೀ ಚೇತಿ ಪರಮೈಕಾನ್ತೀ, ಏಕಾನ್ತಿಷು ಉತ್ತಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಪರಮ ಏಕಾನ್ತೋಽನನ್ಯತ್ವಮಸ್ಯಾಸ್ತೋತಿ ವಾ । ನ ಕೇವಲಮನನ್ಯದೇವತಾಕತ್ವಮ್ , ಅಪಿ ತ್ವನನ್ಯಪ್ರಯೋಜನತ್ವಮಪ್ಯಸ್ಯಾಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ಸಂಶ್ಲೇಷೋಽತ್ರ ಮನೋವಾಕ್ಕಾಯಸಾಧ್ಯತದಭಿಮತಶಾಸ್ತ್ರಚೋದಿತಸಪರ್ಯಾಮುಖೇನ । ವಿಯೋಗೋಽಪಿ ತದ್ವಿಚ್ಛೇದಃ । ಯದಾಹುರ್ಮಹರ್ಷಯಃ  ಯನ್ಮುಹೂರ್ತಂ ಕ್ಷಣಂ ವಾಽಪಿ ವಾಸುದೇವೋ ನ ಚಿನ್ತ್ಯತೇ । ಸಾ ಹಾನಿಸ್ತನ್ಮಹಚ್ಛಿದಂ ಸಾ ಭ್ರಾನ್ತಿಸ್ಸಾ ಚ ವಿಕ್ರಿಯಾ ।। ಏಕಸ್ಮಿನ್ನಪ್ಯತಿಕ್ರಾನ್ತೇ ಮುಹೂತೇ ಧ್ಯಾನಚರ್ಜಿತೇ । ದಸ್ಯುಭಿರ್ಮುಷಿತೇನೇಚ ಯುಕ್ತಮಾಕ್ರನ್ದಿತುಂ ಭೃಶಮ್ ।। ಇತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಧೀಶ್ಚಿನ್ತಾ ಯಸ್ಯ ತದೇಕಧೀಃ ।। ೨೯ ।।

ಭಗವದ್ಧಯಾನಯೋಗೋಕ್ತಿ ವನ್ದನಸ್ತುತಿಕೀರ್ತನೈಃ । ಲಬ್ಧಾತ್ಮಾ ತದ್ಗತಪ್ರಾಣಮನೋಬುದ್ಧೀನ್ದ್ರಿಯಕ್ರಿಯಃ ।। ೩೦ ।।

| ಧ್ಯಾನಮಿಹಾನುಚಿನ್ತನಮ್ । ಯೋಗಃ-ತನ್ಮೂಲಮವಲೋಕನಮ್ , ವಿಶಿಷ್ಟಕ್ಷೇತ್ರಾದಿವರ್ತಿನಃ ಪರಸ್ಯಾಭಿಗಮನಂ ವಾ । ಯದಾಹುಃ- ಪಾದೌ । ನೃಣಾಂ ತೌ ದ್ರುಮಜನ್ಮಭಾಜೌ ಕ್ಷೇತ್ರಾಣಿ ನಾನುವ್ರಜತೋ ಹರೇರ್ಯೌ (ಭಾಗ. ೨. ೩. ೨೨),  ಯೋಗಸ್ತು ದ್ವಿವಿಧಃ ಪ್ರೋಕ್ತೋ ಬಾಹ್ಯಮಾಭ್ಯನ್ತರಂ ತಥಾ । ಬಾಹ್ಯಂ ಬಹಿಃಕ್ರಿಯಾಪೇಕ್ಷಮಾನ್ತರಂ ಧ್ಯಾನಮುಚ್ಯತೇ ।। ಇತಿ । ಉಕ್ತಿ:-ಶುಶ್ರುಷುಭ್ಯೋಽಧಿಕಾರಿಭ್ಯಃ ಪ್ರತಿಪಾದನಮ್ । ವನ್ದನಮ್ -ತ್ರಿಭಿಃ ಕರಣೈಃ ಪ್ರಣಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸ್ತುತಿಃ –ಗುಣಕಥನಮ್ । ಕೀರ್ತನಮ್ -ತತ್ತದ್ಗುಣವಿಭವಚೇಷ್ಟಿತಾದಿಗರ್ಭಾಣಾಂ ತದಸಾಧಾರಣನಾಮಧೇಯಾನಾಂ ಸಂಕೀರ್ತನಮ್ । ತೈರ್ಲಬ್ಧಾತ್ಮಾ –ಅನ್ಯಥಾ ಅವಸ್ತುಭೂತಮಾತ್ಮಾನಂ ಮನ್ಯಮಾನ ಇತಿ ಭಾವಃ ; ಪ್ರಶಿಥಿಲಕರಣಕಲೇಬರಾದಿಕೋ ಭವೇದಿತಿ ವಾ । ಪ್ರಾಣಾದೀನಾಂ ಕ್ರಿಯಾಯಾಸ್ತದ್ಗತತ್ವಂ ತದನುಭವಾಭಾವೇ ಶೈಥಿಲ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವ್ಯಮ್ । ಅಥವಾ  ಯತ್ಕರೋಷಿ ಯದಶ್ನಾಸಿ (ಗೀ. ೯. ೨೭) ಇತಿ ನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಭಾವಾರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರಪ್ರಾಪ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಣಾಂ ಭಗವತಿ ಸಮರ್ಪಣಮ್ । ಮನಃ -ಸಂಕಲ್ಪವಿಕಲ್ಪವೃತ್ತಿಕಮನ್ತಃಕರಣಮ್, ತಸ್ಯಾಧ್ಯವಸಾಯಾತ್ಮಿಕಾ ವೃತ್ತಿಃ– ಬುದ್ಧಿಃ । ಯದ್ವಾ, ತದೇವಾತ್ರಾಧ್ಯವಸಾಯವೃತ್ತಿವಿಶಿಷ್ಟಂ ಬುದ್ಧಿರಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಯಥೋಕ್ತಂ ಶಾರೀರಕಭಾಷ್ಯೇ  ಅಧ್ಯವಸಾಯಾಭಿಮಾನಚಿನ್ತಾವೃತ್ತಿಭೇದಾನ್ಮನ ಏವಬುದ್ಧಯಹಂಕಾರಚಿತ್ತಶಬ್ದೈಃ ವ್ಯಪದಿಶ್ಯತೇ (೨. ೪, ೫) ಇತಿ । ಇನ್ದ್ರಿಯಶಬ್ದೋಽತ್ರ ಗೋಬಲೀವರ್ದನ್ಯಾಯಾದ್ಬಾಹ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯವಿಷಯಃ ।। ೩೦ ।।

ನಿಜಕರ್ಮಾದಿ ಭಕ್ತ್ಯನ್ತಂ ಕುರ್ಯಾತ್ ಪ್ರೀತ್ಯೈವ ಕಾರಿತಃ । ಉಪಾಯತಾಂ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ನ್ಯಸ್ಯೇದ್ದೇಚೇ ತು ತಾಮಭೀಃ ।।೩೧।।

ಏವಂವಿಧಸ್ಯಾಧಿಕಾರಿಣಃ, ಸತತಂ ಕೀರ್ತಯನ್ತೋ ಮಾಮ್ (೯. ೧೪) ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ವರ್ಣಾಶ್ರಮಧರ್ಮಾಣಾಮಪಿ ಲೋಪಸ್ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರಾಹ–ನಿಜಕರ್ಮೇತಿ । ನಿತ್ಯದಾಸ್ಯೈಕಸ್ವಭಾವಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯೇವಾಸ್ಯಾಪಿ ತತ್ಪರಿಚರಣಂ ತದಾಜ್ಞಾನುವರ್ತನಪ್ರೀತ್ಯೈವ ಯಥಾಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಥಾಧಿಕಾರಂ ಯಥಾವಸರಂ ಚ ಸರ್ವಂ ಘಟತೇ । ಅನ್ಯಥಾ- ಸನ್ಧ್ಯಾಹೀನೋಽಶುಚಿರ್ನಿತ್ಯಮನರ್ಹಸ್ಸರ್ವಕರ್ಮಸು (ದ. ಸ್ಮೃ) ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಭಗವದರ್ಚನಾದಾವಪ್ಯನಧಿಕಾರಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್ । ತಸ್ಮಾದ್ಯೋಗ್ಯತಾಸಿದ್ಧಯರ್ಥಂ ಲಬ್ಧಾಂಶಸ್ಯ ಶೈಥಿಲ್ಯಪರಿಹಾರಾರ್ಥಮುತ್ತರೋತ್ತರೋಪಚಯಾರ್ಥಂ ಸುದೃಢಸಿದ್ಧೋಪಾಯಸ್ಯಾಪಿ ಸ್ವಾನುಷ್ಠಾನೇನ ಪರಪ್ರವರ್ತನರೂಪಭಗವದಾಜ್ಞಾನುಪಾಲನಾರ್ಥಮವಶ್ಯಕರ್ತವ್ಯಾನಾಮಪಿ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಿಧಿಪರಾಮರ್ಶಮನ್ತರೇಣ ಪ್ರಿಯತಮಸುಹೃತ್ಪುತ್ರಾದ್ಯುಪಲಾಲನವತ್ಪ್ರೀತಿರೇವ ಜ್ಞಾನಿನಃ ಪ್ರಯೋಜಿಕೇತಿ ಭಾವಃ । ತಥಾ ಚ ಶಿಷ್ಯತೇ- ಯಥಾ ಯುವಾನಂ ರಾಜಾನಂ ಯಥಾ ಚ ಮದಹಸ್ತಿನಮ್ । ಯಥಾ ಪ್ರಿಯಾತಿಥಿಂ ಯೋಗ್ಯಂ ಭಗವನ್ತಂ ತಥಾಽರ್ಚಯೇತ್ ।। (ಶಾಂ. ಸ್ಮೃ) ಇತಿ ।  ಯಥಾ ಚ ಪುತ್ರಂ ದಯಿತಂ ತಥೈವೋಪಚರೇದ್ಧರಿಮ್ ।। ಇತಿ ಸಂಹಿತಾನ್ತರಮ್ ।। ಏವಕಾರಾಭಿಪ್ರೇತಮನ್ಯದಪಿ ವಿವೃಣೋತಿ–ಉಪಾಯತಾಮಿತಿ। ಮುಕ್ತವ್ಯಾಪಾರನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವಯಂ ಸ್ವಾದುತ್ವಾತ್ ಕ್ಷಣಿಕಸ್ಯ ಕಾಲಾನ್ತರಭಾವಿಫಲಸಾಧನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿದರ್ಶನಾಞ್ಚ ನಾಸ್ಯ ಸ್ವವ್ಯಾಪಾರೇ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯತಾಬುದ್ಧಿರಪಿ ಸ್ಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಅತಸ್ತೈಸ್ತೈರಾರಾಧಿತೋ ಭಗವಾನೇವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರೋಪಾಯಃ, ನ ಪುನಃ ಕ್ಷಣಿಕಂ ತತ್ಕ್ರಿಯಾಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಸಾಧ್ಯಂ ಕಿಂಚಿತ್ತತ್ಪ್ರೀತ್ಯತಿರಿಕ್ತಮಪ್ರಾಮಾಣಿಕಮಪೂರ್ವಾದಿಕಂ ವಾ । ಅತಸ್ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ  ಮಾಮೇಕಂ ಶರಣಂ ವ್ರಜ (೧೮. ೬೬) ಇತಿ ವಕ್ತರ್ಯುಪಾಯತಾಬುದ್ಧಿಃ ಕಾರ್ಯೇತ್ಯಾಹ-ನ್ಯಸ್ಯೇದಿತಿ । ಅನಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಬನ್ಧನಮಾಶ್ರಿತಾನಾಂ ಮೋಚನಂ ಚ ಭಗವತಃ ಸ್ವಮಾಹಾತ್ಮ್ಯಾನುಗುಣಲೀಲಯೈವೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ- ದೇವ ಇತಿ । ತೇ ಹ ವೈ ದೇವಮಿತಿ ಶರಣ್ಯವಿಷಯಶ್ರುತಿಸೂಚನಾರ್ಥಮತ್ರ ದೇವಶಬ್ದಃ । ಅಪಾರಕಾರುಣ್ಯಸೌಶೀಲ್ಯವಾತ್ಸಲ್ಯೌದಾರ್ಯಾದಿಗುಣನಿಧೌ  ಮಿತ್ರಭಾವೇನ ಸಂಪ್ರಾಪ್ತಮ್ , (ರಾ. ಯು. ೧೮. ೩)  ಸಕೃದೇವ – ಪ್ರಪನ್ನಾಯ, (ರಾ. ಯು. ೧೮. ೩೩)  ಅಪಿ ಚೇತ್ಸುದುರಾಚಾರಃ (ಗೀ. ೯. ೩೦) (ಗೀ. ೯. ೩೧)  ಕ್ಷಿಪ್ರಂ ಭವತಿ ಧರ್ಮಾತ್ಮಾ, * ಮನ್ಮನಾ ಭನ್ನ ಮದ್ಭಕ್ತಃ (೯. ೩೪) * ಸರ್ವಧರ್ಮಾನ್ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ (೧೮. ೬೬) ಇತಿ ವಕ್ತರಿ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಅಶರಣ್ಯಾರಣ್ಯೇ ಸ್ವಯಮುಪಾಯತಯಾಽವಸ್ಥಿತೇ ಸ್ವಾಪರಾಧತತ್ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯ್ಯತತ್ಸಂಕಲ್ಪಕಿಂಕರಹಿರಣ್ಯಗರ್ಭರುದೇನ್ದ್ರಾದಿಕ್ಷುದ್ರೇಶ್ವರಾದಿನಿಮಿತ್ತಭಯಂ ನ ಕರ್ತವ್ಯಮಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ- ಅಭೀರಿತಿ ।। ೩೧ ।।

ಏಕಾನ್ತಾತ್ಯನ್ತದಾಸ್ಯೈಕರತಿಸ್ತತ್ಪದಮಾಪ್ನುಯಾತ್ । ತತ್ಪ್ರಧಾನಮಿದಂ ಶಾಸ್ತ್ರಮಿತಿ ಗೀತಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹಃ ।। ೩೨ ।।

ಏವಂ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ಯ ಯಥಾಮನೋರಥಮನ್ತರಾಯಾನುಪಹತಸ್ಯ ಫಲಸಿದ್ಧಿಮಾಹ-ಏಕಾನ್ತೇತಿ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಪರಮೈಕಾನ್ತಿನಾಂ ಪರಿಚರಣಪ್ರಕಾರಮನುಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿರ್ವಿಘ್ನತ್ವಂ ಶ್ರೀಪೌಷ್ಕರೇ – ಪ್ರವೃತ್ತಿಕಾಲಾದಾರಭ್ಯ ಆತ್ಮಲಾಭಾವಸಾನಿಕಮ್ । ಯತ್ರಾವಕಾಶೋ ವಿಘ್ನಾನಾಂ ವಿದ್ಯತೇ ನ ಕದಾಚನ ।। ಇತಿ । ಏತದೇವಾಭಿಪ್ರೇತ್ಯೋಕ್ತಂ ಶ್ರೀಸಾಚ್ವತೇ- ಸಙ್ಕಲ್ಪಾದೇವ ಭಗವಾನ್ ತತ್ತ್ವತೋ ಭಾವಿತಾತ್ಮನಾಮ್ । ವ್ರತಾನ್ತಮಖಿಲಂ ಕಾಲಂ ಸೇಚಯತ್ಯಮೃತೇನ ತು ।। [ಜ್ಞಾತ್ವೈವಂ ಬದ್ಧಲಕ್ಷ್ಯೇಣ] ಜ್ಞಾತ್ವೈವ ಬನ್ಧಂ ಮರ್ತ್ಯೇನ ಭವಿತವ್ಯಂ ಸದೈವ ಹಿ । ಪ್ರಾಪ್ತಯೇ ಸರ್ವಕಾಮಾನಾಂ ಸಂಸಾರಭಯಭೀರುಣಾ ।। ಇತಿ । ಅತಃ  ಶ್ರೂಯತೇ ಖಲು ಗೋವಿನ್ದೇ ಭಕ್ತಿಮುದ್ವಹತಾಂ ನೃಣಾಮ್ । ಸಂಸಾರನ್ಯೂನತಾಭೀತಾಸ್ತ್ರಿದಶಾ: ಪರಿಪನ್ಥಿನಃ ।। ಸತ್ಯಂ ಶತೇನ ವಿಘ್ನಾನಾಂ ಸಹಸ್ರೇಣ ತಥಾ ತಪಃ। ವಿಘ್ನಾಯುತೇನ ಗೋವಿನ್ದೇ ನೃಣಾಂ ಭಕ್ತಿರ್ನಿವಾರ್ಯತೇ ।। (ವಿ. ಧ. ೨.೨೫) ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ತು ಪರ [ಮ] ಭಕ್ಯವಸ್ಥಾತಃ ಪ್ರಾಚೀನಾವಸ್ಥಾವಿಷಯಂ ನೇತವ್ಯಮ್ । ಅತ್ರ ಭೂಮವಿದ್ಯಾಯಾಮಿವ ಐಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯರ್ವಾಚೀನಪುರುಷಾರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನಂ ಪರಮಪುರುಷಪ್ರಾಪ್ತಿರೂಪಪ್ರಧಾನತಮಪುರುಷಾರ್ಥಪಾರಮ್ಯಸಮರ್ಥನಾರ್ಥತಯಾ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಶ್ರೀಸಾತ್ವತ್ತೇ  ಪ್ರತ್ಯಯಾರ್ಥಂ ಚ ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸಿದ್ಧಯಸ್ಸಪ್ರಕೀರ್ತಿತಾಃ । ಇತಿ । ಅತೋ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತ್ವಮೇವಾಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯೇತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಹ । ತದಿತಿ । ಅತ್ರ ಯಥಾರ್ಹಂ ನ್ಯಾಸೋಪಾಸನರೂಪಪ್ರಾಪಕನಿಷ್ಠಾಪ್ರಾಪ್ತೃತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಃ ಪರಮೈಕಾನ್ತೀ ವಾ ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ವಾ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯತೇ। ಅಥಾತ್ರ ಸೌಗತಾರ್ಹತಾದಿ [ಮತ]ಸಗನ್ಧಾನಾಂ ಶಙ್ಕರಾದಿಗ್ರನ್ಥಾನಾಂ ಭಗವದಭಿಪ್ರಾಯವಿರುದ್ಧತಾಖ್ಯಾಪನಾಯ ಉಕ್ತಸಂಗ್ರಹಪ್ರಕಾರೇಣ ಶಿಷ್ಯಾಣಾಂ ಯಥಾವಸ್ಥಿತಸಮಸ್ತಗೀತಾರ್ಥಪ್ರಪಞ್ಚಾವಗಾಹನಾಯ ಚ ನಿಗಮಯತಿ- ಇತೀತಿ । ಇತ್ಥಮೇವ ಸತ್ತ್ವನಿಷ್ಠಸಂಪ್ರದಾಯಪರಮ್ಪರಾಗತಸ್ಸಮೀಚೀನೋ ಗೀತಾರ್ಥಃ । ನ ಪುನಃ ಕುದೃಷ್ಟಿಭಿರುನ್ನೀತಃ । ಸ ಚೈಷ ವಯೋಗಮಹಿಮಚುಲಕಿತಪರಮಪುರುಷವಿಭೂತಿಯುಗಲಭಗವನ್ನಾಥಮುನಿನಿಯೋಗಾನುವರ್ತಿಶ್ರೀಮದ್ರಾಮ ಮಿಶ್ರಸಕಾಶಾದ್ಬಹುಶಾಸ್ತ್ರವಿದ್ಭಿರಸ್ಮಾಭಿರ್ಬಹುಶಃಶ್ರುತಸ್ಯ ಭಗವದ್ಗೀತಾರ್ಥಪ್ರಪಞ್ಚೇಸ್ಯ ಸಂಗ್ರಹ ಇತಿ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿಸ್ಸಂಗ್ರಾಹ್ಯತಮ ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ೩೨ ।।

ಸಾರಂ ಫಲ್ಗುನಸಾರಥೀಯವಚಸಾಂ ಶ್ರೀಯಾಮುನೇಯೋದ್ಧೃತಂ ವಿಸ್ಪಷ್ಟೈರಿತಿ ವೇಙ್ಕಟೇಶ್ವರಕವಿರ್ವ್ಯಾಚಷ್ಟ ಭಾಷ್ಯಾಕ್ಷರೈಃ । ಯದ್ವಾದೇಷು ಕುದೃಷ್ಟಿಬಾಹ್ಯಕುಹನಾಕೋಲಾಹಲಾಸ್ಕನ್ದಿಭಿರ್ಜಙ್ಘಾಲೈರ್ಜಯಘೋಷಣಾಘಣಘಣೈರ್ವಿದ್ರಾಣನಿದ್ರಾ ದಿಶಃ ।।

ಇತಿ ವೇದಾನ್ತಾಚಾರ್ಯಸ್ಯ ಕೃತಿಷು ಶ್ರೀಗೀತಾರ್ಥಸಂಗ್ರಹರಕ್ಷಾ ಸಮಾಪ್ತಾ ।।