பகவத்ராமாநுஜவிரசிதம்
ஶ்ரீமத்கீதாபாஷ்யம்
த்ரயோதஶோऽத்யாய:
பூர்வஸ்மிந் ஷட்கே பரமப்ராப்யஸ்ய பரஸ்ய ப்ரஹ்மணோ பகவதோ வாஸுதேவஸ்ய ப்ராப்த்யுபாயபூதபக்திரூப-பகவதுபாஸநாங்கபூதம் ப்ராப்து: ப்ரத்யகாத்மநோ யாதாத்ம்யதர்ஶநம் ஜ்ஞாநயோக-கர்மயோகலக்ஷணநிஷ்டாத்வயஸாத்யமுக்தம்। மத்யமே ச பரமப்ராப்யபூதபகவத்தத்த்வயாதாத்ம்ய-தந்மாஹாத்ம்யஜ்ஞாநபூர்வகைகாந்திகாத்யந்திகபக்தியோகநிஷ்டா ப்ரதிபாதிதா । அதிஶயிதைஶ்வர்யாபேக்ஷாணாம் ஆத்மகைவல்யமாத்ராபேக்ஷாணாம் ச பக்தியோகஸ்தத்ததபேக்ஷிதஸாதநமிதி சோக்தம் । இதாநீமுபரிதநே ஷட்கே ப்ரக்ருதிபுருஷதத்ஸம்ஸர்கரூபப்ரபஞ்சேஶ்வரதத்யாதாத்ம்யகர்மஜ்ஞாநபக்திஸ்வரூபததுபாதாநப்ரகாராஶ்ச ஷட்கத்வ-யோதிதா விஶோத்யந்தே । தத்ர தாவத்த்ரயோதஶே தேஹாத்மநோ: ஸ்வரூபம், தேஹயாதாத்ம்யஶோதநம், தேஹவியுக்தாத்மப்ராப்த்யுபாய:, விவிக்தாத்மஸ்வரூபஸம்ஶோதநம், ததாவிதஸ்யாத்மநஶ்ச அசித்ஸம்பந்தஹேது:, ததோ விவேகாநுஸந்தாநப்ரகாரஶ்சோச்யதே ।
ஶ்ரீபகவாநுவாச
இதம் ஶரீரம் கௌந்தேய க்ஷேத்ரமித்யபிதீயதே ।
ஏதத்யோ வேத்தி தம் ப்ராஹு: க்ஷேத்ரஜ்ஞ இதி தத்வித: ।। ௧ ।।
இதம் ஶரீரம் தேவோऽஹம், மநுஷ்யோऽஹம், ஸ்தூலோऽஹம், க்ருஶோऽஹமிதி ஆத்மநோ போக்த்ரா ஸஹ ஸாமாநாதிகரண்யேந ப்ரதீயமாநம் போக்துராத்மநோऽர்தாந்தரபூதஸ்ய போகக்ஷேத்ரமிதி ஶரீரயாதாத்ம்யவித்பி: அபிதீயதே। ஏததவயவஶ: ஸம்காதரூபேண ச, இதமஹம் வேத்மீதி யோ வேத்தி, தம் வேத்யபூதாதஸ்மாத் வேதித்ருத்வேநார்தாந்தரபூதம், க்ஷேத்ரஜ்ஞ இதி தத்வித: ஆத்மயாதாத்ம்யவித: ப்ராஹு: । யத்யபி தேஹவ்யதிரிக்தகடாதி அர்தாநுஸந்தாநவேலாயாம் தேவோऽஹம், மநுஷ்யோऽஹம் கடாதிகம் ஜாநாமி‘ இதி தேஹஸாமாநாதிகரண்யேந ஜ்ஞாதாரமாத்மாநமநுஸந்தத்தே, ததாபி தேஹாநுபவவேலாயாம் தேஹமபி கடாதிகமிவ இதமஹம் வேத்மி இதி வேத்யதயா வேதிதாநுபவதீதி வேதிதுராத்மநோ வேத்யதயா ஶரீரமபி கடாதிவதர்தாந்தரபூதம்। ததா கடாதேரிவ வேத்யபூதாச்சரீராதபி வேதிதா க்ஷேத்ரஜ்ஞோऽர்தாந்தரபூத: । ஸாமாநாதிகரண்யேந ப்ரதீதிஸ்து வஸ்துதஶ்ஶரீரஸ்ய கோத்வாதிவதத்மவிஶேஷணதைகஸ்வபாவதயா ததப்ருதக்ஸித்தேருபபந்நா । தத்ர வேதிதுரஸாதாரணாகாரஸ்ய சக்ஷுராதிகரணாவிஷயத்வாத் யோகஸம்ஸ்க்ருதமநோவிஷயத்வாச்ச ப்ரக்ருதிஸந்நிதாநாதேவ மூடா: ப்ரக்ருத்யாகாரமேவ வேதிதாரம் பஶ்யந்தி, ததா ச வக்ஷ்யதி, உத்க்ராமந்தம் ஸ்திதம் வாபி புஞ்ஜாநம் வா குணாந்விதம்। விமூடா நாநுபஶ்யந்தி பஶ்யந்தி ஜ்ஞாநசக்ஷுஷ: (௧௫.௧௦) இதி ।।௧।।
க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்தி ஸர்வக்ஷேத்ரேஷு பாரத ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்ஜ்ஞாநம் யத்தஜ்ஜ்ஞாநம் மதம் மம ।। ௨ ।।
தேவமநுஷ்யாதிஸர்வக்ஷேத்ரேஷு வேதித்ருத்வாகாரம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் ச மாம் வித்தி மதாத்மகம் வித்தி க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபீதி அபிஶப்தாத் க்ஷேத்ரமபி மாம் வித்தீத்யுக்தமிதி கம்யதே । யதா க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரஜ்ஞவிஶேஷணதைகஸ்வபாவதயா ததப்ருதக்ஸித்தே: தத்ஸாமாநாதிகரண்யேநைவ நிர்தேஶ்யம், ததா க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரஜ்ஞம் ச மத்விஶேஷணதைகஸ்வபாவதயா மதப்ருதக்ஸித்தே: மத்ஸாமாநாதிகரண்யேநைவ நிர்தேஶ்யௌ வித்தி । ப்ருதிவ்யாதிஸம்காதரூபஸ்ய க்ஷேத்ரஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ச பகவச்சரீரதைகஸ்வரூபதயா பகவதாத்மகத்வம் ஶ்ருதயோ வதந்தி, ய: ப்ருதிவ்யாம் திஷ்டந் ப்ருதிவ்யா அந்தரோ யம் ப்ருதிவீ ந வேத யஸ்ய ப்ருதிவீ ஶரீரம் ய: ப்ருதிவீமந்தரோ யமயதி ஸ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: (ப்ரு.௫.௭.௩) இத்யாரப்ய, ய ஆத்மநி திஷ்டநாத்மநோऽந்தரோ யமாத்மா ந வேத யஸ்யாத்மா ஶரீரம் ய ஆத்மாநமந்தரோ யமயதி ஸ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: (ப்ரு.௫.௭.௨௨) இத்யாத்யா: । இதமேவாந்தர்யாமிதயா ஸர்வக்ஷேத்ரஜ்ஞாநாமாத்மத்வேநாவஸ்தாநம் பகவத: தத்ஸாமாநாதிகரண்யேந வ்யபதேஶஹேது: । அஹமாத்மா குடாகேஶ ஸர்வபூதாஶயஸ்தித: (௧௦.௨௦), ந ததஸ்தி விநா யத்ஸ்யாந்மயா பூதம் சராசரம் (௧௦.௩௯), விஷ்டப்யாஹமிதம் க்ருத்ஸ்நமேகாம்ஶேந ஸ்திதோ ஜகத் ( ௧௦.௪௨) இதி புரஸ்தாதுபரிஷ்டாச்சாபிதாய, மத்யே ஸாமாநாதிகரண்யேந வ்யபதிஶதி, ஆதித்யாநாமஹம் விஷ்ணு: (௧௦.௨௧) இத்யாதிநா। யதிதம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: விவேகவிஷயம் தயோர்மதாத்மகத்வவிஷயம் ச ஜ்ஞாநமுக்தம், ததேவோபாதேயம் ஜ்ஞாநமிதி மம மதம் । கேசிதாஹு: க்ஷேத்ரஜ்ஞம் சாபி மாம் வித்தி இதி ஸாமாநாதிகரண்யேநைகத்வமவகம்யதே । ததஶ்சேஶ்வரஸ்யைவ ஸதோऽஜ்ஞாநாத்க்ஷேத்ரஜ்ஞத்வமிவ பவதீத்யப்யுபகந்தவ்யம் । தந்நிவ்ருத்த்யர்தஶ்சாயமேகத்வோபதேஶ: । அநேந ச ஆப்ததமபகவதுபதேஶேந, ரஜ்ஜுரேஷா ந ஸர்ப: இத்யாப்தோபதேஶேந ஸர்பத்வப்ரமநிவ்ருத்திவத்க்ஷேத்ரஜ்ஞத்வப்ரமோ நிவர்தத இதி ।
தே ப்ரஷ்டவ்யா: அயமுபதேஷ்டா பகவாந் வாஸுதேவ: பரமேஶ்வர: கிமாத்மயாதாத்ம்யஸாக்ஷாத்காரேண நிவ்ருத்தாஜ்ஞாந: உத நேதி । நிவ்ருத்தாஜ்ஞாநஶ்சேத், நிர்விஶேஷசிந்மாத்ரைகஸ்வரூபே ஆத்மநி அந்யதத்ரூபாத்யாஸாஸம்பாவநயா கௌந்தேயாதிபேததர்ஶநம், தாந் ப்ரத்யுபதேஶாதிவ்யாபாராஶ்ச ந ஸம்பவந்தி । அதாத்மஸாக்ஷாத்காராபாவாதநிவ்ருத்தாஜ்ஞாந:, ந தர்ஹ்யஜ்ஞத்வாதேவாத்மஜ்ஞாநோபதேஶஸம்பவ: உபதேக்ஷ்யந்தி தே ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞாநிநஸ்தத்த்வதர்ஶிந: (௪.௩௪) இதி ஹ்யுக்தம்। அத ஏவமாதிவாதா அநாகலிதஶ்ருதிஸ்ம்ருதி-இதிஹாஸபுராண-ந்யாயஸ்வவாக்விரோதைரஜ்ஞாநிபிர்ஜகந்மோஹநாய ப்ரவர்திதா இத்யநாதரணீயா: ।
அத்ரேதம் தத்த்வம் – அசித்வஸ்துநஶ்சித்வஸ்துந: பரஸ்ய ச ப்ரஹ்மணோ போக்யத்வேந போக்த்ருத்வேந சேஶித்ருத்வேந ச ஸ்வரூபவிவேகமாஹு: காஶ்சந ஶ்ருதய:, அஸ்மாந்மாயீ ஸ்ருஜதே விஶ்வமேதத்தஸ்மிம்ஶ்சாந்யோ மாயயா ஸந்நிருத்த: (ஶ்வே.௯) , மாயாம் து ப்ரக்ருதிம் வித்யாந்மாயிநம் து மஹேஶ்வரம் (ஶ்வே.௪.௧௦), க்ஷரம் ப்ரதாநமம்ருதாக்ஷரம் ஹர: க்ஷராத்மாநாவீஶதே தேவ ஏக: (ஶ்வே.௧.௧௦) – அம்ருதாக்ஷரம் ஹர: இதி போக்தா நிர்திஶ்யதே ப்ரதாநமாத்மநோ போக்யத்வேந ஹரதீதி ஹர: ஸ காரணம் கரணாதிபாதிபோ ந சாஸ்ய கஶ்சிஞ்ஜநிதா ந சாதிப: (ஶ்வே.௬.௯), ப்ரதாநக்ஷேத்ரஜ்ஞபதிர்குணேஶ: (ஶ்வே.௬.௧௩), பதிம் விஶ்வஸ்யாத்மேஶ்வரம் ஶாஶ்வதம் ஶிவமச்யுதம் (நா), ஜ்ஞாஜ்ஞௌ த்வாவஜாவீஶநீஶௌ (ஶ்வே.௧.௯), நித்யோ நித்யாநாம் சேதநஶ்சேதநாநாமேகோ பஹூநாம் யோ விததாதி காமாந் (ஶ்வே.௪.௧௦), போக்தா போக்யம் ப்ரேரிதாரம் ச மத்வா (ஶ்வே.௧.௫), ப்ருதகாத்மாநம் ப்ரேரிதாரம் ச மத்வா ஜுஷ்டஸ்ததஸ்தேநாம்ருதத்வமேதி (ஶ்வே.௧.௬), தயோரந்ய: பிப்பலம் ஸ்வாத்வத்த்யநஶ்நந்நந்யோऽபிசாகஶீதி (மு.௩.௧.௧), அஜாமேகாம் லோஹிதஶுக்லக்ருஷ்ணாம் பஹ்வீம் ப்ரஜாம் ஜநயந்தீம் ஸரூபாம் । அஜோ ஹ்யேகோ ஜுஷமாணோऽநுஶேதே ஜஹாத்யேநாம் புக்தபோகாமஜோऽந்ய: (ஶ்வே.௪.௫, தை.நா.௨௨.௫) கௌரநாத்யந்தவதீ ஸா ஜநித்ரீ பூதபாவிநீ (ம.உ) ஸமாநே வ்ருக்ஷே புருஷோ நிமக்நோऽநீஶயா ஶோசதி முஹ்யமாந: । ஜுஷ்டம் யதா பஶ்யத்யந்யமீஶம் அஸ்ய மஹிமாநமிதி வீதஶோக: (ஶ்வே.௪.௭) இத்யாத்யா:। அத்ராபி, அஹங்கார இதீயம் மே பிந்நா ப்ரக்ருதிரஷ்டதா । அபரேயமிதஸ்த்வந்யாம் ப்ரக்ருதிம் வித்தி மே பராம்। ஜீவபூதாம் (ப.கீ.௭,௪), ஸர்வபூதாநி கௌந்த்தேய ப்ரக்ருதிம் யாந்தி மாமிகாம் । கல்பக்ஷயே புநஸ்தாநி கல்பாதௌ விஸ்ருஜாம்யஹம் ।। ப்ரக்ருதிம் ஸ்வாமவஷ்டப்ய விஸ்ருஜாமி புந: புந: । பூதக்ராமமிமம் க்ருத்ஸ்நமவஶம் ப்ரக்ருதேர்வஶாத் ।। …. மயாத்யக்ஷேண ப்ரக்ருதிஸ்ஸூயதே ஸசராசரம் । ஹேதுநாநேந கௌந்தேய ஜகத்தி பரிவர்ததே ।। (ப.கீ.௯.௭,௮,௧௦), ப்ரக்ருதிம் புருஷம் சைவ வித்த்யநாதீ உபாவபி, மம யோநிர்மஹத்ப்ரஹ்ம தஸ்மிந் கர்பம் ததாம்யஹம் । ஸம்பவஸ்ஸர்வபூதாநாம் ததோ பவதி பாரத (ப.கீ.௧௪.௩) இதி । ஜகத்யோநிபூதம் மஹத்ப்ரஹ்ம மதீயம் ப்ரக்ருத்யாக்யம் பூதஸூக்ஷ்மமசித்வஸ்து யத், தஸ்மிந் சேதநாக்யம் கர்பம் ஸம்யோஜயாமி ததோ மத்ஸங்கல்பக்ருதாத் சிதசித்ஸம்ஸர்காதேவ தேவாதிஸ்தாவராந்தாநாமசிந்மிஶ்ராணாம் ஸர்வபூதாநாம் ஸம்பவோ பவதீத்யர்த:।
ஏவம் போக்த்ருபோக்யரூபேணாவஸ்திதயோ: ஸர்வாவஸ்தாவஸ்திதயோஶ்சிதசிதோ: பரமபுருஷஶரீரதயா தந்நியாம்யத்வேந ததப்ருதக்ஸ்திதிம் பரமபுருஷஸ்ய சாத்மத்வமாஹு: காஶ்சந ஶ்ருதய:, ய: ப்ருதிவ்யாம் திஷ்டந் ப்ருதிவ்யா அந்தரோ யம் ப்ருதிவீ ந வேத யஸ்ய ப்ருதிவீ ஶரீரம் ய: ப்ருதிவீமந்தரோ யமயதி (ப்ரு.ஆ.௫.௭.௩) இத்யாரப்ய, ய ஆத்மநி திஷ்டநாத்மநோऽந்தரோ யமாத்மா ந வேத யஸ்யாத்மா ஶரீரம் ய ஆத்மாநமந்தரோ யமயதி ஸ த ஆத்மாந்தர்யாம்யம்ருத: (ப்ரு.௫.௭.௨௨) இதி; ததா, ய: ப்ருதிவீமந்தரே ஸஞ்சரந் யஸ்ய ப்ருதிவீ ஶரீரம் யம் ப்ருதிவீ ந வேத இத்யாரப்ய, யோऽக்ஷரமந்தரே ஸஞ்சரந் யஸ்யாக்ஷரம் ஶரீரம் யமக்ஷரம் ந வேத, யோ ம்ருத்யுமந்தரே ஸஞ்சரந் யஸ்ய ம்ருத்யுஶ்ஶரீரம் யம் ம்ருத்யுர்ந வேத ஏஷ ஸர்வபூதாந்தராத்மாபஹதபாப்மா திவ்யோ தேவ ஏகோ நாராயண (ஸுபா.௭), அத்ர ம்ருத்யுஶப்தேந தமஶ்ஶப்தவாச்யம் ஸூக்ஷ்மாவஸ்தமசித்வஸ்த்வபிதீயதே, அஸ்யாமேவோபநிஷதி, அவ்யக்தமக்ஷரே லீயதே அக்ஷரம் தமஸி லீயதே (ஸுபா.௨) இதி வசநாத் அந்த:ப்ரவிஷ்டஶ்ஶாஸ்தா ஜநாநாம் ஸர்வாத்மா (ய.ஆ.௩.௧௧.௨) இதி ச । ஏவம் ஸர்வாவஸ்தாவஸ்திதசிதசித்வஸ்துஶரீரதயா தத்ப்ரகார: பரமபுருஷ ஏவ கார்யாவஸ்தகாரணாவஸ்தஜகத்ரூபேணாவஸ்தித இதீமமர்தம் ஜ்ஞாபயிதும் காஶ்சந ஶ்ருதய: கார்யாவஸ்தம் காரணாவஸ்தம் ச ஜகத்ஸ ஏவேத்யாஹு:, ஸதேவ ஸோம்யேதமக்ர ஆஸீதேகமேவாத்விதீயம் (சா.௬.௨.௧), ததைக்ஷத பஹு ஸ்யாம் ப்ரஜாயேயேதி । தத்தேஜோऽஸ்ருஜத (சா.௬.௨.௩) இத்யாரப்ய, ஸந்மூலாஸ்ஸோம்யேமாஸ்ஸர்வா: ப்ரஜாஸ்ஸதாயதநாஸ்ஸத்ப்ரதிஷ்டா (சா.௬.௮.௬), ஐததாத்ம்யமிதம் ஸர்வம் தத்ஸத்யம் ஸ ஆத்மா தத்த்வமஸி ஶ்வேதகேதோ (சா.௬.௮.௭) இதி । ததா, ஸோऽகாமயத , பஹு ஸ்யாம் ப்ரஜாயேயேதி । ஸ தபோऽதப்யத, ஸ தபஸ்தப்த்வா, இதம் ஸர்வமஸ்ருஜத இத்யாரப்ய, ஸத்யம் சாம்ருதம் ச ஸத்யமபவத் (ஆ.௬) இதி । அத்ராபி ஶ்ருத்யந்தரஸித்திஶ்சிதசிதோ: பரமபுருஷஸ்ய ச ஸ்வரூபவிவேக: ஸ்மாரித:, ஹந்தாஹமிமாஸ்திஸ்ரோ தேவதா அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய நாமரூபே வ்யாகரவாணி (சா.௬.௩.௨), தத்ஸ்ருஷ்ட்வா, ததேவாநுப்ரவிஶத், ததநுப்ரவிஶ்ய, ஸச்ச த்யச்சாபவத்….. விஜ்ஞாநம் சாவிஜ்ஞாநம் ச ஸத்யம் சாந்ருதம் ச ஸத்யமபவத் (ஆ.௬) இதி ச । ஏவம் பூதமேவ நாமரூபவ்யாகரணம், தத்தேதம் தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத், தந்நாமரூபாப்யாம் வ்யாக்ரியத (ப்ரு.௩.௪.௭) இத்யத்ராப்யுக்தம்।
அத: கார்யாவஸ்த: காரணாவஸ்தஶ்ச ஸ்தூலஸூக்ஷ்மசிதசித்வஸ்துஶரீர: பரமபுருஷ ஏவேதி காரணாத்கார்யஸ்ய அநந்யத்வேந காரணவிஜ்ஞாநேந கார்யஸ்ய ஜ்ஞாததயைகவிஜ்ஞாநேந ஸர்வவிஜ்ஞாநம் ச ஸமீஹிதமுபபந்நதரம் । ஹந்தாஹமிமாஸ்திஸ்ரோ தேவதா அநேந ஜீவேநாத்மநாநுப்ரவிஶ்ய நாமரூபே வ்யாகரவாணி (சா.௬.௩.௨) இதி, திஸ்ரோ தேவதா: இதி ஸர்வமசித்வஸ்து நிர்திஶ்ய தத்ர ஸ்வாத்மகஜீவாநுப்ரவேஶேந நாமரூபவ்யாகரணவசநாத்ஸர்வே வாசகா: ஶப்தா: அசிஜ்ஜீவவிஶிஷ்டபரமாத்மந ஏவ வாசகா இதி காரணாவஸ்தபரமாத்மவாசிநா ஶப்தேந கார்யவாசிந: ஶப்தஸ்ய ஸாமாநாதிகரண்யம் முக்யவ்ருத்தம் । அத: ஸ்தூலஸூக்ஷ்மசிதசித்ப்ரகாரம் ப்ரஹ்மைவ கார்யம் காரணம் சேதி ப்ரஹ்மோபாதாநம் ஜகத் । ஸூக்ஷ்மசிதசித்வஸ்துஶரீரம் ப்ரஹ்மைவ காரணமிதி ஜகதோ ப்ரஹ்மோபாதாநத்வேऽபி ஸம்காதஸ்யோபாதாநத்வேந சிதசிதோர்ப்ரஹ்மணஶ்ச ஸ்வபாவாஸங்கரோऽப்யுபபந்நதர: । யதா ஶுக்லக்ருஷ்ணரக்த-தந்துஸம்காதோபாதாநத்வேऽபி சித்ரபடஸ்ய தத்தத்தந்துப்ரதேஶ ஏவ ஶௌக்ல்யாதிஸம்பந்த இதி கார்யாவஸ்தாயா-மபி ந ஸர்வத்ர வணஸங்கர:, ததா சிதசிதீஶ்வரஸம்காதோபாதாநத்வேऽபி ஜகத: கார்யாவஸ்தாயாமபி போக்த்ருத்வபோக்யத்வநியந்த்ருத்வாத்யஸங்கர:। தந்தூநாம் ப்ருதக்ஸ்திதியோக்யாநாமேவ புருஷேச்சயா கதாசித்ஸம்ஹதாநாம் காரணத்வம் கார்யத்வம் ச இஹ து சிதசிதோஸ்ஸர்வாவஸ்தயோ: பரமபுருஷஶரீரத்வேந தத்ப்ரகாரதயைவ பதார்தத்வாத்தத்ப்ரகார: பரமபுருஷ ஏவ கராண கார்யம் ச ஸ ஏவ ஸர்வதா ஸர்வஶப்தவாச்ய இதி விஶேஷ: । ஸ்வபாவபேதஸ்ததஸங்கரஶ்ச தத்ர சாத்ர ச துல்ய: । ஏவம் ச ஸதி பரஸ்ய ப்ரஹ்மண: கார்யாநுப்ரவேஶேऽபி ஸ்வரூபாந்யதாபாவாபாவாத் அவிக்ருதத்வமுபபந்நதரம் । ஸ்தூலாவஸ்தஸ்ய நாமரூபவிபாகவிபக்தஸ்ய சிதசித்வஸ்துந: ஆத்மதயாவஸ்தாநாத் கார்யத்வமப்யுபபந்நம் । அவஸ்தாந்தராபத்திரேவ ஹி கார்யதா ।
நிர்குணவாதாஶ்ச பரஸ்ய ப்ரஹ்மணோ ஹேயகுணஸம்பந்தாபாவாதுபபத்யந்தே । அபஹதபாப்மா விஜரோ விம்ருத்யுர்விஶோகோ விஜிகத்ஸோऽபிபாஸ: (சா.௮.௧.௫) இதி ஹேயகுணாந் ப்ரதிஷித்ய, ஸத்யகாமஸ்ஸத்யஸங்கல்ப: இதி கல்யாணகுணகணாந் விதததீயம் ஶ்ருதிரேவ அந்யத்ர ஸாமாந்யேநாவகதம் குணநிஷேதம் ஹேயகுணவிஷயம் வ்யவஸ்தாபயதி। ஜ்ஞாநஸ்வரூப ப்ரஹ்ம இதி வாதஶ்ச ஸர்வஜ்ஞஸ்ய ஸர்வஶக்தேர்நிகிலஹேயப்ரத்யநீககய்லாணகுணாகரஸ்ய ப்ரஹ்மண: ஸ்வரூபம் ஜ்ஞாநைகநிரூபணீயம் ஸ்வப்ரகாஶதயா ஜ்ஞாநஸ்வரூபம் சேத்யப்யுபகமாதுபபந்நதர: । யஸ்ஸர்வஜ்ஞ: ஸர்வவித் (மு.௧.௧.௧௦), பராஸ்ய ஶக்திர்விவிதைவ ஶ்ரூயதே ஸ்வாபாவிகீ ஜ்ஞாநபலக்ரியா ச (ஶ்வே.௬.௮), விஜ்ஞாதாரமரே கேந விஜாநீயாத் (ப்ரு.௪.௪.௧௪) இத்யாதிகா: ஜ்ஞாத்ருத்வமாவேதயந்தி । ஸத்யம் ஜ்ஞாநம் (ஆ.௧) இத்யாதிகாஶ்ச ஜ்ஞாநைகநிரூபணீயதயா ஸ்வப்ரகாஶதயா ச ஜ்ஞாநஸ்வரூபதாம்।
ஸோऽகாமயத பஹு ஸ்யாம் (ஆ), ததைக்ஷத பஹு ஸ்யாம் (சா.௬.௨.௩), தந்நாமரூபாப்யாமேவ வ்யாக்ரியத (ப்ரு.௩.௪.௭) இதி ப்ரஹ்மைவ ஸ்வஸங்கல்பாத்விசித்ரஸ்திரத்ரஸரூபதயா நாநாப்ரகாரமவஸ்திதமிதி தத்ப்ரத்யநீகாப்ரஹ்மாத்மகவஸ்துநாநாத்வம் அதத்த்வமிதி ப்ரதிஷித்யதே, ம்ருத்யோஸ்ஸ ம்ருத்யுமாப்நோதி ய இஹ நாநேவ பஶ்யதி ….. நேஹ நாநாஸ்தி கிஞ்சந (கடோ.௪.௧௦), ‘யத்ர ஹி த்வைதமிவ பவதி ததிதர இதரம் பஶ்யதி । யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூத்தத்கேந கம் பஶ்யேத் (ப்ரு.௪.௪.௧௪) இத்யாதிநா । ந புந:, பஹு ஸ்யாம் ப்ரஜாயேய இத்யாதிஶ்ருதிஸித்தம் ஸ்வஸங்கல்பக்ருதம் ப்ரஹ்மணோ நாநாநாமரூபபாக்த்வேந நாநாப்ரகாரத்வமபி நிஷித்யதே । யத்ர த்வஸ்ய ஸர்வமாத்மைவாபூத் (ப்ரு.௬.௪.௧௫) இதி நிஷேதவாக்யாரம்பே ச தத்ஸ்தாபிதம், ஸர்வம் தம் பராதாத்யோऽந்யதராத்மநஸ்ஸர்வம் வேத (ப்ரு.௪.௪.௬), தஸ்ய ஏதஸ்ய மஹதோ பூதஸ்ய நிஶ்ஶ்வஸிதமேதத்யத்ருக்வேத: (ஸுபா.௨) இத்யாதிநா।
ஏவம் சிதசிதீஶ்வராணாம் ஸ்வரூபபேதம் ஸ்வபாவபேதம் ச வதந்தீநாம் கார்யகாரணபாவம் கார்யகாரணயோரநந்யத்வம் வதந்தீநாம் ச ஸர்வாஸாம் ஶ்ருதீநாமவிரோத:, சிதசிதோ: பரமாத்மநஶ்ச ஸர்வதா ஶரீராத்மபாவம் ஶரீரபூதயோ: காரணதஶாயாம் நாமரூபவிபாகாநர்ஹாஸூக்ஷ்மதஶாபத்திம் கார்யதஶாயாம் ச ததர்ஹாஸ்தூலதஶாபத்திம் வதந்தீபி: ஶ்ருதிபிரேவ ஜ்ஞாயத இதி ப்ரஹ்மாஜ்ஞாநவாதஸ்ய ஔபாதிகப்ரஹ்மபேத-வாதஸ்ய அந்யஸ்யாபி அபந்யாயமூலஸ்ய ஸகலஶ்ருதிவிருத்தஸ்ய ந கதம்சிதப்யவகாஶோ த்ருஶ்யத இத்யலமதிவிஸ்தரேண ।। ௨ ।।
தத்க்ஷேத்ரம் யச்ச யாத்ருக்ச யத்விகாரி யதஶ்ச யத் ।
ஸ ச யோ யத்ப்ரபாவஶ்ச தத்ஸமாஸேந மே ஶ்ருணு ।। ௩ ।।
தத்க்ஷேத்ரம் யச்ச யத்த்ரவ்யம், யாத்ருக்ச யேஷாமாஶ்ரயபூதம், யத்விகாரி யே சாஸ்ய விகாரா:, யதஶ்ச யதோ ஹேதோரிதமுத்பந்நம் யஸ்மை ப்ரயோஜநாயோத்பந்நமித்யர்த:, யத் – யத்ஸ்வரூபம் சேதம், ஸ ச ய: – ஸ ச க்ஷேத்ரஜ்ஞோ ய: யத்ஸ்வரூப:, யத்ப்ரபாவஶ்ச யே சாஸ்ய ப்ரபாவா:, தத்ஸர்வம், ஸமாஸேந ஸம்க்ஷேபேண மத்த: ஶ்ருணு ।। ௩ ।।
ருஷிபிர்பஹுதா கீதம் சந்தோபிர்விவிதை: ப்ருதக் ।
ப்ரஹ்மஸூத்ரபதைஶ்சைவ ஹேதுமத்பிர்விநிஶ்சிதை: ।। ௪ ।।
ததிதம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயாதாத்ம்யம்ருஷிபி: பராஶராதிபி: பஹுதா பஹுப்ரகாரம் கீதம் அஹம் த்வம் ச ததாந்யே ச பூதைருஹ்யாம பார்திவ । குணப்ரவாஹபதிதோ பூதவர்கோऽபி யாத்யயம் ।। கர்மவஶ்யா குணா ஹ்யேதே ஸத்த்வாத்யா: ப்ருதிவீபதே । அவித்யாஸஞ்சிதம் கர்ம தச்சாஶேஷேஷு ஜந்துஷு ।। ஆத்மா ஶுத்தோऽக்ஷரஶ்ஶாந்தோ நிர்குண: ப்ரக்ருதே: பர: ।। (வி.பு.௨.௧௩.௭௧) ததா, பிண்ட: ப்ருதக்யத: பும்ஸ: ஶிர:பாண்யாதிலக்ஷண:। ததோऽஹமிதி குத்ரைதாம் ஸம்ஜ்ஞாம் ராஜந் கரோம்யஹம் (வி.பு.௨.௧௩.௮௯) ததா ச, கிம் த்வமேதச்சிர: கிம் நு உரஸ்தவ ததோதரம் । கிமு பாதாதிகம் த்வம் வை தவைதத்கிம் மஹீபதே ।। ஸமஸ்தாவயவேப்யஸ்த்வம் ப்ருதக்பூய வ்யவஸ்தித: । கோऽஹமித்யேவ நிபுணோ பூத்வா சிந்தய பார்திவ।। (வி.பு.௨.௧௩.௧௦௩) இதி । ஏவம் விவிக்தயோர்த்வயோ: வாஸுதேவாத்மகத்வம் சாஹு:, இந்த்ரியாணி மநோ புத்திஸ்ஸத்த்வம் தேஜோ பலம் த்ருதி: । வாஸுதேவாத்மகாந்யாஹு: க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரஜ்ஞமேவ ச ।। (வி.ஸ) இதி । சந்தோபிர்விவிதை: ப்ருதக் – ப்ருதக்விதைஶ்சந்தோபிஶ்ச ருக்யஜுஸ்ஸாமாதர்வபி: தேஹாத்மநோ: ஸ்வரூபம் ப்ருதக்கீதம் – தஸ்மாத்வா ஏதஸ்மாதாத்மந ஆகாஶஸ்ஸம்பூத: । ஆகாஶாத்வாயு: । வாயோரக்நி: । அக்நேராப: । அத்ப்ய: ப்ருதிவீ । ப்ருதிவ்யா ஓஷதய: । ஓஷதீப்யோऽந்நம் । அந்நாத்புருஷ: । ஸ வா ஏஷ புருஷோऽந்நரஸமய: (ஆ.௧) இதி ஶரீரஸ்வரூபமபிதாய தஸ்மாதந்தரம் ப்ராணமயம் தஸ்மாச்சாந்தரம் மநோமயமபிதாய, தஸ்மாத்வா ஏதஸ்மாத்மநோமயாதந்யோऽந்தர ஆத்மா விஜ்ஞாநமய: இதி க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்வரூபமபிதாய, தஸ்மாத்வா ஏதஸ்மாத்விஜ்ஞாநமயாதந்யோऽந்தர ஆத்மாநந்தமய: இதி க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்யாப்யந்தராத்மதயா ஆநந்ந்தமய: பரமாத்மாபிஹித: । ஏவம்ருக்ஸாமாதர்வஸு ச தத்ர தத்ர க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோ: ப்ருதக்பாவஸ்தயோர்ப்ரஹ்மாத்மகத்வம் ச ஸுஸ்பஷ்டம் கீதம் । ப்ரஹ்மஸூத்ரபதைஶ்சைவ ப்ரஹ்மப்ரதிபாதநஸூத்ராக்யை: பதை: ஶாரீரகஸூத்ரை:, ஹேதுமத்பி: ஹேயயுக்தை:, விநிஶ்சிதை: நிர்ணயாந்தை: । ந வியதஶ்ருதே: (ப்ர.ஸூ.௨.௩.௧) இத்யாரப்ய க்ஷேத்ரப்ரகாரநிர்ணய உக்த: । நாத்மா ஶ்ருதேர்நித்யத்வாச்ச தாப்ய: (ப்ர.ஸூ.௨.௩.௧௯) இத்யாரப்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞயாதாத்ம்யநிர்ணய உக்த:। பராத்து தச்ச்ருதே: (௨–௩–௪௦) இதி பகவத்ப்ரவர்த்யத்வேந பகவதாத்மகத்வமுக்தம்। ஏவம் பஹுதா கீதம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயாதாத்ம்யம் மயா ஸம்க்ஷேபேண ஸுஸ்பஷ்டமுச்யமாநம் ஶ்ருண்வித்யர்த:।।௪।
மஹாபூதாந்யஹங்காரோ புத்திரவ்யக்தமேவ ச ।
இந்த்ரியாணி தஶைகம் ச பஞ்ச சேந்த்ரியகோசரா: ।। ௫ ।।
இச்சா த்வேஷ: ஸுகம் து:கம் ஸம்காதஶ்சேதநாத்ருதி: ।
ஏதத்க்ஷேத்ரம் ஸமாஸேந ஸவிகாரமுதாஹ்ருதம் ।। ௬ ।।
மஹாபூதாந்யஹம்காரோ புத்திரவ்யக்தமேவ சேதி க்ஷேத்ராரம்பகத்ரவ்யாணி ப்ருதிவ்யப்தேஜோவாய்வாகாஶா: மஹாபூதாநி, அஹம்காரோ பூதாதி:, புத்தி: மஹாந், அவ்யக்தம் ப்ரக்ருதி: இந்த்ரியாணி தஶைகம் ச பஞ்ச சேந்த்ரியகோசரா இதி க்ஷேத்ராஶ்ரிதாநி தத்த்வாநி ஶ்ரோத்ரத்வக்சக்ஷுர்ஜிஹ்வாக்ராணாநி பஞ்ச ஜ்ஞாநேந்த்ரியாணி, வாக்பாணிபாதபாயூபஸ்தாநி பஞ்ச கர்மேந்த்ரியாணீதி தாநி தஶ, ஏகமிதி மந: இந்த்ரியகோசராஶ்ச பஞ்ச ஶப்தஸ்பர்ஶரூபரஸகந்தா: இச்சா த்வேஷஸ்ஸுகம் து:கமிதி க்ஷேத்ரகார்யாணி க்ஷேத்ரவிகாரா உச்யந்தே யத்யபீச்சாத்வேஷஸுகது:காந்யாத்மதர்மபூதாநி, ததாப்யாத்மந: க்ஷேத்ரஸம்பந்தப்ரயுக்தாநீதி க்ஷேத்ரகார்யதயா க்ஷேத்ரவிகாரா உச்யந்தே । தேஷாம் புருஷதர்மத்வம், புருஷஸ்ஸுகது:காநாம் போக்த்ருத்வே ஹேதுருச்யதே (௨௦) இதி வக்ஷ்யதே; ஸம்காதஶ்சேதநாத்ருதி: । ஆத்ருதி: – ஆதார: ஸுகது:கே புஞ்ஜாநஸ்ய போகாபவர்கௌ ஸாதயதஶ்ச சேதநஸ்யாதாரதயோத்பந்நோ பூதஸம்காத: । ப்ரக்ருத்யாதிப்ருதிவ்யந்த-த்ரவ்யாரப்தமிந்த்ரியாஶ்ரய-பூதமிச்சா-த்வேஷஸுகது:கவிகாரி பூதஸம்காதரூபம் சேதநஸுகது:கோபபோகாதாரத்வப்ரயோஜநம் க்ஷேத்ரமித்யுக்தம் பவதி ஏதத்க்ஷேத்ரம் ஸமாஸேந ஸம்க்ஷேபேண ஸகிவாரம் ஸகார்யமுதாஹ்ருதம் ।। ௫ – ௬ ।।
அத க்ஷேத்ரகார்யேஷ்வாத்மஜ்ஞாநஸாதநதயோபாதேயா குணா: ப்ரோச்யந்தே –
அமாநித்வமதம்பித்வமஹிம்ஸா க்ஷாந்திரார்ஜவம்।
ஆசார்யோபாஸநம் ஶௌசம் ஸ்தைர்யமாத்மவிநிக்ரஹ: ।। ௭ ।।
அமாநித்வம் – உத்க்ருஷ்டஜநேஷ்வவதீரணாரஹிதத்வம்; அதம்பித்வம் – தார்மிகத்வயஶ-:ப்ரயோஜநதயா தர்மாநுஷ்டாநம் தம்ப:, தத்ரஹிதத்வம்; அஹிம்ஸா – வாங்மந:காயை: பரபீடாரஹிதத்வம் ; க்ஷாந்தி: – பரை: பீட்யமாநஸ்யாபி தாந் ப்ரதி அவிக்ருதசித்தத்வம்; ஆர்ஜவம் – பராந் ப்ரதி வாங்மந:காயப்ரப்ருதீநாமேகரூபதா; ஆசார்யோபாஸநம் – ஆத்மஜ்ஞாநப்ரதாயிநி ஆசார்யே ப்ரணிபாதபரிப்ரஶ்நஸேவாதிநிரதத்வம்; ஶௌசம் – ஆத்மஜ்ஞாநதத்ஸாதநயோக்யதா மநோவாக்காயகதா ஶாஸ்த்ரஸித்தா; ஸ்தைர்யம் – அத்யாத்மஶாஸ்த்ரோதிதேऽர்தே நிஶ்சலத்வம்; ஆத்மவிநிக்ரஹ: – ஆத்மஸ்வரூபவ்யதிரிக்தவிஷயேப்யோ மநஸோ நிவர்தநம் ।।௭।।
இந்த்ரியார்தேஷு வைராக்யமநஹங்கார ஏவ ச ।
ஜந்மம்ருத்யுஜராவ்யாதிது:கதோஷாநுதர்ஶநம் ।। ௮ ।।
இந்த்ரியார்தேஷு வைராக்யம் – ஆத்மவ்யதிரிக்தேஷு விஷயேஷு ஸதோஷதாநுஸம்தாநேநோத்வேஜநம் ; அநஹம்கார: – அநாத்மநி தேஹே ஆத்மாபிமாநரஹிதத்வம்; ப்ரதர்ஶநார்தமிதம்; அநாத்மீயேஷ்வாத்மீயாபிமாநரஹிதத்வம் ச விவக்ஷிதம்। ஜந்மம்ருத்யுஜராவ்யாதிது:கதோஷாநுதர்ஶநம் – ஸஶரீரத்வே ஜந்மம்ருத்யுஜராவ்யாதிது:கரூபஸ்ய தோஷஸ்யாவர்ஜநீயத்வாநுஸம்தாநம் ।।௮।।
அஸக்திரநபிஷ்வங்க: புத்ரதாரக்ருஹாதிஷு ।
நித்யம் ச ஸமசித்தத்வமிஷ்டாநிஷ்டோபபத்திஷு ।। ௯ ।।
அஸக்தி: – ஆத்மவ்யதிரிக்தபரிக்ரஹேஷு ஸங்கரஹிதத்வம்; அநபிஷ்வங்க: புத்ரதாரக்ருஹாதிஷு – தேஷு ஶாஸ்த்ரீயகர்மோபகரணத்வாதிரேகேண ஶ்லேஷரஹிதத்வம்; ஸம்கல்பப்ரபவேஷ்விஷ்டாநிஷ்டோபநிபாதேஷு ஹர்ஷோத்வேகரஹிதத்வம்।।௯।।
மயி சாநந்யயோகேந பக்திரவ்யபிசாரிணீ ।
விவிக்ததேஶஸேவித்வமரதிர்ஜநஸம்ஸதி ।। ௧௦ ।।
மயி ஸர்வேஶ்வரே ச ஐகாந்த்யயோகேந ஸ்திரா பக்தி:, ஜநவர்ஜிததேஶவாஸித்வம், ஜநஸம்ஸதி சாப்ரீதி:।।௧௦।।
அத்யாத்மஜ்ஞாநநித்யத்வம் தத்த்வஜ்ஞாநார்தசிந்தநம் ।
ஏதஜ்ஜ்ஞாநமிதி ப்ரோக்தமஜ்ஞாநம் யததோऽந்யதா ।। ௧௧ ।।
ஆத்மநி ஜ்ஞாநம் அத்யாத்மஜ்ஞாநம் தந்நிஷ்டத்வம்; தத்த்வஜ்ஞாநார்தசிந்தநம் – தத்த்வஜ்ஞாநப்ரயோஜநம் யச்சிந்தநம் தந்நிரதத்வ-மித்யர்த: । ஜ்ஞாயதேऽநேநாத்மேதி ஜ்ஞாநம், ஆத்மஜ்ஞாநஸாதநமித்யர்த:; க்ஷேத்ரஸம்பந்திந: புருஷஸ்யாமாநித்வாதிகமுக்தம் குணப்ருந்தமேவாத்மஜ்ஞாநோபயோகி, ஏதத்வ்யதிரிக்தம் ஸர்வம் க்ஷேத்ரகார்யமாத்மஜ்ஞாநவிரோதீதி அஜ்ஞாநம் ।। ௧௧ ।।
அத ஏதத்யோ வேத்தீதி வேதித்ருத்வலக்ஷணேநோக்தஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸ்வரூபம் விஶோத்யதே –
ஜ்ஞேயம் யத்தத்ப்ரவக்ஷ்யாமி யஜ்ஜ்ஞாத்வாம்ருதமஶ்நுதே ।
அநாதி மத்பரம் ப்ரஹ்ம ந ஸத்தந்நாஸதுச்யதே ।। ௧௨ ।।
அமாநித்வாதிபி: ஸாதநை: ஜ்ஞேயம் ப்ராப்யம் யத்ப்ரத்யகாத்மஸ்வரூபம் தத்ப்ரவக்ஷ்யாமி, யஜ்ஜ்ஞாத்வா ஜந்மஜராமரணாதி-ப்ராக்ருததர்மரஹிதமம்ருதமாத்மாநம் ப்ராப்நோதி, (அநாதி) ஆதிர்யஸ்ய ந வித்யதே, ததநாதி; அஸ்ய ஹி ப்ரத்யகாத்மந உத்பத்திர்ந வித்யதே தத ஏவாந்தோ ந வித்யதே । ஶ்ருதிஶ்ச, ந ஜாயதே ம்ரியதே வா விபஶ்சித் (க.௨.௧௮) இதி, மத்பரம் – அஹம் பரோ யஸ்ய தந்மத்பரம் । இதஸ்த்வந்யாம் ப்ரக்ருதிம் வித்தி மே பராம், ஜீவபூதாம் (ப.கீ.௭.௫) இதி ஹ்யுக்தம் । பகவச்சரீரதயா பகவச்சேஷதைகரஸம் ஹ்யாத்மஸ்வரூபம் ததா ச ஶ்ருதி:, ய ஆத்மநி திஷ்டநாத்மநோऽந்தரோ யமத்மா ந வேத யஸ்யாத்மா ஶரீரம் ய ஆத்மாநமந்தரோ யமயதி (ப்ரு.ஆ.௭.௨.௨௨.மா) இதி, ததா, ஸ காரணம் கரணாதிபாதிபோ ந சாஸ்ய கஶ்சிஞ்ஜநிதா ந சாதிப: (ஶ்வே.௬.௯), ப்ரதாநக்ஷேத்ரஜ்ஞபதிர்குணேஶ: (ஶ்வே.௬.௧௬) இத்யாதிகா । ப்ரஹ்ம ப்ருஹத்த்வகுணயோகி, ஶரீராதேரர்தாந்தரபூதம், ஸ்வத: ஶரீராதிபி: பரிச்சேதரஹிதம் க்ஷேத்ரஜ்ஞதத்த்வமித்யர்த: ஸ சாநந்த்யாய கல்பதே (ஶ்வே.௫.௯) இதி ஹி ஶ்ரூயதே ஶரீரபரிச்சிந்நத்வமணுத்வம் சாஸ்ய கர்மக்ருதம் । கர்மபந்தாந்முக்தஸ்யாநந்த்யம் । ஆத்மந்யபி ப்ரஹ்மஶப்த: ப்ரயுஜ்யதே, ஸ குணாந் ஸமதீத்யைதாந் ப்ரஹ்மபூயாய கல்பதே । ப்ரஹ்மணோ ஹி ப்ரதிஷ்டாஹமம்ருதஸ்யாவ்யயஸ்ய ச (ப.கீ.௧௪.௨௬-௨௭), ப்ரஹ்மபூத: ப்ரஸந்நாத்மா ந ஶோசதி ந காங்க்ஷதி । ஸம: ஸர்வேஷு பூதேஷு மத்பக்திம் லபதே பராம் ।। (ப.கீ.௧௮.௨௬-௫௪) இதி । ந ஸத்தந்நாஸதுச்யதே – கார்யகாரணரூபாவஸ்தாத்வய-ரஹிததயா ஸதஸச்சப்தாப்யாமாத்மஸவரூபம் நோச்யதே । கார்யாவஸ்தாயாம் ஹி தேவாதிநாமரூபபாக்த்வேந ஸதித்யுச்யதே, ததநர்ஹாதா காரணாவஸ்தாயாமஸதித்யுச்யதே । ததா ச ஶ்ருதி:, அஸத்வா இதமக்ர ஆஸீத் । ததோ வை ஸதஜாயத, தத்தேதம் தர்ஹ்யவ்யாக்ருதமாஸீத்தந்நாமரூபாப்யாம் வ்யாக்ரியத (ப்ரு.௩.௪.௭.) இத்யாதிகா । கார்யகாரணாவஸ்தாத்வயாந்வயஸ்த்வாத்மந: கர்மரூபாவித்யா-வேஷ்டநக்ருத:, ந ஸ்வரூபக்ருத இதி ஸதஸச்சப்தாப்யாமாத்மஸ்வரூபம் நோச்யதே । யத்யபி அஸத்வா இதமக்ர ஆஸீத் இதி காரணாவஸ்தம் பரம் ப்ரஹ்மோச்யதே, ததாபி நாமரூபவிபாகாநர்ஹாஸூக்ஷ்மசிதசித்வஸ்துஶரீரம் பரம் ப்ரஹ்ம காரணாவஸ்தமிதி காரணாவஸ்தாயாம் க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்வரூபமபி அஸச்சப்தவாச்யம், க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய ஸாவஸ்தா கர்மக்ருதேதி பரிஶுத்தஸ்வரூபம் ந ஸதஸச்சப்தநிர்தேஶ்யம் ।। ௧௨ ।।
ஸர்வத: பாணிபாதம் தத்ஸர்வதோऽக்ஷிஶிரோமுகம் ।
ஸர்வதஶ்ஶ்ருதிமல்லோகே ஸர்வமாவ்ருத்ய திஷ்டதி ।। ௧௩ ।।
ஸர்வத: பாணிபாதம் தத்பரிஶுத்தாத்மஸ்வரூபம் ஸர்வத: பாணிபாதகார்யஶக்தம், ததா ஸர்வதோऽக்ஷிஶிரோமுகம் ஸர்வதஶ்ஶ்ருதிமத்ஸர்வதஶ்சக்ஷுராதிகார்யக்ருத், அபாணிபாதோ ஜவநோ க்ரஹீதா பஶ்யத்யசக்ஷு: ஸ ஶ்ருணோத்யகர்ண: (ஶ்வே.௩.௧௯) இதி பரஸ்ய ப்ரஹ்மணோऽபாணிபாதஸ்யாபி ஸர்வத: பாணிபாதாதிகார்யக்ருத்த்வம் ஶ்ரூயதே । ப்ரத்யகாத்மநோऽபி பரிஶுத்தஸ்ய தத்ஸாம்யாபத்த்யா ஸர்வத: பாணிபாதாதிகார்யக்ருத்த்வம் ஶ்ருதிஸித்தமேவ । ததா வித்வாந் புண்யபாபே விதூய நிரஞ்ஜந: பரமம் ஸாம்யமுபைதி (மு.௩.௧.௩) இதி ஹி ஶ்ரூயதே । இதம் ஜ்ஞாநமுபாஶ்ரித்ய மம ஸாதர்ம்யமாகதா: (ப.கீ.௧௪.௨) இதி ச வக்ஷ்யதே । லோகே ஸர்வமாவ்ருத்ய திஷ்டதி – லோகே யத்வஸ்துஜாதம் தத்ஸர்வம் வ்யாப்ய திஷ்டதி, பரிஶுத்தஸ்வரூபம் தேஶாதிபரிச்சேதரஹிததயா ஸர்வகதமித்யர்த: ।। ௧௩ ।।
ஸர்வேந்த்ரியகுணாபாஸம் ஸர்வேந்த்ரியவிவர்ஜிதம் ।
அஸக்தம் ஸர்வப்ருச்சைவ நிர்குணம் குணபோக்த்ரு ச ।। ௧௪ ।।
ஸர்வேந்த்ரியகுணாபாஸம் ஸர்வேந்த்ரியகுணைராபாஸோ யஸ்ய தத்ஸர்வேந்த்ரியாபாஸம் । இந்த்ரியகுணா இந்த்ரியவ்ருத்தய: । இந்த்ரியவ்ருத்திபிரபி விஷயாந் ஜ்ஞதும் ஸமர்தமித்யர்த: । ஸ்வபாவதஸ்ஸர்வேந்த்ரியவிவர்ஜிதம் விநைவேந்த்ரியவ்ருத்திபி: ஸ்வத ஏவ ஸர்வம் ஜாநாதீத்யர்த: । அஸக்தம் ஸ்வபாவதோ தேவாதிதேஹஸங்கரஹிதம், ஸர்வப்ருச்சைவ தேவாதிஸர்வதேஹபரணஸமர்தம் ச ஸ ஏகதா பவதி த்ரிதா பவதி (சா.௭.௨௬.௨) இத்யாதிஶ்ருதே: । நிர்குணம் ததா ஸ்வபாவத: ஸத்த்வாதிகுணரஹிதம் । குணபோக்த்ரு ச ஸத்த்வாதீநாம் குணாநாம் போகஸமர்தம் ச ।। ௧௪ ।।
பஹிரந்தஶ்ச பூதாநாமசரம் சரமேவ ச ।
ஸூக்ஷ்மத்வாத்ததவிஜ்ஞேயம் தூரஸ்தம் சாந்திகே ச தத் ।। ௧௫ ।।
ப்ருதிவ்யாதீநி பூதாநி பரித்யஜ்யாஶரீரோ பஹிர்வர்ததே தேஷாமந்தஶ்ச வர்ததே, ஜக்ஷத்க்ரீடந் ரமமாண: ஸ்த்ரீபிர்வா யாநைர்வா (சா.௮.௧௨.௩) இத்யாதிஶ்ருதிஸித்தஸ்வச்சந்தவ்ருத்திஷு । அசரம் சரமேவ ச ஸ்வபாவதோऽசரம் சரம் ச தேஹித்வே । ஸூக்ஷ்மத்வாத்ததவிஜ்ஞேயமேவம் ஸர்வஶக்தியுக்தம் ஸர்வஜ்ஞாம் ததத்மதத்த்வமஸ்மிந் க்ஷேத்ரே வர்தமாநமப்யதிஸூக்ஷ்மத்வாத் தேஹாத்ப்ருதக்த்வேந ஸம்ஸாரிபிரவிஜ்ஞேயம், தூரஸ்தம் சாந்திகே ச ததமாநித்வாத்யுக்தகுணரஹிதாநாம் விபரீதகுணாணாம் பும்ஸாம் ஸ்வதேஹே வர்தமாநமப்யதிதூரஸ்தம், ததா அமாநித்வாதிகுணோபேதாநாம் ததேவாந்திகே வர்ததே ।।௧௫।।
அவிபக்தம் ச பூதேஷு விபக்தமிவ ச ஸ்திதம் ।
பூதபர்த்ரு ச தஜ்ஜ்ஞேயம் க்ரஸிஷ்ணு ப்ரபவிஷ்ணு ச ।। ௧௬ ।।
தேவமநுஷ்யாதிபூதேஷு ஸர்வத்ர ஸ்திதமாத்மவஸ்து வேதித்ருத்வைகாகாரதயா அவிபக்தம் । அவிதுஷாம் தேவாத்யாகாரேண ‘அயம் தேவோ மநுஷ்ய:‘ இதி விபக்தமிவ ச ஸ்திதம் । தேவோऽஹம், மநுஷ்யோऽஹமிதி தேஹஸாமாநாதிகரண்யேந அநுஸந்தீயமாநமபி வேதித்ருத்வேந தேஹாதர்தாந்தரபூதம் ஜ்ஞாதும் ஶக்யமிதி ஆதாவுக்தமேவ, ஏதத்யோ வேத்தி (?) இதி, இதாநீம் ப்ரகாராந்தரைஶ்ச ஜ்ஞாதும் ஶக்யமித்யாஜ பூதபர்த்ரு சேதி। பூதாநாம் ப்ருதிவ்யாதீநாம் தேஹரூபேண ஸம்ஹதாநாம் யத்பர்த்ரு, தத்பர்தவ்யேப்யோ பூதேப்யோऽர்தாந்தரம் ஜ்ஞேயம் அர்தாந்தரமிதி ஜ்ஞாதும் ஶக்யமித்யர்த: । ததா க்ரஸிஷ்ணு அந்நாதீநாம் பௌதிகாநாம் க்ரஸிஷ்ணு, க்ரஸ்யமாநேப்யோ பூதேப்யோ க்ரஸித்ருத்வேநார்தாந்த்ரபூதமிதி ஜ்ஞாதும் ஶக்யம்। ப்ரபவிஷ்ணு ச ப்ரபவஹேதுஶ்ச, க்ரஸ்தாநாமந்நாதீநாமாகாராந்தரேண பரிணதாநாம் ப்ரபஹேது:, தேப்யோऽர்தாந்தரமிதி ஜ்ஞாதும் ஶக்யமித்யர்த: ம்ருதஶரீரே க்ரஸநப்ரபவாதீநாமதர்ஶநாந்ந பூதஸம்காதரூபம் க்ஷேத்ரம் க்ரஸநப்ரபவபரணஹேதுரிதி நிஶ்சீயதே ।।௧௬।।
ஜ்யோதிஷாமபி தஜ்ஜ்யோதிஸ்தமஸ: பரமுச்யதே ।
ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாநகம்யம் ஹ்ருதி ஸர்வஸ்ய விஷ்டிதம் ।। ௧௭ ।।
ஜ்யோதிஶாம் தீபாதித்யமணிப்ரப்ருதீநாமபி ததேவ ஜ்யோதி: ப்ரகாஶகம், தீபாதித்யாதீநாமப்யாத்மப்ரபாரூபம்। ஜ்ஞாநமேவ ப்ரகாஶகம் । தீபாதயஸ்து விஷயேந்த்ரியஸந்நிகர்ஷ-விரோதிஸம்தமஸநிரஸநமாத்ரம் குர்வதே । தாவந்மாத்ரேண தேஷாம் ப்ரகாஶகத்வம் । தமஸ: பரமுச்யதே । தமஶ்ஶப்த: ஸூக்ஷ்மாவஸ்தப்ரக்ருதிவசந: । ப்ரக்ருதே: பரமுச்யத இத்யர்த: । அதோ ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் ஜ்ஞாநைகாகாரமிதி ஜ்ஞேயம் । தச்ச ஜ்ஞாநகம்யமமாநித்வாதிபிர்ஜ்ஞாநஸாதநைருக்தை: ப்ராப்யமித்யர்த: । ஹ்ருதி ஸர்வஸ்ய விஷ்டிதம் ஸர்வஸ்ய மநுஷ்யாதே: ஹ்ருதி விஶேஷணாவஸ்திதம் ஸந்நிஹிதம் ।। ௧௭।।
இதி க்ஷேத்ரம் ததா ஜ்ஞாநம் ஜ்ஞேயம் சோக்தம் ஸமாஸத: ।
மத்பக்த ஏதத்விஜ்ஞாய மத்பாவாயோபபத்யதே ।। ௧௮ ।।
ஏவம் மஹாபூதாந்யஹங்கார: இத்யாதிநா ஸம்காதஶ்சேதநாத்ருதிர் இத்யந்தேந க்ஷேத்ரதத்த்வம் ஸமாஸேநோக்தம் । அமாநித்வம் (௭) இத்யாதிநா தத்த்வஜ்ஞாநார்தசிந்தநம் இத்யந்தேந ஜ்ஞாதவ்யஸ்யாத்மதத்த்வஸ்ய ஜ்ஞாநஸாதநமுக்தம்। அநாதி மத்பரம் (௧௨) இத்யாதிநா ஹ்ருதி ஸர்வஸ்ய விஷ்டிதம் இத்யந்தேந ஜ்ஞேயஸ்ய க்ஷேத்ரஜ்ஞஸ்ய யாதாத்ம்யம் ச ஸம்க்ஷேபேணோக்தம்। மத்பக்த: ஏதத்க்ஷேத்ரயாதாத்ம்யம், க்ஷேத்ராத்விவிக்தாத்மஸ்வரூபப்ராப்த்யுபாயயாதாத்ம்யம் க்ஷேத்ரஜ்ஞயாதாத்ம்யம் ச விஜ்ஞாய, மத்பாவாய உபபத்யதே । மம யோ பாவ: ஸ்வபாவ:, அஸம்ஸாரித்வம் அஸம்ஸாரித்வப்ராப்தயே உபபந்நோ பவதீத்யர்த:।।௧௮।।
அதாத்யந்தவிவிக்தஸ்வபாவயோ: ப்ரக்ருத்யாத்மநோ: ஸம்ஸர்கஸ்யாநாதித்வம் ஸம்ஸ்ருஷ்டயோர்த்வயோ: கார்யபேத: ஸம்ஸர்கஹேதுஶ்சோச்யதே –
ப்ரக்ருதிம் புருஷம் சைவ வித்த்யநாதீ உபாவபி ।
விகாராம்ஶ்ச குணாம்ஶ்சைவ வித்தி ப்ரக்ருதிஸம்பவாந் ।। ௧௯ ।।
ப்ரக்ருதிபுருஷௌ உபௌ அந்யோந்யஸம்ஸ்ருஷ்டௌ அநாதீ இதி வித்தி பந்தஹேதுபூதாந் விகாராநிச்சாத்வேஷாதீந், அமாநித்வாதிகாம்ஶ்ச குணாம் மோக்ஷஹேதுபூதாந் ப்ரக்ருதிஸம்பவாந் வித்தி । புருஷேண ஸம்ஸ்ருஷ்டேயமநாதிகாலப்ரவ்ருத்தா க்ஷேத்ராகாரபரிணாதா ப்ரக்ருதி: ஸ்வவிகாரைரிச்சாத்வேஷாதிபி: புருஷஸ்ய பந்துஹேதுர்பவதி ஸைவாமாநித்வாதிபி: ஸ்வவிகாரை: புருஷஸ்யாபவர்கஹேதுர்பவதீத்யர்த: ।। ௧௯ ।।
கார்யகாரணகர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதிருச்யதே ।
புருஷ: ஸுகது:காநாம் போக்த்ருத்வே ஹேதுருச்யதே ।। ௨௦ ।।
கார்யம் ஶரீரம் காரணாநி ஜ்ஞாநகர்மாத்மகாநி ஸமநஸ்காநீந்த்ரியாணி । தேஷாம் க்ரியாகாரித்வே புருஷாதிஷ்டிதா ப்ரக்ருதிரேவ ஹேது: புருஷாதிஷ்டிதக்ஷேத்ராகாரபரிணதப்ரக்ருத்யாஶ்ரயா: போகஸாதநபூதா: க்ரியா இத்யர்த: । புருஷஸ்யாதிஷ்டாத்ருத்வமேவ ததபேக்ஷயா, கர்தா ஶாஸ்த்ரார்தவத்த்வாத் (ப்ர.ஸூ.௨.௩.௩௩) இத்யாதிகமுக்தம் ஶரீராதிஷ்டாநப்ரயத்நஹேதுத்வமேவ ஹி புருஷஸ்ய கர்த்ருத்வம் । ப்ரக்ருதிஸம்ஸ்ருஷ்ட: புருஷ: ஸுகது:காநாம் போக்த்ருத்வே ஹேது:, ஸுகது:காநுபவாஶ்ரய இத்யர்த:।।௨௦।। ஏவமந்யோந்யஸம்ஸ்ருஷ்டயோ: ப்ரக்ருதிபுருஷயோ: கார்யபேத உக்த: புருஷஸ்ய ஸ்வதஸ்ஸ்வாநுபவைகஸுகஸ்யாபி வைஷயிக-ஸுகது:கோபபோகஹேதுமாஹ –
புருஷ: ப்ரக்ருதிஸ்தோ ஹி புங்க்தே ப்ரக்ருதிஜாந் குணாந் ।
குணஶப்த: ஸ்வகார்யேஷ்வௌபசாரிக: । ஸ்வதஸ்ஸ்வாநுபவைகஸுக: புருஷ: ப்ரக்ருதிஸ்த: ப்ரக்ருதிஸம்ஸ்ருஷ்ட:, ப்ரக்ருதிஜாந் குணாந் ப்ரக்ருதிஸம்ஸர்கோபாதிகாந் ஸத்த்வாதிகுணகார்யபூதாந் ஸுகது:காதீந், புங்க்தே அநுபவதி। ப்ரக்ருதிஸம்ஸர்கஹேதுமாஹ –
காரணம் குணஸங்கோऽஸ்ய ஸதஸத்யோநிஜந்மஸு ।। ௨௧ ।।
பூர்வபூர்வப்ரக்ருதிபரிணாமரூபதேவமநுஷ்யாதியோநிவிஶேஷேஷு ஸ்திதோऽயம் புருஷஸ்தத்தத்யோநிப்ரயுக்த-ஸத்த்வாதிகுணமயேஷு ஸுகது:காதிஷு ஸக்த: தத்ஸாதநபூதேஷு புண்யபாபகர்மஸு ப்ரவர்ததே ததஸ்தத்புண்யபாபபலாநுபவாய ஸதஸத்யோநிஷு ஸாத்வஸாதுஷு யோநிஷு ஜாயதே ததஶ்ச கர்மாரபதே ததோ ஜாயதே யாவதமாநித்வாதிகாநாத்மப்ராப்திஸாதநபூதாந் குணாந் ஸேவதே, தாவதேவ ஸம்ஸரதி । ததிதமுக்தம் காரணம் குணஸங்கோऽஸ்ய ஸதஸத்யோநிஜந்மஸு இதி ।।௨௧ ।।
உபத்ரஷ்டாநுமந்தா ச பர்தா போக்தா மஹேஶ்வர: ।
பரமாத்மேதி சாப்யுக்தோ தேஹேऽஸ்மிந் புருஷ: பர: ।। ௨௨ ।।
அஸ்மிந் தேஹேऽவஸ்திதோऽயம் புருஷோ தேஹப்ரவ்ருத்த்யநுகுணஸங்கல்பாதிரூபேண தேஹஸ்யோபத்ரஷ்டா அநுமந்தா ச பவதி । ததா தேஹஸ்ய பர்தா ச பவதி ததா தேஹப்ரவ்ருத்திஜநிதஸுகது:கயோர்போக்தா ச பவதி । ஏவம் தேஹநியமநேந, தேஹபரணேந, தேஹஶேஷித்வேந ச தேஹேந்த்ரியமநாம்ஸி ப்ரதி மஹேஶ்வரோ பவதி । ததா ச வக்ஷ்யதே, ஶரீரம் யதவாப்நோதி யச்சாப்யுத்க்ராமதீஶ்வர: । க்ருஹீத்வைதாநி ஸம்யாதி வாயுர்கந்தாநிவாஶயாத்।। (௧௫.௮) இதி। அஸ்மிந் தேஹே தேஹேந்த்ரியமநாம்ஸி ப்ரதி பரமாத்மேதி சாப்யுக்த: । தேஹே மநஸி ச ஆத்மஶப்தோऽநந்தரமேவ ப்ரயுஜ்யதே, த்யாநேநாத்மநி பஶ்யந்தி கேசிதாத்மாநமாத்மநா இதி அபிஶப்தாந்மஹேஶ்வர இத்யப்யுக்த இதி கம்யதே புருஷ: பர: அநாதி மத்பரம் இத்யாதிநோக்தோऽபரிச்சிந்நஜ்ஞாநஶக்திரயம் புருஷோऽநாதிப்ரக்ருதிஸம்பந்தக்ருதகுணஸங்காதேதத்தேஹமாத்ர-மஹேஶ்வரோ தேஹமாத்ரபரமாத்மா ச பவதி ।। ௨௨ ।।
ய ஏநம் வேத்தி புருஷம் ப்ரக்ருதிம் ச குணைஸ்ஸஹ ।
ஸர்வதா வர்தமாநோऽபி ந ஸ பூயோऽபிஜாயதே ।। ௨௩ ।।
ஏநமுக்தஸ்வபாவம் புருஷம், உக்தஸ்வபாவாம் ச ப்ரக்ருதிம் வக்ஷ்யமாணஸ்வபாவயுக்தை: ஸத்த்வாதிபிர்குணை: ஸஹ, யோ வேத்தி யதாவத்விவேகேந ஜாநாதி, ஸ ஸர்வதா தேவமநுஷ்யாதிதேஹேஷ்வதிமாத்ரக்லிஷ்டப்ரகாரேண வர்தமாநோऽபி, ந பூயோऽபிஜாயதே ந பூய: ப்ரக்ருத்யா ஸம்ஸர்கமர்ஹாதி, அபரிச்சிந்நஜ்ஞாநலக்ஷணமபஹதபாப்மாநமாத்மாநம் தத்தேஹாவஸாநஸமயே ப்ராப்நோதீத்யர்த: ।।௨௩।।
த்யாநேநாத்மநி பஶ்யந்தி கேசிதாத்மாநமாத்மநா ।
அந்யே ஸாங்க்யேந யோகேந கர்மயோகேந சாபரே ।। ௨௪ ।।
கேசிந்நிஷ்பந்நயோகா: ஆத்மநி ஶரீரேऽவஸ்திதமாத்மாநமாத்மநா மநஸா த்யாநேந யோகேந பஶ்யந்தி । அந்யே ச அநிஷ்பந்நயோகா:, ஸாம்க்யேந யோகேந ஜ்ஞாநயோகேந யோகயோக்யம் மந: க்ருத்வா ஆத்மாநம் பஶ்யந்தி । அபரே ஜ்ஞாநயோகாநதிகாரிண:, தததிகாரிணஶ்ச ஸுகரோபாயஸக்தா:, வ்யபதேஶ்யாஶ்ச கர்மயோகேநாந்தர்கதஜ்ஞாநேந மநஸோ யோகயோக்யதாமாபாத்ய ஆத்மாநம் பஶ்யந்தி ।। ௨௪ ।।
அந்யே த்வேவமஜாநந்த: ஶ்ருத்வாந்யேப்யஶ்ச உபாஸதே ।
தேऽபி சாதிதரந்த்யேவ ம்ருத்யும் ஶ்ருதிபராயணா: ।। ௨௫ ।।
அந்யே து கர்மயோகாதிஷு ஆத்மாவலோகநஸாதநேஷ்வநதிக்ருதா: அந்யேப்ய: தத்த்வதர்ஶிப்யோ ஜ்ஞாநிப்ய: ஶ்ருத்வா கர்மயோகாதிபிராத்மாநமுபாஸதே தேऽப்யாத்மதர்ஶநேந ம்ருத்யுமதிதரந்தி । யே ஶ்ருதிபராயணா: ஶ்ரவணமாத்ரநிஷ்டா:, ஏதே ச ஶ்ரவணநிஷ்டா: பூதபாபா: க்ரமேண கர்மயோகாதிகமாரப்யாதிதரந்த்யேவ ம்ருத்யும் । அபிஶப்தாச்ச பூர்வபேதோऽவகம்யதே ।। ௨௫ ।। அத ப்ரக்ருதிஸம்ஸ்ருஷ்டஸ்யாத்மநோ விவேகாநுஸந்தாநப்ரகாரம் வக்தும் ஸர்வம் ஸ்தாவரம் ஜங்கமம் ச ஸத்த்வம் சிதசித்ஸம்ஸர்கஜமித்யாஹ –
யாவத்ஸம்ஜாயதே கிஞ்சித்ஸத்த்வம் ஸ்தாவரஜங்கமம் ।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞஸம்யோகாத்தத்வித்தி பரதர்ஷப ।। ௨௬ ।।
யாவத்ஸ்தாவரஜங்கமாத்மநா ஸத்த்வம் ஜாயதே, தாவத்க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோரிதரேதரஸம்யோகாதேவ ஜாயதே ஸம்யுக்தமேவ ஜாயதே, ந த்விதரேதரவியுக்தமித்யர்த: ।। ௨௬ ।।
ஸமம் ஸர்வேஷு பூதேஷு திஷ்டந்தம் பரமேஶ்வரம் ।
விநஶ்யத்ஸ்வவிநஶ்யந்தம் ய: பஶ்யதி ஸ பஶ்யதி ।। ௨௭ ।।
ஏவமிதரேதரயுக்தேஷு ஸர்வேஷு பூதேஷு தேவாதிவிஷமாகாராத்வியுக்தம் தத்ர தத்ர தத்தத்தேஹேந்த்ரியமநாம்ஸி ப்ரதி பரமேஶ்வரத்வேந ஸ்திதமாத்மாநம் ஜ்ஞாத்ருத்வேந ஸமாநாகாரம் தேஷு தேஹாதிஷு விநஶ்யத்ஸு விநாஶாநர்ஹாஸ்வபாவேநாவிநஶ்யந்தம் ய: பஶ்யதி, ஸ பஶ்யதி ஸ ஆத்மாநம் யதாவதவஸ்திதம் பஶ்யதி । யஸ்து தேவாதிவிஷமாகாரேணாத்மாநமபி விஷமாகாரம் ஜந்மவிநாஶாதியுக்தம் ச பஶ்யதி, ஸ நித்யமேவ ஸம்ஸரதீத்யபிப்ராய: ।। ௨௭ ।।
ஸமம் பஶ்யந் ஹி ஸர்வத்ர ஸமவஸ்திதமீஶ்வரம் ।
ந ஹிநஸ்த்யாத்மநாத்மாநம் ததோ யாதி பராம் கதிம் ।। ௨௮ ।।
ஸர்வத்ர தேவாதிஶரீரேஷு தத்தச்சேஷித்வேநாதாரதயா வியந்த்ருதயா ச ஸ்திதமீஶ்வரமாத்மாநம் தேவாதிவிஷமாகாரவியுக்தம் ஜ்ஞாநைகாகாரதயா ஸமம் பஶ்யநாத்மநா மநஸா, ஸ்வமாத்மாநம் ந ஹிநஸ்தி ரக்ஷதி, ஸம்ஸாராந்மோசயதி । தத: தஸ்மாஜ்ஜ்ஞாத்ருதயா ஸர்வத்ர ஸமாநாகாரதர்ஶநாத்பராம் கதிம் யாதி; கம்யத இதி கதி:; பரம் கந்தவ்யம் யதாவதவஸ்திதமாத்மாநம் ப்ராப்நோதி தேவாத்யாகாரயுக்ததயா ஸர்வத்ர விஷமமாத்மாநம் பஶ்யந்நாத்மாநம் ஹிநஸ்தி பவஜலதிமத்யே ப்ரக்ஷிபதி ।। ௨௮ ।।
ப்ரக்ருத்யைவ ச கர்மாணி க்ரியமாணாநி ஸர்வஶ: ।
ய: பஶ்யதி ததாத்மாநமகர்தாரம் ஸ பஶ்யதி ।। ௨௯ ।।
ஸர்வாணி கர்மாணி, கார்யகாரணகர்த்ருத்வே ஹேது: ப்ரக்ருதிருச்யதே (௨௦) இதி பூர்வோக்தரீத்யா ப்ரக்ருத்யா க்ரியமாணாநீதி ய: பஶ்யதி, ததா ஆத்மாநம் ஜ்ஞாநாகாரமகர்தாரம் ச ய: பஶ்யதி, தஸ்ய ப்ரக்ருதிஸம்யோகஸ்தததிஷ்டாநம் தஜ்ஜந்யஸுகது:காநுபவஶ்ச கர்மரூபாஜ்ஞாநக்ருதாநீதி ச ய: பஶ்யதி, ஸ ஆத்மாநம் யதாவதவஸ்திதம் பஶ்யதி ।।௨௯।।
யதா பூதப்ருதக்பாவமேகஸ்தமநுபஶ்யதி ।
தத ஏவ ச விஸ்தாரம் ப்ரஹ்ம ஸம்பத்யதே ததா ।। ௩௦ ।।
ப்ரக்ருதிபுருஷதத்த்வத்வயாத்மகேஷு தேவாதிஷு ஸர்வேஷு பூதேஷு ஸத்ஸு தேஷாம் தேவத்வமநுஷ்யத்வஹ்ரஸ்வத்வதீர்கத்வாதி-ப்ருதக்பாவமேகஸ்தம் ஏகதத்த்வஸ்தம் ப்ரக்ருதிஸ்தம் யதா பஶ்யதி, நாத்மஸ்தம், தத ஏவ ப்ரக்ருதித ஏவோத்தரோத்தரபுத்ரபௌத்ராதி-பேதவிஸ்தாரம் ச யதா பஶ்யதி, ததைவ ப்ரஹ்மஸம்பத்யதே அநவச்சிந்நம் ஜ்ஞாநைகாகாரமாத்மாநம் ப்ராப்நோதீத்யர்த:।।௩௦।।
அநாதித்வாந்நிர்குணத்வாத்பரமாத்மாயமவ்யய: ।
ஶரீரஸ்தோऽபி கௌந்தேய ந கரோதி ந லிப்யதே ।। ௩௧ ।।
அயம் பரமாத்மா தேஹாந்நிஷ்க்ருஷ்ய ஸ்வஸ்வபாவேந நிரூபித:, ஶரீரஸ்தோऽபி அநாதித்வாதநாரப்யத்வாதவ்யய: வ்யயரஹித:, நிர்குணத்வாத்ஸத்த்வாதிகுணரஹிதத்வாந்ந கரோதி, ந லிப்யதே தேஹஸ்வபாவைர்ந லிப்யதே ।। ௩௧ ।।
யத்யபி நிர்குணத்வாந்ந கரோதி, நித்யஸம்யுக்தோ தேஹஸ்வபாவை: கதம் ந லிப்யத இத்யத்ராஹ
யதா ஸர்வகதம் ஸௌக்ஷ்ம்யாதாகாஶம் நோபலிப்யதே ।
ஸர்வத்ராவஸ்திதோ தேஹே ததாத்மா நோபலிப்யதே ।। ௩௨ ।।
யதா ஆகாஶம் ஸர்வகதமபி ஸர்வைர்வஸ்துபிஸ்ஸம்யுக்தமபி ஸௌக்ஷ்ம்யாத்ஸர்வவஸ்துஸ்வபாவைர்ந லிப்யதே, ததா ஆத்மா அதிஸௌக்ஷ்ம்யாத்ஸர்வத்ர தேவமநுஷ்யாதௌ தேஹேऽவஸ்திதோऽபி தத்தத்தேஹஸ்வபாவைர்ந லிப்யதே ।।௩௨।।
யதா ப்ரகாஶயத்யேக: க்ருத்ஸ்நம் லோகமிமம் ரவி: ।
க்ஷேத்ரம் க்ஷேத்ரீ ததா க்ருத்ஸ்நம் ப்ரகாஶயதி பாரத ।। ௩௩ ।।
யதைக ஆதித்ய: ஸ்வயா ப்ரபயா க்ருத்ஸ்நமிமம் லோகம் ப்ரகாஶயதி, ததா க்ஷேத்ரமபி க்ஷேத்ரீ, மமேதம் க்ஷேத்ரமீத்ருஶம் இதி க்ருத்ஸ்நம் பஹிரந்தஶ்சாபாததலமஸ்தகம் ஸ்வகீயேந ஜ்ஞாநேந ப்ரகாஶயதி । அத: ப்ரகாஶ்யால்லோகாத் ப்ரகாஶகாதித்யவத்வேதித்ருத்வேந வேத்யபூதாதஸ்மாத்க்ஷேத்ராதத்யந்தவிலக்ஷணோऽயமுக்தலக்ஷண ஆத்மேத்யர்த: ।। ௩௩ ।।
க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோரேவமந்தரம் ஜ்ஞாநசக்ஷுஷா ।
பூதப்ரக்ருதிமோக்ஷம் ச யே விதுர்யாந்தி தே பரம் ।। ௩௪ ।।
இதி ஶ்ரீமத்பகவத்கீதாஸூபநிஷத்ஸு க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞவிபாகயோகோ நாம த்ரயோதஶோऽத்யாய: ।। ௧௩।।
ஏவமுக்தேந ப்ரகாரேண க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோரந்தரம் விஶேஷம் விவேகவிஷயஜ்ஞாநாக்யேந சக்ஷுஷா யே விது:, பூதப்ரக்ருதிமோக்ஷம் ச, தே பரம் யாந்தி நிர்முக்தபந்தமாத்மாநம் ப்ராப்நுவந்தி । மோக்ஷ்யதேऽநேநேதி மோக்ஷ:, அமாநித்வாதிகம் மோக்ஷஸாதநமித்யர்த:। க்ஷேத்ரக்ஷேத்ரஜ்ஞயோர்விவேகவிஷயேணோக்தேந ஜ்ஞாநேந தயோர்விவேகம் விதித்வா பூதாகாரபரிணதப்ரக்ருதிமோக்ஷோபாயமமாநித்வாதிகம் சாகம்ய ய ஆசரந்தி, தே நிர்முக்தபந்தா: ஸ்வேந ரூபேணாவஸ்திதமநவச்சிந்நஜ்ஞாநலக்ஷணமாத்மாநம் ப்ராப்நுவந்தீத்யர்த: ।।௩௪।।
।। இதி ஶ்ரீபகவத்ராமாநுஜவிரசிதே ஶ்ரீமத்கீதாபாஷ்யே த்ரயோதஶோऽத்யாய: ।। ௧௩।।
