ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತ:
ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತಸಾರ:
ಅಥ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ತೃತೀಯ: ಪಾದ:
೧-೩-೧
೬೬। ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಾಯತನಂ ಸ್ವಶಬ್ದಾತ್ – ಯಸ್ಮಿನ್ದ್ಯೌ: ಪೃಥಿವೀ ಚಾನ್ತರಿಕ್ಷಮ್ ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ಯುಪೃಥಿವ್ಯಾದೀನಾಮಾಯತನಮ್ – ಆಧಾರ: ಪರಮಪುರುಷ:। ತಮೇವೈಕಂ ಜಾನಥಾತ್ಮಾನಮ್ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಾತ್। ನಿರುಪಾಧಿಕಾತ್ಮತ್ವಂ ಹಿ ಪರಮಪುರುಷಸ್ಯೈವ। ಅಮೃತಸ್ಯೈಷಸೇತುರಿತಿ ತದೇವ ದ್ರಢಯತಿ। ಬಹುಧಾ ಜಾಯಮಾನ: ಇತಿ ಪರತ್ವಂ ನ ನಿವಾರಯತಿ, ಅಜಾಯಮಾನೋ ಬಹುಧಾ ವಿಜಾಯತೇ ಇತಿ ಕರ್ಮಭಿರಜಾಯಮಾನಸ್ಯೈವ ಆಶ್ರಿತವಾತ್ಸಲ್ಯಾತ್ ಛನ್ದತೋ ಜನನಂ ತಸ್ಯ ಹಿ ಶ್ರೂಯತೇ||೧||
೬೭। ಮುಕ್ತೋಪಸೃಪ್ಯವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ – ತದಾ ವಿದ್ವಾನ್ ಪುಣ್ಯಪಾಪೇ ವಿಧೂಯ ನಿರಞ್ಜನ: ಪರಮಂ ಸಾಮ್ಯಮುಪೈತಿ ತಥಾ ವಿದ್ವಾನ್ನಾಮರೂಪಾದ್ವಿಮುಕ್ತ: ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರುಷಮುಪೈತಿ ದಿವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಚ ಪುಣ್ಯಪಾಪವಿನಿರ್ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರ:||೨||
೬೮। ನಾನುಮಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್ಪ್ರಾಣಭೃಚ್ಚ – ಯಥಾ ನ ಪ್ರಧಾನಮತಚ್ಛಬ್ದಾತ್, ತಥಾ ನ ಪ್ರಾಣಭೃದಪೀತ್ಯರ್ಥ:||೩||
೬೯। ಭೇದವ್ಯಪದೇಶಾತ್ – ಅನೀಶಯಾ ಶೋಚತಿ ಮುಹ್ಯಮಾನ:, ಜುಷ್ಟಂ ಯದಾ ಪಶ್ಯತ್ಯನ್ಯಮೀಶಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರ:||೪||
೭೦। ಪ್ರಕರಣಾತ್ – ಅಥ ಪರಾ ಯಯಾ ತದಕ್ಷರಮಧಿಗಮ್ಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿ ಪರಸ್ಯ ಹೀದಂ ಪ್ರಕರಣಮ್||೫||
೭೧। ಸ್ಥಿತ್ಯದನಾಭ್ಯಾಂ ಚ – ತಯೋರನ್ಯ: ಪಿಪ್ಪಲಂ ಸ್ವಾದ್ವತ್ತಿ ಅನಶ್ನನ್ನನ್ಯೋ ಅಭಿಚಾಕಶೀತಿ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಕರ್ಮಫಲಾದನಮಭಿಧಾಯ ಅನಶ್ನತೋ ದೀಪ್ಯಮಾನಸ್ಯ ಸ್ಥಿತ್ಯಭಿಧಾನಾಚ್ಚಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ||೬|| ಇತಿ ದ್ಯುಭ್ವಾದ್ಯಧಿಕರಣಮ್ || ೧ ||
೧-೩-೨
೭೨। ಭೂಮಾ ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್ – ಸುಖಂ ತ್ವೇವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್, ಭೂಮೈವ ಸುಖಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಭೂಮ್ನಸ್ಸ್ವರೂಪಮಾಹ ಯತ್ರ ನಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ನಾನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ನಾನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮಾ ಇತಿ। ಯಸ್ಮಿನ್ ಸುಖೇಽನುಭೂಯಮಾನೇ, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಮಪಿ ಸುಖತ್ವೇನ ನ ಪಶ್ಯತಿ ನ ಶೃಣೋತಿ ನ ವಿಜಾನಾತಿ ಸ ಭೂಮೇತ್ಯುಚ್ಯತೇ, ಅಥ ಯತ್ರಾನ್ಯತ್ಪಶ್ಯತಿ ಅನ್ಯಚ್ಛೃಣೋತಿ ಅನ್ಯದ್ವಿಜಾನಾತಿ ತದಲ್ಪಮ್ ಇತಿ ವಚನಾತ್। ತಥಾ ಚ ಮಹಾಭಾರತೇ –
ದಿವ್ಯಾನಿ ಕಾಮಚಾರಾಣಿ ವಿಮಾನಾನಿ ಸಭಾಸ್ತಥಾ ।
ಆಕ್ರೀಡಾ ವಿವಿಧಾ ರಾಜನ್ ಪದ್ಮಿನ್ಯಶ್ಚಾಮಲೋದಕಾ: ||
ಏತೇ ವೈ ನಿರಯಾಸ್ತಾತ ಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ: । ಇತಿ।
ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಸ್ಸತ್ಯೇನಾತಿವದತಿ ಇತಿ ಪ್ರಸ್ತುತಞ್ಚಾತಿವಾದಿತ್ವಮ್ ಏವಮೇವ ಸಮಞ್ಜಸಮ್। ಅತಿವಾದಿತ್ವಂ ಹಿ ಸ್ವೋಪಾಸ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥಾಧಿಕ್ಯವಾದಿತ್ವಮ್। ತದಲ್ಪಮ್ ಇತ್ಯಲ್ಪಪ್ರತಿಯೋಗಿತ್ವೇನ, ಭೂಮಾ ಇತ್ಯುಕ್ತಪ್ರಕಾರ ವೈಪುಲ್ಯಾಶ್ರಯಸುಖರೂಪವಾಚೀ। ಅಯಂ ಭೂಮಶಬ್ದವ್ಯಪದಿಷ್ಟ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಸಂಪ್ರಸಾದಾದಧ್ಯುಪದೇಶಾತ್, ಸಂಪ್ರಸಾದ: – ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ, ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ: ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇ:। ಏಷ ತು ವಾ ಅತಿವದತಿ ಯಸ್ಸತ್ಯೇನ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ: ಊರ್ಧ್ವಮರ್ಥಾನ್ತರತ್ವೇನಾಸ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ ||೭||
೭೩। ಧರ್ಮೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ – ಸ ಭಗವ: ಕಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ: ಸ್ವೇ ಮಹಿಮ್ನಿ ಇತ್ಯಾದಾವುಪದಿಷ್ಟಾನಾಂ ಸ್ವಮಹಿಮ-ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತತ್ವಸರ್ವಕಾರಣತ್ವಸರ್ವಾತ್ಮಕತ್ವಾದಿಧರ್ಮಾಣಾಂ ಪರಸ್ಮಿನ್ನೇವೋಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಭೂಮಾ ಪರ: ||೮|| ಇತಿ ಭೂಮಾಧಿಕರಣಮ್||
೧-೩-೩
೭೪। ಅಕ್ಷರಮಮ್ಬರಾನ್ತಧೃತೇ: – ಏತದ್ವೈ ತದಕ್ಷರಂ ಗಾರ್ಗಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಾ ಅಭಿವದನ್ತಿ ಅಸ್ಥೂಲಮನಣು ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಭಿಹಿತಮಕ್ಷರಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ, ಅಕ್ಷರಮಮ್ಬರಾನ್ತಧೃತೇ:, ಯದೂರ್ಧ್ವಂ ಗಾರ್ಗಿ ದಿವ: ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಸರ್ವವಿಕಾರಾಧಾರತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಆಕಾಶ: ಕಸ್ಮಿನ್ನೋತಶ್ಚ ಪ್ರೋತಶ್ಚ ಇತಿ ಪೃಷ್ಟೇ, ಏತದ್ವೈ ತದಕ್ಷರಮ್ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ವಾಯುಮದಮ್ಬರಾನ್ತಧೃತೇ: ಸರ್ವವಿಕಾರಾಧಾರೋ ಹ್ಯಯಮಾಕಾಶ: ವಾಯುಮದಮ್ಬರಾನ್ತಕಾರಣಂ ಪ್ರಧಾನಮ್, ತದ್ಧಾರಕಂ ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ||೯||
೭೫। ಸಾ ಚ ಪ್ರಶಾಸನಾತ್ – ಸಾ ಚ ಧೃತಿ:, ಏತಸ್ಯ ವಾ ಅಕ್ಷರಸ್ಯ ಪ್ರಶಾಸನೇ ಗಾರ್ಗಿ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಾಜ್ಞಯಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ಶ್ರೂಯತೇ। ಅತ: ಇದಮಕ್ಷರಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಾ ಚ ನ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ:||೧೦||
೭೬। ಅನ್ಯಭಾವವ್ಯಾವೃತ್ತೇಶ್ಚ – ಅನ್ಯಭಾವ: – ಅನ್ಯತ್ವಮ್। ಅದೃಷ್ಟಂ ದ್ರಷ್ಟೃ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಅನ್ಯತ್ವಂ ಹ್ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಸ್ಯ ವ್ಯಾವರ್ತಯತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷ:, ಅತಶ್ಚ ಪರ ಏವ ||೧೧|| ಇತಿ ಅಕ್ಷರಾಧಿಕರಣಮ್ || ೩ ||
೧-೩-೪
೭೭। ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮ ವ್ಯಪದೇಶಾತ್ಸ: – ಯ: ಪುನರೇತಂ ತ್ರಿಮಾತ್ರೇಣೋಮಿತ್ಯನೇನೈವಾಕ್ಷರೇಣ ಪರಂ ಪುರುಷಮಭಿಧ್ಯಾಯೀತ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸ ಏತಸ್ಮಾಜ್ಜೀವಘನಾತ್ಪರಾತ್ಪರಂ ಪುರಿಶಯಂ ಪುರುಷಮೀಕ್ಷತ ಇತ್ಯತ್ರ ಧ್ಯಾಯತಿ ಪೂರ್ವಕೇಕ್ಷತಿಕರ್ಮ, ಸ: – ಪ್ರಶಾಸಿತಾ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಇತ್ಯರ್ಥ:, ಉತ್ತರತ್ರ ತಮೋಙ್ಕಾರೇಣೈವಾಯನೇನಾನ್ವೇತಿ ಇತಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಯತ್ತಚ್ಛಾನ್ತಮಜರಂ ಅಮೃತಮಭಯಂ ಪರಞ್ಚ ಇತಿ ಪರಮಪುರುಷಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾತ್, ಯತ್ತತ್ಕವಯೋ ವೇದಯನ್ತೇ ಇತಿ ತದೀಯಸ್ಥಾನಸ್ಯ ಸೂರಿಭಿರ್ದೃಶ್ಯತ್ವ ವ್ಯಪದೇಶಾಚ್ಚ ||೧೨|| ಈಕ್ಷತಿಕರ್ಮವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮ್ || ೪||
೧-೩-೫
೭೮। ದಹರ ಉತ್ತರೇಭ್ಯ: – ಅಥ ಯದಿದಮಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಪುರೇ ದಹರಂ ಪುಣ್ಡರೀಕಂ ವೇಶ್ಮ ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ ಅನ್ತರಾಕಾಶ:, ತಸ್ಮಿನ್ಯದನ್ತಸ್ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಂ ತದ್ವಾವ ವಿಜಿಜ್ಞಾಸಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ದಹರಾಕಾಶನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಪರಮಾತ್ಮಾ, ಉತ್ತರೇಭ್ಯ: ವಾಕ್ಯಗತೇಭ್ಯ: ತದಸಾಧಾರಣಧರ್ಮೇಭ್ಯ:। ಉತ್ತರತ್ರ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಸರ್ವಾಧಾರತಯಾಽತಿಮಹತ್ತ್ವಮಭಿಧಾಯ, ಏತತ್ಸತ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯಂ ಪುರಮ್ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಶ್ಯ ತಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಾಖ್ಯೇ ದಹರಾಕಾಶೇ ಕಾಮಾಸ್ಸಮಾಹಿತಾ: ಇತ್ಯುಕ್ತೇ, ಕೋಽಯಂ ದಹರಾಕಾಶ:? ಕೇ ಚ ಕಾಮಾ:? ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಮ್, ಏಷ ಆತ್ಮಾ ಅಪಹತ ಪಾಪ್ಮಾ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಸತ್ಯಕಾಮಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಇತ್ಯನ್ತೇನ ದಹರಾಕಾಶ: ಆತ್ಮಾ, ಕಾಮಾಶ್ಚ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಯ: ತದ್ವಿಶೇಷಣಭೂತಗುಣಾ ಇತಿ ಹಿ ಜ್ಞಾಪಯತಿ। ದಹರೋಽಸ್ಮಿನ್ನನ್ತರಾಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿನ್ಯದನ್ತಃ ತದನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ದಹರಾಕಾಶ: ತದನ್ತರ್ವರ್ತಿ ಚ ಯತ್, ತದುಭಯಮನ್ವೇಷ್ಟವ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮಿತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ। ಅಥ ಯ ಇಹಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವ್ರಜನ್ತ್ಯೇತಾಂಶ್ಚ ಸತ್ಯಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಇತಿ ಹಿ ವ್ಯಜ್ಯತೇ||೧೩||
೭೯। ಗತಿಶಬ್ದಾಭ್ಯಾಂ ತಥಾಹಿ ದೃಷ್ಟಂ ಲಿಙ್ಗಂ ಚ – ಏವಮೇವೇಮಾಸ್ಸರ್ವಾ: ಪ್ರಜಾ: ಅಹರಹರ್ಗಚ್ಛನ್ತ್ಯ: ಏತಂ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಂ ನ ವಿನ್ದನ್ತಿ ಇತ್ಯಹರಹಸ್ಸರ್ವಾಸಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಮಜಾನತೀನಾಂ ದಹರಾಕಾಶೋಪರಿ ಗತಿ: – ವರ್ತನಮ್, ದಹರಾಕಾಶಸಮಾನಾಧಿಕರಣೋ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ದಹರಾಕಾಶ: ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾಪಯತಿ। ತಥಾ ಹ್ಯನ್ಯತ್ರ ಸರ್ವಾಸಾಂ ಪರಮಾತ್ಮೋಪರಿವರ್ತಮಾನತ್ವಂ ದೃಷ್ಟಮ್, ತಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕಾಶ್ಶ್ರಿತಾಸ್ಸರ್ವೇ, ತದಕ್ಷರೇ ಪರಮೇ ಪ್ರಜಾ: ಇತ್ಯಾದೌ, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ಏಷ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕ: ಇತ್ಯಾದೌ। ಅನ್ಯತ್ರ ದರ್ಶನಾಭಾವೇಽಪಿ ಇದಮೇವ ಪರ್ಯಾಪ್ತಮಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮತ್ವೇ ಲಿಙ್ಗಮ್, ಯದ್ದಹರಾಕಾಶೋಪರಿ ಸರ್ವಸ್ಯ ವರ್ತಮಾನತ್ವಮ್, ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕಶಬ್ದಶ್ಚ ||೧೪||
೮೦। ಧೃತೇಶ್ಚ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಯಾಸ್ಮಿನ್ನುಪಲಬ್ಧೇ: – ಅಥ ಯ ಆತ್ಮಾ ಸ ಸೇತುರ್ವಿಧೃತಿ: ಇತಿ ಜಗದ್ಧೃತೇ: ಪರಮಾತ್ಮನೋ ಮಹಿಮ್ನೋಽಸ್ಮಿನ್ ದಹರಾಕಾಶೇ ಉಪಲಬ್ಧೇಶ್ಚಾಯಂ ಪರ:, ಸಾ ಹಿ ಪರಮಾತ್ಮಮಹಿಮಾ, ಏಷ ಸೇತುರ್ವಿಧರಣ: ಇತ್ಯಾದಿ ಶ್ರುತೇ:।೧೫||
೮೧। ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚ – ಆಕಾಶಶಬ್ದಸ್ಯ ಯದೇಷ ಆಕಾಶ ಆನನ್ದ: ಇತಿ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯಪಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೇಶ್ಚಾಯಂ ಪರ:, ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಗುಣಬೃನ್ದೋಪಬೃಂಹಿತಾಪ್ರಸಿದ್ಧಿ: ಭೂತಾಕಾಶಪ್ರಸಿದ್ಧೇರ್ಬಲೀಯಸೀತ್ಯರ್ಥ:||೧೬||
೮೨। ಇತರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ಸ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾಸಂಭವಾತ್ – ಅಥ ಯ ಏಷ ಸಂಪ್ರಸಾದ: ಇತೀತರಸ್ಯ – ಜೀವಸ್ಯ ಪರಾಮರ್ಶಾತ್ ಪ್ರಕೃತಾಕಾಶಸ್ಸ ಇತಿ ಚೇತ್। ನೈತತ್। ಉಕ್ತಗುಣಾನಾಂ ತತ್ರಾಸಂಭವಾತ್||೧೭||
೮೩। ಉತ್ತರಾಚ್ಚೇದಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು – ಉತ್ತರತ್ರ ಯ ಆತ್ಮಾ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ಇತಿ ಜೀವಸ್ಯ ಅಪಹತ- ಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ಶ್ರವಣಾನ್ನಾಸಂಭವ:। ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತ್ಯಾದ್ಯವಸ್ಥಾಸು ವರ್ತಮಾನತ್ವಾತ್ ಸ ಹಿ ಜೀವ ಇತಿ ಚೇತ್, ನೈತತ್, ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪಸ್ತು – ಕರ್ಮಾರಬ್ಧಶರೀರಸಂಬನ್ಧಿತ್ವೇನ ತಿರೋಹಿತಾಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕ:, ಪಶ್ಚಾತ್ ಪರಞ್ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯಾವಿರ್ಭೂತಸ್ವರೂಪ: ತತ್ರ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕೋ ಜೀವ: ಪ್ರತಿಪಾದಿತ: ದಹರಾಕಾಶಸ್ತು ಅತಿರೋಹಿತಕಲ್ಯಾಣಗುಣಸಾಗರ ಇತಿ ನಾಯಂ ಜೀವ:||೧೮||
೮೪। ಅನ್ಯಾರ್ಥಶ್ಚ ಪರಾಮರ್ಶ: – ಅಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಜೀವಾತ್ಮನೋ ದಹರಾಕಾಶೋಪಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಾಪಾದನರೂಪಮಾಹಾತ್ಮ್ಯ-ಪ್ರತಿಪಾದನಾರ್ಥಃ ಅತ್ರ ಜೀವಪರಾಮರ್ಶ: ||೧೯||
೮೫। ಅಲ್ಪಶ್ರುತೇರಿತಿ ಚೇತ್ತದುಕ್ತಮ್ – ಅಲ್ಪಸ್ಥಾನತ್ವಸ್ವರೂಪಾಲ್ಪತ್ವಶ್ರುತೇರ್ನಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚೇತ್। ತತ್ರೋತ್ತರಮುಕ್ತಮ್ ನಿಚಾಯ್ಯತ್ವಾದೇವಂ ವ್ಯೋಮವಚ್ಚ ಇತಿ||೨೦||
೮೬। ಅನುಕೃತೇಸ್ತಸ್ಯ ಚ – ತಸ್ಯ ದಹರಾಕಾಶಸ್ಯ ಪರಞ್ಜ್ಯೋತಿಷ:, ಅನುಕರಣಶ್ರವಣಾಚ್ಚ ಜೀವಸ್ಯ, ನ ಜೀವೋ ದಹರಾಕಾಶ:, ಸ ತತ್ರ ಪರ್ಯೇತಿ ಜಕ್ಷತ್ಕ್ರೀಡನ್ ರಮಮಾಣ: ಇತ್ಯಾದಿ: ತದುಪಸಂಪತ್ತ್ಯಾ ಸ್ವಚ್ಛನ್ದವೃತ್ತಿರೂಪ: ತದನುಕಾರಶ್ಶ್ರೂಯತೇ||೨೧||
೮೭। ಅಪಿ ಸ್ಮರ್ಯತೇ – ಇದಂ ಜ್ಞಾನಮುಪಾಶ್ರಿತ್ಯ ಮಮ ಸಾಧರ್ಮ್ಯಮಾಗತಾ: । ಸರ್ಗೇಽಪಿ ನೋಪಜಾಯನ್ತೇ ಪ್ರಲಯೇ ನ ವ್ಯಥನ್ತಿ ಚ ಇತಿ||೨೨|| ಇತಿ ದಹರಾಧಿಕರಣಮ್ || ೫ ||
೧-೩-೬
೮೮। ಶಬ್ದಾದೇವ ಪ್ರಮಿತ: – ಅಙ್ಗುಷ್ಠಮಾತ್ರ: ಪುರುಷೋ ಮಧ್ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠತಿ, ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಇತ್ಯಾದೌ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಾತ್ಮಾ ಈಶಾನೋ ಭೂತಭವ್ಯಸ್ಯ ಇತಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವವಾಚಿಶಬ್ದಾದೇವ||೨೩||
೮೯। ಹೃದ್ಯಪೇಕ್ಷಯಾ ತು ಮನುಷ್ಯಾಧಿಕಾರತ್ವಾತ್ – ಅನವಚ್ಛಿನ್ನಸ್ಯಾಪಿ ಉಪಾಸಕಹೃದಿ ವರ್ತಮಾನತ್ವಾಪೇಕ್ಷಮಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತತ್ವಮ್। ಮನುಷ್ಯಾಣಾಮೇವೋಪಸನಸಂಭಾವನಯಾ ತದ್ವಿಷಯತ್ವಾಚ್ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ, ಮನುಷ್ಯಹೃದಯಾಪೇಕ್ಷಯೇದಮುಕ್ತಮ್। ಸ್ಥಿತಂ ತಾವದುತ್ತರತ್ರ ಸಮಾಪಯಿಷ್ಯತೇ||೨೪|| ಇತಿ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಪೂರ್ವಭಾಗಃ || ೬ ||
೧-೩-೭
೯೦। ತದುಪರ್ಯಪಿ ಬಾದರಾಯಣಸ್ಸಂಭಾವಾತ್ – ತತ್ – ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಮ್ ಉಪರಿ – ದೇವಾದಿಷ್ವಪ್ಯಸ್ತಿ, ಅರ್ಥಿತ್ವಸಾಮರ್ಥ್ಯಸಂಭವಾತ್, ಇತಿ ಭಗವಾನ್ ಬಾದರಾಯಣ: ಮೇನೇ। ಸಂಭವಶ್ಚ ಪೂರ್ವೋಪಾರ್ಜಿತಜ್ಞಾನಾವಿಸ್ಮರಣಾತ್, ಮನ್ತ್ರಾರ್ಥವಾದೇಷು ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತಯಾ ಸ್ತುತಿದರ್ಶನಾತ್, ತದುಪಪತ್ತಯೇ ತತ್ಸಂಭವೇ ತೇಷಾಮೇವ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯೇನ ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವಾಚ್ಚ ||೨೫||
೯೧। ವಿರೋಧ: ಕರ್ಮಣೀತಿ ಚೇನ್ನಾನೇಕಪ್ರತಿಪತ್ತೇರ್ದರ್ಶನಾತ್ – ವಿಗ್ರಹಾದಿಮತ್ತ್ವೇ ಏಕಸ್ಯಾನೇಕತ್ರ ಯುಗಪತ್ಸಾನ್ನಿಧ್ಯಾಯೋಗಾತ್ ಕರ್ಮಣಿ ವಿರೋಧ: ಇತಿಚೇನ್ನ, ಶಕ್ತಿಮತ್ಸು ಸೌಭರಿಪ್ರಭೃತಿಷು ಯುಗಪದನೇಕಶರೀರಪ್ರತಿಪತ್ತಿದರ್ಶನಾತ್||೨೬||
೯೨। ಶಬ್ದ ಇತಿ ಚೇನ್ನಾತ: ಪ್ರಭವಾತ್ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನಾಭ್ಯಾಮ್ – ವೈದಿಕೇ ತು ಶಬ್ದೇ ವಿರೋಧಪ್ರಸಕ್ತಿ: – ದೇಹಸ್ಯ ಸಾವಯವತ್ವೇನೋತ್ಪತ್ತಿಮತ್ತ್ವಾತ್ ಇನ್ದ್ರಾದಿದೇವೋತ್ಪತ್ತೇ: ಪ್ರಾಕ್ ವಿನಾಶಾದೂರ್ಧ್ವಂ ಚ ವೈದಿಕೇನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಅರ್ಥಶೂನ್ಯತ್ವಂ ಅನಿತ್ಯತ್ವಂ ವಾ ಸ್ಯಾತ್ ಇತಿ ಚೇನ್ನ। ಅತ: – ವೈದಿಕಾದೇವೇನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾದಿನ್ದ್ರಾದ್ಯರ್ಥಸೃಷ್ಟೇ:। ನಹೀನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾ: ವ್ಯಕ್ತಿವಾಚಕಾ:, ಅಪಿ ತು ಗವಾದಿಶಬ್ದವದಾಕೃತಿವಾಚಿನ:, ಪೂರ್ವಸ್ಮಿನ್ನಿನ್ದ್ರಾದೌ ವಿನಷ್ಟೇ ವೈದಿಕೇನ್ದ್ರಾದಿಶಬ್ದಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮಾ ಪೂರ್ವೇನ್ದ್ರಾದ್ಯಾಕೃತಿವಿಶೇಷಂ ಸ್ಮೃತ್ವಾ, ತದಾಕಾರಮಪರಮಿನ್ದ್ರಾದಿಕಂ ಕುಲಾಲಾದಿರಿವ ಘಟಾದಿಕಂ ಸೃಜತೀತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:। ಕುತ ಇದಮವಗಮ್ಯತೇ? ಶ್ರುತಿಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮ್। ಶ್ರುತಿ: – ವೇದೇನರೂಪೇ ವ್ಯಕರೋತ್ ಸತಾಸತೀ ಪ್ರಜಾಪತಿ: ಸ ಭೂರಿತಿ ವ್ಯಾಹರತ್ ಸ ಭೂಮಿಮಸೃಜತ ಇತ್ಯಾದಿ:। ಸ್ಮೃತಿರಪಿ
ಸರ್ವೇಷಾಂ ತು ಸ ನಾಮಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಚ ಪೃಥಕ್ ಪೃಥಕ್ ।
ವೇದಶಬ್ದೇಭ್ಯ ಏವಾದೌ ಪೃಥಕ್ ಸಂಸ್ಥಾಶ್ಚ ನಿರ್ಮಮೇ || ಇತ್ಯಾದಿ:||೨೭||
೯೩। ಅತ ಏವ ಚ ನಿತ್ಯತ್ವಮ್ – ಯತೋ ಬ್ರಹ್ಮಾ ವೈದಿಕಾಚ್ಛಬ್ದಾದರ್ಥಾನ್ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ಸೃಜತಿ, ಅತ ಏವ, ಮನ್ತ್ರಕೃತೋ ವೃಣೀತೇ, ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಸ್ಯ ಸೂಕ್ತಂ ಭವತಿ ಇತಿ ವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದೀನಾಂ ಮನ್ತ್ರಾದಿಕೃತ್ತ್ವೇಽಪಿ ಮನ್ತ್ರಾದಿ- ಮಯವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ತಿಷ್ಠತಿ। ಅನಧೀತಮನ್ತ್ರಾದಿದರ್ಶನಶಕ್ತಾನ್ ಪೂರ್ವವಿಶ್ವಾಮಿತ್ರಾದೀನ್ ತತ್ತದ್ವೈದಿಕಶಬ್ದೈ: ಸ್ಮೃತ್ವಾ, ತದಾಕಾರಾನಪರಾನ್ ತತ್ತಚ್ಛಕ್ತಿಯುಕ್ತಾನ್ ಸೃಜತಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಾ ನೈಮಿತ್ತಿಕಪ್ರಲಯಾನನ್ತರಮ್। ತೇ ಚಾನಧೀತ್ಯೈವ ತಾನೇವ ಮನ್ತ್ರಾದೀನಸ್ಖಲಿತಾನ್ ಪಠನ್ತಿ। ಅತಸ್ತೇಷಾಂ ಮನ್ತ್ರಾದಿಕೃತ್ತ್ವಂ ವೇದನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ ಸ್ಥಿತಮ್||೨೮||
ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಲಯೇ ತು ಚತುರ್ಮುಖೇ ವೇದಾಖ್ಯಶಬ್ದೇ ಚ ವಿನಷ್ಟೇ ಕಥಂ ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಮಿತ್ಯತ ಆಹ –
೯೪। ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾಚ್ಚಾವೃತ್ತಾವಪ್ಯವಿರೋಧೋ ದರ್ಶನಾತ್ ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ – ಅತ ಏವ ಸೃಜ್ಯಾನಾಂ ಸಮಾನನಾಮರೂಪತ್ವಾತ್, ಪ್ರಾಕೃತಪ್ರಲಯಾವೃತ್ತಾವಪಿ ನ ವಿರೋಧ:, ಆದಿಕರ್ತಾ ಪರಮಪುರುಷೋ ಹಿ ಪೂರ್ವರೂಪಸಂಸ್ಥಾನಂ ಜಗತ್ ಸ್ಮೃತ್ವಾ ತದಾಕಾರಮೇವ ಜಗತ್ ಸೃಜತಿ, ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪೂರ್ವಾನುಪೂರ್ವೀವಿಶಿಷ್ಟಾನಾವಿಷ್ಕೃತ್ಯ ಚತುರ್ಮುಖಾಯ ದದಾತೀತಿ, ಶ್ರುತಿ- ಸ್ಮೃತಿಭ್ಯಾಮಾದಿಕರ್ತಾ ಪೂರ್ವವತ್ಸೃಜತೀತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ। ಶ್ರುತಿಸ್ತಾವತ್ ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ ಇತ್ಯಾದಿಕಾ ಯೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಂ ವಿದಧಾತಿ ಪೂರ್ವಂ ಯೋ ವೈ ವೇದಾಂಶ್ಚ ಪ್ರಹಿಣೋತಿ ತಸ್ಮೈ ಇತಿ ಚ। ಸ್ಮೃತಿರಪಿ
ಯಥರ್ತುಷ್ವೃತುಲಿಙ್ಗಾನಿ ನಾನಾರೂಪಾಣಿ ಪರ್ಯಯೇ ।
ದೃಶ್ಯನ್ತೇ ತಾನಿ ತಾನ್ಯೇವ ತಥಾ ಭಾವಾ ಯುಗಾದಿಷು || ಇತಿ। ವೇದಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವಂ ಚ, ಪೂರ್ವಪೂರ್ವೋಚ್ಚಾರಣಕ್ರಮ- ವಿಶಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಸರ್ವದೋಚ್ಚಾರ್ಯಮಾಣತ್ವಮ್ ||೨೯|| ಇತಿ ದೇವತಾಧಿಕರಣಮ್
೧-೩-೮
೯೫। ಮಧ್ವಾದಿಷ್ವಸಂಭವಾದನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿ: – ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷು ವಸ್ವಾದಿದೇವಾನಾಮೇವ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾತ್, ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಚ್ಚ, ತತ್ರ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವವಿರೋಧೇನ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾತ್। ವಸೂನಾಂ ಸತಾಂ ವಸುತ್ವಂ ಪ್ರಾಪ್ತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಾಸಂಭವಾಚ್ಚ, ತತ್ರ ವಸ್ವಾದೀನಾಮನಧಿಕಾರಂ ಜೈಮಿನಿರ್ಮೇನೇ ||೩೦||
೯೬। ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಭಾವಾಚ್ಚ – ತಂ ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಾಯುರ್ಹೋಪಾಸತೇಽಮೃತಮ್ ಇತಿ ಜ್ಯೋತಿಷಿ – ಪರಸ್ಮಿನ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ, ದೇವಾನಾಂ ಸಾಧಾರಣ್ಯೇನ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವೇಽಪಿ ಅಧಿಕಾರಮಾತ್ರ (ಭಾವ) ವಚನಾತ್, ಅನ್ಯತ್ರ ವಸ್ವಾದ್ಯುಪಾಸನೇ ಅನಧಿಕಾರೋ ನ್ಯಾಯಸಿದ್ಧೋ ಗಮ್ಯತೇ||೩೧||
೯೭। ಭಾವಂ ತು ಬಾದರಾಯಣೋಽಸ್ತಿ ಹಿ – ಮಧುವಿದ್ಯಾದಿಷ್ವಪಿ ವಸ್ವಾದೀನಾಮಧಿಕಾರಭಾವಂ ಭಗವಾನ್ ಬಾದರಾಯಣೋ ಮನ್ಯತೇ। ಅಸ್ತಿ ಹಿ ವಸ್ವಾದೀನಾಂ ಸತಾಂ ಸ್ವಾವಸ್ಥಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಾಸ್ಯತ್ವಸಂಭವ:, ಕಲ್ಪಾನ್ತರೇ ವಸುತ್ವಾದೇ: ಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಸಂಭವಶ್ಚ। ಏಕಲ ಏವ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾತಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ ಯ ಏತಾಮೇವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ವೇದ ಇತಿ ಮಧುವಿದ್ಯಾಯಾ: ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾತ್ವಮಾಹ। ಅತ: ಕಾರ್ಯಕಾರಣೋಭಯಾವಸ್ಥಂ ತತ್ರೋಪಾಸ್ಯಮ್। ಕಲ್ಪಾನ್ತರೇ ವಸ್ವಾದಿತ್ವಮನುಭೂಯ ಅಧಿಕಾರಾವಸಾನೇ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿರ್ನ ವಿರುದ್ಧಾ||೩೨|| ಇತಿ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಗರ್ಭೇ ಮಧ್ವಧಿಕರಣಮ್ ||
೧-೩-೯
೯೮। ಶುಗಸ್ಯ ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ತದಾದ್ರವಣಾತ್ಸೂಚ್ಯತೇ ಹಿ – ಆಜಹಾರೇಮಾಶ್ಶೂದ್ರ ಇತ್ಯಾದೌ ಬ್ರಹ್ಮೋಪದೇಶೇ ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮನ್ತ್ರಣೇನ ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಾಪ್ರಾಪ್ತ್ಯಾ ಶುಕ್ಸಞ್ಜಾತೇತಿ ಸೂಚ್ಯತೇ। ಶೋಚನಾಚ್ಛೂದ್ರ:। ನ ಜಾತಿಯೋಗೇನ ಕುತ:? ತದನಾದರಶ್ರವಣಾತ್ – ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾವೈಕಲ್ಯೇನ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರತಿ ಹಂಸೋಕ್ತಾನಾದರವಾಕ್ಯಶ್ರವಣಾತ್, ತದೈವಾಚಾರ್ಯಂ ಪ್ರತಿ ಆದ್ರವಣಾತ್। ಹಿ ಶಬ್ದೋ ಹೇತೌ। ಯತಶ್ಶ್ರೂದ್ರೇತ್ಯಾಮನ್ತ್ರಣಂ ನ ಜಾತಿಯೋಗೇನ, ಅತಶ್ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಧಿಕಾರೋ ನ ಸೂಚ್ಯತೇ||೩೩||
೯೯। ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚ – ಶುಶ್ರೂಷೋ: ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಗತೇಶ್ಚ ನ ಜಾತಿಯೋಗೇನ ಶೂದ್ರೇತ್ಯಾಮನ್ತ್ರಣಮ್। ಉಪಕ್ರಮೇ ಬಹುದಾಯೀ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ದಾನಪತಿತ್ವಬಹುಪಕ್ವಾನ್ನದಾಯಿತ್ವಬಹುಗ್ರಾಮಪ್ರದಾನೈರಸ್ಯ ಹಿ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಗಮ್ಯತೇ||೩೪||
೧೦೦। ಉತ್ತರತ್ರ ಚೈತ್ರರಥೇನ ಲಿಙ್ಗಾತ್ – ಉಪರಿಷ್ಟಾಚ್ಚಾಸ್ಯಾಂ ವಿದ್ಯಾಯಾಂ ಬ್ರಾಹ್ಮಣಕ್ಷತ್ರಿಯಯೋರೇವಾನ್ವಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ ಅಥ ಹ ಶೌನಕಞ್ಚ ಕಾಪೇಯಮಭಿಪ್ರತಾರಿಣಞ್ಚ ಇತ್ಯಾದೌ। ಅಭಿಪ್ರತಾರೀ ಹಿ ಚೈತ್ರರಥ: ಕ್ಷತ್ರಿಯ:। ಅಭಿಪ್ರತಾರಿಣ: ಚೈತ್ರರಥತ್ವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಚ ಕಾಪೇಯಸಾಹಚರ್ಯಾಲ್ಲಿಙ್ಗಾದವಗಮ್ಯತೇ। ಪ್ರಕರಣಾನ್ತರೇ ಹಿ ಕಾಪೇಯ- ಸಹಚಾರಿಣಶ್ಚೈತ್ರರಥತ್ವಂ ಕ್ಷತ್ರಿಯತ್ವಂ ಚಾವಗತಮ್ ಏತೇನ ಚೈತ್ರರಥಂ ಕಾಪೇಯಾ ಅಯಾಜಯನ್ ಇತಿ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚೈತ್ರರಥೋ ನಾಮೈಕ: ಕ್ಷತ್ರಪತಿರಜಾಯತ ಇತಿ ಚ। ಅತಶ್ಚಾಯಂ ಶಿಷ್ಯ: ನ ಚತುರ್ಥ:||೩೫||
೧೦೧। ಸಂಸ್ಕಾರಪರಾಮರ್ಶಾತ್ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ – ವಿದ್ಯೋಪಕ್ರಮೇ ಉಪ ತ್ವಾ ನೇಷ್ಯೇ ಇತ್ಯುಪನಯನಪರಾಮರ್ಶಾತ್, ಶೂದ್ರಸ್ಯ ತದಭಾವಾಭಿಲಾಪಾಚ್ಚ ನ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿದ್ಯಾಧಿಕಾರ:, ನ ಶೂದ್ರೇ ಪಾತಕಂ ಕಿಂಚಿತ್ ನ ಚ ಸಂಸ್ಕಾರಮರ್ಹಾತಿ ಇತಿ ಸಂಸ್ಕಾರೋ ಹಿ ನಿಷಿದ್ಧ:||೩೬||
೧೦೨। ತದಭಾವನಿರ್ಧಾರಣೇ ಚ ಪ್ರವೃತ್ತೇ: – ನೈತದಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ವಿವಕ್ತುಮರ್ಹಾತಿ ಸಮಿಧಂ ಸೋಮ್ಯಾಹರ ಇತಿ ಶೂದ್ರತ್ವಾಭಾವನಿಶ್ಚಯ ಏವ ಉಪದೇಶಪ್ರವೃತ್ತೇಶ್ಚ ನಾಧಿಕಾರ: ||೩೭||
೧೦೩। ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾರ್ಥಪ್ರತಿಷೇಧಾತ್ – ಶೂದ್ರಸ್ಯ ಶ್ರವಣಾಧ್ಯಯನಾದೀನಿ ಹಿ ನಿಷಿಧ್ಯನ್ತೇ ತಸ್ಮಾಚ್ಛೂದ್ರ-ಸಮೀಪೇ ನಾಧ್ಯೇತವ್ಯಮ್ ಇತಿ। ಅನುಪಶೃಣ್ವತೋಽಧ್ಯಯನಾದಿ ಚ ನ ಸಂಭವತಿ ||೩೮||
೧೦೪। ಸ್ಮೃತೇಶ್ಚ – ಸ್ಮರ್ಯತೇ ಹಿ ಶೂದ್ರಸ್ಯ ವೇದಶ್ರವಣಾದೌ ದಣ್ಡ:। ಅಥ ಹಾಸ್ಯ ವೇದಮುಪಶೃಣ್ವತ: ತ್ರಪುಜತುಭ್ಯಾಂ ಶ್ರೋತ್ರಪ್ರತಿಪೂರಣಮ್, ಉದಾಹರಣೇ ಜಿಹ್ವಾಚ್ಛೇದ:, ಧಾರಣೇ ಶರೀರಭೇದ: ಇತಿ ||೩೯|| ಇತಿ ಅಪಶೂದ್ರಾಧಿಕರಣಮ್ ||೯||
ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಶೇಷ:
ಪ್ರಾಸಙ್ಗಿಕಂ ಪರಿಸಮಾಪ್ಯ ಪ್ರಕೃತಮನುಸರತಿ-
೧೦೫। ಕಮ್ಪನಾತ್ – ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತಪ್ರಕರಣಮಧ್ಯೇ ಯದಿದಂ ಕಿಞ್ಚ ಜಗತ್ಸರ್ವಂ ಪ್ರಾಣ ಏಜತಿ ನಿಸ್ಸೃತಮ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅಭಿಹಿತಾಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಜನಿತಭಯಾತ್ ವಜ್ರಾದಿವೋದ್ಯತಾತ್ ಅಗ್ನಿವಾಯುಸೂರ್ಯೇನ್ದ್ರ ಪ್ರಭೃತಿಕೃತ್ಸ್ನಜಗತ್ಕಮ್ಪನಾತ್ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಪುರುಷ ಇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ||೪೦||
೧೦೬। ಜ್ಯೋತಿರ್ದರ್ಶನಾತ್ – ತತ್ಪ್ರಕರಣೇ ನ ತತ್ರ ಸೂರ್ಯೋ ಭಾತಿ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ತಸ್ಯ ಭಾಸಾ ಸರ್ವಮಿದಂ ವಿಭಾತಿ ಇತಿ ಭಾಶ್ಶಬ್ದಾಭಿಹಿತಸ್ಯ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಜ್ಯೋತಿಷೋ ದರ್ಶನಾಚ್ಚ ಅಙ್ಗುಷ್ಠಪ್ರಮಿತ: ಪರಮಪುರುಷ:||೪೧|| ಇತಿ ಪ್ರಮಿತಾಧಿಕರಣಶೇಷ:||
೧-೩-೧೦
೧೦೭। ಆಕಾಶೋಽರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾತ್ – ಆಕಾಶೋ ಹ ವೈ ನಾಮರೂಪಯೋರ್ನಿರ್ವಹಿತಾ ತೇ ಯದನ್ತರಾ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಆಕಾಶ: ಧೂತ್ವಾ ಶರೀರಮಕೃತಂ ಕೃತಾತ್ಮಾ ಇತಿ ಪ್ರಕೃತಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ: ಪರಿಶುದ್ಧಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಪರಮಪುರುಷ: ನಾಮರೂಪಯೋ: ನಿರ್ವೋಢೃತ್ವತದಸ್ಪರ್ಶರೂಪಾರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಾಮೃತತ್ವಾದಿ-ವ್ಯಪದೇಶಾತ್||೪೨||
ತತ್ತ್ವಮಸ್ಯಾದಿನಾ ಐಕ್ಯೋಪದೇಶಾತ್ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ನಾರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ: ಪರಮಪುರುಷ ಇತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –
೧೦೮। ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾನ್ತ್ಯೋರ್ಭೇದೇನ – ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾ ಸಂಪರಿಷ್ವಕ್ತೋ ನ ಬಾಹ್ಯಂ ಕಿಞ್ಚನ ವೇದ ನಾನ್ತರಮ್ ಪ್ರಾಜ್ಞೇನಾತ್ಮನಾಽನ್ವಾರೂಢ: ಇತಿ ಸುಷುಪ್ತ್ಯುತ್ಕ್ರಾನ್ತ್ಯೋ: ಬಾಹ್ಯಾನ್ತರವಿಷಯಾನಭಿಜ್ಞಾತ್ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನ: ತದಾನೀಮೇವ ಪ್ರಾಜ್ಞತಯಾ ಭೇದೇನ ವ್ಯಪದೇಶಾದರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ ಏವ||೪೩||
೧೦೯। ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯ: – ಪರಿಷ್ವಞ್ಜಕೇ ಪ್ರಾಜ್ಞೇ ಶ್ರೂಯಮಾಣೇಭ್ಯ: ಪತ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಭ್ಯಶ್ಚಾಯಂ ಅರ್ಥಾನ್ತರಭೂತ:। ಸರ್ವಸ್ಯಾಧಿಪತಿ: ಸರ್ವಸ್ಯ ವಶೀ ಸರ್ವಸ್ಯೇಶಾನ: ಇತಿ ಹ್ಯುತ್ತರತ್ರ ಶ್ರೂಯತೇ। ಐಕ್ಯೋಪದೇಶೋಽಪಿ ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ: ಇತ್ಯನೇನ ಜೀವಸ್ಯ ಶರೀತಭೂತಸ್ಯಾತ್ಮತಯಾ ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಸ್ವಯಮೇವ ಪರಿಹರಿಷ್ಯತಿ||೪೪|| ಇತಿ ಅರ್ಥಾನ್ತರತ್ವಾದಿವ್ಯಪದೇಶಾಧಿಕರಣಮ್ || ೧೦ ||
ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತಸಾರೇ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ತೃತೀಯ: ಪಾದ: ||
