శ్రీః శ్రీమతే రామానుజాయ నమః

కఠోపనిషత్

శాన్తిమన్త్రః

ఓం సహ నావవతు । సహ నౌ భునక్తు । సహ వీర్యం కరవావహై । తేజస్వి నావధీతమస్తు । మా విద్విషావహై ।।

। ఓం శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ।।

ప్రథమా వల్లీ

ఉశన్ హ వై వాజశ్రవసః సర్వవేదసం దదౌ ।

తస్య హ నచికేతా నామ పుత్ర ఆస ।। ౧ ।।

| ప్రకాశికా |

(శ్రీరఙ్గరామానుజమునివిరచితా)

అతసీగుచ్ఛసచ్ఛాయమఞ్చితోరస్స్థలం శ్రియా । అఞ్జనాచలశృఙ్గారమఞ్జలిర్మమ గాహతామ్ ।।

వ్యాసం లక్ష్మణయోగీన్ద్రం ప్రణమ్యాన్యాన్ గురూనపి । వ్యాఖ్యాస్యే విదుషాం ప్రీత్యై కఠవల్లీం యథామతి ।।

ఉశన్ హ వై వాజశ్రవసః ఇతి – ఉశన్ – కామయమానః । ‘వశ-కాన్తౌ’ (ధా.పా. ౧౦౭౦) ఇత్యస్మాత్ శతరి ‘గ్రహిజ్యా ……..’ (పా.సూ. ౬-౧-౧౬) ఇత్యాదినా సమ్ప్రసారణమ్। హ వై ఇతి వృత్తార్థస్మరణార్థౌ నిపాతౌ । ఫలమ్ ఇతి శేషః । వాజశ్రవసః – వాజేన-అన్నేన దానాదికర్మభూతేన, శ్రవః – కీర్తిః యస్య, స వాజశ్రవాః । తస్యాపత్యం వాజశ్రవసః । రూఢిర్వా వాజశ్రవాః ఇతి । స కిల ఋషిః విశ్వజితా సర్వస్వదక్షిణేన యజమానః తస్మిన్ క్రతౌ సర్వవేదసమ్ – సర్వస్వమ్, దదౌ – దత్తవాన్ ఇత్యర్థః । ఉశన్ ఇత్యనేన కర్మణః కామ్యత్వాత్ దక్షిణాసాద్గుణ్యమ్ ఆవశ్యకమితి సూచ్యతే । ఆస – బభూవ । ‘ఛన్దస్యుభయథా (పా.సూ. ౩-౪-౧౧౭) ఇతి లిటః సార్వధాతుకత్వాత్ ‘స్వస్తయే తార్క్ష్యమ్’ (ఋగ్వేద. ౧౦-౧౭౮-౧) ఇత్యాదివత్ అస్తేః భూభావాభావః ।। ౧ ।।

తఁ హ కుమారఁ సన్తం దక్షిణాసు నీయమానాసు శ్రద్ధాऽऽవివేశ । సోऽమన్యత ।। ౨ ।।

తం హే కుమారం సన్తమ్ ఇతి । తమ్ – నచికేతసం, కుమారం సన్తమ్ – బాలమేవ సన్తం, ఋత్విగ్భ్యో దక్షిణాసు గోషు నీయమానాసు సతీషు శ్రద్ధా – ఆస్తిక్యబుద్ధి పితుః హితకామప్రయుక్తా ఆవివేశ – ఆవిష్టవతీ ।।।

యద్యపి యత్ ఆనతికరం ద్రవ్యం, తత్ దక్షిణా ఇత్యుచ్యతే । ఏకా చాసౌ క్రతావానతిరితి తదుపాధికో దక్షిణాశబ్దః ఏకవచనాన్తతామేవ లభతే । అత ఏవ భూనామక ఏకాక్రతౌ, ‘తస్య ధేనుర్దక్షిణాం’ (పూ.మీ. విషయవాక్యమ్ ౧౦-౩-౫౬) ఇత్యత్ర కృత్స్నస్య గవాశ్వాదేః ప్రకృతస్య దాక్షిణ్యస్య నివృత్తిః ఇతి తస్య ధేనురితి గవామ్’ (పూ.మీ.౧౦-౩-౧౯) ఇతి దాశమికాధికరణే స్థితమ్ । తథాపి దక్షిణాశబ్దోऽయం భూతివచనః । స చ కర్మాపేక్షయాపి ప్రవర్తతే, అస్మిన్ కర్మణి ఇయం భూతిః ఇతి । కర్తురపేక్షయాపి ప్రవర్తతే, అస్మిన్ కర్మణి అస్య పురుషస్య ఇయం భూతిః ఇతి । తతశ్చ ఋత్విగ్బహుత్వాపేక్షయా దక్షిణాబహుత్వసమ్భవాత్ దక్షిణాసు ఇతి బహువచనమ్। ఉపపద్యతే । అత ఏవ ఋతపేయే ‘ఔదుమ్బరస్సోమచమసో దక్షిణా, సప్రియాయ సగోత్రాయ బ్రహ్మణే దేయః’ ఇత్యత్ర వాక్యతాపక్షే బ్రహ్మభాగమాత్రేऽపి దక్షిణాశబ్దస్య అవయవలక్షణామన్తరేణ ముఖ్యత్వోపపత్తేః తన్మాత్రబాధ ఇత్యుక్తం దశమే, ‘యది తు బ్రహ్మణస్తద్నం తద్వికారస్యాత్ (పూ.మీ.౧౦-౩-౬౯) ఇత్యధికరణే । తతశ్చ క్రత్వపేక్షయా దక్షిణైక్యేऽపి ఋత్విగపేక్షయా దక్షిణాభేదసమ్భవాత్, దక్షిణాసు ఇతి బహువచనస్య నానుపపత్తిః ఇతి ద్రష్టవ్యమ్   ।।౨।।

పీతోదకా జగ్ధతృణా దుగ్ధదోహా నిరిన్ద్రియాః ।।

అనన్దా నామ తే లోకాంస్తాన్ స గచ్ఛతి తా దదత్ ।। ౩ ।।

శ్రద్ధాప్రకారమేవ దర్శయతి – పీతోదకాః ఇతి । పీతముదకం యాభిః తాః పీతోదకాః । జగ్ధం – భక్షితం తృణం యాభిః, తాః జగ్ధతృణాః, దుగ్ధః దోహః క్షీరాఖ్యో యాభిః తాః దుగ్ధదోహాః, నిరిన్ద్రియాః – అప్రజననసమర్థాః, జీర్ణాః – నిష్ఫలాః ఇతి యావత్ । యా ఏవమ్భూతా గావః, తా ఋత్విగ్భ్యః దక్షిణాబుద్ధ్యా దదత్ – ప్రయచ్ఛన్, అనన్దాః – అసుఖాః, తే – శాస్త్రసిద్ధాః లోకాః సన్తి, నామ – ఖలు, తాన్ సః – యజమానః గచ్ఛతి । ఏవమ్ అమన్యత ఇత్యర్థః ।। ౩ ।।

స హోవాచ పితరం, తత! కస్మై మాం దాస్యసీతి ।।

ద్వితీయం తృతీయం తం హోవాచ మృత్యవే త్వా దదామీతి ।। ౪ ।।

స హోవాచ పితరమ్ ఇతి । దీయమానదక్షిణావైగుణ్యం మన్యమానః నచికేతాః స్వాత్మదానేనాపి పితుః క్రతుసాద్గుణ్యమిచ్ఛన్, ఆస్తికాగ్రేసరః పితరముపగమ్య ఉవాచ – తత – హే తాత ! కస్మై ఋత్విజే దక్షిణార్థం, మాం దాస్యసీతి । స ఏవముక్తేనాపి పిత్రా ఉపేక్ష్యమాణో ద్వితీయం తృతీయమపి పర్యాయం కస్మై మాం దాస్యసి ఇతి ఉవాచ’ – తం హోవాచ । బహు నిర్బధ్యమానః పితా కుపితః తమ్ – పుత్రమ్, ‘మృత్యవే త్వా దదామి’ ఇతి ఉక్తవాన్ ।। ౪ ।।

బహూనామేమి ప్రథమః బహూనామేమి మధ్యమః ।

కిం స్విత్ యమస్య కర్తవ్యం యన్మయాऽద్య కరిష్యతి ।। ౫ ।।

ఏవముక్తోऽపి పుత్రః, విగతసాధ్వసశోకః, పితరమువాచ బహూనామేమి ఇతి । సర్వేషాం మృత్యుసదనగన్తృణాం పురతో మధ్యే వా గచ్ఛామి, న తు పశ్చాత్ । మృత్యుసదనగమనే న కోऽపి  మమ విచార ఇతి భావః । కిం తర్హి ? ఇత్యత్రాహ – కిం స్విద్యమస్య ఇతి । మృత్యుర్యదద్య మయా కరిష్యతి; తత్ తాదృశం యమస్య కర్తవ్యం కిం వా ? పూర్ణకామస్య మృత్యోః మాదృశేన బాలిశేన కిం ప్రయోజనం స్యాత్ ? యేన ఋత్విగ్భ్య ఇవ తస్మై మదర్పణం సఫలం స్యాత్ । అతః ఏతదేవ అనుశోచామి ఇతి భావః ।। ౫ ।।

అనుపశ్య యథా పూర్వే ప్రతిపశ్య తథాऽపరే ।

సస్యమివ మర్త్యః పచ్యతే సస్యమివాऽऽజాయతే పునః ।। ౬ ।।

సాధ్వసరోషావేశహీనమ్ ఈదృశం పుత్రవాక్యం శ్రుత్వా, క్రోధావేశాత్ మయా మృత్యవే త్వా దదామి ఇత్యుక్తమ్ । న ఈదృశం పుత్రం మృత్యవే దాతుముత్సహే ఇతి పశ్చాత్తప్తహృదయం పితరమాలోక్య ఉవాచ – అనుపశ్య ఇతి । పూర్వే – పితామహాదయః యథా మృషావాదం వినైవ స్థితాః, యథా చ అపరే సాధవః అద్యాపి తిష్ఠన్తి; తాన్ అన్వీక్ష్య తథా వర్తితవ్యమ్ ఇతి భావః । సస్యమివ ఇతి । మర్త్యః సస్యమివ అల్పేనాపి కాలేన జీర్యతి । జీర్ణశ్చ మృత్వా సస్యమివ పునః ఆజాయతే । ఏవమనిత్యే జీవలోకే కిం మృషాకరణేన ? పాలయ సత్యమ్, ప్రేషయ మాం మృత్యవే, ఇతి భావః ।। ౬ ।।

వైశ్వానరః ప్రవిశత్యతిథిర్బ్రాహ్మణో గృహాన్ ।

తస్యైతాం శాన్తిం కుర్వన్తి హర వైవస్వతోదకమ్ ౥ ౭ ౥

ఏవముక్త్వా ప్రేషితః, ప్రోషితస్య మృత్యోర్ద్వార తిస్రో రాత్రీః అనశ్నన్ ఉవాస । తతః ప్రోష్య ఆగతం యమమ్, ద్వాస్ర్థా: వృద్ధాః ఊచుః, – వైశ్వానరః ప్రవిశతి ఇతి । సాక్షాదగ్నిరేవ అతిథిర్బ్రాహ్మణస్సన్ గృహాన్ ప్రవిశతి । తస్య – అగ్నేః, ఏతామ్ – పాద్యాసనదానాదిలక్షణాం శాన్తిం కుర్వన్తి సన్తః, ‘తదపచారేణ దగ్ధా మా భూమ’ ఇతి । అతః హే వైవస్వత ! నచికేతసే పాద్యార్థముదకం హర – ఆహర ఇత్యర్థః ।। ౭ ।।।

ఆశాప్రతీక్షే సఙ్గతం సునతాఞ్చ ఇష్టాపూర్తే పుత్రపశూఁశ్చ సవాన్  ।

ఏతద్వృఙ్క్తే పురుషస్యాల్పమేధసః యస్యానశ్నన్  వసతి బ్రాహ్మణో గృహే ।। ౮ ।।

అకరణే ప్రత్యవాయం చ దర్శయన్తి స్మ – ఆశాప్రతీక్షే ఇతి । యస్య అల్పమేధసః – అల్పప్రజ్ఞస్య పురుషస్య గృహే అనశ్నన్ – అభుఞ్జానః, అతిథిర్వసతి, తస్య ఆశాప్రతీక్షే – కామసంకల్పౌ । యద్వా, అనుత్పన్నవస్తువిషయేచ్ఛా – ఆశా; ఉత్పన్నవస్తుప్రాప్తీచ్ఛా – ప్రతీక్షా । సఙ్గతమ్ – సత్సఙ్గమమ్ । సూనృతామ్ – సత్యప్రియవాచమ్ । ఇష్టాపూర్తే – ఇష్టం యాగాది, పూర్త ఖాతాది । పుత్రాన్ పశూశ్చ, ఏతత్ అనశనరూపం పాపం వృఙ్క్తే – వర్జయతి – నాశయతి ఇత్యర్థః । ‘వృజీ-వర్జనే’ (ధా.పా.౧౪౬౨) రుధాదిత్వాత్ శ్నమ్ । ‘వృజి-వర్జనే (ధా.పా.౧౦౨౯) ఇత్యస్మాద్ధాతోర్వా ఇదితో నుమ్ । అదాదిత్వాత్ శపో లుక్ ।। ౮ ।।

తిస్రో రాత్రీర్యదవాత్సీగృహే మేऽనశ్నన్ బ్రహ్మన్నతిథిర్నమస్యః ।

నమస్తేऽస్తు బ్రహ్మన్ స్వస్తి మేऽస్తు తస్మాత్ ప్రతి త్రీన్ వరాన్ వృణీష్వ ।। ౯ ।।

ఏవం వృద్ధేః ఉక్తో మృత్యుః నచికేతసమ్ ఉవాచ – తిస్రః రాత్రీర్యదవాసీః ఇతి । మే గృహే – యస్మాద్ధేతోః, హే బ్రహ్మన్! నమస్కారార్హోऽతిథిః త్వం తిస్రః రాత్రీః – అభుఞ్జాన ఏవ అవాత్సీ: ఇత్యర్థః । నమస్తే ఇతి । స్పష్టోऽర్థః ।। తస్మాత్ ఇతి – తస్మాద్ధేతోః మహ్యం స్వస్తి యథా స్యాదిత్యేవమర్థం త్రీన్ వరాన్ ప్రతి – ఉద్దిశ్య, వృణీష్వ – ప్రార్థయస్వ । తవ లిప్సాభావేऽపి మదనుగ్రహార్థమ్ అనశనరాత్రిసమసంఖ్యాకాన్ త్రీన్ వరాన్ వృణీష్వ ఇతి భావః ।। ౯ ।।

శాన్తసకల్పః సుమనా యథా స్యాద్వీతమన్యుర్గౌతమో మాऽభి మృత్యో ।

త్వత్ప్రసృష్టం మాऽభివదేత్ ప్రతీత ఏతత్ త్రయాణాం ప్రథమం వరం వృణే ।। ౧౦

ఏవం ప్రార్థితో నచికేతాస్త్వాహ – శాన్తసంకల్పః ఇతి । హే మృత్యో! మత్పుత్రో యమం ప్రాప్య కిం కరిష్యతి ? ఇతి మద్విషయచిన్తారహితః ప్రసన్నమనాః మాऽభి – మాం ప్రతి మమ పితా గౌతమః, వీతమన్యుః – వీతరోషశ్చ యథా స్యాదిత్యర్థః । కిఞ్చ త్వత్ప్రసృష్టమ్ ఇతి । త్వయా గృహాయ ప్రేషితం మా అభి – మాం ప్రతి, ప్రతీతః – యథా పూర్వం ప్రీతస్సన్ వదేత్ । యద్వా, అభివదేత్ – ఆశిషం ప్రయుఙ్క్తామ్ ।’ అభివదతి నాభివాదయతే’ ఇతి స్మృతిషు అభివదనస్య ఆశీర్వాద ప్రయోగాత్ । ఏతదితి – స్పష్టోऽర్థః ।। ౧౦ ।।

యథా పురస్తాద్భవితా ప్రతీత ఔద్దాలకిరారుణిర్మతప్రసృష్టః (ష్టమ్) ।

సుఖేం, రాత్రీః శయితా వీతమన్యుః త్వాం దృశివాన్ మృత్యుముఖాత్ ప్రముక్తమ్ ।। ౧౧ ।।

ఏవముక్తో మృత్యుః ప్రత్యువాచ – యథా పురస్తాత్ ఇతి । యథాపూర్వం త్వయి హష్టో భవితా । ఔద్దాలకిరారుణి: మత్ప్రసృష్టః ఉద్దాలక ఏవ ఔద్దాలకిః, అరుణస్య అపత్యమ్ ఆరుణిః వ్ద్యాముష్యాయణో వా । ఉద్దాలకస్య అపత్యమ్, అరుణస్య గోత్రాపత్యం ఇతి వాऽర్థః । మత్ప్రసృష్టః – మదనుజ్ఞాత: మదనుగృహీతస్సన్, మదనుగ్రహాదిత్యర్థః । సుఖమ్ ఇతి – త్వయి విగతమన్యుస్సన్ ఉత్తరా అపి రాత్రీః సుఖం శయితా । లుట్, సుఖనిద్రాం ప్రాప్స్యతీతి యావత్ । దృశివాన్ – దృష్టవాన్ సన్నిత్యర్థః । క్వసన్తోऽయం శబ్దః, ‘దృశేశ్చేతి వక్తవ్యమ్’ (వా.౪౪౫౨) ఇతి కసోరిట్ । ఛాన్దసో ద్విర్వచనాభావః । మత్ప్రసృష్టమ్ ఇతి ద్వితీయాన్తపాఠే మత్ప్రేషితం త్వామ్ ఇతి యోజనా ।। ౧౧ ।।

స్వర్గే లోకే న భయం కిశనాస్తి న తత్ర త్వం న జరయా బిభేతి ।

ఉభే తీర్త్వా అశనాయాపిపాసే శోకాతిగో మోదతే స్వర్గలోకే ।। ౧౨ ।।

నచికేతా వరం ద్వితీయం ప్రార్థయతే – స్వర్గే లోకే ఇత్యాదినా మన్త్రద్వయేన । అత్రా స్వర్గశబ్దః మోక్షస్థానపరః । యథా చ ఏతత్ తథా ఉత్తరత్ర వక్ష్యతే । న తత్ర త్వం, న జరయా బిభేతి । హే మృత్యో ! త్వం తత్ర న ప్రభవసి । జరాయుక్తస్సన్ న బిభేతి । జరాతో న బిభేతి । తత్ర వర్తమానః పురుషః ఇతి శేషః । ఉభే ఇతి । అశనాయా – బుభుక్షా । అత్రాపి స్వర్గశబ్దః మోక్షస్థానపరః ।। ౧౨ ।।।

స త్వమగ్ని స్వయంమధ్యేషి మృత్యో ప్రబ్రూహి తఁ శ్రద్ధధానాయ మహ్యమ్ ।

స్వర్గలోకా అమృతత్త్వం భజన్తే ఏతత్ ద్వితీయేన వృణే వరేణ ।। ౧౩ ।।

స త్వమ్ ఇతి । పురాణాదిప్రసిద్ధసార్వజ్ఞ: త్వం స్వర్గప్రయోజనకమగ్ని జానాసి । ‘స్వర్గాదిభ్యో యద్వక్తవ్యః’ ఇతి ప్రయోజనమ్ ఇత్యర్థే యత్ । స్థణ్డిలరూపాగ్నే: స్వర్గప్రయోజనకత్వఞ్చ ఉపాసనాద్వారేతి ఉత్తరత్ర స్ఫుటమ్ । శ్రద్ధధానాయ – మోక్షశ్రద్ధావతే; స్వర్గలోకేన తవ కిం సిద్ధ్యతి ? ఇత్యత్రాహ – స్వర్గలోకాః ఇతి । స్వర్గే లోకో యేషాం తే – పరమపదం ప్రాప్తా ఇత్యర్థః । “పరఞ్జ్యోతిరుపసమ్పద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే” (ఛాం.ఉ. ౮-౧౨-౨) ఇతి దేశవిశేషవిశిష్ట బ్రహ్మప్రాప్తిపూర్వకత్వాత్ స్వరూపావిర్భావలక్షణమోక్షశబ్దితామృతత్వస్యేతి భావః । ఏతత్ ఇతి స్పష్టమ్ ।। ౧౩ ।।

ప్ర తే బ్రవీమి తదు మేం నిబోధ స్వర్గ్యమగ్నిం నచికేతః ప్రజానన్ ।

అనన్తలోకాప్తిమథో ప్రతిష్ఠాం విద్ధి త్వమేతన్నిహితం గుహాయామ్ ।। ౧౪ ౥

ఏవముక్త: మృత్యురాహ – ప్ర తే బ్రవీమి ఇతి । ప్రార్థితవతే తుభ్యం ప్రబ్రవీమి। ‘వ్యవహితాశ్చ’ (పా.సూ.౧-౪-౮౨) ఇతి వ్యవహితప్రయోగః । మే – మమ ఉపదేశాత్ , జానీహి ఇత్యర్థః । జ్ఞానస్య ఫలం దర్శయతి – స్వర్గ్యమగ్నిం ఇతి । అనన్తస్య – విష్ణోః లోకః, తత్ప్రాప్తిమ్ । తద్విష్ణోః పరమం పదమ్’ (క.ఉ.౩-౯) ఇతి ఉత్తరత్ర వక్ష్యమాణత్వాత్ । అథో – తత్ప్రాప్యనన్తరం ప్రతిష్ఠామ్ – అపునరావృత్తిం చ; ‘లభతే’ ఇతి శేషః । తజ్జ్ఞానస్య ఈదృశసామర్థ్యం కథం సమ్భవతి? ఇతి మన్యమానం ప్రత్యాహ విద్ధి ఇతి। బ్రహ్మోపాసనాఙ్గతయా ఏతజ్జ్ఞానస్య మోక్షహేతుత్వలక్షణమ్ ఏతత్స్వరూపం గుహాయాం నిహితమ్ అన్యే న జానన్తి । త్వం జానీహి ఇతి భావః।

యద్వా – జ్ఞానార్థకస్య విదేః లాభార్థకత్వసమ్భవాత్ అగ్ని ప్రజానన్ త్వమ్ అనన్తలోకాప్తిం ప్రతిష్ఠాం లభస్వ ఇత్యుక్తే హే తుహే తుమద్భావః సిద్ధో భవతి । ప్రజానన్ । ‘లక్షణహేత్వోః (పా.సూ.౩-౨-౧౨౬) ఇతి శతృప్రత్యయః ।। ౧౪।।

లోకాదిమగ్ని తమువాచ తస్మై యా ఇష్టకా యావతీర్వా యథా వా ।

స చాపి తత్ప్రత్యవదద్యథోక్తమథాస్య మృత్యుః పునరాహ తుష్టః ।। ౧౫ ।।

అనన్తరం శ్రుతివాక్యమ్ – లోకాదిమగ్నిమ్ ఇతి । లోకస్య ఆదిమ్ – హేతుమ్; స్వర్గ్యమితి యావత్ । తమగ్నిమువాచ ఇతి । యల్లక్షణాః ఇష్టకాశ్చేతవ్యాః, యత్సంఖ్యాకాః, యేన ప్రకారేణ చేతవ్యాః, తత్ – సర్వమ్ ఉక్తవానిత్యర్థః । ‘యావతీః’ ఇతి పూర్వసవర్ణః ఛాన్దసః । స చాపి ఇతి । స చ నచికేతాః, తత్ – శ్రుతం సర్వం తథైవ అనూదితవాన్ ఇత్యర్థః । అథాస్య ఇతి । శిష్యస్య గ్రహణసామర్థ్యదర్శనేన సన్తుష్టస్సన్ మృత్యుః పునరపి ఉక్తవాన్ ఇత్యర్థః।। ౧౫।।

తమబ్రవీత్ ప్రీయమాణో మహాత్మా వరం తవేహాద్య దదాని (మి) భూయః ।

తవైవ నామ్నా భవితాऽయమగ్నిః సృంకాఞ్చేమామనేకరూపాం గృహాణ ।। ౧౬ ।।

తమబ్రవీత్ ఇతి । సన్తుష్యన్ మహామనాః మృత్యుః నచికేతసమ్ అబ్రవీత్ । పునః చతుర్థం వరం దదాని – ప్రయచ్ఛానీతి కిం తత్ ? తత్రాహ – తవైవ నామ్నా ఇతి । మయా ఉచ్యమానోऽగ్నిః తవైవ నామ్నా – నాచికేతః ఇతి ప్రసిద్ధో భవితా । కిఞ్చ విచిత్ర సృంకామ్ – శబ్దవతీ రత్నమాలాం స్వీకురు ఇత్యర్థః ।। ౧౬ ।।

త్రిణాచికేతస్త్రిభిరేత్య సన్ధి త్రికర్మకృత్తరతి జన్మమృత్యూ ।

బ్రహ్మజజ్ఞజ్ఞం దేవమీడ్యం విదిత్వా నిచాయ్యేమాఁ శాన్తిమత్యన్తమేతి ।। ౧౭ ।।

పునరపి కర్మ ప్రస్తౌతి – త్రిణాచికేతః ఇతి । త్రిణాచికేతః – ‘అయం వావ యః పవతే’ (తై.బ్రా.౩-౧౧-౭) ఇత్యాద్యనువాకత్రయాధ్యాయీ । త్రికర్మకృత్ – యజన-అధ్యయన దానకృత్, పాకయజ్ఞ-హవిర్యజ్ఞ-సోమయజ్ఞకృద్వా, త్రిభిః – అగ్నిభిః, త్రిరనుష్ఠితైరగ్నిభిః (హేతుభిః ?) సన్ధిమ్ – పరమాత్మోపాసనేన సమ్బన్ధమ్, ఏత్య – ప్రాప్య, జన్మమృత్యూ తరతి ఇత్యర్థః । ‘కరోతి తత్ యేన పునర్న జాయతే’ (క.ఉ. ౧-౧౯) ఇత్యనేన ఐకార్యాత్ । ఏవమేవ హి అయం మన్త్రః ‘త్రయాణామేవ చైవమ్’ (బ్ర.సూ.౧-౪-౬) ఇతి సూత్రే వ్యాసార్యై: వివృతః । త్రిభిరేత్య సన్ధిమితి నిర్దిష్టమ్ అఙ్గిభూతం పరమాత్మోపాసనమాహ – బ్రహ్మజజ్ఞమ్ ఇతి । అయం మన్త్రః ‘విశేషణాచ్చ (బ్ర.సూ.౧-౨-౧౨) ఇతి సూత్రభాష్యే, బ్రహ్మజ్ఞ: – జీవః । బ్రహ్మణో జాతత్వాత్ జ్ఞత్వాచ్చ । తం దేవమీడ్యం విదిత్వా – ‘జీవాత్మానమ్ ఉపాసకం బ్రహ్మాత్మకత్వేనావగమ్య ఇత్యర్థః’ ఇతి వివృతః । దేవశబ్దస్య పరమాత్మవాచితయా జీవపరయోశ్చ ఐక్యాసమ్భవాత్, అత్రత్య దేవశబ్దస్య పరమాత్మాత్మకత్వ పర్యన్తోऽర్థః ఇతి భాష్యాభిప్రాయః । నిచాయ్యేతి నిచాయ్య – బ్రహ్మాత్మకం స్వాత్మానం సాక్షాత్కృత్య । ఇమాం త్రికర్మకృత్తరతి ఇతి పూర్వమన్త్రనిర్దిష్టాం సంసారరూపానర్థశాన్తిమ్ ఏతి ఇత్యర్థః ।। ౧౭ ।।

త్రిణాచికేతస్త్రయమేతత్ విదిత్వా య ఏవం విద్వాంశ్చినుతే నాచికేతమ్ ।

స మృత్యుపాశాన్ పురతః ప్రణోద్య శోకాతిగో మోదతే స్వర్గలోకే ।।౧౮।।

త్రిణాచికేతః ఇతి । త్రిణాచికేతః; ఉక్తార్థః । త్రయమేతత్ విదిత్వా ‘బ్రహ్మజజ్ఞం దేవమీడ్యమ్’ ఇతి మన్త్రనిర్దిష్టం బ్రహ్మస్వరూపం, తదాత్మకస్వాత్మస్వరూపం, ‘త్రిభిరేత్య సన్ధిమ్’ ఇతి నిర్దిష్టమగ్నిస్వరూపం చ, విదిత్వా – గురూపదేశేన శాస్త్రతో వా జ్ఞాత్వా । య ఏవం విద్వాన్ ఇతి । ఏతాదృశార్థత్రయానుసన్ధానపూర్వకం నాచికేతమగ్నిం యశ్చినుతే, సః మృత్యుపాశాన్ – రాగద్వేషాదిలక్షణాన్; పురతః – శరీరపాతాత్ పూర్వమేవ । ప్రణోద్య – తిరస్కృత్య । జీవద్దశాయామేవ రాగాదిరహితస్సన్నిత్యర్థః । శోకాతిగో మోదతే స్వర్గలోకే ఇతి పూర్వమేవ వ్యాఖ్యాతమ్ ।। ౧౮ ।।

యో వా ఏ(ప్యే)తాం బ్రహ్మజజ్ఞాత్మభూతాం చితిం విదిత్వా చినుతే నాచికేతమ్ ।

స ఏవ భూత్వా బ్రహ్మజజ్ఞాత్మభూతః కరోతి తద్ యేన పునర్న జాయతే ।। ౧౯ ।।

యో వాప్యేతామితి । యః ఏతాం చితిం, బ్రహ్మజజ్ఞాత్మభూతాం విదిత్వా బ్రహ్మాత్మక స్వస్వరూపతయా అనుసన్ధాయ నాచికేతమ్ – అగ్ని చినుతే, స ఏవ బ్రహ్మాత్మకస్వాత్మానుసన్ధాన శాలీ సన్, అపునర్భవహేతుభూతం యత్ భగవదుపాసనమ్, తదనుతిష్ఠతి । తతశ్చ అగ్నౌ భగవదాత్మకస్వాత్మత్వానుసన్ధానపూర్వకమేవ చయనం ‘త్రిభిరేత్య సన్ధిం త్రికర్మకృత్తరతి జన్మమృత్యూ’ ఇతి పూర్వమన్త్రే భగవదుపాసనద్వారా మోక్షసాధనతయా నిర్దిష్టత్వాత్; న అన్యత్ ఇతి భావః । అయం చ మన్త్రః కేషుచిత్కోశేషు న దృష్టః; కైశ్చిత్ అవ్యాకృతశ్చ । అథాపి ప్రత్యయితవ్యతమైః వ్యాసార్యాదిభిరేవ వ్యాఖ్యాతత్వాత్, న ప్రక్షేపశఙ్కా కార్యా ।। ౧౯ ।।

ఏష తేऽగ్నిర్నచికేతః స్వర్గ్యో యమవృణీథా ద్వితీయేన వరేణ ।

ఏతమగ్నిం తవైవ ప్రవక్ష్యన్తి జనాసః తృతీయం వరం నచికేతో వృణీష్వ ౥ ౨౦ ౥

ఏష తేऽగ్నిర్నచికేతః స్వర్గ్య: । ఉపదిష్టః ఇతి శేషః । యమవృణీథా ద్వితీయేన వరేణ । స్పష్టోऽర్థః । కిఞ్చ ఏనమగ్నిమ్ ఇత్యాది । జనాః తవైవ నామ్నా ఏనమగ్నిం ప్రవక్ష్యన్తి ఇత్యర్థః । తృతీయమ్ ఇతి స్పష్టోऽర్థః ।।

నను ఏతత్ప్రకరణగతానాం స్వర్గశబ్దానాం మోక్షపరత్వే కిం ప్రమాణమ్ ? ఇతి చేత్ । ఉచ్యతే । భగవతైవ భాష్యకృతా స్వర్గ్యమగ్నిమ్ ఇతి మన్త్రం ప్రస్తుత్య స్వర్గశబ్దేనాత్ర పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షోऽభిధీయతే; ‘స్వర్గలోకా అమృతత్వం భజన్తే’ (క.ఉ.౧-౧౩) ఇతి, తత్రస్థస్య జననమరణాభావశ్రవణాత్ । ‘త్రిణాచికేతస్త్రిభిరేత్య సన్ధిం త్రికర్మకృత్తరతి జన్మమృత్యూ’ (క.ఉ.౧-౧౭) ఇతి చ ప్రతివచనాత్ । తృతీయవరప్రశ్నే నచికేతసా క్షయిఫలానాం నిన్దిష్యమాణతయా క్షయిఫలవిముఖేన నచికేతసా క్షయిష్ణుస్వర్గఫలసాధనస్య ప్రార్థ్యమానత్వానుపపత్తేశ్చ, స్వర్గశబ్దస్య ప్రకృష్టసుఖవచనతయా నిరవధికానన్దరూపమోక్షస్య స్వర్గశబ్దవాచ్యత్వసమ్భవాత్ ఇతి కణ్ఠతః తాత్పర్యతశ్చ ప్రతిపాదితత్వాత్ న శఙ్కావకాశః।

నను – ‘స్వర్గే లోకే న భయం కిఞ్చనాస్తి న తత్ర త్వం న జరయా బిభేతి । ఉభే తీర్త్వా అశనాయాపిపాసే శోకాతిగో మోదతే స్వర్గలోకే ।।

స త్వమగ్నిం స్వర్గయమధ్యేషి మృత్యో ప్రబ్రూహి తం శ్రద్ధధానాయ మహ్యమ్ ।స్వర్గలోకా అమృతత్వం భజన్త ఏతత్ ద్వితీయేన వృణే వరేణ’ (క.ఉ.౧-౧౨,౧౩) ఇతి ద్వితీయవరప్రశ్నమన్త్రద్వయే చతురభ్యస్తస్య స్వర్గశబ్దస్య మోక్షపరత్వం, కిం ముఖ్యయా వృత్త్యా ? ఉత అముఖ్యయా ?

నాద్యః స్వర్గాపవర్గమార్గాభ్యామ్, ‘స్వర్గాపవర్గయోరేకమ్, న స్వర్గ నాపునర్భవమ్  స్వర్గస్యాత్త్ సర్వాన్ ప్రత్యవిశిష్ట త్వాత్’ (ప.మీ. ౪-౩-౧౫) ఇత్యాది ప్రయోగేషు అపవర్గప్రతిద్వన్ద్వివాచితయా లోకవేదప్రసిద్ధస్య స్వర్గశబ్దస్య మోక్షవాచిత్వాభావాత్ ।

‘ధ్రువసూర్యాన్తరం యత్తు నియుతాని చతుర్దశ ।। స్వర్గలోకః స కథితో లోకసంస్థానచిన్తకైః’ (వి.పు.౨-౭-౧౮) ఇతి పురాణవచనానుసారేణ సూర్యధ్రువాన్తర్వతిలోకవిశేషస్యైవ స్వర్గశబ్దవాచ్యతయా తత్రైవ లౌకిక వైదికవ్యవహారదర్శనేన మోక్షస్థానస్యాతథాత్వాత్ ।

నాపి అముఖ్యయేతి ద్వితీయః పక్షః, ముఖ్యార్థే బాధకాభావాత్ । కిమత్ర ప్రశ్నవాక్యగతం జరామరణరాహిత్యామృతత్త్వభాక్త్వాదికం బాధకమ్ ? ఉత ప్రతివచనగతజరామృత్యుతరణాది ? (ఉత) క్షయిష్ణుస్వర్గస్య సర్వకామవిముఖనచికేతః ప్రార్థ్యమానత్వానుపపత్తిర్వా ?

నాద్యః; ‘స్వర్గలోకవాసినాం జరా-మరణ-క్షుత్-పిపాసా-శోకాదిరాహిత్యస్య అమృతపానాత్ అమృతత్వాప్రాప్తేశ్చ పురాణేషు స్వర్గస్వరూపకథనప్రకరణేషు దర్శనాత్, ‘ఆభూతసమ్ప్లవం స్థానమమృతత్త్వం హి భాష్యతే’ (వి.పు.౨-౮-౯౫) ఇతి స్మరణాత్, తత్రైవ ‘అజీర్యతామమృతానాముపేత్య’ ఇతి మృత్యావపి అమృతశబ్దప్రయోగదర్శనాఞ్చ, స్వర్గలోకవాసినామేవ బ్రహ్మోపాసనద్వారా ‘తే బ్రహ్మలోకే తు పరాన్తకాలే’ (తై.నా.౧౨) ఇతి శ్రుత్యుక్తరీత్యా అమృతత్త్వప్రాప్తేః సమ్భవేన, ‘స్వర్గలోకా అమృతత్వం భజన్తే’ (క.ఉ.౧-౧౩) ఇత్యస్య ఉపపత్తేశ్చ ఆపేక్షికామృతత్వపరతయా లోకవేదనిరూఢౌపసంహారికామృతశబ్దానుసారేణ ప్రక్రమస్థానన్యథాసిద్ధవిశేష్యవాచిస్వర్గశబ్దస్య అన్యథానయనాసమ్భవాత్ । న హి దేవదత్తోऽభిరూపః ఇత్యుక్తే అభిరూపపదస్వారస్యానుసారేణ దేవదత్తపదస్య అత్యన్తాభిరూపయజ్ఞదత్తపరత్వమాశ్రీయతే ।।

న ద్వితీయః। త్రిణాచికేతస్త్రిభిః’ (క.ఉ. ౧-౧౭) ఇతి మన్త్రస్య స్వర్గసాధనస్యైవాగ్రే: త్రిరభ్యాసే, జన్మమృత్యుమరణహేతుభూతబ్రహ్మవిద్యాహే తత్త్వమస్తీత్యేతదర్థకతయా స్వర్గశబ్దస్య ముఖ్యార్థపరత్వాబాధకత్వాత్ । అత ఏవ తత్తుల్యార్థస్య ‘కరోతి తద్యేన పునర్న జాయతే’ (క.ఉ.౧-౧౯) ఇత్యస్యాపి న స్వర్గశబ్దముఖ్యార్థబాధకత్వమ్ ।।

నాపి – క్షయిష్ణోః స్వర్గస్య ఫలాన్తరవిముఖనచికేత: ప్రార్థ్యమానత్వానుపపత్తిః ఇతి తృతీయః పక్షః । స్వర్గసాధనాగ్నిప్రశ్న ప్రతిబ్రువతా హితైషిణా మృత్యునా అపృష్టేऽపి మోక్షస్వరూపే, ‘అనన్తలోకాప్తిమథో ప్రతిష్ఠామ్’ (క.ఉ.౧-౧౪) ‘త్రిణాచికేతస్త్రిభిరేత్య సన్ధిం త్రికర్మకృత్తరతి జన్మమృత్యూ’ (క.ఉ.౧-౧౭) ఇత్యాదినా ఉపక్షిప్తే, ఉత్పన్నా ముముక్షా, అన్యం వరం నచికేతో వృణీష్వ’ ఇతి ప్రతిషేధేన దృఢీకృతా । తస్యాం చ దశాయాం క్రియమాణా క్షయిష్ణుఫలనిన్దా ప్రాచీనస్వర్గప్రార్థనాయాః కథం బాధికా స్యాత్ ?

కిఞ్చ – ‘శ్వోऽభావా మర్త్యస్య’ ఇత్యాదౌ మర్త్యభోగనిన్దాయా ఏవ దర్శనేన స్వర్గనిన్దాయాః అదర్శనాత్ ; స్వర్గశబ్దస్య మోక్షపరత్వే తస్య జ్ఞానైకసాధ్యతయా తత్ప్రయోజనకత్వస్య అగ్నౌ అభావాత్ ఉపక్రమోపసంహారమధ్యాభ్యస్తస్వర్గశబ్దపీడాప్రసఙ్గాచ్చ ।

సన్తు వా ప్రతివచనే బాధకాని; అథాపి ఉపక్రమాధికరణన్యాయేన ప్రక్రమస్థ ప్రశ్నవాక్యస్థ స్వర్గశబ్దస్యైవ ప్రబలత్వాత్ । న చ – ‘భూయసాం స్యాత్ సధర్మత్వమ్’ (పూ.మీ.సూ.౧౨-౨-౨౩) ఇతి సూత్రే ఔపసంహారికబహ్వపేక్షయాऽపి ముఖ్యస్యైవ ప్రాబల్యోక్తేః । తస్మాత్ స్వర్గశబ్దస్య ముఖ్యార్థపరిత్యాగే న కిఞ్చిత్ కారణమితి ।

అత్రోచ్యతే – స్వర్గశబ్దస్య ముఖ్యయైవ వృత్త్యా మోక్షవాచిత్వమ్ । ‘స్వర్గకామాధికరణే’ (పూ.మీ.౬-౧-౧), ‘నాగృహీతవిశేషణన్యాయేన’ (పూ.మీ.సూ.౧-౩-౧౦) స్వర్గశబ్దస్య ప్రీతివచనత్వమేవ; న ప్రాతివిశిష్టద్రవ్యవాచితా ఇత్యక్త్వా నన్ – స్వర్గశబ్దస్య నాగృహీత విశేషణన్యాయేన ప్రతివచనత్వే సిద్ధేऽపి దేహాన్తరదేశాన్తరభోగ్యప్రీతివాచితా న సిద్ధయేత్ । న చ యస్మిన్నోష్ణమ్ ఇతి వాక్యశేషాత్ విధ్యుద్దేశస్థస్వర్గశబ్దస్య ప్రీతివిశేషవాచితానిశ్చయః – ఇతి వాచ్యమ్ । ప్రీతిమాత్రవాచిత్వేన నిర్ణీతశక్తికతయా సన్దేహాభావేన ‘సన్దిగ్ధే తు వాక్యశపాత్ (పూ.మీ.సూ.౧-౪-౨౯) ఇతి న్యాయస్యానవతారాత్ ఇతి పరిచోద్య, యద్యపి లోక ఏవ స్వర్గశబ్దస్య నిర్ణీతార్థతా; తథాపి లోకావగతసాతిశయసుఖవాచిత్చే, తత్సాధనత్వం జ్యోతిష్టోమాదీనాం స్యాత్ । తథా చ అల్పధననరాయాససాధ్యే లౌకికే తదుపాయాన్తరే సమ్భవతి; న బహుధననరాయాససాధ్యే బహ్వన్తరాయే జ్యోతిష్టోమాదౌ ప్రేక్షావాన్ ప్రవర్తత ఇతి, ప్రవర్తకత్వం జ్యోతిష్టోమాదివిధేః న స్యాత్ । అతః వాక్యశేషావగతే నిరతిశయప్రాతివిశేషే స్వర్గశబ్దస్య శక్తౌ నిశ్చితాయాం, వాక్యశేషాభావస్థలేऽపి యవవరాహాదిష్వివ స ఏవార్థః । లౌకికే సాతిశయప్రీతిభరితే గుణయోగాదేవ వృత్తేరుపపత్తేః న శక్తయన్తరకల్పనా । న చ – ప్రీతిమాత్రవచనస్యైవ స్వర్గశబ్దస్య వేదే నిరతిశయప్రీతివాచిత్వమస్తు – ఇతి వాచ్యమ్; నిరతిశయత్వాంశస్య అన్యతోऽనవగతత్వేన, తత్రాపి శక్తయవశ్యంభావేన స్వర్గశబ్దస్య లోకవేదయోః అనేకార్థతా (హి) స్యాత్ (?) । యదా తు వైదికప్రయోగావగతనిరతిశయప్రీతివాచితా, తదా సాతిశయే లౌకికే ప్రీతిత్వసామాన్యయోగాత్ గౌణీ వృత్తిః – ఇతి మీమాంసకై నిరతిశయసుఖవాచిత్వస్యైవ సమర్థితతయా, మోక్షస్య స్వర్గశబ్దవాచ్యత్వే వివాదాऽయోగాత్।పార్థశబ్దస్య అర్జున ఇవ, తదితరపృథాపుత్రేషు ప్రచురప్రయోగాభావేऽపి, పార్థశబ్దముఖ్యార్థత్వాన్పాయవత, స్వర్గశబ్దస్య సూర్యధువాన్తర్వర్తిలోకగతసుఖవిశేష ఇవ, అన్యత్ర ప్రచురప్రయోగాభావేऽపి వాచ్యత్వానపాయాత్ ।।

‘బర్హిరాజ్యాదిశబ్దానామ్ అసంస్కృతతృణఘృతాదిషు ఆర్యైరప్రయుజ్యమానానామపి, అస్త్యేవ తద్వాచిత్వమ్ । కేషాఞ్చిదప్రయోగమాత్రస్య శక్తయభావాసాధకత్వాత్ । అత తృణత్వాదిజాతివచనా ఏవం బర్హిరాదిశబ్దాః ఇతి ‘బర్హిరాజ్యాధికరణే (పూ.మీ.౧-౪-౮) స్థితత్వాత్।

తదుక్తమ్ వార్తికే – ‘ఏకదేశేऽపి యో దృష్టః శబ్దో జాతినిబన్ధనః ।। తదత్యాగాన్న తస్యాస్తి నిమిత్తాన్తరగామితా’ ।। (తన్త్రవా. ౧-౪-౧౦) ఇతి । తతశ్చ స్వర్గశబ్దో మోక్షసాధారణ ఏవ ।

నను – బర్హిరాజ్యాదిశబ్దేషు అసంస్కృతతృణఘృతాదౌ ఆర్యప్రయోగాభావేऽపి అనార్యప్రయోగసత్త్వాత్, అసంస్కృతవాచితా, అస్తు నామ । స్వర్గశబ్దస్య సూర్యధువాన్తర్వర్తిప్రయోగ విశేషేణ రూఢత్వాత్ , తస్య చ ఉద్గాతుః ఏకత్వేన, ప్రైతు హోతుశ్చమసః ప్రోద్గాతృణామ్ ఇతి బహువచనార్థబహుత్యాసమ్భవాత్ , తదన్వయార్థం రూఢిపూర్వకలక్షణయా అపసుబ్రహ్మణ్యానామ్ ఏకస్తోత్రసమ్బన్ధినాం త్రయాణాం వా, ససుబ్రహ్మణ్యానాం చతుర్ణా వా ఉద్గాత్రాదీనాం ఛన్దోగానాం గ్రహణమ్ ఇత్యేతద్విరుధ్యేత ।।

తథా హి’అహీనాధికరణే (ప.మీ.౩-౩-౮) తిస్ర ఏవ సాహ్నస్యోపసద: ద్వాదశాహీనస్య (తై.సం.౬-౨-౪) ఇత్యత్రత్య అహీన శబ్దస్య ‘అహ్న: ఖః । క్రతౌ’ (వా ౨౭౨౨,౨౭౨౩) ఇతి వ్యాకరణస్మృత్యా స్వప్రత్యయాన్తతయా, అహర్గణసామాన్యవాచితయా వ్యుత్పాదితస్యాపి, అహోనశబ్దస్య నియమనే సత్రే అప్రయోగాత్, అహర్గణవిశేషరూఢిమఙ్గీకృత్య, జ్యోతిష్టోమస్య అహర్గణవిశేషత్వాభావాత్ అహీన ఇతి యోగస్య రూఢ़ి పరాహతత్వేన, యోగేన జ్యోతిష్టోమే వృత్త్యసమ్భవాత్ జ్యోతిష్టోమప్రకరణాధీతాయా అపి ద్వాదశాహీనస్య ఇతి ద్వాదశోపసత్తాయాః అహర్గణవిశేష ఉత్కర్షః – ఇత్యుక్తమ్ । ।

తథా, ‘పాయ్యసాన్నాయనికాయ్యధాయ్యామానహవిర్నివాససామిధేనీషు’ (పా.సూ. ౩-౧-౧౨౦) ఇతి వ్యాకరణస్మృత్యా సామిధేనీమాత్రవాచితయా వ్యుత్పాదితస్యాపి ధాయ్యాశబ్దస్య, న సామిధేనీమాత్రవచనత్వమ్; నాపిధీయమానత్వరూపయోగార్థవశేన ధీయమానమాత్రవచనత్వమ్ ; స్తుతి శస్త్రార్థతయాధీయమానాసు ఋక్షు సామధేనీమాత్రే చ ధాయ్యాశబ్దప్రయోగాత్; అపి తు, పృథుపాజవత్యో ధాయ్యే భవతః ఇత్యాదివైదికప్రయోగవిషయేషు పృథుపాజవత్యాదిష్వేవ ధాయ్యాశబ్దస్య శక్తిరితి ‘సమిధమానవర్తీ సమిధ్యవర్తీ చ అన్తరేణ ధాయ్యాస్స్యుః ‘ (పూ.మీ.సూ.౫-౩-౪) ఇతి పాఞ్చమికాధికరణే స్థితమ్ । ఏవమాదికం సర్వం విరుద్ధయేత । స్వర్గశబ్దే త్వదుక్తరీత్యా ప్రయోగాభావేऽపి, శక్తిసమ్భవే ఉద్గాత్రాదిశబ్దానాం ఋత్విగ్విశేషాదిషు రూఢే: అకల్పనీయత్వాత్ – ఇతి చేత్।

సత్యమ్; యది సర్వాత్మనా తదతిరిక్తే స్వర్గశబ్దప్రయోగో న స్యాత్ । తదా ధ్యావృత్తా రూఢ़ిః అభ్యుపగన్తవ్యా స్యాత్ । అస్తి హి తత్రాపి ప్రయోగః । ‘తస్యాం హిరణ్మయః కోశః స్వర్గోం లోకో జ్యోతిషావృతః యో వై తాం బ్రహ్మణో వేద’ (తై.ఆర.౧-౨౭-౧౧౫) ‘తేన ధీరా అపియన్తి బ్రహ్మవిదః స్వర్గ లోకమిత ఊర్ధ్వం విముక్తాః’ (బృ.ఉ. ౬-౪-౮) ‘అపహత్య పాప్మానమ్, అనన్తే స్వర్గే లోకే జ్యేయే ప్రతితిష్ఠతి’ (కే.ఉ. ౪-౯) ఇతి తైత్తిరీయక-బృహదారణ్యక-తలవకారాదిషు అధ్యాత్మశాస్త్రేషు ప్రయోగదర్శనాతూ, పౌరాణికపరికల్పితస్వర్గశబ్దరూఢ़ే: సాంఖ్యపరికల్పితావ్యక్త శబ్దరూఢివత్ అనాదరణీయత్వాత్ । అస్మిన్నేవ ప్రకరణే, త్వదుక్తరీత్యా ప్రయోగాభావేऽపి, శక్తిసమ్భవే ఉద్గాత్రాదిశబ్దానాం ఋత్విగ్విశేషాదిషు రూఢ़ే: అకల్పనీయత్వాత్ – ఇతి చేత్ ; ‘త్రిణాచికేతస్త్రయమేతద్విదిత్వా య ఏవం విద్వాంశ్చినుతే నాచికేతమ్ । స మృత్యుపాశాన్ పురతః ప్రణోద్య శోకాతిగో మోదతే స్వర్గలోకే’ ।। (క.ఉ. ౧-౧౮) ఇతి మన్త్రే, కర్మజ్ఞానసముచ్చయ సాధ్యవాచకతయా శ్రూయమాణస్య స్వర్గలోకశబ్దస్య, సూర్యధ్రువాన్తర్వార్తిలోకవ్యతిరిక్త వైరాజపదవాచకతయా పరైరపి వ్యాఖ్యాతత్వాచ్చ ।।

నను – సూర్యలోకోర్ధ్వవర్తిలోకత్వస్యైవ ప్రవృత్తినిమిత్తతయా, తస్య చ వైరాజపదేऽపి సత్త్వాత్, న అముఖ్యార్థత్వమ్ ఇతి చేత్ – తర్హి భగవల్లోకేऽపి ఊర్ధ్వర్వార్తిత్వావిశేషేణ ముఖ్యార్థత్వానపాయాత్, స్వర్గాపవర్గమార్గాభ్యామ్ ఇత్యాదివ్యవహారస్య ‘బ్రాహ్మణపరివ్రాజకన్యాయేన’ ఉపపత్తేశ్చ ।

అస్తు వా అముఖ్యార్థత్వమ్; ముఖ్యార్థే బాధకసత్త్వాత్ । కిమత్ర బాధకమ్ ? ఇతి చేత్ శ్రూయతామవధానేన । ‘స్వర్గే లోకే న భయం కిఞ్చనాస్తి’ (క.ఉ. ౧-౧౨) ఇతి ప్రథమే ప్రశ్నమన్త్రే ‘న భయం కిఞ్చనాస్తి’ ఇతి అపహతపాప్మత్వం ప్రతిపాద్యతే । (కథమ్ ?) ‘స్వర్గऽపి పాతభీతస్య ఇత్యుక్తరీత్యా కేన పాపేన ? కదా పతిష్యామి ? ఇతి భీత్యభావః ప్రతిపాద్యతే । స హి అపహతపాప్మన ఏవ సమ్భవతి ‘న తత్ర త్వం న జరయా బిభేతి’ (క.ఉ. ౧-౧౨) ఇత్యనేన విజరత్వ-విమృత్యుత్వే ప్రతిపాద్యేతే । ‘ఉభే తీర్త్వా అశనాయాపిపాసే’ (క.ఉ. ౧-౧౨) ఇత్యనేన విజిఘత్సత్త్వాపిపాసత్వే ప్రతిపాద్యేతే । శోకాతిగః ఇతి విశోకత్వమ్ । ‘మోదతే స్వర్గలోకే’ ఇత్యనేన ‘స యది పితృలోకకామో భవతి, సంకల్పాదేవాస్య పితరస్సముత్తిష్ఠన్తి । తేన పితృలోకన సమ్పన్నో మహీయతే’ (ఛాం.ఉ. ౮-౨-౧) ఇతి శ్రుతిసన్దర్భప్రతిపాద్యే సత్యకామత్వ – సత్యసంకల్పత్వే ప్రతిపాద్యతే । తతశ్చ అధ్యాత్మశాస్త్రసిద్ధస్య అపహతపాప్మత్వాది బ్రహ్మగుణాష్టకావిర్భావస్య ఇహ ప్రతీయమానతయా తస్యైవేహ గ్రహణసమ్భవే, పౌరాణికస్య స్వర్గలోకగతాపేక్షిక జరామరణాద్యభావస్వీకారస్య అనుచితత్త్వాత్ ।।

అత ఏవ – ‘సప్తమే విధ్యతాధికరణే’ (పూ.మీ. ౭-౪-౧) అనుపదిష్టేతికర్తవ్యతాకాసు సౌర్యాదివికృతిభావనాసు ఇతి కర్తవ్యతాకాఙ్క్షాయామ్, వైతానిక కర్మాధికార ప్రవృత్తత్రయీవిహితత్వసామాన్యాత్, వైదిక్యేవ దర్శపౌర్ణమాసీ ఇతికర్తవ్యతా ఉపతిష్ఠతే – ఇత్యుక్తమ్ । ఉక్తం చ శాస్త్రదీపికాయామ్ –

‘వైదికీ వైదికత్వేన సామాన్యేనోపతిష్ఠతే । | లౌకికీ త్వసమానత్వాన్నోపస్థాస్యత్యపేక్షితా’ ।। (శా.దీ.౭-౪-౧) ఇతి ।।

న చ – యద్యేకం యూపముపస్పృశేత్, ‘ఏష తే వాయావితి బ్రూయాత్’ ఇతి విహితస్య ‘ఏష తే వాయౌ’ ఇతి వచనస్య వైదికత్వసామాన్యేన విహితవైదికయూపస్పర్శనిమిత్తకత్వమేవ స్యాత్ । న చ ఇష్టాపత్తిః । ‘లౌకికే దోషసంయోగాత్’ (పూ.మీ.సూ.౯-౩-౯) ఇతి నావమికాధికరణ విరోధప్రసఙ్గాత్ – ఇతి వాచ్యమ్; ‘యూపో వై యజ్ఞస్య దురిష్టమాముఞ్చతే తస్మాత్ యూపో నోపస్పృశ్యః ఇతి ప్రతిషిధ్య; ‘యద్యేకం యూపముపస్పృశేత్, ఏష తే వాయావితి బ్రూయాత్’ ఇతి, అనన్తరమేవ విహితస్యప్రతిషిద్ధప్రాయశ్చిత్తసాకాఙ్క్షలౌకికస్పర్శవిషయత్వావశ్యమ్భావేన వైదికవిషయ యత్వాసమ్భవేऽపి అసతి బాధకే వైదికవిషయత్వస్య యుక్తత్వాత్ ।।

అత ఏవ – ‘యావతోऽశ్వాన్ ప్రతిగృహ్ణీయాత్ తావతో వారుణాన్ చతుష్కపాలాన్నిర్వపేత్’ (తై.సం. ౨-౩-౧౨) ఇతి విహితేష్టిః వైదికే ఏవ అశ్వదానే; న తు న కేసరిణో దదాతి ఇతి నిషిద్ధే, ప్రాయశ్చిత్తసాపేక్షే సుహృదాదిభ్యః స్నేహాదినా క్రియమాణే – ఇతి నిర్ణీతం తృతీయే।

తథా – ‘యోగినః ప్రతి స్మర్థేతే స్మార్తే చైతే’ (బ్ర.సూ.౪-౨-౨౦) ఇతి సూత్రే, స్మార్తస్య వేదాన్తేన ప్రత్యభిజ్ఞానమ్ = ఇత్యుక్తం పరైః । తతశ్చ స్వర్గే లోకే’ (క.ఉ.౧-౧౨) ఇతి మన్త్రే, అధ్యాత్మశాస్త్రసిద్ధస్య అపహతమాప్మత్వాది బ్రహ్మ గుణాష్టకస్యైవ గ్రహణమ ఉచితమ్ : ‘స్వర్గలోకా అమృతత్వం భజన్తే’ (క.ఉ.౧-౧౩) ఇతి ద్వితీయప్రశ్నే మన్త్రే అమృతత్త్వభాక్త్వశ్రవణాత్ , అమృతత్వశబ్దస్య అధ్యాత్మశాస్త్రే మోక్ష ఏవం ప్రయోగాత్, ‘అజీర్యతామమృతానామ్’ (క.ఉ.౧-౨౯) ఇత్యత్ర అమృతశబ్దస్యాపి ముక్తపరత్వేన ఆపేక్షికామృతత్వపరత్వాభావాత్, ‘ఉత్తరత్ర తతో మయా నాచికేతశ్చితోऽగ్నిరనిత్యైర్ద్రవ్యైః ప్రాప్తవానస్మి నిత్యమ్’ (క.ఉ.౨-౧౦) ‘అభయం తితషితాం పారం నాచికేతం శకేమహి’ (క.ఉ.౩-౨) ఇతి, పరస్యైవ బ్రహ్మణా నాచికేతాగ్నిప్రాప్యత్వకథనేన, స్వర్గశబ్దస్య ప్రసిద్ధ స్వర్గపరత్వాసమ్భవాత్, నాన్యం తస్మాన్నచికేతా వృణీతే ఇతి బ్రహ్మేతరవిముఖతయా ప్రతిపాదితస్య నచికేతసః, క్షయిష్ణుస్వర్గప్రార్థనానుపపత్తేశ్చ ।।

‘ముఖ్యం వా పూర్వచోదనాల్లోకవత్’ (పూ.మీ.సూ.౧౨-౨-౨౩) ఇత్యత్ర సమసంఖ్యాకయోః పరస్పరవిరోధే ఏవ ముఖ్యస్య ప్రాబల్యమ్ । న హి అల్పవైగుణ్యే సమ్భవతి, బహువైగుణ్యం ప్రయోగవచనం క్షమతే । అతః యత్ర జఘన్యానాం భూయస్త్వమ్, తత్ర ‘భూయసాం స్యాత్ స్వధర్మత్వమ్ (పూ.మీ.సూ.౧౨-౨-౨౨) ఇతి న్యాయ ఏవ ప్రవర్తతే – ఇత్యేవం మీమాంసకైః సిద్ధాన్తితత్వాత్ । ప్రతర్దనవిద్యాయామ్, ‘ఏష హ్యేవ సాధుకర్మ కారయతి’ (కౌ.ఉ.౩-౯) ‘ఏష లోకాధిపతిరేష లోకపాలః’ (కౌ.ఉ.౩-౬౬) ఆనన్దోऽజరోऽమృతః’ (కో.ఉ.౩-౬౨) ఇతి ఔపసంహారిక పరమాత్మధర్మబాహుల్యేన ప్రకృత శ్రుతజీవలిఙ్గబాధస్య ‘ప్రాణస్తథానుగమాత్’ (బ్ర.సూ.౧-౧-౨౯) ఇత్యత్ర ప్రతిపాదితత్వాత్ ఇత్యలమతిచర్చయా । ప్రకృతమనుసరామః ।। ౨౦ ।।।

యేయం ప్రేతే విచికిత్సా మనుష్యే అస్తీత్యేకే నాయమస్తీతి చైకే ।

ఏతద్ విద్యామనుశిష్టస్త్వయాऽహం బరాణామేష వరస్తృతీయః ।। ౨౧ ।।

నచికేతా ఆహ – యేయం ప్రేతే ఇతి । ‘అత్తా చరాచరగ్రహణాత్’ (బ్ర.సూ. ౧-౨-౯) ఇత్యధికరణే ఇమం మన్త్రం ప్రస్తుత్య, ఇత్యం హి భగవతా భాష్యకృతా – ‘అత్ర పరమపురుషార్థరూప బ్రహ్మప్రాప్తిలక్షణమోక్షయాథాత్మ్యవిజ్ఞానాయ, తదుపాయభూతపరమాత్మోపాసనపరావరాత్మతత్వాజిజ్ఞాసయా అయం ప్రశ్నః క్రియతే । ఏవం చ యేయం ప్రేతే’ ఇతి న శరీరవియోగమాత్రాభిప్రాయమ్ అపి తు సర్వబన్ధవినిర్మోక్షాభిప్రాయమ్ । యథా న ‘ప్రేత్య సంజ్ఞాऽస్తి’ (బృ.ఉ. ౪-౪-౧౨) ఇతి । అయమర్థః – మోక్షాధికృతే మనుష్యే, ప్రేతే . సర్వబన్ధవినిర్ముక్తే, తత్స్వరూపవిషయా బాదివిప్రతిపత్తినిమిత్తా, అస్తినాస్త్యాత్మికా యేయం విచికిత్సా, తదపనోదనాయ తత్స్వరూపయాథాత్మ్యం త్వయా అనుశిష్టః అహమ్, విద్యామ్ – జానీయామితి ।

తథా హి బహుధా విప్రతిపద్యన్తే – కేచిత్ విత్తమాత్రస్య ఆత్మన: స్వరూపోచ్ఛిత్తిలక్షణం మోక్షమాచక్షతే । అన్యే తు విత్తిమాత్రస్యైవ సతః అవిద్యాస్తమయమ్ । పరే పాషాణకల్పస్యాత్మనః జ్ఞానాద్యశేషవైశేషికగుణోచ్ఛేదలక్షణం కైవల్యరూపమ్ । అపరే అపహతపాప్మానం పరమాత్మానమ్ అభ్యుపగచ్ఛన్తః, తస్యైవ ఉపాధిసంసర్గనిమిత్తజీవభావస్య ఉపాధ్యపగమేన తద్భావలక్షణం మోక్షమ్ ఆతిష్ఠన్తే ।।

తథా త్రయ్యన్తనిష్ణాతాస్తు, – నిఖిలజగదేకకారణస్య అశేషహేయప్రత్యనీకానన్త జ్ఞానానన్దైకస్వరూపస్య, స్వాభావికానవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణాకరస్య, సకలేతరవిలక్షణస్య, సర్వాత్మభతస్య పరస్య బ్రహణః శరీరతయా ప్రకారభూతస్య, అనుకూలాపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానస్వరూపస్య, పరమాత్మానుభవైకరసస్య జీవస్య, అనాదికర్మరూపావిద్యోచ్ఛేద పూర్వకస్వాభావికపరమాత్మానుభవమేవ మోక్షమాచక్షతే । ‘తత్ర మోక్షస్వరూపం తత్సాధనం చ త్వత్ప్రసాదాత్ విద్యామ్ ఇతి నచికేతసా పృష్టో మృత్యుః’ – ఇతి భాషితమ్ ।।

తథా ‘త్రయాణామేవ చైవమ్’ (బ్ర.సూ. ౧-౪-౬) ఇతి సూత్రే, ‘తృతీయేన వరేణ మోక్షస్వరూపప్రశ్నద్వారేణ ఉపేయస్వరూపమ్, (ఉపేతృస్వరూపమ) ఉపాయభూతకర్మానుగృహీతోపాసనస్వరూపం చ పృష్టమ్’ ఇతి చ భాషితమ్ । శ్రుతప్రకాశికాయాం ‘చ’. ‘యేయమ్’ ఇత్యాదిప్రశ్నవాక్యే మోక్షస్వరూపప్రశ్నః కణ్ఠోక్తః । ప్రతివచనప్రకారేణ ఉపాసనాదిప్రశ్నశ్చ అర్థసిద్ధః నిర్విశేషాపత్తి: మోక్షశ్చేత్, వాక్యార్థజ్ఞానస్య ఉపాయతా స్యాత్ । ఉభయలిఙ్గకం ప్రాప్యం చేత్, తథాత్వేనోపాసనమ్ ఉపాయ: స్యాత్ । అతః మోక్షస్వరూపజ్ఞానం తదనుబన్ధజ్ఞానాపేక్షమ్ – ఇతి వణిెతమ్ ।

అతః ‘యేయం ప్రేతే’ ఇత్యస్య ముక్తస్వరూపప్రశ్నపరత్వమేవ న దేహాతిరిక్తపారలౌకిక కర్మానుష్ఠానోపయోగికర్తృభోక్త్రాత్మక జీవస్వరూపమాత్రపరత్వమ్ । అన్యథా తస్యార్థస్య దురధిగమవత్వప్రదర్శనవివిధభోగవితరణప్రలోభనపరీక్షాయాః అసమ్భవాదితి ద్రష్టవ్యమ్ । నచికేతసో హి అయమ్ అభిప్రాయః – హితైషివచనాత్ ఆత్మా పరిత్యక్తచరమదేహః, ఆవిర్భూతాపహత పాప్మత్వాదిగుణాష్టకో భవతి ఇత్యుపశ్రుత్య, ‘స్వర్గే లోకే న భయం కిఞ్చనాస్తి’ (క.ఉ. ౧-౧౨) ఇత్యాదినా మన్త్రద్వయేన మోక్షసాధనభూతాగ్నిమ్ అప్రాక్షమ్ । అధునా తు వాదివిప్రతిపత్త్యా తద్విషయే సన్దేహో జాయతే । అయం ‘స్వర్గ లోకే న భయం కిఞ్చనాస్తి’ ఇత్యాదినా మయా ఉపన్యస్త అపహతపాప్మత్వాదివిశిష్టరూపః ఆత్మా, అస్తి ఇత్యేకే, నాయమస్తి ఇత్యపరే, త్వయా ఉపదిష్టః ఏతత్ జానీయాత్ – ఇతి । అత ఏవ ప్రతివచనే, ‘ఏతచ్ఛ్రుత్వా సమ్ప్రతిగృహ్య మర్త్యః ప్రవృహ్య ధర్మ్యమణుమేతమాప్య । స మోదతే మోదనీయం హి లబ్ధ్వా’ ఇతి ఏతత్ప్రశ్నానుగుణ్యమేవ దృశ్యతే । అతో యథోక్త ఏవార్థః । ।

కేచిత్తు – ‘పరాభిధ్యానాత్తు తిరోహితం తతో హ్యస్య బన్ధవిపర్యయౌ’ (బ్ర.సూ. ౩-౨-౪) ఇతి సూత్రే, ‘తిరోహితమ్ ఇతి నిష్ఠాన్తపదే,’ ఉపసర్జనతయా నిర్దిష్టస్య తిరోధానస్య, దేహయోగాద్వా  సోऽపి (బ్ర.సూ. ౩-౨-౫) ఇతి తదుత్తరసూత్రే, ‘సోऽపి – తిరోధానభావోऽపి’ ఇతి పుల్లిఙ్గ తచ్ఛబ్దేన పరామర్శదర్శనాత్, ‘గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్దర్శనాత్’ (బ్ర.సూ.౧-౨-౧౧) ఇత్యత్రాపి ‘ప్రవిష్టౌ’ ఇతి ఉపసర్జనతయా నిర్దిష్టస్య ప్రవేశస్య, ‘తద్దర్శనాత్’ ఇతి తచ్ఛబ్దేన పరామర్శదర్శనాత్, సర్వనామ్నాऽనుసన్ధిర్వృత్తిచ్ఛన్నస్య’ (౨-౧౧) ఇతి వామనసూత్రే కృత్తద్ధితాదివృత్తిన్యాగ్భూతస్యాపి సర్వనామ్నా పరామర్శస్యాఙ్గీకృతత్వాత్ , యేయం ప్రేతే ఇతి నిష్టాన్తప్రేతశబ్దే ఉపసర్జనతయా నిర్దిష్టస్యాపి ప్రాయణశబ్దితమోక్షస్య ‘నాయమస్తీతి చైకే’ ఇత్యత్ర ‘అయమ్’ ఇతి పదేన పరామర్శోऽస్తు ।।

న చ – ఏవం భుక్తవత్యస్మిన్ భోజనమస్తి వా న వా ? ఇతి వాక్యవత్, ముక్తేऽస్మిన్ మోక్షోऽస్తి న వా ?’ ఇతి సన్దేహకథనం వ్యాహతార్థమ్ ఇతి – వాచ్యమ్; మోక్షసామాన్యమభ్యుపేత్య మోక్షవిశేషసన్దేహస్య ఉపపాదయితుం శక్యత్వాత్ । అయమ్ ఇత్యనేన విశేషపరామర్శసమ్భవాత్ ।।

నను – న ప్రాయణశబ్దస్య మోక్షవాచిత్వం క్వచిద్దృష్టమ్ । శరీరవియోగవాచిత్వాత్ । శ్రుతప్రకాశికాయాం శరీరవియోగవాచిత్వమభ్యుపేత్యైవ చరమశరీరవియోగపరతయా వ్యాఖ్యాతత్వాత్ ఇతి చేత్, ‘అస్త్వేవమ్; తథాపి అయమ్ ఇత్యనేన’ చరమశరీరవియోగపరామర్శసమ్భవాత్ , తద్విషయిణ్యేవ విచికిత్సాऽస్తు ।

నను – తస్య నిశ్చితత్వాత్, తద్విషయిణీ విచికిత్సా నోపపద్యతే ఇతి చేత్ – సత్యమ్ । అయం చరమశరీరవియోగ: బ్రహ్మరూపావిర్భావపూర్వభావిత్వేన రూపేణ అస్తి ? న వా ? ఇతి విచికిత్సాయాః సూపపాదత్వాత్ – ఇతి వదన్తి

।। ౨౧।।

దేవైరత్రాపి విచికిత్సితం పురా న హి సుజ్ఞేయమణురేష ధర్మః ।।

అన్యం వరం నచికేతో వృణీష్వ మా మోపరోత్సీరతి మా సృజైనమ్ ।। ౨౨ ।।

ఏవం ముక్తస్వరూపం పృష్టో మృత్యుః – ఉపదిశ్యమానార్థస్యాతిగహనతయా పారం ప్రాప్తుమ్ అప్రభవతే, మధ్యే పతయాలవే, నోపదేష్టవ్యమ్ ఇతి మత్వాऽऽహ – దేవైరత్రాపి ఇతి । బహుదర్శిభిరపి దేవైః అస్మిన్ ముక్తాత్మస్వరూపే విచికిత్సితమ్ – సంశయితమ్ । న హి ఇతి । ఆత్మతత్త్వం న సుజ్ఞానమితి సూక్ష్మ ఏష ధర్మః । అన్యం వరం ఇతి । స్పష్టోऽర్థః । మా మోపరోత్సీః ఇతి । మా మా ఇతి నిషేధే వీప్సాయాం ద్విర్వచనమ్ । ఉపరోధం మా కార్షీః । ఏనం మా – మామ్ అతిసృజ – ముఞ్చ ।। ౨౨ ।।

దేవరత్రాపి విచికిత్సితం కిల త్వం చ మృత్యో యన్న సుజ్ఞేయమాత్థ ।।

వక్తా చాస్య త్వాదృగన్యో న లభ్యో నాన్యో వరస్తుల్య ఏతస్య కశ్చిత్ ।।౨౩ ।।

ఏవముక్తో నచికేతా ఆహ – దేవైరత్రాపి విచికిత్సితం కిల ఇతి । స్పష్టోऽర్థః । త్వం చ ఇతి । త్వం చ మృత్యో న సువిజ్ఞేయమ్ ఇతి యదాత్మస్వరూపమ్ ఉక్తవాన్ । వక్తేతి । త్వాదృక్ – చాదృశ ఇత్యర్థః । అన్యత్ స్పష్టమ్ ।। ౨౩ ।।।

శతాయుషః పుత్రపౌత్రాన్ వృణీష్వ బహూన్ పశూన్ హస్తిహిరణ్యమశ్వాన్ ।

భూమేర్మహదాయతనం వృణీష్వ స్వయం చ జీవ శరదో యావదిచ్ఛసి ।। ౨౪ ।।

ఏవం నచికేతసోక్తో మృత్యుః, ‘విషయస్య దురధిగమతయా మధ్యే న త్యక్షతి ఇతి నిశ్చిత్య, సత్యపి గ్రహణసామర్థ్యం, విషయాన్తరాసక్తచేతసే ఏతాదృశం ముక్తాత్మతత్త్వం నోపదేశార్హమ్ ఇతి మత్వా, ముముక్షాస్థైర్యానువృత్త్యర్థం ప్రలోభయన్ ఉవాచ – శతాయుషమ్ ఇతి । స్పష్టోऽర్థః । భూమేః ఇతి । పృథివ్యాః విస్తీర్ణమ్ ఆయతనమ్ – మణ్డలం రాజ్యం వృణీష్వ । అథవా భూమేః సమ్బన్ధి మహదాయతనమ్ – విచిత్రశాలాప్రాసాదాదియుక్తం గృహం వృణీష్వ । స్వయం చేతి । యావద్వర్షాణి జీవితుమిచ్ఛసి, తావజ్జీవ ఇత్యర్థః ।। ౨౪ ।।।

ఏతత్తుల్యం యది మన్యసే వరం వృణీష్వ విత్తం చిరజీవికాం చ ।

మహాభూమౌ నచికేతస్త్వమేధి కామానాం త్వా కామభాజం కరోమి ।। ౨౫ ।।

ఏతత్తుల్యమ్ ఇతి । ఉక్తేన వరేణ సదృశమ్ అన్యదపి వరం మన్యసే చేత్ ! తదపి వృణీష్వ; ప్రభూతం హిరణ్యరత్నాదికం చిరంజీవనం చ ఇత్యర్థః । మహాభూమౌ నచికేతస్త్వమేధి । ఏధి – భవ । రాజేతి శేషః । అస్తేః లోణ్మధ్యమపురుషైకవచనమ్ । కామానామ్ – కామ్యమానానామ్ అప్సర:ప్రభృతి-విషయాణామ్ । కామభాజమ్ – కామః కామనా । తాం విషయతయా భజతీతి కామభాక్; తమ్ । కామ్యమానాప్సర:ప్రభృతీనామపి కామనావిషయం కరోమి ఇత్యర్థః ।। ౨౫ ।।

యే యే కామా దుర్లభాః మర్త్యలోకే సర్వాన్ కామాన్ ఛన్దతః ప్రార్థయస్వ ।

ఇమా రామాస్సరథాస్సతూర్యా న హీదృశా లోభనీయా మనుష్యైః ।

ఆభిర్మత్ప్రత్తాభిః పరిచారయస్వ నచికేతో మరణం మాऽనుప్రాక్షీః ।। ౨౬ ।।

యే యే కామాః ఇతి । ఛన్దతః – యథేష్టమ్ ఇత్యర్థః । ఇమాః రామాః ఇతి । రథవాదిత్ర సహితాః మయా దీయమానాః స్త్రియః, మనుష్యాణాం దుర్లభాః ఇత్యర్థః । ఆభిరితి । ఆభిః = మయా దత్తాభిః పరిచారికాభిః, పాదసంవాహనాదిశుశ్రూషాం కారయ ఇత్యర్థః। మరణమను – మరణాత్, ముక్తేః పశ్చాత్; ముక్తాత్మస్వరూపమితి యావత్ । మరణశబ్దస్య దేహవియోగసామాన్యవాచినోऽపి, ప్రకరణవశేన విశేషవాచిత్వం న దోషాయ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ ।। ౨౬ ।।

శ్వోऽభావా మర్త్యస్య యదన్తకైతత్ సర్వేన్ద్రియాణాం జరయన్తి తేజః ।।

అపి సర్వం జీవితమల్పమేవ తవైవ వాహాస్తవ నృత్యగీతే ।। ౨౭ ।।

ఏవం ప్రలోభ్యమానోऽపి నచికేతాః అక్షుభితహృదయ ఆహ – శ్వోऽభావాః ఇతి । హే। అన్తక ! త్వదుపన్యస్తా యే మర్త్యస్య కామాః తే శ్వోऽభావాః – శ్వః అభావః యేషాం తే తథోక్తాః ।। దినద్వయస్థాయినో న భవన్తి ఇత్యర్థః । సర్వేన్ద్రియాణాం యదేతత్ తేజః, తత్ క్షపయన్తి । అప్సర:ప్రభృతిభోగా హి సర్వేన్ద్రియదౌర్బల్యావహా ఇతి భావః । అపి సర్వమితి । బ్రహ్మణోऽపి జీవితం స్వల్పమ్, కిముత అస్మదాదిజీవితమ్ । అతః చిరజీవికాऽపి న వరణార్హేతి భావః । తవైవ వాహాః ఇతి । వాహాః – రథాదయః । తిష్ఠన్తు ఇతి శేషః ।। ౨౭ ।।

న విత్తేన తర్పణీయో మనష్యో లప్స్యామహే విత్తమద్రాక్ష్మ చేత్ త్వా ।

జీవిష్యామో యావదీశిష్యసి త్వం వరస్తు మే వరణీయః స ఏవ ।। ౨౮ ।।

న విత్తేనేతి । న హి విత్తేన లబ్ధేన కస్యచిత్ తృప్తిః దృష్టచరీ । న జాతుకామః కామానాముపభోగేన శామ్యతి’ (వి.పు. ౪-౧౦-౨౩) ఇతి న్యాయాదితి భావః । కిఞ్చ లప్స్యామహే విత్తమితి । త్వాం వయం దృష్టవన్తశ్చేత్, విత్తం ప్రాప్స్యామహే (?) త్చద్దర్శనమ్ అస్తి చేత్, విత్తలాభే కో భార ఇతి భావః । తర్హి చిరజీవికా ప్రార్థనీయా ఇత్యత్రాహ – జీవిష్యామో యావదితి – యావత్కాలం యామ్యే పదే త్వమ్ ఈశ్వరతయా వర్తసే – వ్యత్యయేన పరస్మైపదమ్ – తావత్పర్యన్తమ్ అస్మాకమపి జీవనం సిద్ధమేవ । న హి త్వదాజ్ఞాతిలఙ్ఘనేన అస్మజ్జీవితాన్తకరః కశ్చిదస్తి । వరలాభాలాభయోరపి తావదేవ జీవనమితి భావః । వస్తు మే వరణీయః స ఏవ । అతః ‘యేయం ప్రేతే’ ఇతి ప్రాక్ప్రస్తుతో వర ఏవ వరణీయ ఇత్యర్థః ।। ౨౮ ।।

అజీర్యతామమృతానాముపేత్య జీర్యన్ మర్త్యః క్వ తదాస్థః ప్రజానన్ ।

అభిధ్యాయన్ వర్ణరతిప్రమోదానతిదీర్ఘే జీవితే కో రమేత ।। ౨౯ ।।

అజీర్యతామితి । జరామరణశూన్యానాం ముక్తానాం స్వరూపం జ్ఞాత్వా । ప్రజానన్ – వివేకీ జరామరణోపప్లుతోऽయం జనః తదాస్థః – జరామరణాద్యుపప్లుతాప్సరః ప్రభృతివిషయ విషయకాస్థావాన్, క్వ – కథం భవేత్ ? ఇత్యర్థః । అభిధ్యాయన్నితి । తత్రత్యాన్ వర్ణరతిప్రమోదాన్ । వర్ణాః ఆదిత్యవర్ణత్వాదిరూపవిశేషాః, రతిప్రమోదాః – బ్రహ్మభోగాది జనితానన్దవిశేషాః, తాన్ సర్వాన్ అభిధ్యాయన్ – నిపుణతయా నిరూపయన్ । అనతిదీర్ఘే జీవితే కో రమేత – అత్యల్పే ఐహికే చిరజీవితే కః ప్రీతిమాన్ స్యాత్ ఇత్యర్థః ।। ౨౯ ।।

యస్మిన్నిదం విచికిత్సన్తి మృత్యోం యత సామ్పరాయే మహతి బ్రూహి నస్తత్ ।

యోऽయం వరో గూఢమనుప్రవిష్టో నాన్యం తస్మాన్నచికేతా వృణీతే ।।౩౦ ।।

।। ఇతి కఠోపనిషదిప్రథమా వల్లీ ।।

యస్మిన్ ఇతి । మహతి – పారలౌకికే యస్మిన్ – ముక్తాత్మస్వరూపే సంశేరతే, తదేవ మే బ్రూహి । యోऽయమితి గూఢమ్ – ఆత్మతత్త్వమ్ అనుప్రవిష్టః యోऽయం వరః, తస్మాత్ అన్యం నచికేతా న వృణీతే స్మ ఇతి శ్రుతేర్వచనమ్ ।। ౩౦ ।।।

।। ఇతి ప్రథమా వల్లీ ప్రకాశికా ।।