|| శ్రీరస్తు ||
|| శ్రీమతే రామానుజాయ నమః||
శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితః ఉపనిషదర్థసఙ్గ్రాహకః
వేదార్థసఙ్గ్రహ:
(మఙ్గలాచరణమ్)
అశేషచిదచిద్వస్తుశేషిణే శేషశాయినే ।
నిర్మలానన్తకల్యాణనిధయే విష్ణవే నమ: || ౧||
పరం బ్రహ్మైవాజ్ఞం భ్రమపరిగతం సంసరతి తత్
పరోపాధ్యాలీఢం వివశమశుభస్యాస్పదమితి ।
శ్రుతిన్యాయాపేతం జగతి వితతం మోహనమిదం
తమో యేనాపాస్తం స హి విజయతే యామునముని: ||౨||
(స్వసిద్ధాన్తార్థసారః)
అశేషజగద్ధితానుశాసనశ్రుతినికరశిరసి సమధిగతోऽయమర్థ: జీవపరమాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞాన-పూర్వకవర్ణాశ్రమధర్మేతికర్తవ్యతాక పరమపురుషచరణయుగలధ్యానార్చనప్రణామాదిరత్యర్థప్రియ: తత్ప్రాప్తిఫల:।
అస్య జీవాత్మనోऽనాద్యవిద్యాసఞ్చితపుణ్యపాపరూపకర్మప్రవాహహేతుకబ్రహ్మాదిసురనరతిర్యక్ స్థావరాత్మకచతుర్విధదేహప్రవేశకృతతత్తదభిమానజనితావర్జనీయభవభయవిధ్వంసనాయ దేహాతిరిక్తాత్మ-స్వరూపతత్స్వభావ-తదన్తర్యామిపరమాత్మస్వరూపతత్స్వభావతదుపాసనతత్ఫలభూతాత్మస్వరూపావిర్భావపూర్వక- అనవధికాతిశయానన్ద-బ్రహ్మానుభవజ్ఞాపనే ప్రవృత్తం హి వేదాన్తవాక్యజాతమ్, తత్త్వమసి (ఛా.ఉ.౬.౮.౪) । అయమాత్మా బ్రహ్మ । (బృ.ఉ.౬.౪.౫) య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: । (బృ.ఉ.మా.పా.౫.౭.౨౬) ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాऽపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ: । (సుబా.ఉ.౭) తమేతం వేదానువచనేన బ్రాహ్మణా వివిదిషన్తి యజ్ఞేన దానేన తపసానాశకేన । బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్। తమేవం విద్వానమృత ఇహ భవతి నాన్య: పన్థా అయనాయ విద్యతే (తై.ఆ.పు.౩.౧౨.౧౭) ఇత్యాదికమ్ ।
(జీవాత్మనః స్వరూపమ్)
జీవాత్మన: స్వరూపం దేవమనుష్యాదిప్రకృతిపరిణామవిశేషరూపనానావిధభేదరహితం జ్ఞానానన్దైకగుణం, తస్యైతస్య కర్మకృతదేవాదిభేదేऽపధ్వస్తే స్వరూపభేదో వాచామగోచర: స్వసంవేద్య:, జ్ఞానస్వరూపమిత్యేతావదేవ నిర్దేశ్యమ్ । తచ్చ సర్వేషామాత్మనాం సమానమ్ ।
(పరమాత్మనః స్వరూపమ్)
ఏవంవిధచిదచిదాత్మకప్రపఞ్చస్యోద్భవస్థితిప్రలయసంసారనిర్వర్తనైకహేతుభూతస్సమస్తహేయ-ప్రత్యనీకానన్తకల్యాణతయా చ స్వేతరసమస్తవస్తువిలక్షణస్వరూపోऽనవధికాతిశయాసంఖ్యేయ-కల్యాణగుణగణ: సర్వాత్మ-పరబ్రహ్మపరజ్యోతి:పరతత్త్వపరమాత్మసదాదిశబ్దభేదైర్నిఖిలవేదాన్తవేద్యో భగవాన్నారాయణ: పురుషోత్తమ ఇత్యన్తర్యామిస్వరూపమ్ ।
(పరమాత్మనో వైభవమ్)
అస్య చ వైభవప్రతిపాదనపరా: శ్రుతయ: స్వేతరసమస్తచిదచిద్వస్తుజాతాన్తరాత్మతయా నిఖిలనియమనం తచ్ఛక్తి-తదంశ-తద్విభూతి-తద్రూప-తచ్ఛరీర-తత్తనుప్రభృతిభి: శబ్దైః తత్సామానాధికరణ్యేన చ ప్రతిపాదయన్తి ।
(నిరసనీయానాం మతానాం సంక్షిప్తానువాదః తత్ర శాఙ్కరమతసంగ్రహశ్చ)
తస్య వైభవప్రతిపాదనపరాణామేషాం సామానాధికరణ్యాదీనాం వివరణే ప్రవృత్తా: కేచన నిర్విశేషజ్ఞానమాత్రమేవ బ్రహ్మ, తచ్చ నిత్యముక్తస్వప్రకాశస్వభావమపి తత్త్వమస్యాది-సామానాధికరణ్యావగతజీవైక్యం, బ్రహ్మైవాజ్ఞం బధ్యతే ముచ్యతే చ, నిర్విశేషచిన్మాత్రాతిరేకేశ్వరేశితవ్యాది అనన్తవికల్పరూపం కృత్స్నం జగన్మిథ్యా, కశ్చిద్బద్ధ:, కశ్చిన్ముక్త ఇతీయం వ్యవస్థా న విద్యతే । ఇత: పూర్వం కేచన ముక్తా ఇత్యయమర్థో మిథ్యా । ఏకమేవ శరీరం జీవవత్, నిర్జీవానీతరాణి, తచ్ఛరీరం కిమితి న వ్యవస్థితమ్, ఆచార్యో జ్ఞానస్యోపదేష్టా మిథ్యా, శాస్త్రం చ మిథ్యా, శాస్త్రప్రమాతా చ మిథ్యా, శాస్త్రజన్యం జ్ఞానం చ మిథ్యా, ఏతత్సర్వం మిథ్యాభూతేనైవ శాస్త్రేణావగమ్యత ఇతి వర్ణయన్తి ।
(భాస్కరమతసంక్షిప్తానువాదః)
అపరే తు అపహతపాప్మత్వాదిసమస్తకల్యాణగుణోపేతమపి బ్రహ్మైతేనైవవాక్యావబోధేన కేనచిదుపాధివిశేషేణ సంబద్ధం బధ్యతే ముచ్యతే చ నానావిధమలరూపపరిణామాస్పదం చేతి వ్యవస్థితా: ।
(యాదవప్రకాశమతసంక్షిప్తానువాదః)
అన్యే పునః ఐక్యావబోధయాథాత్మ్యం వర్ణయన్త: స్వాభావికనిరతిశయాపరిమితోదారగుణసాగరం బ్రహ్మైవ సురనరతిర్యక్స్థావరనారకిస్వర్గ్యపవర్గిచేతనేషు స్వభావతో విలక్షణమవిలక్షణం చ వియదాదినానావిధమలరూప -పరిణామాస్పదం చేతి ప్రత్యవతిష్ఠన్తే ।
(శాఙ్కరమతే ఔచిత్యరాహిత్యమ్)
తత్ర ప్రథమపక్షస్య శ్రుత్యర్థపర్యాలోచనపరా దుష్పరిహారాన్ దోషానుదాహరన్తి । ప్రకృతపరామర్శితచ్ఛబ్దావగత-స్వసంకల్పకృత జగదుదయవిభవవిలయాదయ: తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ (ఛా.ఉ.౬.౨.౩) ఇత్యారభ్య సన్మూలా: సోమ్యేమా: సర్వా: ప్రజా: సదాయతనా: సత్ప్రతిష్ఠా (ఛా.ఉ.౬.౮.౪) ఇత్యాదిభి: పదై: ప్రతిపాదితాః తత్సంబన్ధితయా ప్రకరణాన్తరనిర్దిష్టా: సర్వజ్ఞతాసర్వశక్తిత్వసర్వేశ్వరత్వ-సర్వప్రకారత్వసమాభ్యధిక-నివృత్తిసత్యకామత్వసత్యసంకల్పత్వ-సర్వావభాసకత్వాద్యనవధికాతిశయ అసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణా: అపహతపాప్మా (ఛా.ఉ.౮.౭.౧) ఇత్యాద్యనేకవాక్యావగతనిరస్త-నిఖిలదోషతా చ సర్వే తస్మిన్ పక్షే విహన్యన్తే।
(బ్రహ్మణో నిర్విశేషతాయాః శ్రౌతత్వశఙ్కాపరిహారౌ)
అథ స్యాత్ – ఉపక్రమేऽప్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానముఖేన కారణస్యైవ సత్యతాం ప్రతిజ్ఞాయ తస్య కారణభూతస్యైవ బ్రహ్మణ: సత్యతాం వికారజాతస్యాసత్యతాం మృద్దృష్టాన్తేన దర్శయిత్వా సత్యభూతస్యైవ బ్రహ్మణ: సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧.) ఇతి సజాతీయవిజాతీయనిఖిల-భేదనిరసనేన నిర్విశేషతైవ ప్రతిపాదితా। ఏతచ్ఛోధకాని ప్రకరణాన్తరగతవాక్యాన్యపి సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆన.౧.౧), నిష్కలం నిష్క్రియం (శ్వే.ఉ.౬.౧౯), నిర్గుణం (శ్వే.ఉ.౬.౧), విజ్ఞానమ్ (తై.ఉ.భృ.౫.౧) ఆనన్దమ్ (తై.ఉ.ఆ.౯.౧) ఇత్యాదీని సర్వవిశేషప్రత్యనీకైకాకారతాం బోధయన్తి । న చైకాకారతాబోధనే పదానాం పర్యాయతా । ఏకత్వేऽపి వస్తున: సర్వవిశేషప్రత్యనీకతోపస్థాపనేన సర్వపదానామర్థవత్త్వాదితి ।
నైతదేవమ్ । ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సర్వస్య మిథ్యాత్వే సర్వస్య జ్ఞాతవ్యస్యాభావాన్న సేత్స్యతి। సత్యత్వమిథ్యాత్వయోరేకతాప్రసక్తిర్వా । అపి త్వేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం సర్వస్య తదాత్మకత్వేనైవ సత్యత్వే సిధ్యతి ।
(భాస్కరమతసంక్షిప్తానువాదః)
అయమర్థ: – శ్వేతకేతుం ప్రత్యాహ స్తబ్ధోऽస్యుత తమాదేశమప్రాక్ష్య (ఛా.ఉ.౬.౧.౩) ఇతి పరిపూర్ణ ఇవ లక్ష్యసే తానాచార్యాన్ ప్రతి తమప్యాదేశం పృష్టవానసీతి । ఆదిశ్యతేऽనేనేత్యాదేశ: । ఆదేశః – ప్రశాసనమ్। ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠత ఇత్యాదిభిరైకార్థ్యాత్ । తథా చ మానవం వచ: – ప్రశాసితారం సర్వేషాం (మ.స్మృ.౧౨-౧౨౨) ఇత్యాది । అత్రాప్యేకమేవేతి జగదుపాదానతాం ప్రతిపాద్య అద్వితీయపదేనాధిష్ఠాత్రన్తరనివారణాత్ అస్యైవాధిష్ఠాతృత్వమపి ప్రతిపాద్యతే ।
(ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానశ్రుత్యాశయః)
అతస్తం ప్రశాసితారం జగదుపాదానభూతమపి పృష్టవానసి యేన శ్రుతేన మతేన విజ్ఞాతేనాశ్రుతమమతమవిజ్ఞానం శ్రుతం మతం విజ్ఞాతం భవతి ఇత్యుక్తం స్యాత్ । నిఖిలజగదుదయవిభవవిలయాదికారణభూతం సర్వజ్ఞత్వసత్యకామత్వ-సత్యసంకల్పత్వపరిమితోదార-గుణగణసాగరం కిం బ్రహ్మాపి త్వయా శ్రుతమితి హార్దో భావ: ।
తస్య నిఖిలకారణతయా కారణమేవ నానాసంస్థానవిశేషసంస్థితం కార్యమిత్యుచ్యత ఇతి కారణభూతసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరకబ్రహ్మవిజ్ఞానేన కర్ర్యభూతమఖిలం జగద్విజ్ఞాతం భవతీతి హృది నిధాయ యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవత్యమతం మతమవిజ్ఞాతం విజ్ఞాతం స్యాత్ (ఛా.ఉ.౬.౧.౩) ఇతి పుత్రం ప్రతి పృష్టవాన్ పితా ।
(ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానుపపత్తిచిన్తయా పురుషస్య చోదనా)
తదేతత్సకలస్య వస్తుజాతస్యైకకారణత్వం పితృహృది నిహితమజానన్ పుత్ర: పరస్పరవిలక్షణేషు వస్తుష్వన్యస్య జ్ఞానేన తదన్యవిజ్ఞానస్యాఘటమానతాం బుద్ధ్వా పరిచోదయతి కథం ను భగవ: స ఆదేశ (ఛా.ఉ.౬.౧.౩) ఇతి। పరిచోదిత: పునస్తదేవ హృది నిహితం జ్ఞానానన్దామలత్వైకస్వరూపమపరిచ్ఛేద్య-మాహాత్మ్యం సత్యసంకల్పత్వమిశ్రై: అనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణైర్జుష్టమవికారస్వరూపం పరం బ్రహ్మైవ నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరం స్వలీలాయై స్వసంకల్పేనానన్తవిచిత్రస్థిర-త్రసస్వరూపజగత్సంస్థానం స్వాంశేనావస్థితమితి।
తజ్జ్ఞానేనాస్య నిఖిలస్య జ్ఞాతతాం బ్రువన్ లోకదృష్టం కార్యకారణయోరనన్యత్వం దర్శయితుం దృష్టాన్తమాహ – యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృన్మయం విజ్ఞాతం స్యాద్వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ (ఛా.ఉ.౬.౧.౪) ఇతి। ఏకమేవ మృద్ద్రవ్యం స్వైకదేశేన నానావ్యవహారాస్పదత్వాయ ఘటశరావాది-నానాసంస్థానావస్థారూపవికారాపన్నం నానానామధేయమపి మృత్తికాసంస్థానవిశేషత్వాత్ మృద్ద్రవ్యమేవేత్థమవస్థితం న వస్త్వన్తరమితి । యథా మృత్పిణ్డవిజ్ఞానేన తత్సంస్థానవిశేషరూపం ఘటశరావాది సర్వం జ్ఞాతమేవ భవతీత్యర్థ:।
(శ్వేతకేతుప్రశ్నమనురుద్ధ్య సతః జగదుపాదానతానిమిత్తత్వయోః ప్రతిపాదనమ్)
తత: కృత్స్నస్య జగతో బ్రహ్మైకకారణతామజానన్ పుత్ర: పృచ్ఛతి భగవాంస్త్వేవ మే తద్బ్రవీతు (ఛా.ఉ.౬.౧.౭) ఇతి । తత: సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి బ్రహ్మైవ సర్వకారణమిత్యుపదిశన్ స హోవాచ సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ ఇతి । అత్రేదమ్ ఇతి జగన్నిర్దిష్టమ్ । అగ్ర ఇతి చ సృష్టే: పూర్వకాల:। తస్మిన్ కాలే జగత: సదాత్మకతాం సదేవ ఇతి ప్రతిపాద్య, తత్సృష్టికాలేऽప్యవిశిష్టమితి కృత్వా ఏకమేవ ఇతి సదాపన్నస్య జగతస్తదానీమవిభక్తనామరూపతాం ప్రతిపాద్య తత్ప్రతిపాదనేనైవ సతో జగదుపాదానత్వం ప్రతిపాదితమితి స్వవ్యతిరిక్తనిమిత్తకారణం అద్వితీయపదేన ప్రతిషిద్ధమ్ ।
తమాదేశమప్రాక్ష్యో యేనాశ్రుతం శ్రుతం భవతి (ఛా.ఉ.౬.౧.౩) ఇత్యాదావేవ ప్రశాస్తితైవ జగదుపాదానమితి హృది నిహితమిదానీమభివ్యక్తమ్ । (ఏతదేవోపపాదయతి) స్వయమేవ జగదుపాదానం జగన్నిమిత్తం చ సత్ తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ (ఛా.ఉ.౬.౨.౩) ఇతి । తదేతచ్ఛబ్దవాచ్యం పరం బ్రహ్మ సర్వజ్ఞం సర్వశక్తి సత్యసఙ్కల్పమవాప్తసమస్తకామమపి లీలార్థం విచిత్రానన్తచిదచిన్మిశ్రజగద్రూపేణాహమేవ బహు స్యాం తదర్థం ప్రజాయేయేతి స్వయమేవ సంకల్ప్య స్వాంశైకదేశాదేవ వియదాదిభూతాని సృష్ట్వా పునరపి సైవ సచ్ఛబ్దాభిహితా పరా దేవతైవమైక్షత –
(నామరూపవ్యాకరణశ్రుతి-తదర్థవిచారః)
హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.ఉ.౬.౩.౨) ఇతి । అనేన జీవేనాత్మనేతి జీవస్య బ్రహ్మాత్మకత్వం ప్రతిపాద్య బ్రహ్మాత్మజీవానుప్రవేశాదేవ కృత్స్నస్యాచిద్వస్తున: పదార్థత్వమేవంభూతస్యైవ సర్వస్య వస్తునో నామభాక్త్వమితి చ దర్శయతి ।
(నామరూపవ్యాకరణశ్రుత్యర్థస్ఫుటీకరణమ్)
ఏతదుక్తం భవతి – జీవాత్మా తు బ్రహ్మణ: శరీరతయా ప్రకారత్వాద్బ్రహ్మాత్మక: । యస్యాత్మా శరీరమ్ (బృ.ఉ.మా.పా.౫.౭.౨౬) ఇతి శ్రుత్యన్తరాత్ । ఏవంభూతస్య జీవస్య శరీరతయా ప్రకారభూతాని దేవమనుష్యాదిసంస్థానాని వస్తూనీతి బ్రహ్మాత్మకాని తాని సర్వాణి । అతో దేవో మనుష్యో రాక్షస: పశుర్మృగ: పక్షీ వృక్షో లతా కాష్ఠం శిలా తృణం ఘట: పట ఇత్యాదయ: సర్వే ప్రకృతిప్రత్యయయోగేనాభిధాయకతయా ప్రసిద్ధా: శబ్దా లోకే తత్తద్వాచ్యతయా ప్రతీయమానతత్తత్సంస్థానవస్తుముఖేన తదభిమానిజీవతదన్తర్యామిపరమాత్మ-పర్యన్తసంఘాతస్యైవ వాచకా ఇతి ।
(తత్త్వమసి శ్రుతేరర్థోపపాదనమ్)
ఏవం సమస్తచిదచిదాత్మకప్రపఞ్చస్య సదుపాదానతాసన్నిమిత్తతాసదాధారతాసన్నియమ్యతా-సచ్ఛేషతాది సర్వం చ సన్మూలా: సోమ్యేమా: సర్వా: ప్రజా: సదాయతనా: సత్ప్రతిష్ఠా (ఛా.ఉ.౬.౮.౪) ఇత్యాదినా విస్తరేణ ప్రతిపాద్య కార్యకారణభావాదిముఖేన ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యమ్ (ఛా.ఉ.౬.౮.౭) ఇతి కృత్స్నస్య జగతో బ్రహ్మాత్మకత్వమేవ సత్యమితి ప్రతిపాద్య కృత్స్నస్య జగత: స ఏవాత్మా కృత్స్నం జగత్తస్య శరీరం తస్మాత్త్వంశబ్దవాచ్యమపి జీవప్రకారం బ్రహ్మైవేతి సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకత్వం ప్రతిజ్ఞాతం తత్త్వమసి (ఛా.ఉ.౬.౯.౪) ఇతి జీవవిశేష ఉపసంహృతమ్ ।
(జగతః బ్రహ్మాత్మకత్వం శరీరశరీరిభావనిబన్ధనమ్)
ఏతదుక్తం భవతి । ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం (ఛా.ఉ.౮.౬.౭) ఇతి చేతనాచేతనప్రపఞ్చమిదం సర్వమితి నిర్దిశ్య తస్య ప్రపఞ్చస్యైష ఆత్మేతి ప్రతిపాదిత:, ప్రపఞ్చోద్దేశేన బ్రహ్మాత్మకత్వం పతిపాదితమిత్యర్థ: । తదిదం బ్రహ్మాత్మకత్వం కిమాత్మశరీరభావేనోత స్వరూపేణేతి వివేచనీయమ్ । స్వరూపేణ చేద్బ్రహ్మణ: సత్యసఙ్కల్పాదయ: తదైక్షత బహు స్యాం (ఛా.ఉ.౬.౨.౩) ఇత్యుపక్రమావగతా బాధితా భవన్తి । శరీరాత్మభావేన చ తదాత్మకత్వం శ్రుత్యన్తరాద్విశేషతోऽవగతం అన్త:ప్రవిష్ట: శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (తై.ఆ.౩.౧౧.౩) ఇతి ప్రశాసితృత్వరూపాత్మత్వేన సర్వేషాం జనానామన్త:ప్రవిష్టోऽత: సర్వాత్మా సర్వేషాం జనానామాత్మా సర్వం చాస్య శరీరమితి విశేషతో జ్ఞాయతే బ్రహ్మాత్మకత్వమ్ । య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత (బృ.ఉ.మా.పా.౫.౭.౨౬) ఇతి చ । అత్రాపి అనేన జీవేనాత్మనా (ఛా.ఉ.౬.౩.౨) ఇతీదమేవ జ్ఞాయత ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్ ।
(తత్త్వమసీతి శ్రుత్యర్థనిగమనమ్)
అత: సర్వస్య చిదచిద్వస్తునో బ్రహ్మశరీరత్వాత్సర్వప్రకారం సర్వశబ్దైర్బ్రహ్మైవాభిధీయత ఇతి తత్త్వమితి సామానాధికరణ్యేన జీవశరీరతయా జీవప్రకారం బ్రహ్మైవాభిహితమ్ ।
ఏవమభిహితే సత్యయమర్థో జ్ఞాయతే త్వమితి య: పూర్వం దేహస్యాధిష్ఠాతృతయా ప్రతీత: స పరమాత్మశరీరతయా పరమాత్మప్రకారభూత: పరమాత్మపర్యన్త: । అతస్త్వమితి శబ్దస్త్వత్ప్రకారవిశిష్టం త్వదన్తర్యామిణమేవాచష్ట ఇతి ।
(బుదధిశబ్దయోః పరమాత్మపర్యన్తత్వే హేతుః)
అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.ఉ.౬.౩.౨) ఇతి బ్రహ్మాత్మకతయైవ జీవస్య శరీరిణ: స్వనామభాక్త్వాత్తత్త్వమితి సామానాధికరణ్యప్రవృత్తయోర్ద్వయోరపి పదయోర్బ్రహ్మైవ వాచ్యమ్। తత్ర చ తత్పదం జగత్కారణభూతం సకలకల్యాణగుణగణాకరం నిర్వద్యం నిర్వికారమాచష్టే । త్వమితి చ తదేవ బ్రహ్మ జీవాన్తర్యామిరూపేణ సశరీరప్రకారవిశిష్టమాచష్టే । తదేవం ప్రవృత్తినిమిత్తభేదేనైకస్మిన్ బ్రహ్మణ్యేవ తత్త్వమితి ద్వయో: పదయోర్వృత్తిరుక్తా । బ్రహ్మణో నిరవద్యం నిర్వికారం సకలకల్యాణగుణగణాకరత్వం జగత్కారణత్వం చాబాధితమ్ ।
(వేదాన్తతత్త్వజ్ఞానినః ఇతరవైలక్షణ్యమ్)
అశ్రుతవేదాన్తా: పురుషా: పదార్థా: సర్వే జీవాత్మనశ్చ బ్రహ్మాత్మకా ఇతి న పశ్యతి సర్వశబ్దానాం చ కేవలేషు తత్తత్పదార్థేషు వాచ్యైకదేశేషు వాచ్యపర్యవసానం మన్యన్తే । ఇదానీం వేదాన్తవాక్యశ్రవణేన బ్రహ్మకార్యతయా తదన్తర్యామితయా చ సర్వస్య బ్రహ్మాత్మకత్వం సర్వశబ్దానాం తత్తత్ప్రకారసంస్థితబ్రహ్మవాచిత్వం చ జానన్తి ।
(సర్వశబ్దానాం బ్రహ్మవాచకత్వే లౌకికవ్యుత్పత్తివిరోధపరిహారౌ)
నన్వేవం గవాదిశబ్దానాం తత్తత్పదార్థవాచితయా వ్యుత్పత్తిర్బాధితా స్యాత్ । నైవం సర్వే శబ్దా అచిజ్జీవవిశిష్టస్య పరమాత్మనో వాచకా ఇత్యుక్తమ్ । నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.ఉ.౬.౩.౨) ఇత్యత్ర । తత్ర లౌకికా: పురుషా: శబ్దం వ్యాహరన్త: శబ్దవాచ్యే ప్రధానాంశస్య పరమాత్మన: ప్రత్యక్షాద్యపరిచ్ఛేద్యత్వాద్వాచ్యైకదేశభూతే వాచ్యసమాప్తిం మన్యన్తే। వేదాన్తశ్రవణేన చ వ్యుత్పత్తి: పూర్యతే। ఏవమేవ వైదికా: సర్వే శబ్దా: పరమాత్మపర్యన్తాన్ స్వార్థాన్ బోధయన్తి ।
(లౌకికానాం వైదికానాం చ శబ్దానామేకతా)
వైదికా ఏవ సర్వే శబ్దా వేదాదవుద్ధృత్యోద్ధృత్య పరేణైవ బ్రహ్మణా సర్వపదార్థాన్ పూర్వవత్సృష్ట్వా తేషు పరమాత్మపర్యన్తేషు పూర్వవన్నామతయా ప్రయుక్తా: । తదాహ మను:
సర్వేషాం తు నామాని కర్మాణి చ పృథక్పృథక్ ।
వేదశబ్దేభ్య ఏవాదౌ పృథక్సంస్థాశ్చ నిర్మమే || (మను.స్మృ ౧.౨౧)
ఇతి । సంస్థా: సంస్థానాని రూపాణీతి యావత్ । ఆహ చ భగవాన్ పరాశర:
నామ రూపం భూతానాం కృత్యానాం ప్రపఞ్చనమ్ ।
వేదశబ్దేభ్య ఏవాదౌ దైవాదీనాం చకార స: || (వి.పు.౧.౫.౬౩)
ఇతి । శ్రుతిశ్చ సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ (తై.ఆ.ఉ.౧.౪౪) ఇతి । సూర్యాదీన్ పూర్వవత్పరికల్ప్య నామాని చ పూర్వవచ్చకార ఇత్యర్థ: ।
(ప్రక్రాన్తవిచారోపసంహారః)
ఏవం జగద్బ్రహ్మణోరనన్యత్వం ప్రపఞ్చితమ్ । తేనైకేన జ్ఞాతేన సర్వస్య జ్ఞాతతోऽపపాదితా భవతి । సర్వస్య బ్రహ్మకార్యత్వప్రతిపాదనేన తదాత్మకతయైవ సత్యత్వం నాన్యథేతి తత్సత్యమ్ (ఛా.ఉ.౬.౮.౬) ఇత్యుక్తమ్। యథా దృష్టాన్తే సర్వస్య మృద్వికారస్య మృదాత్మనైవ సత్యత్వమ్ ।
(శోధకవాక్యానాం నిర్విశేషపరత్వనిరాసః)
శోధకవాక్యాన్యపి నిరవద్యం సర్వకల్యాణగుణాకరం పరం బ్రహ్మ బోధయన్తి । సర్వప్రత్యనీకాకారతాబోధనేऽపి తత్తత్ప్రత్యనీకాకారతాయాం భేదస్యావర్జనీయత్వాన్న నిర్విశేషవస్తుసిద్ధి:।
నను చ జ్ఞానమాత్రం బ్రహ్మేతి ప్రతిపాదితే నిర్విశేషజ్ఞానమాత్రం బ్రహ్మేతి నిశ్చీయతే ।
నైవమ్ । స్వరూపనిరూపణధర్మశబ్దా హి ధర్మముఖేన స్వరూపమపి ప్రతిపాదయన్తి । గవాదిశబ్దవత్ । తదాహ సూత్రకార: తద్గుణసారత్వాత్తద్వ్యపదేశ: ప్రాజ్ఞవత్ (బ్ర.సూ.౨.౩.౨౯)। యావదాత్మభావితత్వాచ్చ న దోష (బ్ర.సూ.౨.౩.౩౦) ఇతి ।
(బ్రహ్మణి జ్ఞానధర్మకత్వాసిద్ధిశఙ్కాపరిహారౌ)
జ్ఞానేన ధర్మేణ స్వరూపమపి నిరూపితం న జ్ఞానమాత్రం బ్రహ్మేతి । కథమిదమవగమ్యత ఇతి చేత్, యస్సర్వజ్ఞ: సర్వవిత్ (ము.ఉ.౨.౨.౭) ఇత్యాదిజ్ఞాతృత్వశ్రుతే: పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ । విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్? (బృ.ఉ.౪.౪.౧౪) ఇత్యాదిశ్రుతిశతసమధిగతమిదమ్। జ్ఞానస్య ధర్మమాత్రత్వాద్ధర్మమాత్రస్యైకస్య వస్తుత్వప్రతిపాదనానుపపత్తేశ్చ । అత: సత్యజ్ఞానాదిపదాని స్వార్థభూతజ్ఞానాదివిశిష్టమేవ బ్రహ్మ ప్రతిపాదయన్తి।
తత్త్వమితి ద్వయోరపి పదయో: స్వార్థప్రహాణేన నిర్విశేషవస్తుస్వరూపోపస్థాపనపరత్వే ముఖ్యార్థపరిత్యాగశ్చ ।
(క్వచిత్ లక్షణాయా అదోషత్వశఙ్కాపరిహారశ్చ)
నన్వైక్యే తాత్పర్యనిశ్చయాన్న లక్షణాదోష: । సోऽయం దేవదత్త ఇతివత్ । యథా సోऽయమిత్యత్ర స ఇతి శబ్దేన దేశాన్తరకాలాన్తరసంబన్ధీ పురుష: ప్రతీయత అయమితి చ సంనిహితదేశవర్తమానకాలసంబన్ధీ, తయో: సామానాధికరణ్యేనాఇక్యం ప్రతీయతే । తత్రైకస్య యుగపద్విరుద్ధదేశకాలసంబన్ధితయా ప్రతీతిర్న ఘటత ఇతి ద్వయోర్పదయో: స్వరూపమాత్రోపస్థాపనపరత్వం స్వరూపస్య చాఇక్యం ప్రతిపద్యత ఇతి చేన్నైతదేవమ్ । సోऽయం దేవదత్త ఇత్యత్రాపి లక్షణాగన్ధో న విద్యతే । విరోధాభావాత్ । ఏకస్య భూతవర్తమానక్రియాద్వయసంబంధో న విరుద్ధ: । దేశాన్తరస్థితిర్భూత్వా సంనిహితదేశస్థితిర్వర్తతే । అతో భూతవర్తమానక్రియాద్వయసంబన్ధితయా ఐక్యప్రతిపాదనం అవిరుద్ధమ్। దేశద్వయవిరోధశ్చ కాలభేదేన పరిహృత: । లక్షణాయామపి న ద్వయోరపి పదయోర్లక్షణాసమాశ్రయణమ్। ఏతేనైవ లక్షితేన విరోధపరిహారాత్ । లక్షణాభావ ఏవోక్త: । దేశాన్తరసంబన్ధితయా భూతస్యైవాన్యదేశసంబన్ధితయా వర్తమానత్వావిరోధాత్ ।
(సామానాధికరణ్యస్వరూపం స్వాభిమతార్థసిద్ధిశ్చ)
ఏవమత్రాపి జగత్కారణబూతస్యైవ పరస్య బ్రహ్మణో జీవాన్తర్యామితయా జీవాత్మత్వమవిరుద్ధమితి ప్రతిపాదితమ్। యథా భూతయోరేవ హి ద్వయోరైక్యం సామానాధికరణ్యేన ప్రతీయతే । తత్పరిత్యాగేన స్వరూపమాత్రాఇక్యం న సామానాధికరణ్యార్థ: భిన్నప్రవృత్తినిమిత్తానాం శబ్దానామేకస్మిన్నర్థే వృత్తి: సామానాధికరణ్యమ్ (కై.వృ) ఇతి హి తద్విద: । తథాభూతయోరైక్యముపపాదితమస్మాభి: ।
(పరపక్షే ఉపక్రమవిరోధః)
ఉపక్రమవిరోధ్యుపసంహారపదేన వాక్యతాత్పర్యనిశ్చయశ్చ న ఘటతే । ఉపక్రమే హి తదైక్షత బహు స్యామ్ ప్రజాయేయ (ఛా.ఉ.౬.౨.౩) ఇత్యాదినా సత్యసంకల్పత్వం జగదేకకారణత్వమప్యుక్తమ్ । తద్విరోధి చావిద్యాశ్రయత్వాది బ్రహ్మణ:।
(శబ్దస్య నిర్విశేషవస్త్వసాధకత్వమ్)
అపి చార్థభేదతత్సంసర్గవిశేషబోధనకృతపదవాక్యస్య స్వరూపతాలబ్ధప్రమాణభావస్య శబ్దస్య నిర్విశేషవస్తుబోధనాసామర్థాన్న నిర్విశేషవస్తుని శబ్ద: ప్రమాణమ్ ।
(నిర్విశేషస్య గతికల్పనమ్)
నిర్విశేష ఇత్యాదిశబ్దాస్తు కేనచిద్విశేషేణ విశిష్టతయావగతస్య వస్తునో వస్త్వన్తరగతవిశేషనిషేధపరతయా బోధకా: । ఇతరథా తేషమప్యనవబోధకత్వమేవ । ప్రకృతిప్రత్యయరూపేణ పదస్యైవానేకవిశేషగర్భత్వాదనేకపదార్థసంసర్గ-బోధకత్వాచ్చ వాక్యస్య ।
(స్వయంప్రకాశస్య నిర్విశేషస్య ప్రమాణానపేక్షా)
అథ స్యాత్ నాస్మాభిర్నిర్విశేషే స్వయంప్రకాశే వస్తుని శబ్ద: ప్రమాణమిత్యుచ్యతే । స్వత:సిద్ధస్య ప్రమాణానపేక్షత్వాత్ । సర్వై: శబ్దైస్తదుపరాగవిశేషా జ్ఞాతృత్వాదయ: సర్వే నిరస్యన్తే । సర్వేషు విశేషేషు నివృత్తేషు వస్తుమాత్రమనవచ్ఛిన్నం స్వయంప్రకాశం స్వత ఏవావతిష్ఠత ఇతి ।
(తన్నిరాసః)
నైతదేవమ్ । కేన శబ్దేన తద్వస్తు నిర్దిశ్య తద్గతవిశేషా నిరస్యన్తే । జ్ఞప్తిమాత్రశబ్దేనేతి చేన్న । సోऽపి సవిశేషమేవ వస్త్వవలమ్బతే । ప్రకృతిప్రత్యయరూపేణ విశేషగర్భత్వాత్ । జ్ఞా అవబోధన ఇతి సకర్మక: సకర్తృక: క్రియావిశేష: క్రియాన్తరవ్యావర్తకస్వభావవిశేషశ్చ ప్రకృత్యావగమ్యతే । ప్రత్యయేన చ లిఙ్గసంఖ్యాదయ: । స్వత:సిద్ధావప్యేతత్స్వభావవిశేషవిరహే సిద్ధిరేవ న స్యాత్ । అన్యసాధన-స్వభావతయా హి జ్ఞప్తే: స్వత:సిద్ధిరుచ్యతే ।
(నిర్విశేషత్వే అవిద్యాతిరోధానాద్యనుపపత్తిః)
బ్రహ్మస్వరూపం కృత్స్నం సర్వదా స్వయమేవ ప్రకాశతే చేన్న తస్మిన్నన్యధర్మాధ్యాస: సంభవతి । న హి రజ్జుస్వరూపేऽవభాసమానే సర్పత్వాదిరధ్యస్యతే । అత ఏవ హి భవద్భిరాచ్ఛాదికావిద్యాభ్యుపగమ్యతే । తతశ్చ శాస్త్రీయనివర్తకజ్ఞానస్య బ్రహ్మణి తిరోహితాంశో విషయ: । అన్యథా తస్య నివర్తకత్వం చ న స్యాత్। అధిష్ఠానాతిరేకిరజ్జుత్వప్రకాశనేన హి సర్పత్వం బాధ్యతే ।
ఏకశ్చేద్విశేషో జ్ఞానమాత్రే వస్తుని శబ్దేనాభిధీయతే స చ బ్రహ్మవిశేషణం భవతీతి సర్వశ్రుతిప్రతిపాదితసర్వవిశేషణవిశిష్టం బ్రహ్మ భవతి । అత: ప్రామాణికానాం న కేనాపి ప్రమాణేన నిర్విశేషవస్తుసిద్ధి: ।
(నిర్వికల్పకస్య నిర్విశేషగ్రాహితానిరాసః)
నిర్వికల్పకప్రత్యక్షేऽపి సవిశేషమేవ వస్తు ప్రతీయతే । అన్యథా సవికల్పకే సోऽయమితి పూర్వావగతప్రకారవిశిష్టప్రత్యయానుపపత్తే: । వస్తుసంస్థానవిశేషరూపత్వాత్ గోత్వాదేర్నిర్వికల్పతదశాయామపి ససంస్థానమేవ వస్త్విత్థమితి ప్రతీయతే । ద్వితీయాదిప్రత్యయేషు తస్య సంస్థానవిశేషస్యానేక-వస్తునిష్ఠతామాత్రం ప్రతీయతే । సంస్థానరూపప్రకారాఖ్యస్య పదార్థస్యానేకవస్తునిష్ఠతయానేకవస్తు-విశేషణత్వం ద్వితీయాదిప్రత్యయావగమ్యమితి ద్వితీయాదిప్రత్యయా: సవికల్పకా ఇత్యుచ్యన్తే ।
(భేదాభేదవాదనిరాసః)
అత ఏవైకస్య పదార్థస్య భిన్నాభిన్నత్వరూపేణ ద్వ్యాత్మకత్వం విరుద్ధం ప్రత్యుక్తమ్ । సంస్థానస్య సంస్థానిన: ప్రకారతయా పదార్థాన్తరత్వమ్ । ప్రకారత్వాదేవ పృథక్సిద్ధ్యనర్హాత్వం పృథగనుపలమ్భశ్చేతి న ద్వ్యాత్మకత్వసిద్ధి: ।
(వేదాన్తవాక్యానాం భేదనిరాసపరత్వానుపపత్తిః)
అపి చ నిర్విశేషవస్త్వాదినా స్వయంప్రకాశే వస్తుని తదుపరాగవిశేషా: సర్వై: శబ్దైర్నిరస్యన్త ఇతి వదతా కే తే శబ్దా నిషేధకా ఇతి వక్తవ్యమ్ । వాచారమ్భణం వికారో నామధేయం మృత్తికేత్యేవ సత్యమ్ (ఛా.ఉ.౬.౧.౪) ఇతి వికారనామధేయయోర్వాచారమ్భణమాత్రత్వాత్ । యత్తత్ర కారణతయోపలక్ష్యతే వస్తుమాత్రం తదేవ సత్యమన్యదసత్యమితీయం శ్రుతిర్వదతీతి చేన్నైతదుపపద్యతే । ఏకస్మిన్ విజ్ఞాతే సర్వం విజ్ఞాతం భవతీతి ప్రతిజ్ఞాతేऽన్యజ్ఞానేనాన్యజ్ఞానాసంభవం మన్వానస్యైకమేవ వస్తు వికారాద్యవస్థావిశేషేణ పారమార్థికేనైవ నామరూపమవస్థితం చేత్తత్రైకస్మిన్ విజ్ఞాతే తస్మాద్విలక్షణసంస్థానాన్తరమపి తదేవేతి తత్ర దృష్టాన్తోऽయం నిదర్శిత:।
(వాచారమ్భణశ్రుత్యర్థః)
నాత్ర కస్యచిద్విశేషస్య నిషేధక: కోऽపి శబ్దో దృశ్యతే । వాచారమ్భణమితి వాచా వ్యవహారేణారభ్యత ఇత్యారమ్భణమ్ । పిణ్డరూపేణావస్థితాయా: మృత్తికాయా నామ వాన్యద్వ్యవహారశ్చాన్య: । ఘటశరావాదిరూపేణావస్థితాయాస్తస్యా ఏవ మృత్తికాయా అన్యాని నామధేయాని వ్యవహారాశ్చాన్యద్దశా: । తథాపి సర్వత్ర మృత్తికాద్రవ్యమేకమేవ నానాసంస్థాననానానామధేయాభ్యాం నానావ్యవహారేణ చారభ్యత ఇత్యేతదేవ సత్యమిత్యనేనాన్యజ్ఞానేనాన్యజ్ఞానసంభవో నిదర్శిత: । నాత్ర కించిద్వస్తు నిషిధ్యత్ా ఇతి పూర్వమేవాయమర్థ: ప్రపఞ్చిత: ।
(అద్వైతినాం మతే మృద్దృష్టాన్తవైఘట్యమ్)
అపి చ యేనాశ్రుతం శ్రుతమ్ (ఛా.ఉ.౬.౧.౩) ఇత్యాదినా బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య సర్వస్య మిథ్యాత్వం ప్రతిజ్ఞాతం చేత్ యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన (ఛా.ఉ.౬.౧.౪) ఇత్యాదిదృష్టాన్త: సాధ్యవికల: స్యాత్ । రజ్జుసర్పాదివత్ మృత్తికావికారస్య ఘటశరావాదేరసత్యత్వం శ్వేతకేతో: శుశ్రూషో: ప్రమాణాన్తరేణ యుక్త్యా చాసిద్ధమితి
(దృష్టాన్తే సాధ్యవైకల్యపరిహారశఙ్కాతదసిద్ధీ)
ఏతదపి సిషాధయిషితమితి చేత్ । యథేతి దృష్టాన్తయోపాదానం న ఘటతే । సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇత్యత్ర సదేవైకమేవేత్యవధారణద్వయేన అద్వితీయమిత్యనేన చ సన్మాత్రాతిరేకిసజాతీయవిజాతీయా: సర్వే విశేషా నిషిద్ధా ఇతి ప్రతీయత ఇతి చేన్నేతదేవమ్ । కార్యకారణభావావస్థాద్వయావస్థితస్యైకస్య వస్తున ఏకావస్థావస్థితస్య జ్ఞానేనావస్థాన్తరా-వస్థితస్యాపి వస్త్వైక్యేన జ్ఞాతతాం దృష్టాన్తేన దర్శయిత్వా శ్వేతకేతోరప్రజ్ఞాతం సర్వస్య బ్రహ్మకారణత్వం చ వక్తుం సదేవ సోమ్యేదమిత్యారబ్ధమ్ । ఇదమగ్రే సదేవాసీదితి । అగ్ర ఇతి కాలవిశేష: । ఇదంశబ్దవాచ్యస్య ప్రపఞ్చస్య సదాపత్తిరూపాం క్రియాం సద్రవ్యతాం చ వదతి । ఏకమేవేతి చాస్య నానానామరూపవికారప్రహాణమ్ ।
(బ్రహ్మణో జగదుపాదాననిమిత్తత్వసిద్ధిః)
ఏతస్మిన్ ప్రతిపాదితేऽస్య జగత: సదుపాదానతా ప్రతిపాదితా భవతి । అన్యత్రోపాదానకారణస్య స్వవ్యతిరిక్తాధిష్ఠాత్రపేక్షా-దర్శనేऽపి సర్వవిలక్షణత్వాదస్య సర్వజ్ఞస్య బ్రహ్మణ: సర్వశక్తియోగో న విరుద్ధ ఇత్యద్వితీయపదమధిష్ఠాత్రన్తరం నివారయతి ।
సర్వశక్తియుక్తత్వాదేవ బ్రహ్మణ: । కాశ్చన శ్రుతయ: ప్రథమముపాదానకారణత్వం ప్రతిపాద్య నిమిత్తకారణమపి తదేవేతి ప్రతిపాదయన్తి । యథేయం శ్రుతి: । అన్యాశ్చ శ్రుతయో బ్రహ్మణో నిమిత్తకారణత్వమనుజ్ఞాయాస్యైవోపాదానతాది కథమితి పరిచోద్య, సర్వశక్తియుక్తత్వాదుపాదానకారణం తదితరాశేషోపకరణం చ బ్రహ్మైవేతి పరిహరన్తి ।
కింస్విద్వనం క ఉ స వృక్ష ఆసీద్యతో ద్యావాపృథివీ నిష్టక్షుర్మణీషిణో మనసా పృచ్ఛతేదుత్ద్యదధ్యతిష్ఠద్భువనాని ధారయన్ । (తై.బ్రా.౨.౮.౯.౧౫)
బ్రహ్మ వనం బ్రహ్మ స వృక్ష ఆసీద్యతో ద్యావాపృథివీ నిష్టతక్షుర్మనీషిణో మనసా విబ్రవీమి వ: బ్రహ్మాధ్యతిష్ఠద్భువనాని ధారయన్ (తై.బ్రా.౨.౮.౯.౧౫) ఇతి సామాన్యతో దృష్టేన విరోధమాశఙ్క్య బ్రహ్మణ: సర్వవిలక్షణత్వేన పరిహార ఉక్త:।
(సదేవేతి కారణవాక్యస్యాపి సవిశేషప్రతిపాదకతా)
అత: సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇత్యత్రాప్యగ్ర ఇత్యాద్యనేకవిశేషా బ్రహ్మణో ప్రతిపాదితా: । భవదభిమతవిశేషనిషేధవాచీ కోऽపి శబ్దో న దృశ్యతే ।
ప్రత్యుత జగద్బ్రహ్మణో: కార్యకారణభావజ్ఞాపనాయాగ్ర ఇతి కాలవిశేషసద్భావ:। ఆసీదితి క్రియావిశేషో, జగదుపాదానతా జగన్నిమిత్తతా చ, నిమిత్తోపాదానయోర్భేదనిరసనేన తస్యైవ బ్రహ్మణ: సర్వశక్తియోగశ్చేత్యప్రజ్ఞాత: సహస్రశో విశేషా ఏవ ప్రతిపాదితా:।
యతో వాస్తవకార్యకారణభావాదివిజ్ఞానే ప్రవృత్తమత ఏవ అసదేవేదమగ్ర ఆసీత్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇత్యారభ్య అసత్కార్యవాదనిషేధశ్చ క్రియతే కుతస్తు ఖలు సోమ్యైవం స్యాత్ (ఛా.ఉ.౬.౨.౨) ఇతి ।ప్రాగసత ఉత్పత్తిరహేతుకేత్యర్థ:। తదేవోపపాదయతి కథమసత: సజ్జాయేత (ఛా.ఉ.౬.౨.౧) ఇతి। అసత ఉత్పన్నమసదాత్మకమేవ భవతీత్యర్థ:। యథా మృదుత్పన్నం ఘటాదికం మృదాత్మకమ్ । సత ఉత్పత్తిర్నామ వ్యవహారవిశేషహేతుభూతోऽవస్థావిశేషయోగ:।
(అసత్కార్యవాదే ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞావైఘట్యమ్)
ఏతదుక్తం భవతి – ఏకమేవ కారణభూతం ద్రవ్యమవస్థాన్తరయోగేన కార్యమిత్యుచ్యత ఇత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం ప్రతిపిపాదయిషితమ్ । తదసత్కార్యవాదే న సేత్స్యతి । తథా హి నిమిత్త-సమవాయ్యసమవాయిప్రభృతి: కారణైరవయవ్యాఖ్యం కార్యం ద్రవ్యాన్తరమేవోత్పద్యత ఇతి కారణభూతాద్వస్తున: కార్యస్య వస్త్వన్తరత్వాన్న తజ్జ్ఞానేనాస్య జ్ఞాతతా కథమపి సంభవతీతి । కథమవయవి ద్రవ్యాన్తరం నిరస్యత ఇతి చేత్ । కారణగతావస్థాన్తరయోగస్య ద్రవ్యాన్తరోత్పత్తివాదిన: సంప్రతిపన్నస్యైవ ఏకత్వనామాన్తరాదేరుపపాదకత్వాద్ద్రవ్యాన్తరాదర్శనాచ్చేతి కారణమేవావస్థాన్తరాపన్నం కార్యమిత్యుచ్యత ఇత్యుక్తమ్ ।
(ప్రకరణస్య శూన్యవాదనిరాసపరత్వాసమ్భవః)
నను నిరధిష్ఠానభ్రమాసంభవజ్ఞాపనాయాసత్కార్యవాదనిరాస: క్రియతే । తథా హ్యేకం చిద్రూపం సత్యమేవావిద్యాచ్ఛాదితం జగద్రూపేణ వివర్తత ఇత్యవిద్యాశ్రయత్వాయ మూలకారణం సత్యమిత్యభ్యుపగన్తవ్యం ఇత్యసత్కార్యవాదనిరాస: । నైతదేవమ్ । ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తముఖేన సత్కార్యవాదస్యైవ ప్రసక్తత్వాదిత్యుక్తమ్ । భవత్పక్షే నిరధిష్ఠానభ్రమాసంభవస్య దురుపపాదత్వాచ్చ । యస్య హి చేతనగతదోష: పారమార్థికో దోషాశ్రయత్వం చ పారమార్థికం తస్య పారమార్థికదోషేణ యుక్తస్యాపారమార్థిక-గన్ధర్వనగరాదిదర్శనముపపన్నం, యస్య తు దోషశ్చాపారమార్థికో దోషాశ్రయత్వం చాపారమార్థికం తస్యాపారమార్థికేనాప్యాశ్రయేణ తదుపపన్నమితి భవత్పక్షే న నిరధిష్ఠానభ్రమాసంభవ: ।
(శోధకవాక్యానాం నిర్విశేషపరత్వనిరాసః)
శోధకేష్వపి సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ (తై.ఉ.ఆన.౧.౧), ఆనన్దో బ్రహ్మ (తై.ఉ.భృ.౬.౧) ఇత్యాదిషు వాక్యేషు సామాన్యాధికరణ్యవ్యుత్పత్తిసిద్ధానేకగుణవిశిష్టైకార్థావబోధనమవిరుద్ధమితి సర్వగుణ-విశిష్టం బ్రహ్మాభిధీయత ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్ ।
(నేతి నేతి శ్రుత్యర్థవిచారః)
అథాత ఆదేశో నేతి నేతి (బృ.ఉ.౪.౩.౬) ఇతి బహుధా నిషేధో దృష్యత ఇతి చేత్ । కిమత్ర నిషిధ్యత ఇతి వక్తవ్యమ్। ద్వే వావ బ్రహ్మణో రూపే మూర్తం చైవామూర్తం చ (బృ.ఉ.౪.౩.౧) ఇతి మూర్తామూర్తాత్మక: ప్రపఞ్చ: సర్వోऽపి నిషిధ్యత ఇతి చేన్నైవమ్। బ్రహ్మణో రూపతయాప్రజ్ఞాతం సర్వం రూపతయోపదిశ్య పునర్తదేవ నిషేద్ధుమయుక్తమ్ । ప్రక్షాలనాద్ధి పఙ్కస్య దూరాదస్పర్శనం వరమితి న్యాయాత్ । కస్తర్హి నిషేధవాక్యార్థ: । సూత్రకార: స్వయమేవ వదతి ప్రకృతైతావత్త్వం హి ప్రతిషేధతి తతో బ్రవీతి చ భూయ: (బ్ర.సూ.౩.౨.౧) ఇతి। ఉత్తరత్ర అథ నామధేయం సత్యస్య సత్యం ప్రాణా వై సత్యం తేషామేష సత్యమ్ (బృ.ఉ.౪.౩.౬) ఇతి సత్యాదిగుణగణస్య ప్రతిపాదితత్వాత్పూర్వప్రకృతైతావన్మాత్రం న భవతి బ్రహ్మేతి, బ్రహ్మణ ఏతావన్మాత్రతా ప్రతిషిధ్యత ఇతి సూత్రార్థ:।
(నేహ నానా ఇతి శ్రుత్యర్థః)
నేహ నానాస్తి కించన (బృ.ఉ.౬.౪.౧౯) ఇత్యాదినా నానాత్వప్రతిషేధ ఏవ దృష్యత ఇతి చేత్ । అత్రాప్యుత్తరత్ర సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశన (బృ.ఉ.౬.౪.౨౨) ఇతి సత్యసఙ్కల్పత్వసర్వేశ్వరత్వప్రతిపాదనాత్ చేతనవస్తుశరీర ఈశ్వర ఇతి సర్వప్రకారసంస్థిత: స ఏక ఏవేతి తత్ప్రత్యనీకాబ్రహ్మాత్మకనానాత్వం ప్రతిషిద్ధం న భవదభిమతమ్। సర్వాస్వేవంప్రకారాసు శ్రుతిష్వియమేవ స్థితిరితి న క్వచిదపి బ్రహ్మణ: సవిశేషత్వనిషేధకవాచీ కోऽపి శబ్దో దృశ్యతే ।
(అద్వైతిసమ్మతస్య బ్రహ్మణః అవిద్యయా తిరోధానస్యానుపపత్తిః)
అపి చ నిర్విశేషజ్ఞానమాత్రం బ్రహ్మ తచ్చాఛాదికావిద్యాతిరోహితస్వరూపం స్వగతనానాత్వం పశ్యతీత్యయమర్థో న ఘటతే । తిరోధానం నామ ప్రకాశనివారణమ్ । స్వరూపాతిరేకిప్రకాశధర్మానభ్యుపగమేన ప్రకాశస్యైవ స్వరూపత్వాత్స్వరూపనాశ ఏవ స్యాత్ । ప్రకాశపర్యాయం జ్ఞానం నిత్యం స చ ప్రకాశోऽవిద్యాతిరోహిత ఇతి బాలిశభాషితమిదమ్ । అవిద్యయా ప్రకాశతిరోహిత ఇతి ప్రకాశోత్పత్తి-ప్రతిబన్ధో విద్యమానస్య వినాశో వా । ప్రకాశస్యానుత్పాద్యత్వాద్వినాశ ఏవ స్యాత్ । ప్రకాశో నిత్యో నిర్వికారస్తిష్ఠతీతి చేత్ । సత్యామప్యవిద్యాయాం బ్రహ్మణి న కించిత్తిరోహితమితి నానాత్వం పశ్యతీతి భవతామయం వ్యవహార: సత్స్వనిర్వచనీయ ఏవ ।
(సిద్ధాన్తే జీవస్య స్వరూపతిరోధానానుపపత్తిశఙ్కాపరిహారౌ)
నను చ భవతోऽపి విజ్ఞానస్వరూప ఆత్మాభ్యుపగన్తవ్య: । స చ స్వయంప్రకాశ: । తస్య చ దేవాదిస్వరూపాత్మాభిమానే స్వరూపప్రకాశతిరోధానమవశ్యమాశ్రయణీయమ్ । స్వరూపప్రకాశే సతి స్వాత్మన్యాకారాన్తరాధ్యాసాయోగాత్ । అతో భవతశ్చాయం సమానో దోష: । కిం చాస్మాకమేకస్మిన్నేవ ఆత్మని భవదుదీరితం దుర్ఘటత్వం భవతామాత్మానన్త్యాభ్యుపగమాత్సర్వేష్వయం దోష: పరిహరణీయ: ।
అత్రోచ్యతే – స్వభావతో మలప్రత్యనీకానన్తజ్ఞానానన్దైకస్వరూపం స్వాభావికానవధికాతిశయ- అపరిమితోదారగుణసాగరం నిమేషకాష్ఠాకలాముహూర్తాదిపరార్ధపర్యన్తాపరిమితవ్యవచ్ఛేదస్వరూపసర్వోత్పత్తి-స్థితివినాశాది-సర్వపరిణామనిమిత్తభూతకాలకృతపరిణామాస్పష్టానన్తమహావిభూతి స్వలీలాపరికర-స్వాంశభూతానన్తబద్ధముక్తనానావిధచేతనతద్భోగ్యభూతానన్తవిచిత్రపరిణామశక్తిచేతనేతరవస్తుజాత-అన్తర్యామిత్వకృతసర్వశక్తిశరీరత్వసర్వప్రకర్శావస్థానావస్థితం పరం బ్రహ్మైవ వేద్యం, తత్సాక్షాత్కార-క్షమభగవద్ద్వైపాయనపరాశర-వాల్మీకిమనుయాజ్ఞవల్క్యగౌతమాపస్తమ్బప్రభృతిమునిగణప్రణీతవిధ్యర్థవాద మన్త్రస్వరూపవేదమూలేతిహాసపురాణ-ధర్మశాస్త్రోపభృంహితపరమార్థభూతానాదినిధనావిచ్ఛిన్నపాఠసంప్రదాయ-ఋక్ –యజుస్-సామ-అథర్వరూపానన్త శాఖం వేదం చాభ్యుపగచ్ఛతామస్మాకం కిం న సేత్స్యతి ।
(సిద్ధాన్తిసమ్మతే అర్థే ప్రమాణాని)
యథోక్తం భగవతా ద్వైపాయనేన మహాభారతే –
యో మామజమనాదిం చ వేత్తి లోకమహేశ్వరమ్ || (భ.గీ.౧౦.౩)
ద్వావిమౌ పురషౌ లోకే క్షరశ్చాక్షర ఏవ చ ।
క్షర: సర్వాణి భూతాని కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే || (భ.గీ.౧౫.౧౬)
ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: పరమాత్మేత్యుదాహృత: ।
యో లోకత్రయమావిశ్య విభర్త్యవ్యయ ఈశ్వర: || (భ.గీ.౧౫.౧౭)
కాలం చ పచతే తత్ర న కాలస్తత్ర వై ప్రభూ: । (మ.భా.శా.౧౯౬.౯)
ఏతే వై నిరయాస్తాత స్థానస్య పరమాత్మన: || (మ.భా.శా.౧౯౬.౬)
అవ్యక్తాదివిశేషాన్తం పరిణామర్ద్ధిసంయుక్తమ్ ।
క్రీడా హరేరిదం సర్వం క్షరమిత్యవధార్యతామ్ || (మ.భా.శా.౨౦౬.౫౮)
కృష్ణ ఏవ హి లోకానాముత్పత్తిరపి చాప్యయ: ।
కృష్ణస్య హి కృతే భూతమిదం విశ్వం చరాచరమ్ || (మ.భా.శా.౩౮.౨౩)
ఇతి । కృష్ణస్య హి కృత ఇతి కృష్ణస్య శేషభూతం సర్వమిత్యర్థ: । భగవతా పరాశరేణాప్యుక్తమ్ –
శుద్ధే మహావిభూత్యాఖ్యే పరే బ్రహ్మణి శబ్ద్యతే ।
మైత్రేయ! భగవచ్ఛబ్ద: సర్వకారణకారణే || (వి.పు.౬.౫.౭౨)
జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజాంస్యశేషత: ।
భగవచ్ఛబ్దవాచ్యాని వినా హేయైర్గుణాదిభి: || (వి.పు.౬.౫.౭౯)
ఏవమేష మహాశబ్దో మైత్రేయ భగవానితి ।
పరమబ్రహ్మభూతస్య వాసుదేవస్య నాన్యగ: || (వి.పు.౬.౫.౭౬)
తత్ర పూజ్యపదార్థోక్తిపరిభాషాసమన్విత: ।
శబ్దోऽయం నోపచారేణ త్వన్యత్ర హ్యుపచారత: || (వి.పు.౬.౫.౭౭)
ఏవం ప్రకారమమలం సత్యం వ్యాపకమక్షయమ్ ।
సమస్తహేయరహితం విష్ణ్వాఖ్యం పరమం పదమ్ || (వి.పు.౧.౨౨.౫౫)
కలాముహూర్తాదిమయశ్చ కాలో న యద్విభూతే: పరిణామహేతు: || (వి.పు.౪.౩౮)
క్రీడతో బాలకస్యేవ చేష్టాస్తస్య నిశామయ || (వి.పు.౧.౨.౨౦) ఇత్యాది । మనునాపి
ప్రశాసితారం సర్వేషామణీయాంసమణీయసామ్ । (మ.స్మృ. ౧౨.౧౨౨) ఇత్యుక్తమ్ ।
యాజ్ఞవల్క్యేనాపి
క్షేత్రస్యేశ్వరజ్ఞానాద్విశుద్ధి: పరమా మతా । (యాజ్ఞ.స్మృ.౩౪)
ఇతి । ఆపస్తమ్బేనాపి పూ: ప్రాణిన: సర్వ ఏవ గుహాశయస్య (ఆప.ధ.సూ.౨౨.౪) ఇతి । సర్వే ప్రాణినో గుహాశయస్య – పరమాత్మన: పూ: – పురం శరీరమిత్యర్థ: । ప్రాణిన ఇతి సజీవాత్మభూతసంఘాత: ।
(స్వపరమతవిమర్శః)
నను చ కిమనేనాడమ్బరేణ । చోద్యం తు న పరిహృతమ్ । ఉచ్యతే । ఏవమభ్యుపగచ్ఛతామస్మాకం ఆత్మధర్మభూతస్య చైతన్యస్య స్వాభావికస్యాపి కర్మణా పారమార్థికం సంకోచం వికాసం చ బ్రువతాం సర్వమిదం పరిహృతమ్ । భవస్తు ప్రకాశ ఏవ స్వరూపమితి ప్రకాశో న ధర్మభూతస్తస్య సంకోచవికాసౌ వా నాబ్యుపగమ్యేతే। ప్రకాశప్రసారానుత్పత్తిమేవ తిరోధానభూతా: కర్మాదయ: కుర్వన్తి । అవిద్యా చేత్తిరోధానం తిరోధానభూతతయావిద్యయా స్వరూపభూతప్రకాశనాశ ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్ । అస్మాకం త్వవిద్యారూపేణ కర్మణా స్వరూపనిత్యధర్మభూతప్రకాశ: సంకుచిత: । తేన దేవాదిస్వరూపాత్మాభిమానో భవతీతి విశేష: । యథోక్తమ్ –
అవిద్యా కర్మసంజ్ఞాన్యా తృతీయా శక్తిరిష్యతే ।
యథా క్షేత్రశక్తి: సా వేష్టితా నృప సర్వగా || (వి.పు.౬.౭.౬౨)
సంసారతాపానఖిలానవాప్నోత్యతిసంతతాన్ || (వి.పు.౬.౭.౬౧)
తయా తిరోహితత్వాచ్చ శక్తి: క్షేత్రజ్ఞసంజ్ఞితా ।
సర్వభూతేషు భూపాలే తారతమ్యేన వర్తతే || (వి.పు.౬.౭.౬౩)
ఇతి । క్షేత్రజ్ఞానాం స్వధర్మభూతస్య జ్ఞానస్య కర్మసంజ్ఞావిద్యయా సంకోచం వికాసం చ దర్శయతి ।
(అవిద్యాయాః స్వరూపానుపపత్తిః)
అపి చాచ్ఛాదికావిద్యా శ్రుతిభిశ్చాఇక్యోపదేశబలాచ్చ బ్రహ్మస్వరూపతిరోధానహేయదోషరూపాశ్రీయతే తస్యాశ్చ మిథ్యారూపత్వేన ప్రపఞ్చవత్స్వదర్శనమూలదోషాపేక్షత్వాత్ । న సా మిథ్యా దర్శనమూలదోష: స్యాదితి బ్రహ్మైవ మిథ్యాదర్శనమూలం స్యాత్ । తస్యాశ్చానాదిత్వేऽపి మిథ్యారూపత్వాదేవ బ్రహ్మదృశ్యత్వేనైవానాదిత్వాత్ తద్దర్శనమూలపరమార్థదోషానభ్యుపగమాచ్చ బ్రహ్మైవ తద్దర్శనమూలం స్యాత్ । తస్య నిత్యత్వాదనిర్మోక్ష ఏవ ।
(ఏకజీవవాదప్రతిపాదనమ్)
అత ఏవేదమపి నిరస్తమ్ ఏకమేవ శరీరం జీవవత్, నిర్జీవానీతరాణి శరీరాణి స్వప్నదృష్టనానావిధానన్తశరీరాణాం యథా నిర్జీవత్వమ్ । తత్ర స్వప్నే ద్రష్టు: శరీరమేకమేవ జీవవత్ । తస్య స్వప్నవేలాయాం దృశ్యభూతనానావిధశరీరాణాం నిర్జీవత్వమేవ । అనేనైకేనైవ పరికల్పితత్వాజ్జీవా మిథ్యాభూతా ఇతి।
(ఉక్తవాదనిరాసః)
బ్రహ్మణా స్వస్వరూపవ్యతిరిక్తస్య జీవభావస్య సర్వశరీరాణాం చ కల్పితత్వాదేకస్మిన్నపి శరీరే శరీరవజ్జీవభావస్య చ మిథ్యారూపత్వాత్సర్వాణి శరీరాణి మిథ్యారూపాణి, తత్ర జీవభావశ్చ మిథ్యారూప ఇత్యేకస్య శరీరస్య తత్ర జీవభావస్య చ న కశ్చిద్విశేష: । అస్మాకం తు స్వప్నే ద్రష్టు: స్వశరీరస్య తస్మిన్నాత్మసద్భావస్య చ ప్రబోధవేలాయామబాధితత్వానన్యేషాం శరీరాణాం తద్గతజీవానాం చ బాధితత్వాత్తే సర్వే మిథ్యాభూతా: స్వశరీరమేకం తస్మిఞ్జీవభావశ్చ పరమార్థ ఇతి విశేష: ।
(అవిద్యాయా నివర్తకస్య నివృత్తేశ్చానుపపత్తిః)
అపి చ కేన వా విద్యానివృత్తి: సా కీదృశీతి వివేచనీయమ్ । ఐక్యజ్ఞానం నివర్తకం నివృత్తిశ్చానిర్వచనీయప్రత్యనీకాకారేతి చేత్ । అనిర్వచనీయప్రత్యనీకం నిర్వచనీయం తచ్చ సద్వాసద్వా ద్విరూపం వా కోట్యన్తరం న విద్యతే । బ్రహ్మవ్యతిరేకేణైతదభ్యుపగమే పునరవిద్యా న నివృత్తా స్యాత్ । బ్రహ్మైవ చేన్నివృత్తిస్తత్ప్రాగప్యవిశిష్టమితి వేదాన్తజ్ఞానాత్పూర్వమేవ నివృత్తి: స్యాత్ । ఐక్యజ్ఞానం నివర్తకం తదభావాత్సంసార ఇతి భవద్దర్శనం విహన్యతే ।
కిఞ్చ నివర్తకజ్ఞానస్యాప్యవిద్యారూపర్వాత్తన్నివర్తనం కేనేతి వక్తవ్యమ్ । నివర్తకజ్ఞానం స్వేతరసమస్తభేదం నివర్త్య క్షణికత్వాదేవ స్వయమేవ వినశ్యతి దావానలవిషనాశనవిషాన్తరవదితి చేన్న । నివర్తకజ్ఞానస్య బ్రహ్మవ్యతిరిక్తత్వేన తత్స్వరూపతదుత్పత్తివినాశానాం మిథ్యారూపత్వాత్తద్వినాశరూపా విద్యా తిష్ఠత్యేవేతి తద్వినాశదర్శనస్య నివర్తకం వక్తచ్యమేవ । దావాగ్న్యాదీనామపి పూర్వావస్థావిరోధిపరిణామపరంపరావర్జనీయైవ।
(అవిద్యాయాః జ్ఞాత్రనుపపత్తిః సర్వస్య జ్ఞానస్య త్రిరూపతా చ)
అపి చ చిన్మాత్రబ్రహ్మవ్యతిరిక్తకృత్స్ననిషేధవిషయజ్ఞానస్య కోऽయం జ్ఞాతా । అధ్యాసరూప ఇతి చేన్న। తస్య నిషేధతయా నివర్తకజ్ఞానకర్మత్వాత్తత్కర్తృత్వానుపపత్తే: । బ్రహ్మస్వరూప ఏవేతి చేన్న । బ్రహ్మణో నివర్తకజ్ఞానం ప్రతి జ్ఞాతృత్వం కిం స్వరూపముతాధ్యస్తమ్ । అధ్యస్తం చేదయమధ్యాసస్తన్మూలవిద్యాన్తరం చ నివర్తకజ్ఞానవిషయతయా తిష్ఠత్యేవ । తన్నివర్తకాన్తరాభ్యుపగమే తస్యాపి త్రిరూపతయానవస్థైవ । సర్వస్య హి జ్ఞానస్య త్రిరూపకత్వవిరహే జ్ఞానత్వమేవ హీయతే । కస్యచిత్కంచనార్థవిశేషం ప్రతి సిద్ధిరూపత్వాత్ । జ్ఞానస్య త్రిరూపత్వవిరహే భవతాం స్వరూపభూతజ్ఞానవన్నివర్తకజ్ఞానమప్యనివర్తకం స్యాత్ । బ్రహ్మస్వరూపస్యైవ జ్ఞాతృత్వాభ్యుపగమేऽస్మదీయ ఏవ పక్ష: పరిగృహీత: స్యాత్ । నివర్తకజ్ఞానస్వరూపజ్ఞాతృత్వం చ స్వనివర్త్యాన్తర్గతమితి వచనం భూతలవ్యతిరిక్తం కృత్స్నం ఛిన్నం దేవదత్తేనేత్యస్యామేవ ఛేదనక్రియాయామస్యాశ్ఛేదనక్రియాయాశ్ఛేత్తృత్వస్య చ ఛేద్యాన్తర్భావవచనవదుపహాస్యమ్।
(అవిద్యానివర్తకజ్ఞానసామగ్ర్యనుపపత్తిః)
అపి చ నిఖిలభేదనివర్తకమిదమైక్యజ్ఞానం కేన జాతమితి విమర్శనీయమ్ । శ్రుత్యైవేతి చేన్న । తస్యా బ్రహ్మవ్యతిరిక్తాయా అవిద్యాపరికల్పితత్వాత్ప్రపఞ్చబాధకజ్ఞానస్యోత్పాదకత్వం న సంభవతి । తథా హి దుష్టకారణజాతమపి రజ్జుసర్పజ్ఞానం న దుష్టకారణజన్యేన రజ్జురియం న సర్ప ఇతి జ్ఞానేన బాధ్యతే । రజ్జుసర్పజ్ఞానభయే వర్తమానే కేనచిద్భ్రాన్తేన పురుషేణ రజ్జురియం న సర్ప ఇత్యుక్తేऽప్యయం భ్రాన్త ఇతి జ్ఞాతే సతి తద్వచనం రజ్జుసర్పజ్ఞానస్య బాధకం న భవతి భయం చ న నివర్తతే । ప్రయోజకజ్ఞానవత: శ్రవణవేలాయామేవ హి బ్రహ్మవ్యతిరిక్తత్వేన శ్రుతేరపి భ్రాన్తిమూలత్వం జ్ఞాతమితి । నివర్తకజ్ఞానస్య జ్ఞాతుస్తత్సామగ్రీభూతశాస్త్రస్య చ బ్రహ్మవ్యతిరిక్తతయా యది బాధ్యత్వముచ్యతే హన్త తర్హి ప్రపఞ్చనివృత్తేర్మిథ్యాత్వమాపతతీతి ప్రపఞ్చస్య సత్యతా స్యాత్ । స్వప్నదృష్టపురుషవాక్యావగత-పిత్రాదిమరణస్య మిథ్యాత్వేన పిత్రాదిసత్యతావత్ । కిఞ్చ తత్త్వమస్యాదివాక్యం న ప్రపఞ్చస్య బాధకమ్ । భ్రాన్తిమూలత్వాద్భ్రాన్తప్రయుక్తరజ్జుసర్పబాధకవాక్యవత్ ।
నను చ స్వప్నే కస్మింశ్చిద్భయే వర్తమానే స్వప్నదశాయామేవాయం స్వప్న ఇతి జ్ఞాతే సతి పూర్వభయనివృత్తిర్దృష్టా। తద్వదత్రాపి సంభవతీతి । నైవమ్ । స్వప్నవేలాయామేవ సోऽపి స్వప్న ఇతి జ్ఞాతే సతి పునర్భయానివృత్తిరేవ దృష్టేతి న కశ్చిద్విశేష:। శ్రవణవేలాయామేవ సోऽపి స్వప్న ఇతి జ్ఞాతమేవేత్యుక్తమ్ ।
(బ్రహ్మణః మిథ్యాభూతశాస్త్రసిద్ధత్వేపి సత్యత్వసిద్ధిశఙ్కాతత్పరిహారౌ)
యదపి చేదముక్తం భ్రాన్తిపరికల్పితత్వేన మిథ్యారూపమపి శాస్త్రమద్వితీయం బ్రహ్మేతి బోధయతి తస్య సతో బ్రహ్మణో విషయస్య పశ్చాత్తనబాధాదర్శనాద్బ్రహ్మ సుస్థితమేవేతి । తదయుక్తమ్ । శూన్యమేవ తత్త్వమితి వాక్యేన తస్యాపి బాధితత్వాత్ । ఇదం భ్రాన్తిమూలవాక్యమితి చేత్ । సదద్వితీయం బ్రహ్మేతి వాక్యమపి భ్రాన్తిమూలమితి త్వయైవోక్తమ్ । పశ్చాత్తనబాధాదర్శనం తు సర్వశూన్యవాక్యస్యైవేతి విశేష: ।
(వాదానధికారాపాదకహేతుప్రదర్శనమ్)
సర్వశూన్యవాదినో బ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్తుమిథ్యాత్వవాదినశ్చ స్వపక్షసాధనప్రమాణ పారమార్థ్యానభ్యుపగమేన అభియుక్తైర్వాదానధికార ఏవ ప్రతిపాదిత: । అధికారోऽనభ్యుపాయత్వాన్న వాదే శూన్యవాదిన:। ఇతి ।
(శాస్త్రస్య ప్రత్యక్షబాధకత్వసిద్ధిః)
అపి చ ప్రత్యక్షదృష్టస్య ప్రపఞ్చస్య మిథ్యాత్వం కేన ప్రమాణేన సాధ్యతే । ప్రత్యక్షస్య దోషమూలత్వేనాన్యథాసిద్ధిసంభవాన్నిర్దోషం శాస్త్రమనన్యథాసిద్ధం ప్రత్యక్షస్య బాధకమితి చేత్ । కేన దోషేణ జాతం ప్రత్యక్షమనన్తభేదవిషయమితి వక్తవ్యమ్ । అనాదిభేదవాసనాఖ్యదోషజాతం ప్రత్యక్షమితి చేత్। హన్త తర్హ్యనేనైవ దోషేణ జాతం శాస్త్రమపీత్యేకదోషమూలత్వాచ్ఛాస్త్రప్రత్యక్షయోర్న బాధ్యబాధకభావసిద్ధి:।
(శాస్త్రప్రత్యక్షయోర్విషయభేదప్రదర్శనమ్)
ఆకాశవాయ్వాది భూతతదారబ్ధశబ్దస్పర్శాదియుక్తమనుష్యత్వాదిసంస్థానసంస్థితపదార్థగ్రాహి ప్రత్యక్షమ్। శాస్త్రం తు ప్రత్యక్షాద్యపరిచ్ఛేద్యసర్వాన్తరాత్మత్వసత్యత్వాద్యనన్తవిశేషణవిశిష్ట బ్రహ్మస్వరూపతదుపాసనాద్యారాధన ప్రకారతత్ప్రాప్తి పూర్వకతత్ప్రసాదలభ్యఫలవిశేష-తదనిష్టకరణమూల -నిగ్రహవిశేషవిషయమితి న శాత్రప్రత్యక్షయోర్విరోధ: । అనాదినిధనావిచ్ఛిన్న పాటసంప్రదాయతాద్యనేక-గుణవిశిష్టస్య శాస్త్రస్య బలీయస్త్వం వదతా ప్రత్యక్షపారమార్థ్యమవశ్యమభ్యుపగన్తవ్యమిత్యలమనేన శ్రుతిశతవితతివాతవేగపరాహతకుదృష్టిదుష్టయుక్తి జాలతూలనిరసనేనేత్యుపరమ్యతే ।
(ఇతి శాఙ్కరమతనిరాకరణపరకరణమ్)
(భాస్కరమతనిరాకరణారమ్భః)
ద్వితీయే తు పక్ష ఉపాధిబ్రహ్మవ్యతిరిక్తవస్త్వన్తరానభ్యుపగమాత్ బ్రహ్మణ్యేవోపాధి-సంసర్గాదౌపాధికా: సర్వే దోషా బ్రహ్మణ్యేవ భవేయు: । తతశ్చాపహతపాప్మత్వాదినిర్దోషత్వశ్రుతయ: సర్వే విహన్యన్తే ।
యథా ఘటాకాశాదే: పరిచ్ఛిన్నతయా మహాకాశాద్వైలక్షణ్యం పరస్పరభేదశ్చ దృశ్యతే తత్రస్థా గుణా వా దోషా వానవచ్ఛిన్నే మహాకాశే న సంబధ్యన్తే ఏవముపాధికృతభేదవ్యవస్థితజీవగతా దోషా అనుపహితే పరే బ్రహ్మణి న సంబధ్యన్త ఇతి చేత్ ।
నైతదుపపద్యతే । నిరవయవస్యాకాశస్యానవచ్ఛేద్యస్య ఘటాదిభిశ్ఛేదాసంభవాత్, తేనైవాకాశేన ఘటాదయ: సంయుక్తా ఇతి బ్రహ్మణోऽప్యచ్ఛేద్యత్వాద్బ్రహ్మైవోపాధిసంయుక్తం స్యాత్।
ఘటసంయుక్తాకాశప్రదేశోऽన్యస్మాదాకాశప్రదేశాద్భిద్యత ఇచ్చేత్ । ఆకాశస్యైకస్యైవ ప్రదేశభేదేన ఘటాదిసంయోగాద్ఘటాదౌ గచ్ఛతి తస్య చ ప్రదేశభేదస్యానియమ ఇతి తద్వద్బ్రహ్మణ్యేవ ప్రదేశభేదానియమేనోపాధిసంసర్గాదుపాధౌ గచ్ఛతి సంయుక్తవియుక్తబ్రహ్మప్రదేశభేదాచ్చ బ్రహ్మణ్యేవోపాధి-సంసర్గ: క్షణే క్షణే బన్ధమోక్షౌ స్యాతామితి సన్త: పరిహసన్తి ।
(శ్రోత్రదృష్టాన్తేన బ్రహ్మణి వ్యవస్థాశఙ్కా – తత్పరిహారౌ)
నిరవయవస్యైవాకాశస్య శ్రోత్రేన్ద్రియత్వేऽపీన్ద్రియవ్యవస్థావద్బ్రహ్మణ్యపి వ్యవస్థోపపద్యత ఇతి చేత్ । న వాయువిశేషసంస్కృతకర్ణప్రదేశసంయుక్తస్యైవాకాశప్రదేశస్యేన్ద్రియత్వాత్తస్య చ ప్రదేశాన్తరాభేదే అపీన్ద్రియ-వ్యవస్థోపపద్యతే । ఆకాశస్య తు సర్వేషాం శరీరేషు గచ్ఛత్స్వనియమేన సర్వప్రదేశసంయోగ ఇతి బ్రహ్మణ్యుపాధిసంయోగప్రదేశానియమ ఏవ ।
(ఇన్ద్రియాణామాహఙ్కారికత్వమ్)
ఆకాశస్య స్వరూపేణైవ శ్రోత్రేన్ద్రియత్వమభ్యుపగమ్యాపీన్ద్రియవ్యవస్థోకతా । పరమార్థతస్త్వాకాశో న శ్రోత్రేన్ద్రియమ్ । వైకారికాదహంకారాదేకాదశేన్ద్రియాణి జాయన్త ఇతి హి వైదికా: । యథోక్తం భగవతా పరాశరేణ
తైజసానీన్ద్రియాణ్యాహుర్దేవా వైకారికా దశ ।
ఏకాదశం మనశ్చాత్ర దేవా వైకారికా: స్మృతా: || (వి.పు.౧.౨.౪౭) ఇతి ।
అయమర్థ: । వైకారికస్తైజసో భూతాదిరితి త్రివిధోऽహంకార: । స చ క్రమాత్సాత్త్వికో రాజసస్తామసశ్చ। తత్ర తామసాద్భూతాదేరాకాశాదీని భూతాని జాయన్త ఇతి సృష్టిక్రమముక్త్వా తైజసాద్రాజసాత్ అహంకారాదేకదశేన్ద్రియాణి జాయన్త ఇతి పరమతముపన్యస్య సాత్త్వికాహంకారాత్ వైకారికానీన్ద్రియాణి జాయన్త ఇతి స్వమతముచ్యతే దేవా వైకారికా: స్మృతా: (వి.పు.౧.౨.౪౭) ఇతి । దేవా ఇన్ద్రియాణి । ఏవమిన్ద్రియాణామాహంకారికాణాం భూతైశ్చాప్యాయనం మహాభారత ఉచ్యతే । భౌతికత్వేऽపీన్ద్రియాణాం ఆకాశాదిభూతవికారత్వాదేవాకాశాదిభూతపరిణామవిశేషా వ్యవస్థితా ఏవ శరీరవత్పురుషాణామిన్ద్రియాణి భవన్తీతి బ్రహ్మణ్యచ్ఛేద్యే నిరవయవే నిర్వికారే త్వనియమేనానన్తహేయోపాధిసంసర్గదోషో దుష్పరిహర ఏవేతి శ్రద్దధానానామేవాయం పక్ష ఇతి శాస్త్రవిదో న బహు మన్యన్తే ।
(భాస్కరమతనిరాసోపసంహారః)
స్వరూపపరిణామాభ్యుపగమాదవికారత్వశ్రుతిర్బాధ్యతే । నిరవద్యతా చ బ్రహ్మణ: శక్తిపరిణామ ఇతి చేత్ । కేయం శక్తిరుచ్యతే । కిం బ్రహ్మపరిణామరూపా । ఉత బ్రహ్మణోऽనన్యా కాపీతి । ఉభయపక్షేऽపి స్వరూపపరిణామోऽవర్జనీయ ఏవ ।
(ఇతి భాస్కరమతనిరాసః)
(తత్ర బ్రహ్మణి అపురుషార్థసమ్బన్ధోపపాదనమ్)
(యాదవప్రకాశమతనిరాసారమ్భః)
తృతీయేऽపి పక్షే జీవబ్రహ్మణోర్భేదవదభేదస్య చాభ్యుపగమాత్తస్య చ తద్భావాత్సౌభరిభేదవచ్చ స్వావతారభేదవచ్చ సర్వస్యేశ్వరభేదతాత్సర్వే జీవగతా దోషాస్తస్యైవ స్యు: । ఏతదుక్తం భవతి । ఈశ్వర: స్వరూపేణైవ సురనరతిర్యక్స్థావరాదిభేదేనావస్థిత ఇతి హి తదాత్మకత్వవర్ణనం క్రియతే । తథా సత్యేకమృత్పిణ్డారబ్ధఘటశరావాదిగతాన్యుదకాహరణాదీని సర్వకార్యాణి యథా తస్యైవ భవన్తి, ఏవం సర్వజీవగతసుఖదు:ఖాది సర్వమీశ్వరగతమేవ స్యాత్ ।
(అంశభేదేన పరిహారేऽపి అసామఞ్జస్యమ్)
ఘటశరావాదిసంస్థానానుపయుక్తమృద్ద్రవ్యం యథా కార్యాన్తరాన్వితమేవమేవ సురపశుమనుజాది-జీవత్వానుపయుక్తేశ్వర: సర్వజ్ఞ: సత్యసంకల్పత్వాదికల్యాణగుణాకర ఇతి చేత్సత్యం స ఏవేశ్వర ఏకేనాంశేన కల్యాణగుణగణాకర: స ఏవాన్యేనాంశేన హేయగుణాకర ఇత్యుక్తమ్ । ద్వయోరంశయోరీశ్వరావిశేషాత్ ।
(భేదాభేదపక్షస్య అత్యన్తహేయత్వమ్)
ద్వవంశౌ వ్యవస్థితవితి చేత్ । కస్తేన లాభ: । ఏకస్యైవానేకాంశేన నిత్యదు:ఖిత్వాదంశాన్తరేణ సుఖిత్వమపి నేశ్వరత్వాయ కల్పతే । యథా దేవదత్తస్యైకస్మిన్ హస్తే చన్దనపఙ్కానులేపకేయూర-కటకాఙ్గులీయాలంకాః తస్యైవాన్యస్మిన్ హస్తే ముద్గరాభిఘాత: కాలానలజ్వాలానుప్రవేశశ్చ తద్వదేవ ఈశ్వరస్య స్యాదితి బ్రహ్మాజ్ఞానపక్షాదపి పాపీయానయం భేదాభేదపక్ష: । అపరిమితదు:ఖస్య పారమార్థికత్వాత్సంసారిణామ్ అన్తత్వేన దుస్తరత్వాచ్చ ।
(తాదాత్మ్యస్య శరీరాత్మభావనిబన్ధనతయా సర్వదోషాసంస్పర్శః)
తస్మాద్విలక్షణోऽయం జీవాంశ ఇతి చేత్ । ఆగతోऽసి తర్హి మదీయం పన్థానమ్ । ఈశ్వరస్య స్వరూపేణ తాదాత్మ్యవర్ణనే స్యాదయం దోష: । ఆత్మశరీరభావేన తు తాదాత్మ్యప్రతిపాదనే న కశ్చిద్దోష: । ప్రత్యుత నిఖిలభువననియమనాదిర్మహానయం గుణగణ: ప్రతిపాదితో భవతి । సామానాధికరణ్యం చ ముఖ్యవృత్తమ్ ।
(భేదాభేదపక్షదూషణమ్)
అపి చైకస్య వస్తునో భిన్నాభిన్నత్వం విరుద్ధత్వాన్న సంభవతీత్యుక్తమ్ । ఘటస్య పటాద్భిన్నత్వే సతి తస్య తస్మిన్నభావ: । అభిన్నత్వే సతి తస్య చ భావ ఇతి । ఏకస్మిన్ కాలే చైకస్మిన్ దేశే చైకస్య హి పదార్థస్య యుగపత్సద్భావోऽసద్భావశ్చ విరుద్ధ: ।
జాత్యాత్మనా భావో వ్యక్త్యాత్మనా చాభావ ఇతి చేత్ । జాతేర్ముణ్డేన చాభావే సతి ఖణ్డే ముణ్డస్యాపి సద్భావప్రసఙ్గ: । ఖణ్డేన చ జాతేరభిన్నత్వే సద్భావో భిన్నత్వే చాసద్భావ: అ_ో మహిశత్వస్యైవేతి విరోధో దుష్పరిహర ఏవ । జాత్యాదేర్వస్తుసంస్థానతయా వస్తున: ప్రకారత్వాత్ప్రకార-ప్రకారిణోశ్చ పదార్థాన్తరత్వం ప్రకారస్య పృథక్సిద్ధ్యనర్హాత్వం పృథగనుపలమ్భశ్చ తస్య చ సంస్థానస్య చానేకవస్తుషు ప్రకారతయావస్థితశ్చేత్యాది పూర్వముక్తమ్ ।
సోऽయమితి బుద్ధి: ప్రకారాఇక్యాదయమపి దణ్డీతి బుద్ధిమత్ । అయం చ జాత్యాదిప్రకారో వస్తునో భేద ఇత్యుచ్యతే। తద్యోగ ఏవ వస్తునో భిన్నమితి వ్యవహారహేతురిత్యర్థ: । స చ వస్తునో భేదవ్యవహారహేతు: స్వస్య చ సంవేదనవత్ । యథా సంవేదనం వస్తునో వ్యవహారహేతు: స్వస్య వ్యవహారహేతుశ్చ భవతి ।
(ప్రత్యక్షస్య సన్మాత్రగ్రాహిత్వాదినిరాసః, యాదవప్రకాశమతనిరాసోపసంహారశ్చ)
అత ఏవ సన్మాత్రగ్రాహి ప్రత్యక్షం న భేదగ్రాహీత్యాదివాదా నిరస్తా: । జాత్యాదిసంస్థానసంస్థితస్యైవ వస్తున: ప్రత్యక్షేణ గృహీతత్వాత్తస్యైవ సంస్థానరూపజాత్యాదే: ప్రతియోగ్యపేక్షయా భేదవ్యవహారహేతుత్వాచ్చ । స్వరూపపరిణామదోషశ్చ పూర్వమేవోక్త: ।
(ఇతి యాదవప్రకాశమతనిరాకరణమ్)
య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం య: పృథివీమన్తరో యమయతి ఏష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: । (బృ.ఉ.౫.౭౭) య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో య ఆత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి ఏష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: । (బృ.ఉ.౫.౨౬) య: పృథివీమన్తరే సంచరన్ యస్య పృథివీ శరీరం యం పృథివీ న వేద (సుబా.ఉ.౭) ఇత్యాది యోऽక్షరమన్తరే సంచరన్ యస్యాక్షరం శరీరమక్షరం న వేద (సుబా.ఉ.౭) ద్వా సుపర్ణా సయుజా సఖాయా సమానం వృక్షం పరిషస్వజాతే । తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యోऽభిచాకశీతి (ముణ్డ.ఉ.౩.౧.౧) అన్త: ప్రవిష్ట: శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (తై.ఆ.౩.౧౧.౩) తత్సృష్ట్వా తదేవానుప్రావిశత్। తదనుప్రవిశ్య సచ్చ త్యచ్చాభవత్ (తై.ఉ.ఆ.౬.౨.౩) ఇత్యాది। సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ (తై.ఉ.ఆ.౬.౩) అనేన జీవేనాత్మనా (ఛా.ఉ.౬.౩.౨) ఇత్యాది । పృథగాత్మానం ప్రేరితారం మత్వా జుష్టస్తతస్తేనామృతత్వమేతి (శ్వే.ఉ.౧.౬) భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా సర్వం ప్రోక్తం త్రివిధం బ్రహ్మ, ఏతత్ (శ్వే.ఉ.౧.౧౨) నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ (శ్వే.౬.౧౩) ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశ: (శ్వే.ఉ.౬.౧౬) జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వవజవీశానీశౌ (శ్వే.ఉ.౧.౯) ఇత్యాదిశ్రుతిశతైస్తదుపబృంహణై:
జగత్సర్వం శరీరం తే స్థైర్యం తే వసుధాతలమ్ || (వా.రా.యు.౧౨౬.౧౬)
యత్కించిత్సృజ్యతే యేన సత్త్వజాతేన వై ద్విజ ।
తస్య సృజ్యస్య సంభూతౌ తత్సర్వం వై హరేస్తను: || (వి.పు.౧.౨౨.౩౮)
అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థిత: || (భ.గీ.౧౦.౨౦)
సర్వస్య చాహం హృది సంనివిష్టో మత్త: స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ || (భ.గీ.౧౫.౧౫)
ఇత్యాదివేదవిదగ్రేసరవాల్మీకిపరాశరద్వైపాయనవచోభిశ్చ పరస్య బ్రహ్మణ: సర్వస్యాత్మత్వావగమాత్ చిదచిదాత్మకస్య వస్తునస్తచ్ఛరీరత్వావగమాచ్చ శరీరస్య శరీరిణం ప్రతి ప్రకారతయైవ పదార్థత్వాచ్శరీరశరీరిణోశ్చ ధర్మభేదేऽపి తయోరసంకరాత్సర్వశరీరం బ్రహ్మేతి బ్రహ్మణో వైభవం ప్రతిపాదయద్భి: సామానాధికరణ్యాదిభిర్ముఖ్యవృత్తై: సర్వచేతనాచేతనప్రకారం బ్రహ్మైవాభిధీయతే ।
(సామానాధికరణ్యస్య స్వమతే ముఖ్యతా)
సామానాధికరణ్యం హి ద్వయో: పదయో: ప్రకారద్వయముఖేనైకార్థనిష్ఠత్వమ్। తస్య చైతస్మిన్ పక్షే ముఖ్యతా । తథా హి తత్త్వమితి సామానాధికరణ్యే తదిత్యనేన జగత్కారణం సర్వకల్యాణగుణగణాకరం నిరవద్యం బ్రహ్మోచ్యతే । త్వమితి చ చేతనసామానాధికరణ్యవృత్తేన జీవాన్తర్యామిరూపి తచ్ఛరీరం తదాత్మతయావస్థితం తత్ప్రకారం బ్రహ్మోచ్యతే। ఇతరేషు పక్షేషు సామానాధికరణ్యహానిర్బ్రహ్మణ: సదోషతా చ స్యాత్ ।
(చిదచితోః బ్రహ్మప్రకారత్వసమర్థనమ్)
ఏతదుక్తం భవతి । బ్రహ్మైవమవస్థితమిత్యత్రైవంశబ్దార్థభూతప్రకారతయైవ విచిత్రచేతనాచేతనాత్మక-ప్రపఞ్చస్య స్థూలస్య సూక్ష్మస్య చ సద్భావ: । తథా చ బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యయమర్థ: సంపన్నో భవతి । తస్యైవేశ్వరస్య కార్యతయా కారణతయా చ నానాసంస్థానసంస్థితస్య సంస్థానతయా చిదచిద్వస్తుజాతమవస్థితమితి ।
నను చ సంస్థానరూపేణ ప్రకారతయైవంశబ్దార్థత్వం జాతిగుణయోరేవ దృష్టం న ద్రవ్యస్య । స్వతన్త్రసిద్ధియోగ్యస్య పదార్థస్యైవంశబ్దార్థతయేశ్వరస్య ప్రకారమాత్రత్వమయుక్తమ్ । ఉచ్యతే ద్రవ్యస్యాపి దణ్డకుణ్డలాదేర్ద్రవ్యాన్తరప్రకారత్వం దృష్టమేవ ।
(శరీరవాచినాం ఆత్మపర్యన్తత్వేన సామానాధికరణ్యమ్)
నను చ దణ్డాదే: స్వతన్త్రస్య ద్రవ్యాన్తరప్రకారత్వే మత్వర్థీయప్రత్యయో దృష్ట: । యథా దణ్డీ కుణ్డలీతి। అతో గోత్వాదితుల్యతయా చేతనాచేతనస్య ద్రవ్యభూతస్య వస్తున ఈశ్వరప్రకారతయా సామానాధికరణ్యేన ప్రతిపాదనం న యుజ్యతే । అత్రోచ్యతే – గౌరశ్వో మనుష్యో దేవ ఇతి భూతసంఘాతరూపాణాం ద్రవ్యాణామేవ దేవదత్తో మనుష్యో జాత: పుణ్యవిశేషేణ, యజ్ఞదత్తో గౌర్జాత: పాపేన, అన్యశ్చేతన: పుణ్యాతిరేకేణ దేవో జాత ఇత్యాదిదేవాదిశరీరాణాం చేతనప్రకారతయా లోకదేవయో: సామానాధికరణ్యేన ప్రతిపాదనం దృష్టమ్ ।
అయమర్థ: జాతిర్వా గుణో వా ద్రవ్యం వా న తత్రాదర: । కంచన ద్రవ్యవిశేషం ప్రతి విశేషణతయైవ యస్య సద్భావస్తస్య తదపృథక్సిద్ధేస్తత్ప్రకారతయా తత్సామానాధికరణ్యేన ప్రతిపాదనం యుక్తమ్ । యస్య పునర్ద్రవ్యస్య పృథక్సిద్ధస్యైవ కదాచిత్క్వచిద్ద్రవ్యాన్తరప్రకారత్వమిష్యతే తత్ర మత్వర్థీయప్రత్యయ ఇతి విశేష: ।
(సర్వేషాం శబ్దానాం ఈశ్వరపర్యన్తతా, ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానోపపత్తిశ్చ)
ఏవమేవ స్థావరజఙ్గమాత్మకస్య సర్వస్య వస్తున ఈశ్వరశరీరత్వేన తత్ప్రకారతయైవ స్వరూపసద్భావ ఇతి । తత్ప్రకారీశ్వర ఏవ తత్తచ్ఛబ్దేనాభిధీయత ఇతి తత్సామానాధికరణ్యేన ప్రతిపాదనం యుక్తమ్ । తదేవైతత్సర్వం పూర్వమేవ నామరూపవ్యాకరణశ్రుతివివరణే ప్రపఞ్చితమ్ ।
అత: ప్రకృతిపురుషమహదహంకారతన్మాత్రభూతేన్ద్రియతదారబ్ధచతుర్దశభువనాత్మకబ్రహ్మాణ్డ-తదన్తర్వర్తి-దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాది సర్వప్రకారసంస్థానసంస్థితం కార్యమపి సర్వం బ్రహ్మైవేతి కారణభూతబ్రహ్మవిజ్ఞానాదేవ సర్వం విజ్ఞాతం భవతీత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానముపపన్నతరమ్ । తదేవం కార్యకారణభావాదిముఖేన కృత్స్నస్య చిదచిద్వస్తున: పరబ్రహ్మప్రకారతయా తదాత్మకత్వముక్తమ్ ।
(బ్రహ్మణో జగదుపాదానతాయాః నిర్వికారత్వవిఘటకత్వాక్షేపః)
నను చ పరస్య బ్రహ్మణ: స్వరూపేణ పరిణామాస్పదత్వం నిర్వికారత్వనిరవద్యత్వ-శ్రుతివ్యాకోపప్రసఞ్గేన నివారితమ్ । ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ (బ్ర.సూ.౧.౪.౨౩) ఇత్యేకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞా-మృత్తత్కార్యదృష్టాన్తాభ్యాం పరమపురుషస్య జగదుపాదానకారణత్వం చ ప్రతిపాదితమ్ । ఉపాదానకారణత్వం చ పరిణామాస్పదత్వమేవ । కథమిదముపపద్యతే ।
(బ్రహ్మణః ఉపాదానతాయాః నిర్వికారత్వావిఘటకత్వం, తస్య చిద్రూపేణ అచిద్రూపేణ చ పరిణామాభ్యుపగమే దోషోపపాదనమ్)
అత్రోచ్యతే సజీవస్య ప్రపఞ్చస్యావిశేషేణ కారణత్వముక్తమ్ । తత్రేశ్వరస్య జీవరూపపరిణామాభ్యుపగమేన నాత్మా శ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్య: (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౮) ఇతి విరుధ్యతే । వైషమ్యనైర్ఘృణ్యపరిహారశ్చ జీవనమనాదిత్వాభ్యుపగమేన తత్కర్మనిమిత్తతయా ప్రతిపాదిత: వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్ (బ్ర.సూ.౨.౧.౩౪) న కర్మవిభాగాదితి చేన్న అనాదిత్వాదుపపద్యతే చాప్యుపలభ్యతే చ (బ్ర.సూ. ౨.౧.౩౫) ఇతి । అకృతాభ్యాగమకృతవిప్రణాశప్రసఙ్గశ్చానిత్యత్వేऽభిహిత: ।
తథా ప్రకృతేరప్యనాదితా శ్రుతిభి: ప్రతిపదితా
అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం బహ్నీం ప్రజాం జనయన్తీం సరూపామ్ ।
అజో హ్యేకో జుషమాణోऽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోऽన్య: || (తై.నా.ఉ.౧౦.౫)
ఇతి ప్రకృతిపురుషయోరజత్వం దర్శయతి ।
అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్తస్మింశ్చాన్యో మాయయా సంనిరుద్ధ: (శ్వే.ఉ.౪.౯)
మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే.ఉ.౪.౧౦)
ఇతి ప్రకృతిరేవ స్వరూపేణ వికారాస్పదమితి చ దర్శయతి-
గౌరనాద్యన్తవతీ సా జనిత్రీ భూతభావినీ (మన్త్రి.ఉ.౧.౫) ఇతి చ ।
స్మృతిశ్చ భవతి,
ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభవపి ।
వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసంభవాన్ || (భ.గీ.౧౩.౧౯)
భూమిరాపోऽనలో వాయు: ఖం మనో బుద్ధిరేవ చ ।
అహంకార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా || (భ.గీ.౭.౪)
అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ ।
జీవభూతాం మహాబాహో యయేదం ధార్యతే జగత్ || (భ.గీ.౭.౫)
ప్రకృతిం స్వామవష్టభ్య విసృజామి పున: పున: । (భ.గీ.౯.౮)
మయాధ్యక్షేణ ప్రకృతి: సూయతే సచరాచరమ్ || (భ.గీ.౯.౧౦)
ఇత్యాదికా ।
ఏవం చ ప్రకృతేరపీశ్వరశరీరత్వాత్ప్రకృతిశబ్దోऽపి తదాత్మభూతస్యేశ్వరస్య తత్ప్రకారసంస్థితస్య వాచక:। పురుషశబ్దోऽపి తదాత్మభూతస్యేశ్వరస్య పురుషప్రకారసంస్థితస్య వాచక: । అతస్తద్వికారాణామపి తథేశ్వర ఏవాత్మా । తదాహ –
వ్యక్తం విష్ణుస్తథావ్యక్తం పురుష: కాల ఏవ చ । (వి.పు.౧.౨.౨౦)
సా ఏవ క్షోభకో బ్రహ్మన్ క్షోభ్యశ్చ పరమేశ్వర: || (వి.పు.౧.౨.౩౩)
ఇతి । అత: ప్రకృతిప్రకారసంస్థితే పరమాత్మని ప్రకారభూతప్రకృత్యంశే వికార: ప్రకార్యంశే చావికార: । ఏవమేవ జీవప్రకారసంస్థితే పరమాత్మని చ ప్రకారభూతజీవాంశే సర్వే చాపురుషార్థా: ప్రకార్యంశో నియన్తా నిరవద్య: సర్వకల్యాణగుణాకర: సత్యసంకల్ప ఏవ ।
తథా చ సతి కారణావస్థ ఈశ్వర ఏవేతి తదుపాదానకజగత్కార్యావస్థోऽపి స ఏవేతి కార్యకారణయోరనన్యత్వం సర్వశ్రుత్యవిరోధశ్చ భవతి ।
(బ్రహ్మణ ఏవ కారణత్వ-కార్యత్వసమర్థనమ్)
తదేవం నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మదశాపన్నప్రకృతిపురుషశరీరం బ్రహ్మ కారణావస్థం, జగతస్తదాపత్తిరేవ చ ప్రలయ: । నామరూపవిభాగవిభక్తస్థూలచిదచిద్వస్తుశరీరం బ్రహ్మ కార్యత్వం, బ్రహ్మణస్తథావిధస్థూలభావ ఏవ జగత: సృష్టిరిత్యుచ్యతే । యథోక్తం భగవతా పరాశరేణ –
ప్రధానపుంసోరజయో: కారణం కార్యభూతయో: । (వి.పు.౧.౯.౩౭) ఇతి ।
తస్మాదీశ్వరప్రకారభూతసర్వావస్థప్రకృతిపురుషవాచిన: శబ్దాస్తత్ప్రకారవిశిష్టతయావస్థితే పరమాత్మని ముఖ్యతయా వర్తన్తే । జీవాత్మవాచిదేవమనుష్యశబ్దవత్ । యథా దేవమనుష్యాదిశబ్దా దేవమనుష్యాదిప్రకృతిపరిణామవిశేషాణాం జీవాత్మప్రకారతయైవ పదార్థత్వాత్ప్రకారిణి జీవాత్మని ముఖ్యతయా వర్తన్తే । తస్మాత్సర్వస్య చిదచిద్వస్తున: పరమాత్మశరీరతయా తత్ప్రకారత్వాత్పరమాత్మని ముఖ్యతయా వర్తన్తే సర్వే వాచకా: శబ్దా: ।
(శరీరాత్మనోః లక్షణనిర్వచనమ్)
అయమేవ చాత్మశరీరభావ: పృథక్సిద్ధ్యనర్హాధారాధేయభావో నియన్తృనియామ్యభావ: శేషశేషిభావశ్చ। సర్వాత్మనాధారతయా నియన్తృతయా శేషితయా చ ఆప్నోతీత్యాత్మా సర్వాత్మనాధేయతయా నియామ్యతయా శేషతయా చ అపృథక్సిద్ధం ప్రకారభూతమిత్యాకార: శరీరమితి చోచ్యతే । ఏవమేవ హి జీవాత్మన: స్వశరీరసంబన్ధ:। ఏవమేవ పరమాత్మన: సర్వశరీరత్వేన సర్వశబ్దవాచ్యత్వమ్ ।
(ఉక్తేర్థే శ్రుతిసమ్మతిః పురాణవచస్సమ్మతిశ్చ)
తదాహ శ్రుతిగణ: – సర్వే వేదా యత్పదమామనన్తి (కఠ.ఉ.౨.౧౫) సర్వే వేదా యత్రైకం భవన్తి (తై.ఆ.ఉ.౧౧.౨) ఇతి । తస్యైకస్య వాచ్యత్వాదేకార్థవాచినో భవన్తీత్యర్థ: । ఏకో దేవో బహుధా నివిష్ట: (తై.ఆర.౩.౧౪.౧), సహైవ సన్తం న విజానన్తి దేవా: (తై.ఆర.౩.౧౧.౧౨) ఇత్యాది । దేవా – ఇన్ద్రియాణి । దేవమనుష్యాదీనామన్తర్యామితయాత్మత్వేన నివిశ్య సహైవ సన్తం తేషామిన్ద్రియాణి మన:పర్యన్తాని న విజానన్తీత్యర్థ: । తథా చ పౌరాణికాని వచాంసి –
నతా: స్మ సర్వవచసాం ప్రతిష్ఠా యత్ర శశ్వాతీ । (వి.పు.౧.౧౨.౨౩)
వాచ్యే హి వచస: ప్రతిష్ఠా ।
కార్యాణాం కారణాం పూర్వం వచసాం వాచ్యముత్తమమ్ । (జిత.స్తో.౭.౪)
వేదైశ్చ సర్వైరహమేవ వేద్య: । (భ.గీ.౧౫.౧౫)
ఇత్యాదీని సర్వాణి హి వచాంసి సశరీరాత్మవిశిష్టమన్తర్యామిణమేవాచక్షతే । హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణీతి హి శ్రుతి: । తథా చ మానవం వచ: –
(పరమాత్మనః సర్వశబ్దవాచ్యతాయాః హేతుః)
ప్రశాసితారం సర్వేషామణీయాంసమణీయసామ్
రుక్మాభం స్వప్నధీగమ్యం విద్యాత్తం పురుషం పరమ్ || (మను.స్మృ.౧౨.౧౨౨)
అన్త: ప్రవిశ్యాన్తర్యామితయా సర్వేషాం ప్రశాసితారం నియన్తారమ్ అణీయాంస ఆత్మాన: కృత్స్నస్యాచేతనస్య వ్యాపకతయా సూక్ష్మభూతాస్తే తేషామపి వ్యాపకత్వాత్తేభ్యోऽపి సూక్ష్మతర ఇత్యర్థ: రుక్మాభ: ఆదిత్యవర్ణ: స్వప్నకల్పబుద్ధిప్రాప్య:, విశదతమప్రత్యక్షతాపన్నానుధ్యానైకలభ్య ఇత్యర్థ: ।
ఏనమేకే వదన్త్యగ్నిం మారుతోऽన్యే ప్రజాపతిమ్ ।
ఇన్ద్రమేకే పరే ప్రమాణమపరే బ్రహ్మ శాశ్వతమ్ || (మను.స్మృ.౧౨.౧౨౩)
యే యజన్తి పిత్న్ దేవాన్ బ్రాహ్మణాన్ సహుతాశనాన్ ।
సర్వభూతాన్తరాత్మానం విష్ణుమేవ యజన్తి తే || (ద.స్మృ) ఇతి । పితృదేవబ్రాహ్మణహుతాశనాదిశబ్దాస్తన్ముఖేన తదన్తరాత్మభూతస్య విష్ణోరేవ వాచకా ఇత్యుక్తం భవతి ।
(జీవాత్మనాం స్వాభావికం రూపమ్, తత్సహారహేతునివారణం చ)
అత్రేదం సర్వశాస్త్రహృదయమ్ – జీవాత్మాన: స్వయమసంకుచితాపరిచ్ఛిన్ననిర్మలజ్ఞానస్వరూపా: సన్త: కర్మరూపావిద్యావేష్టితాస్తత్తత్కర్మానురూపజ్ఞానసంకోచమాపన్నా:, బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తవివిధవిచిత్రదేహేషు ప్రవిష్టా: తత్తద్దేహోచితలబ్ధజ్ఞానప్రసరాస్తత్తద్దేహాత్మాభిమానినస్తదుచితకర్మాణి కుర్వాణాస్తదనుగుణ-సుఖదు:ఖోపభోగ-రూపసంసారప్రవాహం ప్రతిపద్యన్తే । ఏతేషాం సంసారమోచనం భగవత్ప్రపత్తిమన్తరేణ నోపపద్యత ఇతి తదర్థ: ప్రథమమేషాం దేవాదిభేదరహిత- జ్ఞానైకాకారతయా సర్వేషాం సామ్యం ప్రతిపాద్య, తస్యాపి స్వరూపస్య భగవచ్ఛేషతైకరసతయా భగవదాత్మకతామపి ప్రతిపాద్య, భగవత్స్వరూపం చ హేయప్రత్యనీక-కల్యాణైకతానతయా సకలేతరవిసజాతీయమనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణాశ్రయం స్వసంకల్ప-ప్రవృత్తసమస్తచిదచిద్వస్తుజాతతయా సర్వస్యాత్మభూతం ప్రతిపాద్య, తదుపాసన సాఙ్గం తత్ప్రాపకం ప్రతిపదయన్తి శాస్త్రాణీతి ।
(జీవాత్మనాం జ్ఞానానన్దస్వరూపతా)
యథోక్తమ్ – నిర్వాణమయ ఏవాయమాత్మా జ్ఞానమయోऽమల: ।
దు:ఖాజ్ఞానమలా ధర్మా ప్రకృతేస్తే న చాత్మన: || (వి.పు.౬.౭.౨౨)
ఇతి ప్రకృతిసంసర్గకృతకర్మమూలత్వాన్నాత్మస్వరూపప్రయుక్తా ధర్మా ఇత్యర్థ: । ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన ప్రకృతేరేవ ధర్మా ఇత్యుక్తమ్ ।
(ఆత్మసు జ్ఞానైకాకారతాదర్సనమేవ పాణ్డిత్యమ్)
విద్యావినయసంపన్నే బ్రాహ్మణే గవి హస్తిని ।
శుని చైవ శ్వపాకే చ పాణ్డితా: సమదర్శిన: || (భ.గీ.౫.౧౮)
ఇతి । దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరరూపప్రకృతిసంసృష్టస్యాత్మన: స్వరూపవివేచనీ బుద్ధిరేషాం తే పణ్డితా: । తత్తత్ప్రకృతివిశేషవియుక్తాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానవన్తస్తత్ర తత్రాత్యన్తవిషమాకారే వర్తమానమాత్మానం సమానాకారం పశ్యన్తీతి సమదర్శిన ఇత్యుక్తమ్ ।
తదిదమాహ
ఇహైవ తైర్జిత: సర్గో యేషాం సామ్యే స్థితం మన: ।
నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ తస్మాద్బ్రహ్మణి తే స్థితా: || (భ.గీ.౫.౧౯)
ఇతి । నిర్దోషం దేవాదిప్రకృతివిశేషసంసర్గరూపదోషరహితం స్వరూపేణావస్థితం సర్వమాత్మవస్తు నిర్వాణరూపజ్ఞానైకాకారతయా సమమిత్యర్థ: ।
(జీవాత్మనాం భగవచ్ఛేషతైకరసత్వాది)
తస్యైవంభూతస్యాత్మనో భగవచ్ఛేషతైకరసతా తన్నియామ్యతా తదేకాధారతా చ తచ్ఛరీరతత్తను-ప్రభృతిభి: శబ్దైస్తత్సమానాధికరణ్యేన చ శ్రుతిస్మృతీతిహాసపురాణేషు ప్రతిపాద్యత ఇతి పూర్వమేవోక్తమ్ ।
(ప్రపదనస్య అత్యన్తావశ్యకతా)
దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా ।
మామేవ యే ప్రపద్యన్తే మాయామేతాం తరన్తి తే || (భ.గీ.౭.౧౪)
ఇతి తస్యాత్మన: కర్మకృతవిచిత్రగుణమయప్రకృతిసంసర్గరూపాత్సంసారాన్మోక్షో భగవత్ప్రపత్తిమన్తరేణ నోపపదయత ఇత్యుక్తం భవతి । నాన్య: పన్థా అయనాయ విద్యతే (తై.ఆ.౩.౧౨.౧౭) ఇత్యాదిశ్రుతిభిశ్చ ।
(భగవతో విచిత్రైశ్వర్యమ్)
మయా తతమిదం సర్వం జగదవ్యక్తమూర్తినా ।
మత్స్థాని సర్వభూతాని న చాహం తేషు అవస్థిత: || (భ.గీ.౯.౪)
న చ మత్స్థాని భూతాని పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్ || (భ.గీ.౯.౫)
ఇతి సర్వశక్తియోగాత్స్వైశ్వర్యవైచిత్ర్యముక్తమ్ । తదాహ –
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ । (భ.గీ.౧౦.౪౨)
ఇతి అనన్తవిచిత్రమహాశ్చర్యరూపం జగన్మమాయుతాంశేనాత్మతయా ప్రవిశ్య సర్వం మత్సంకల్పేన విష్టభ్యానేన రూపేణానన్తమహావిభూతిపరిమితోదారగుణసాగరో నిరతిశయాశ్చర్యభూత: స్థితోऽహమిత్యర్థ: ।
(బ్రహ్మణో దుర్జ్ఞేయాశ్చర్యరూపతా)
తదిదమాహ
ఏకత్వే సతి నానాత్వం నానాత్వే సతి చైకతా ।
అచిన్త్యం బ్రహ్మణో రూపం కుతస్తద్వేదితుమర్హాతి ||
ఇతి । ప్రశాసితృత్వేనైక ఏవ సన్విచిత్రచిదచిద్వస్తుష్వన్తరాత్మతయా ప్రవిశ్య తత్తద్రూపేణ విచిత్రప్రకారో విచిత్రకర్మ కారయన్నానారూపాం భజతే । ఏవం స్వల్పాంశేన తు సర్వాశ్చర్యం నానారూపం జగత్తదన్తరాత్మతయా ప్రవిశ్య విష్టభ్య నానాత్వేనావస్థితోऽపి సన్ననవధికాతిశయాసంఖ్యేయ కల్యాణగుణగణ: సర్వేశ్వర: పరబ్రహ్మభూత: పురుషోత్తమో నారాయణో నిరతిశయాశ్చర్యభూతో నీలతోయదసంకాశ: పుణ్డరీకదలామలాయతేక్షణ: సహస్రాంశుసహస్రకిరణ: పరమే వ్యోమ్ని యో వేద నిహితం గుహాయాం పరమే వ్యోమన్, (తై.ఉ.ఆన.౧.౧) తదక్షరే పరమే వ్యోమన్ (తై.నా.ఉ.౧.౨) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధ ఏక ఏవాతిష్ఠతే ।
(బ్రహ్మణః సమాభ్యధికరహితత్వమ్)
బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య కస్యచిదపి వస్తున ఏకస్వభావస్యైకకార్యశక్తియుక్తస్యైకరూపస్య రూపాన్తరయోగ: స్వభావాన్తరయోగ: శక్త్యన్తరయోగశ్చ న ఘటతే । తస్యైతస్య పరబ్రహ్మణ: సర్వవస్తువిజాతీయతయా సర్వస్వభావత్వం సర్వశక్తియోగశ్చేత్యేకస్యైవ విచిత్రానన్తరూపతా చ పునరప్యనన్తాపరిమితాశ్చర్యయోగేనైకరూపతా చ న విరుద్ధేతి వస్తుమాత్రసామ్యాద్విరోధచిన్తా న యుక్తేత్యర్థ: । యథోక్తం
శక్తయ: సర్వభావానామచిన్త్యజ్ఞానగోచరా: ।
యతోऽతో బ్రహ్మణస్తాస్తు సర్గాద్యా భావశక్తయ: ||
భవన్తి తపసాం శ్రేష్ట పావకస్య యథోష్ణతా || (వి.పు.౧.౩.౨-౩) ఇతి ।
ఏతదుక్తం భవతి సర్వేషామగ్నిజలాదీనాం భావానామేకస్మిన్నపి భావే దృష్టైవ శక్తిస్తద్విజాతీయభావాన్తరేऽపీతి న చిన్తయితుం యుక్తా జలాదావదృష్టాపి తద్విజాతీయపావకే భాస్వరత్వోష్ణతాదిశక్తిర్యథా దృశ్యతే, ఏవమేవ సర్వవస్తువిసజాతీయే బ్రహ్మణి సర్వసామ్యం నానుమాతుం యుక్తమితి।
(ఫలితార్థకథనమ్)
అతో విచిత్రానన్తశక్తియుక్తం బ్రహ్మైవేత్యర్థ: । తదాహ –
జగదేతన్మహాశ్చర్యం రూపం యస్య మహాత్మన: ।
తేనాశ్చర్యవరేణాహం భవతా కృష్ణ సంగత: || (వి.పు.౫.౧౯.౭) ఇతి ।
(వివిధశ్రుతిసమన్వయః)
తదేతన్నానావిధానన్తశ్రుతినికరశిష్టపరిగృహీతతద్వ్యాఖ్యానపరిశ్రమాదవధారితమ్ । తథా హి ప్రమాణాన్తరాపరిదృష్టాపరిమితపరిణామానేక తత్త్వనియతక్రమవిశిష్టౌ సృష్టిప్రలయౌ బ్రహ్మణోऽనేకవిధా: శ్రుతయో వదన్తి నిరవద్యం నిరఞ్జనం (శ్వే.ఉ.౬.౧౯), విజ్ఞానమ్ (తై.ఉ.భృ.౫.౧), ఆనన్దం (తై.ఉ.ఆన.౯.౧), నిర్వికారం (యో.శి.౩.౨౧), నిష్కలం నిష్క్రియం శాన్తం (శ్వే.ఉ.౬.౧౯), నిర్గుణ: (శ్వే.ఉ.౬.౧౧) ఇత్యాదికా: నిర్గుణం జ్ఞానస్వరూపం బ్రహ్మేతి కాశ్చన శ్రుతయోऽభిదధతి । నేహ నానాస్తి కించన, మృత్యో: స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి (బృ.ఉ.౬.౪.౧౯), యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్ తత్కేన కం పశ్యేత్తత్కేన కం విజాతీయాత్ (బృ.ఉ.౪.౧౪.౧౪) ఇత్యాదికా నానాత్వనిషేధవాదిన్య: సన్తి కాశ్చన శ్రుతయ: । య: సర్వజ్ఞ: సర్వవిత్, యస్య జ్ఞానమయం తప: (ముణ్డ.ఉ.౧.౧.౧౦), సర్వాణి రూపాణి విచిత్య ధీరో నామాని కృత్వాభివదన్ యదాస్తే (తై.ఆ.పు.౩.౧౨.౧౬), సర్వే నిమేషా జజ్ఞిరే విద్యుత: పురుషాదధి (తై.నా.ఉ.౧.౮), అపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజఘత్సోऽపిపాస: సత్యకామ: సత్యసంకల్పః (ఛా.ఉ.౮.౧.౫) ఇతి సర్వస్మిఞ్జగతి హేయతయావగతం సర్వగుణం ప్రతిషిధ్య నిరతిశయకల్యాణగుణానన్త్యం సర్వజ్ఞతా సర్వశక్తియోగం సర్వనామరూపవ్యాకరణం సర్వస్యావధారతాం చ కాశ్చన శ్రుతయో బ్రువతే । సర్వం ఖల్విదం బ్రహ్మ తజ్జలాన్ (ఛా.ఉ.౧౪.౧) ఇతి ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం (ఛా.ఉ.౬.౮.౭) ఏక: సన్ బహుధా విచార (తై.ఆ.౩.౧౧.౨) ఇత్యాదికా బ్రహ్మసృష్టం జగన్నానాకారం ప్రతిపాద్య తదైక్యం చ ప్రతిపాదయన్తి కాశ్చన । పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.ఉ.౧.౬), భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.ఉ.౧.౧౨), ప్రజాపతిరకామయత ప్రజా: సృజేయేతి (తై.సం.ఉ.౧.౧.౧), పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరం శాశ్వతం శివమచ్యుతం (తై.నా.ఉ.౧౧.౩), తమీశ్వరాణాం పరమం మహేశ్వరం తం దేవతానాం పరం చ దైవతం (శ్వే.ఉ.౬.౭), సర్వస్య వశీ సర్వస్యేశానః (బృ.ఉ.౬.౪.౨౨) ఇత్యాదికా బ్రహ్మణ: సర్వస్మాదన్యత్వం సర్వస్యేశితవ్యమీశ్వరత్వం చ బ్రహ్మణ: సర్వస్య శేషతాం పతిత్వం చేశ్వరస్య కాశ్చన । అన్త: ప్రవిష్ట: శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (తై.ఆ.౩.౧౧.౩), ఏష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (బృ.ఉ.౫.౭.౭), యస్య పృథివీ శరీరం…, యస్యాప: శరీరం…., యస్య తేజ: శరీరం… (సుబా.ఉ.౭) ఇత్యాది యస్యావ్యక్తం శరీరం…, యస్యాక్షరం శరీరం…, యస్య మృత్యు: శరీరం… (సుబా.ఉ.౭), యస్యాత్మా శరీరం… (బృ.ఉ.మా.పా.౫.౭.౨౬) ఇతి బ్రహ్మవ్యతిరిక్తస్య సర్వస్య వస్తునో బ్రహ్మణశ్చ శరీరాత్మభావం దర్శయన్తి కాశ్చనేతి। నానారూపాణాం వాక్యానామవిరోధో ముఖ్యార్థాపరిత్యాగశ్చ యథా సంభవతి తథా వర్ణనీయమ్ । వర్ణితం చ ।
(సర్వాసాం శ్రుతీనాం సామరస్యప్రకారః)
అవికారశ్రుతయ: స్వరూపపరిణామపరిహారాదేవ ముఖ్యార్థా: । నిర్గుణవాదాశ్చ ప్రాకృతహేయగుణనిషేధ-పరతయా వ్యవస్థితా: । నానాత్వనిషేధవాదాశ్చైకస్య బ్రహ్మణ: శరీరతయా ప్రకారభూతం సర్వం చేతనాచేతనం వస్త్వితి సర్వస్యాత్మతయా సర్వప్రకారం బ్రహ్మైవావస్థితమితి సురక్షితా: । సర్వప్రకారవిలక్షణత్వ-పతిత్వేశ్వరత్వసర్వకల్యాణగుణగణాకారత్వ సత్యకామత్వసత్యసంకల్పత్వాదివాక్యం తదభ్యుపగమాదేవ సురక్షితమ్ । జ్ఞానానన్దమాత్రవాది చ సర్వస్మాదన్యస్య సర్వకల్యాణగుణగణాశ్రయస్య సర్వేశ్వరస్య సర్వశేషిణ: సర్వాధారస్య సర్వోత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతుభూతస్య నిరవద్యస్య నిర్వికారస్య సర్వాత్మభూతస్య పరస్య బ్రహ్మణ: స్వరూపనిరూపకధర్మో మలప్రత్యనీకానన్దరూపజ్ఞానమేవేతి స్వప్రకాశతయా స్వరూపమపి జ్ఞానమేవేతి చ ప్రతిపాదనాదనుపాలితమ్ । ఐక్యవాదాశ్చ శరీరాత్మభావేన సామానాధికరణ్య-ముఖ్యార్థతోపపాదనాదేవ సుస్థితా:।
(భేదాదిషు మధ్యే కస్యార్థస్య శ్రుతితాత్పర్యవిషయతా? ఇత్యస్యోత్తరమ్)
ఏవం చ సత్యభేదో వా భేదో వా ద్వ్యాత్మకతా వా వేదాన్తవేద్య: కోऽయమర్థ: సమర్థితో భవతి । సర్వస్య వేదవేద్యత్వాత్సర్వం సమర్థితమ్ । సర్వశరీరతయా సర్వప్రకారం బ్రహ్మైవావస్థితమిత్యభేద: సమర్థిత: । ఏకమేవ బ్రహ్మ నానాభూతచిదచిద్వస్తుప్రకారం నానాత్వేనావస్థితమితి భేదాభేదౌ । అచిద్వస్తునశ్చిద్వస్తునశ్చేశ్వరస్య చ స్వరూపస్వభావవైలక్షణ్యాదసంకరాచ్చ భేద: సమర్థిత: ।
(ఐక్యజ్ఞానస్య మోక్షసాధనత్వశఙ్కా, తన్నిరాసశ్చ)
నను చ తత్త్వమసి శ్వేతకేతో (ఛా.ఉ.౬.౮.౭), తస్య తావదేవ చిరం (ఛా.ఉ.౬.౧౪.౨) ఇత్యైక్యజ్ఞానమేవ పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షసాధనమితి గమ్యతే । నైతదేవమ్ । పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా జుష్టస్తతస్తేనామృతత్వమేతి (శ్వే.ఉ.౧.౬) ఇత్యాత్మానం ప్రేరితారం చాన్తర్యామిణం పృథగ్మత్వా తత: పృథక్త్వజ్ఞానాద్ధేతోస్తేన పరమాత్మనా జుష్టోऽమృతత్వమేతీతి సాక్షాదమృతత్వప్రాప్తిసాధనమాత్మనో నియన్తుశ్చ పృథగ్భావజ్ఞానమేవేత్యవగమ్యతే ।
(సగుణబ్రహ్మణః అపరమార్థత్వాభావః)
ఐక్యవాక్యవిరోధాదేతదపరమార్థసగుణబ్రహ్మప్రాప్తివిషయమిత్యభ్యుపగన్తవ్యమితి చేత్ । పృథక్త్వజ్ఞానస్యైవ సాక్షాదమృతత్వప్రాప్తిసాధనత్వశ్రవణాద్విపరీతం కస్మాన్న భవతి ।
ఏతదుక్తం భవతి । ద్వయోస్తుల్యయోర్విరోధే సత్యవిరోధేన తయోర్విషయో వివేచనీయ ఇతి । కథమవిరోధ ఇతి చేత్ –
(తత్త్వమసిశ్రుతిలభ్యోऽర్థః)
అన్తర్యామిరూపేణావస్థితస్య పరస్య బ్రహ్మణ: శరీరతయా ప్రకారత్వాజ్జీవాత్మనస్తత్ప్రకారం బ్రహ్మైవ త్వమితి శబ్దేనాభిధీయతే । తథైవ జ్ఞాతవ్యమితి తస్య వాక్యస్య విషయ: । ఏవంభూతాజ్జీవాత్ తదాత్మతయా-అవస్థితస్య పరమాత్మనో నిఖిలదోషరహితతయా సత్యసంకల్పత్వాత్ అనవధికాతిశయ- అసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణాకరత్వేన చ య: పృథగ్భావ: సోऽనుసంధేయ ఇత్యస్య వాక్యస్య విషయ ఇత్యయమర్థ: పూర్వమసకృదుక్త: ।
(తత్త్వత్రయస్వభావవివేకస్య మోక్షోపయోగితా)
భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.ఉ.౧.౧౨) ఇతి భోగ్యరూపస్య వస్తునోऽచేతనత్వం పరమార్థత్వం సతతం వికారాస్పదత్వమిత్యాదయ: స్వభావా:, భోక్తుర్జీవాత్మనశ్చామలాపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానానన్ద-స్వభావస్యైవ అనాది-కర్మరూపావిద్యాకృత-నానావిధజ్ఞానసంకోచవికాసౌ భోగ్యభూతాచిద్వస్తుసంసర్గశ్చ పరమాత్మో-పాసనాత్ మోక్షశ్చేత్యాదయ: స్వభావా:, ఏవంభూతభోక్తృభోగ్యయోరన్తర్యామిరూపేణావస్థానం స్వరూపేణ చాపరిమితగుణౌఘాశ్రయత్వేనావస్థానమితి పరస్య బ్రహ్మస్త్రివిధావస్థానం జ్ఞాతవ్యమిత్యర్థ: ||
(సగుణస్యైవ సద్విద్యోపాస్యత్వమ్)
తత్త్వమసి (ఛా.ఉ.౬.౮.౭) ఇతి సద్విద్యాయాముపాస్యం బ్రహ్మ సగుణం సగుణబ్రహ్మప్రాప్తిశ్చ ఫలమిత్యభియుక్తై: పూర్వాచార్యైర్వ్యాఖ్యాతమ్। యథోక్తం వాక్యకారేణ యుక్తం తద్గుణకోపాసనాత్ (బ్ర.న.వా) ఇతి । వ్యాఖ్యాతం చ ద్రమిడాచార్యేణ విద్యావికల్పం వదతా యద్యపి సచ్చితో న నిర్భుగ్నదైవతం గుణగణం మనసానుధావేత్తథాప్యన్తర్గుణామేవ దేవతాం భజత ఇతి తత్రాపి సగుణైవ దేవతా ప్రాప్యత (ద్ర.భా) ఇతి। సచ్చిత్త:-సద్విద్యానిష్ఠ: । న నిర్భుగ్నదైవతం గుణగణం మనసానుధావేత, అపహతపాప్మత్వాది-కల్యాణగుణగణం దైవతాద్విభక్తం యద్యపి దహరవిద్యానిష్ఠ ఇవ సచ్చితో న స్మరేత్, తథాపి అన్తర్గుణామేవ దేవతాం భజతే దేవతాస్వరూపానుబన్ధిత్వాత్సకలకల్యాణగుణగణస్య కేనచిద్పరదేవతా-సాధారణేన నిఖిలజగత్కారణత్వాదినా గుణేనోపాస్యమానాపి దేవతా వస్తుత: స్వరూపానుబన్ధి సర్వకల్యాణగుణగణవిశిష్టైవోపాస్యతే । అతస్సగుణమేవ బ్రహ్మ తత్రాపి ప్రాప్యమితి సద్విద్యాదహరవిద్యయోర్వికల్ప ఇత్యర్థ: ।
……Continued
