శ్రీః ।।
కేనోపనిషత్
(తలవకారోపనిషత్)
[సామవేదశాన్తిపాఠః]
ఓమ్ ఆప్యాయన్తు మమాఙ్గాని వాక్ప్రాణశ్చక్షుఃశ్రోత్రమథో బలమిన్ద్రియాణి చ సర్వాణి । సర్వ బ్రహ్మో (హ్మౌ) పనిషదమ్ । మాऽహం బ్రహ్మ నిరాకుర్యామ్ । మా మా బ్రహ్మ నిరాకరోత్ । అనిరాకరణమస్తు । అనిరాకరణం మేऽస్తు, తదాత్మని నిరతే య ఉపనిషత్సు ధర్మాస్తే మయి సున్తు తే మయి సన్తు।
ఓం శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ।
* * * * *
ప్రథమఖణ్డః
హరిః ఓమ్ ।
కేనేషితం పతతి ప్రేషితం మనః కేన ప్రాణః ప్రథమః ప్రైతి యుక్తః ।
కేనేషితాం వాచమిమాం వదన్తి చక్షుఃశ్రోత్రం క ఉ దేవో యునక్తి ।౧।।
శ్రీరఙ్గరామానుజమునివిరచితా
ప్రకాశికా
యేనోపనిషదాం భాష్యం రామానుజమతానుగమ్ ।
రమ్యం కృతం ప్రపద్యే తం రఙ్గరామానుజం మునిమ్ ।
మఙ్గలాచరణం ప్రతిజ్ఞా చ
అతసీగుచ్ఛసచ్ఛాయమఞ్చితోరసంస్థలం శ్రియా।
అఞ్జనాచలశ్రృఙ్గారమఞ్జలిర్మమ గాహతామ్ ।।
వ్యాసం లక్ష్మణయోగీన్ద్ర ప్రణమ్యాన్యాన్ గురూనపి ।
వ్యాఖ్యాం తలవకారోపనిషదః కరవాణ్యహమ్ ।
అచేతనప్రేరకస్వరూపనిరూపకప్రశ్నాః
పరమాత్మస్వరూపం ప్రశ్నప్రతివచనరూపప్రకారేణ ప్రకాశయితుం ప్రస్తౌతి- ‘కేనేషితం పతతి ప్రేషితం మనః కేన ప్రాణః ప్రథమః ప్రైతి యుక్తః । కేనేషితాం వాచమిమాం వదన్తి చక్షుఃశ్రోత్రం క ఉ దేవో యునక్తి’ । మనః కేన వా (?) ప్రేషితమ్ – ప్రేరితం సత్ స్వవిషయే ప్రవర్తత ఇతి భావః ।। ఇషితమ్ – ఇష్టమ్; మతమ్ । ప్రాణానాం మధ్యే ప్రథమః ప్రాణః – ముఖ్యః ప్రాణః కేన ప్రేరితస్సన్ ప్రైతి – ప్రకర్షణ సఞ్చరతి । తథా, కేన వా ప్రేరితామ్’ ఇమాం వాచమ్ – వాగిన్ద్రియమవలంబ్య వ్యవహరన్తి లోకాః । తథా చక్షుఃశ్రోత్రయోశ్చ కః ప్రేరకః? అచేతనానామేషాం చేతనాప్రేరితానాం కార్యకరత్వాసమ్భవాత్ ఇతి గురుముపేత్య శిష్యః పప్రచ్ఛ ఇత్యర్థః ।।
శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం మనసో మనో యత్ వాచో హ వాచం స ఉ ప్రాణస్య ప్రాణః । చక్షుషశ్చక్షురతిముచ్య ధీరాః ప్రేత్యాస్మాల్లోకాదమృతా భవన్తి ।౨।
గురోఃప్రతివచనమ్
గురుః ప్రతివక్తి – శ్రోత్రస్య శ్రోత్రం…..భవన్తి। చక్షురాదీనాం ప్రకాశకం చక్షురాద్యనధీనప్రకాశమ్ అప్రాణాధీనప్రాణనఞ్చ యత్ స ఉ – స ఏవ ఇత్యేవమ్ అతిముచ్య – జ్ఞాత్వా అస్మాల్లోకాత్ – అర్చిరాదినా మార్గేణ గత్వా ముక్తా భవన్తి ఇత్యర్థః ।।
న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతి న వాగ్గచ్ఛతి నో మనః।
న విద్మో న విజానీమో యథైతదనుశిష్యాత్ । ౩।।
తదేవ ప్రపఞ్చయతి – న తత్ర చక్షుర్గచ్ఛతి న వాగ్గచ్ఛతి నో మనః। తర్హి తత్ కథముపదేష్టవ్యమ్’ ఇత్యత్రాహ-న విద్మో న విజానీమః యథైతదనుశిష్యాత్-కిం తదితి పృష్ట ఆచార్యః, ‘నాన్తరిన్ద్రియేణ న బహిరిన్ద్రియేణ చ జ్ఞేయం తత్’ ఇత్యేవ తదుపదిశేత్ ।
అన్యదేవ తద్విదితాదథో అవిదితాదధి।
ఇతి శుశ్రుమ పూర్వేషాం యే నస్తద్వ్యాచచక్షిరే ।౪।
బ్రహ్మణః విదితావిదితవిలక్షణత్వమ్
నను తస్య సర్వాత్మనా జ్ఞానావిషయత్వే తుచ్ఛత్వం స్యాత్; బ్రహ్మజిజ్ఞాసయా గురూపసదనాదికఞ్చన స్యాదిత్యత్రాహ-‘అన్యదేవ తత్ విదితాదథో—–తద్వ్యాచచక్షిరే’। యే-అస్మాకం పూర్వే గురవః బ్రహ్మోంపాదిశన్, తేషామ్-‘సర్వాత్మనా విదితాదపి విలక్షణం సర్వాత్మనా అవిదితాదపి విలక్షణమ్ ఏవం రూపం బ్రహ్మ’ ఇతి ఈదృశీం వాచం వయం శ్రుతవన్తః ఇత్యర్థః ।
యద్వాచానభ్యుదితం యేన వాగభ్యుద్యతే ।
తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే।౫।
వాగాది ఇన్ద్రియప్రకాశకం బ్రహ్మ
ఏతదేవ ప్రపఞ్చయతి – ‘యత్ వాచాऽనభ్యుదితం……నేదం యదిదముపాసతే’। వాగాదిభిర్యదప్రకాశ్యం స్వయం వాగాది ఇన్ద్రియప్రకాశకఞ్చ, తదేవ బ్రహ్మ’ ఇతి జానీహి।।
యద్వస్తు ఇదమ్ ఇతి ఇదఙ్కారగోచరతయా హస్తామలకవత్ సువిదితతయా ఉపాసతే జనాః, తత్ బ్రహ్మ న ఇత్యర్థః । ఏవమ్ ఉత్తరత్రాపి ।
యన్మనసా న మనుతే యేనాహుర్మనో మతమ్ ।
తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే । ౬।
అత్ర రఙ్గరామానుజభాష్యమ్ నాస్తి
యచ్చక్షుషా న పశ్యతి యేన చక్షూంషి పశ్యతి ।
తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే । ౭।
‘యచ్చక్షుషా న పశ్యతి యేన చక్షుషి పశ్యతి’। యేన పరమాత్మనా సాధనేన పుమాన్ ఇతరత్ పశ్యతి ఇత్యర్థః ।
యత్ శ్రోత్రేణ న శృణోతి యేన శ్రోత్రమిదం శ్రుతమ్ ।
తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే।౮।
అత్ర రఙ్గరామానుజభాష్యం నాస్తి
యత్ప్రాణేన న ప్రాణితి యేన ప్రాణః ప్రణీయతే।
తదేవ బ్రహ్మ త్వం విద్ధి నేదం యదిదముపాసతే ।౯।।
‘యత్ ప్రాణేన న ప్రాణితి యేన ప్రాణః ప్రణీయతే’ – ప్రణీయతే – ప్రాణితి ఇత్యర్థః ।।
ప్రథమఖణ్డః సమాప్తః
ద్వితీయఖణ్డః
యది మన్యసే సువేదేతి దభ్రమేవాపి నూనం త్వం వేత్థ బ్రహ్మణో రూపమ్ ।
యదస్య త్వం యదస్య దేవేషు అథ ను మీమాంస్యమేవ తే మన్యే విదితమ్ ।౧।।
శిష్యం ప్రత్యాచార్య ఆహ – ‘యది మన్యసే సువేదేతి……..అథ ను మీమాంస్యమేవ తే’। ‘అహం బ్రహ్మస్వరూపం సుష్టు వేద’ ఇతి యది మన్యసే; న తత్ తథా । అస్య బ్రహ్మణః ఇహ లోకే యదపి రూపం త్వం వేత్థ, తన్నూనం దభ్రమేవ అల్పమేవ । దేవేషు యద్రూపం త్వం వేత్థ, తదపి దభ్రమేవ – అల్పమేవ।। , త్వయా జ్ఞాతం సర్వం బ్రహ్మణో రూపమ్ అల్పమేవ; న సర్వం బ్రహ్మరూపం త్వయా జ్ఞాతమ్ । అతఃపరమేవ తే బ్రహ్మ విచార్యమ్ ; నాతః పూర్వం సమ్యగ్విచారితమ్ ఇత్యర్థః । ఏతద్వాక్యం శ్రుత్వా, సమ్యవిచార్య శిష్య ఆహ – ‘మన్యే విదితమ్’ – అహం విదితమేవ మన్యే ।।
నాహం మన్యే సువేదేతి నో న వేదేతి వేద చ।
యో నస్తద్వేద తద్వేద నో న వేదేతి వేద చ ।౨।।
కథమిత్యత్రాహ – నాహం మన్యే సువేదేతి నో న వేదేతి వేద చ। అహమ్ – సమ్యగ్వేద ఇత్యపి న మన్యే; న వేదేత్యపి న। అపి తు వేదైవ। తతశ్చ కాత్ర్సూన్యేన జ్ఞాతత్వమజ్ఞాతత్వఞ్చ నాస్తి; కిఞ్చిత్జ్ఞాతత్వమస్తీత్యర్థః । ‘యో నస్తద్వేద తద్వేద నో న వేదేతి వేద చ నః-అస్మాకం బ్రహ్మచారిణాం మధ్యే తత్ – ‘నో న వేదేతి వేద చ’ ఇతి నిర్దిష్టం తత్ అర్థతత్వం యో వేద, సః తద్బ్రహ్మ వేద ఇత్యర్థః ।।
యస్యామతం తస్య మతం మతం యస్య న వేద సః ।
అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్ । ౩।।
బ్రహ్మణః కృత్స్నజ్ఞానమానినామజ్ఞత్వమ్
యస్యామతం తస్య మతం మతం యస్య న వేద సః। యః (యస్తు) పరిచ్ఛిన్నత్వేన బ్రహ్మ న మనుతే, స బ్రహ్మ మనుతే । యస్తు పరిచ్ఛిన్నత్వేన బ్రహ్మ మనుతే, స తు న జానాతి ఇత్యర్థః । అవిజ్ఞాతం విజానతాం విజ్ఞాతమవిజానతామ్ – బ్రహ్మ ఏతావత్ ఇతి పరిచ్ఛేదజ్ఞానవతాం బ్రహ్మాऽవిజ్ఞాతం భవతి; పరిచ్ఛిన్నత్వజ్ఞానశూన్యానాం బ్రహ్మ విజ్ఞాతం భవతి ఇత్యర్థః ।।
ఉక్తఞ్చ భగవతా భాష్యకృతా – ‘యతో వాచో నివర్తన్తే, అప్రాప్య మనసా సహ’ (తై.ఉ.ఆ.9) ఇతి బ్రహ్మణోऽనన్తస్య అపరిమితగుణస్య వాఙ్మనసయోః ‘ఏతావత్’ ఇతి పరిచ్ఛిదాయోగ్యత్వశ్రవణేన ‘బ్రహ్మ ఏతావత్’ ఇతి బ్రహ్మపరిచ్ఛేదజ్ఞానవతాం బ్రహ్మ అవిజ్ఞాతమ్ అమతమ్ ఇత్యుక్తమ్; అపరి ఛిన్నత్వాత్ బ్రహ్మణః । అన్యథా ‘యస్యామతం తస్య మతమ్’, ‘విజ్ఞాతమవిజానతామ్’ ఇతి తత్రైవ మతత్వ-విజ్ఞాతత్వవచనం విరుద్ధ్యేత ఇతి । తతశ్చ అవిజ్ఞాతత్వాదివచనం’ కాత్ర్సూన్యేన జ్ఞానావిషయత్వపరమ్; న తు సర్వాత్మనా బ్రహ్మణః జ్ఞానాగోచరత్వపరమ్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । తథాహి సతి, ‘బ్రహ్మవిదాప్రోతి పరమ్’ (తై.ఉ.ఆ.1), ‘తమేవ విదిత్వాऽతిమృత్యుమేతి’ (శ్వే.ఉ.3.8) ఇత్యాది శాస్త్రాణామ్ అసంగతార్థకత్వప్రసఙ్గాత్, వేదాన్తానాం నైరర్థక్యప్రసంగాచ్చ ।।
ప్రతిబోధవిదితమమృతమమృతత్వం హి విన్దతే ।
ఆత్మనా విన్దతే వీర్యం విద్యయా విన్దతేऽమృతమ్ ।౪।
అమృతత్వప్రాప్తిప్రకారః
ప్రతిబోధవిదితమమృతమమృతత్వం హి విన్దతే । ప్రతినియతో బోధః ప్రతిబోధః। సత్యత్వ – జ్ఞానత్వ – అనన్తత్వాదిరూపాసాధారణధర్మవిశిష్టతయా జ్ఞాతమ్ అమృతమ్ – బ్రహ్మస్వరూప, తత్క్రతున్యాయేన స్వోపాసకస్యాప్యమృతత్వం విన్దతే – లమ్భయతి ఇత్యర్థః । అన్తర్భావితణ్యర్థః అయం విదిధాతుః । లమ్భనప్రకారమేవాహ – ఆత్మనా విన్దతే వీర్యం విద్యయా విన్దతేऽమృతమ్ । ‘స నో దేవః శుభయా స్మృత్యా సంయునక్తు’ (తై.నా. 84.) ఇత్యుక్తరీత్యా విద్యానిష్పత్త్యనుకూలం వీర్య ప్రసన్నేన పరమాత్మనా లభతే ప్రసన్నపరమాత్మాऽऽహితవీర్యార్జితయా విద్యయా అమృతత్వమ్ అశ్నుత ఇత్యర్థః ।।
ఇహ చేదవేదీదథ సత్యమస్తి న చేదిహావేదీన్మహతీ వినష్టిః।
భూతేషు భూతేషు విచిత్య ధీరాః ప్రేత్యాస్మాల్లోకాదమృతా భవన్తి ।౫।।
బ్రహ్మణః ఇహైవ అవశ్యవేద్యత్వమ్
తాదృశబ్రహ్మజ్ఞానే త్వరామ్ ఉత్పాదయతి – ‘ఇహ చేదవేదీదథ సత్యమస్తి; న చేదిహావేదీత్, మహతీ వినష్టిః’। ఇహైవ జన్మని, బ్రహ్మ జ్ఞాతవాంశ్చేత్, అథ – సమనన్తరమేవ అస్తి – సన్ భవతి । సత్య (అత్ర) జ్ఞానాభావే ఆత్మనోऽసత్తా భవతి; ‘అసన్నేవ స భవతి అసత బ్రహ్మేతి వేద చేత్ । అస్తి బ్రహ్మేతి చేద్వేద సన్తమేనం తతో విదుః’ (తై.ఆ.6) ఇతి శ్రుత్యనురోధాత్ ఇతి ద్రష్టవ్యమ్ । ‘భూతేషు భూతేషు విచిత్య ధీరాః ప్రేత్యాస్మాల్లోకాదమృతా భవన్తి । భూతేషు భూతేషు – సర్వభూతస్థం పరమాత్మానం ప్రజ్ఞాశాలినః’ స్వేతరసమస్తవిలక్షణత్వేన నిర్ధార్య. అస్మాల్లోకాత్ – అర్చిరాదిమార్గేణ పరమాత్మానం ప్రాప్య ముక్తా భవన్తి ఇత్యర్థః ।
ద్వితీయఖణ్డః సమాప్తః
* * * * *
తృతీయఖణ్డః
బ్రహ్మ హ దేవేభ్యో విజిగ్యే। తస్య హ బ్రహ్మణో విజయే దేవా అమహీయన్త।
త ఐక్షన్త, అస్మాకమేవాయం విజయోऽస్మాకమేవాయం మహిమేతి ।౧।।
సురవిజయ ఆఖ్యాయికా
ఆత్మనా విన్దతే వీర్యమ్ – ఇత్యుక్తార్థే ఆఖ్యాయికామాహ -‘బ్రహ్మ హ దేవేభ్యో విజిగ్యే’ । పరమాత్మా దేవానామనుగ్రహార్థమసురాదీన్, శత్రూన్ విజితవాన్ । ‘తస్య హ బ్రహ్మణో’ విజయే దేవా అమహీయన్త’ । బ్రహ్మకర్తృకవిజయే సతి దేవాః పూజితా అభవన్ । ‘త ఐక్షన్త అస్మాకమేవాయం విజయోऽస్మాకమేవాయం మహిమేతి’। దేవాః, అయమసురవిజయోऽస్మకర్తృక ఏవ, తదనుకూలసామర్యాదికమపి అస్మదీయమేవ ఇత్యమన్యన్త ।।
తద్ధేషాం విజజ్ఞౌ । తేభ్యో హ ప్రాదుర్బభూవ ।
తన్న వ్యజానత(న్త) కిమిదం యక్షమితి ।౨।।
యక్షావతారః
‘తద్వేషాం విజజ్ఞౌ । తాదృశం తేషామ్ అభిమానం పరమాత్మా జ్ఞాతవాన్ ఇత్యర్థః । ‘తేభ్యో హ ప్రాదుర్బభూవ’-తేషాం దేవానామ్ అనుగ్రహార్థం తత్ బ్రహ్మ యక్షరూపం ప్రాదుర్భూతమ్ । తన్న వ్యజానత కిమిదం యక్షమితి – ఏతత్ యక్షస్వరూపం కిమితి తే దేవా న వ్యజానత – న జ్ఞాతవన్త ఇత్యర్థః’ ।।
తేऽగ్నిమబ్రువన్, జాతవేదః! ఏతద్విజానీహి కిమేతద్యక్షమితి! తథేతి । తదేభ్యద్రవత్ ।
తమభ్యవదత్ కోऽసీతి । అగ్నిర్వా అహమస్మీత్యబ్రవీత్, జాతవేదా వా అహమస్మీతి।౩,౪।।
అగ్నేః బ్రహ్మణా సమాగమః
‘తేऽగ్నిమబ్రువన్………కిమేతద్యక్షమితి’ । జాతవేదః ఏతద్విజానీహి కిమేతద్యక్షమితీత్యుక్తవన్తః । తథేతి । తదభ్యద్రవత్………….. జాతవేదా వా అహమస్మీతి’ । తథేతి స యక్షసమీపం గతః తేన కోऽసీతి పృష్టః, అగ్నిః, జాతవేదాః ఇతి ప్రసిద్ధం నామద్వయముక్తవాన్ ఇత్యర్థః ।।
తస్మింస్త్వయి కిం వీర్యమితి । అపీదం సర్వం దహేయమ్, యదిదం పృథివ్యామితి । తస్మై తృణం నిదధౌ, ఏతద్దహేతి। తదుపప్రేయాయ సర్వజవేన । తన్న శశాక దగ్ధుమ్ । స తత ఏవ నివవృతే, నైత (నైన) దశకం విజ్ఞాతుమ్, యదేతద్యక్షమితి ।।౫,౬।।
తృణదహనాసామర్థ్యమ్ అగ్నేః
‘తస్మింస్త్వయి కిం వీర్యమితి । అపీదం సర్వం దహేయం యదిదం పృథివ్యామితి’। తవ క్వ। సామర్థ్యమస్తీతి యక్షేణ పృష్టోऽగ్నిః పృథివ్యన్తర్వర్తిసకలదాహసామర్థ్యమ్ అస్తీతి ఉక్తవాన్ ।।
‘తస్మై………..స తత ఏవ నివవృతే। తర్హిదం తృణం దహేతి యక్షేణ ఉక్తః, సర్వేణ జవేన । తత్సమీపం గతః, దగ్ధుమసమర్థోం నివృత్త ఇత్యర్థః । ఉపప్రేయాయ – సమీపం గత ఇత్యర్థః । నైతదశకం విజ్ఞాతుం యదేతద్ యక్షమితి’। ఏవం దేవాన్ ప్రతి ఉక్తవానితి శేషః । ఏవముత్తరత్రాపి ।।
అథ వాయుమబ్రువన్, వాయవేతద్విజానీహి కిమేతద్యక్షమితి! తథేతి ।౭।।
తదభ్యద్రవత్ । తమభ్యవదత్, కోऽసీతి? వాయుర్వా అహమస్మీత్యబ్రవీత్,
మాతరిశ్వా వా అహమస్మీతి । ౮।
తస్మింస్త్వయి కిం వీర్యమితి । అపీదం సర్వమాదదీయం, యదిదం పృథివ్యామితి ।౯।
తస్మై తృణం నిదధౌ ఏతదాదత్స్వేతి । తదుపప్రేయాయ సర్వజవేన । తన్న శశాకాऽऽదాతుమ్ । స తత ఏవ నివవృతే, నైత (నైన) దశకం విజ్ఞాతుం, యదేతద్యక్షమితి ।౧౦।
అత్ర రఙ్గరామానుజభాష్యం నాస్తి
అథేన్ద్రమబ్రువన్, మఘవన్నేతద్విజానీహి కిమేతద్యక్షమితి । తథేతి తదభ్యద్రవత్ । తస్మాత్ తిరోదధే । ౧౧ ।
స తస్మిన్నేవాకాశే స్త్రియమాజగామ బహుశోభమానాముమాం హైమవతీమ్ । తాం హోవాచ కిమేతద్యక్షమితి । ౧౨।।
ఉమావిర్భావః ఇన్ద్రస్య యక్షవిషయక ప్రశ్నశ్చ
తస్మాత్తిరోదధే। తస్మాత్ మఘోనస్సన్నిధేః, ఏతస్య గర్వభఙ్గో మా భూదితి తిరోహితమ్ అభవత్। ఇత్యర్థః । తస్మిన్నేవాకాశే స్త్రియమాజగామ బహశోభమానామ్ ఉమాం’ హైమవతీమ్। తాం హోవాచ కిమేతద్యక్షమితి । తస్మిన్నేవ ప్రదేశే హిమవత్పుత్రీం బహుభిరాభరణైః శోభమానాం పార్వతీంసర్వజ్ఞామిన్ద్రానుగ్రహాయ ప్రాదుర్భూతాం దృష్ట్వా తత్సమీపమాగత్య, ఇయం సర్వం జానాతి ఇతి మన్యమానః, కిమేతత్ యక్షమితి పప్రచ్ఛ ఇత్యర్థః ।
తృతీయఖణ్డఃసమాప్తః
చతుర్థఖణ్డః
సా బ్రహ్మేతి హోవాచ, బ్రహ్మణో వా ఏతద్విజయే మహీయధ్వమ్ ఇతి ।
తతో హైవ విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి ।౧।।
అసురవిజయః పరమాత్మాధీనః
‘బ్రహ్మేతి హోవాచ, బ్రహ్మణో వా ఏతద్విజయే మహీయధ్వమ్’ ఇతి । బ్రహ్మైవ యక్షరూపేణ యుష్మన్మోహశమనాయే ప్రాదుర్భూతమ్ । అతో బ్రహ్మసమ్బన్ధిని విజయే నిమిత్తే పూజాం ప్రాప్నుత । అస్మాభిరేవ విజయః కృత ఇతి దురభిమానః త్యక్తవ్యః ఇత్యర్థః । తతో హైవ విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి । తదుపదేశాదేవ బ్రహ్మేతి జ్ఞాతవాన్ ఇత్యర్థః ।।
తస్మాద్వా ఏతే దేవా అతితరామివాన్యాన్ దేవాన్। యదగ్నిర్వాయురిన్ద్రః । తే హ్యేనన్నేదిష్ఠం పస్పృశుః । తే (స) హ్యేనత్ ప్రథమో విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి ।౨।।
అగ్నివాయ్విన్ద్రాణామ్ అతిశాయిత్వమ్
తస్మాద్వా ఏతే దేవా అతితరామివాన్యాన్ దేవాన్, యదగ్నిర్వాయురిన్ద్రః। తే హ్యేనన్నేదిష్ఠం పస్పృశుః । తే హ్యేనత్ ప్రథమో విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి – తస్మాదేవ హేతోః ఏత ఏవాగ్నివాయ్విన్ద్రాః ఇతరాన్ దేవాన్ అతిశేరత ఇవ। ఇవ శబ్దః ఏవార్థః। అతిశేరత ఏవ ఇత్యర్థః । యస్మాద్ధేతోః నేదిష్ఠమ్’- సమీపే వర్తమానం తత్ బ్రహ్మ, పస్పృశుః – దృష్టవన్తః, యతశ్చ హేతోః ప్రథమో విదాఞ్చకార – ప్రథమాస్సన్తో బ్రహ్మేతి విదాఞ్చక్రుః; అత ఏవైతే దేవతాన్తరాపేక్షయా అగ్నివాయ్విన్ద్రాః అతిశయితవన్తః ఇత్యర్థః ।। వచనవ్యత్యయః’ ఛాన్దసః ।
తస్మాద్వా ఇన్ద్రోऽతితరామివాన్యాన్ దేవాన్ ।
స హ్యేనన్నేదిష్ఠం పస్పర్శ। స హ్యేనత్ ప్రథమో విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి । ౩।।
అగ్నివాయ్వపేక్షయా ఇన్ద్రస్య అతిశాయిత్వమ్
‘తస్మాద్వా ఇన్ద్రోऽతితరామివాన్యాన్ దేవాన్ । స హ్యేనన్నేదిష్ఠం పస్పర్శ । స హ్యేనత్ ప్రథమో | విదాఞ్చకార బ్రహ్మేతి’ । అగ్నివాయ్విన్ద్రాణాం మధ్యే యస్మాదిన్ద్రః సన్నిహితం బ్రహ్మ దృష్టవాన్, సర్వేభ్యః పురస్తాత్ పార్వతీముఖాత్ ఇదం బ్రహ్మేతి జ్ఞాతవాన్, అతః సర్వాతిశాయీత్యర్థః ।।
తస్యైష ఆదేశో యదేతద్విద్యుతో వ్యద్యుతదా ఇతి,
ఇన్న్యమిష (మీమిష)దా ఇత్యధిదైవతమ్ ।౪।।
విద్యుదాదివత్ బ్రహ్మణః ఆవిర్భావతిరోభావౌ క్షణికౌ
తస్యైష ఆదేశః । తస్య – ఆవిర్భూతస్య’ సద్యస్తిరోభూతస్య బ్రహ్మణ ఏష ఆదేశ: వక్ష్యమాణ ఉపమానోపదేశ ఇత్యర్థః । యదేతత్ విద్యుతో వ్యద్యుతదా’ ఇతి । యథా విద్యుతో విద్యోతనం క్షణికమ, తద్వత ఇత్యర్థః । ఆ ఇతి ప్రసిద్ధౌ। ఉపమానాన్తరమాహ – ఇన్న్యమి (మీమి)షదా ఇతి అత్రాపి ఆ ఇత్యేతత్ పూర్వవత్ । ఇచ్ఛబ్దః ఉపమానాన్తరసముచ్చయార్థః। యథా న్యమిషత (న్యమీమిషత్) నిమేషః, ప్రకాశతిరోభావః క్షణేన, ఏవం బ్రహ్మాऽపి తిరోऽభూత్ ఇత్యర్థః । యథా విద్యతస్తిరోహితా భవన్తి ఇత్యర్థః (ర్థ?) న్యమమిషత్ ఇతి వచనవ్యత్యయశ్ఛన్దసః । ఇత్యధిదైవతమ్ – అనాత్మభూతాకాశాదిగతవిద్యుద్విషయం బ్రహ్మణ ఉపమానదర్శనముక్తమ్ ఇత్యర్థః ।
అథాధ్యాత్మమ్, యదేత (న)దగచ్ఛతీవ చ మనో న
(మనోऽనేన) చైన(త) దుపస్మరత్యభీక్ష్ణం సఙ్కల్పః ।౫।।
బ్రహ్మధ్యానానువృత్తిరదు:శకా
అథాధ్యాత్మమ్ – అనన్తరం దేహస్థో దృష్టాన్త ఉచ్యత ఇత్యర్థః । యదేతత్ గచ్ఛతీవ చ మనః। – ఏతత్ బ్రహ్మ మనో గచ్ఛతీవ। బ్రహ్మవిషయకమనోగమనమివేత్యర్థః। యథా మనసో బ్రహ్మవిషయీకరణం న చిరస్థాయి, ఏవమేవ యక్షస్య బ్రహ్మణః ప్రకాశోऽపి ఇత్యర్థః। మనసా బ్రహ్మవిషయీకరణం క్షణికమేవ; న చిరానువృత్తమితి దర్శయతి – న చైతదుపస్మరత్యభీక్ష్ణం సఙ్కల్పః – న హి మనోజనిత సఙ్కల్పో ధ్యానవిశేషః। అభీక్ష్ణమ్ – చిరమ్ ఏతద్బ్రహ్మోపస్మరతి; న విషయీకరోతి ఇత్యర్థః। తతశ్చ ‘యథా బ్రహ్మణో మనసా విషయీకరణం న చిరానువృత్తమ్, ఏవం యక్షస్య బ్రహ్మణః ప్రాదుర్భావోऽపి న చిరానువృత్తః । అత్ర దృష్టాన్తోక్తివ్యాజేన ‘బ్రహ్మధ్యానానువృత్తిర్దు:శకా’ ఇతి దర్శితం భవతి ।।
తద్ధ తద్వనం నామ తద్వనమిత్యుపాసితవ్యమ్ ।
స య ఏతదేవం వేద, అభి హైనం సర్వాణి భూతాని సంవాఞ్ఛన్తి । ౬।
బ్రహ్మ వననీయమ్’ ఇతి ఉపాసనప్రకారః
తద్ధ తద్వనం నామ; తద్వనమిత్యుపాసితవ్యమ్ । ఏతాదృశమహిమవిశిష్టం తత్ బ్రహ్మ సర్వైరపి జనైః వననీయత్వేన ప్రార్థనీయత్వేన వననామకం భవతి । తస్మాత్ తత్ బ్రహ్మ వనమ్ ఇత్యుపాసితవ్యమ్ ఇత్యర్థః । వనత్వేనోపాసనస్య ఫలమాహ – స య ఏతదేవం వేద, అభి హైనం సర్వాణి భూతాని సంవాఞ్ఛన్తి। సర్వైరపి ప్రార్థనీయో భవతి ఇత్యర్థః ।।
ఉపనిషదం భో బ్రూహీతి । ఉక్తా త ఉపనిషత్ ।
బ్రాహ్మీం వావ త ఉపనిషదమబ్రూమేతి ।౭।।
ఏవమ్ ఆత్మనా విన్దతే వీర్యమ్ ఇత్యర్థే స్థితే సతి, వీర్యావాప్తిహేతుభూతభగవదనుగ్రహసాధనప్రతిపాదికామ్ ఉపనిషదం పృచ్ఛతి ఉపనిషదం భో బ్రూహీతి’ । ఇతర ఆహ – ఉక్తా త ఉపనిషత్బ్రాహ్మీం వావ త ఉపనిషదమబ్రుమేతి । బ్రహ్మప్రతిపాదికాం ప్రధానోపనిషదమవోచామ। అతః ప్రధానోపనిషదుక్తైవ। సాధనప్రతిపాదికాఞ్చోపనిషదం వక్ష్యామి, యది శుశ్రూషసే ఇతి భావః।।
తస్యై తపో దమః కర్మేతి ప్రతిష్ఠా; ।
వేదాః సర్వాఙ్గాని సత్యమాయతనమ్ ।౮।
తస్యై తపో దమః కర్మేతి ప్రతిష్ఠా । తస్యై – ఉక్తాయై ఉపనిషదే । సాధనభూతాని కాయశోషణలక్షణం తపః, ఇన్ద్రియనిగ్రహరూప ఉపశమః, అగ్నిహోత్రాదిలక్షణం కర్మ చ ఉపనిషచ్ఛబ్దితాయా బ్రహ్మవిద్యాయాః ప్రతిష్ఠా – దాఢర్యహేతుః । వేదాః సర్వాఙ్గాని సత్యమాయతనమ్ – షడఙ్గసహితాశ్చ వేదాః సత్యవదనఞ్చ బ్రహ్మవిద్యోత్పత్తికారణమ్ ఇత్యర్థః।।
యో వా ఏతామేవం వేద, అపహత్య పాప్మానమనన్తే ।
స్వర్గే లోకే జ్యేయే ప్రతితిష్ఠతి ప్రతితిష్ఠతి ।౯।
బ్రహ్మవిద్యాఫలమ్
యో వా ఏతామేవం వేద – ఏతాం బ్రహ్మవిద్యాముక్తవిధప్రతిష్ఠాయతనోపేతాం యో వేద, అపహత్య పాప్మానమనన్తే స్వర్గే లోకే జ్యేయే ప్రతితిష్ఠతి స సర్వాణి పాపాని విధూయ కాలపరిచ్ఛేద శూన్యే జ్యేయే – జ్యాయసి జ్యేష్ఠే సర్వోత్తరే స్వర్గే లోకే – వైకుణ్ఠే లోకే ప్రతిష్ఠితో భవతి ఇత్యర్థః । అనన్తజ్యేయపదసమభివ్యాహారాత్ స్వర్గలోకశబ్దో భగవల్లోకపరః ।
క్షేమాయ యః కరుణయా క్షితినిర్జరాణాం భూమావజృమ్భయత భాష్యసుధాముదారః।
వామాగమాధ్వగవదావదతూలవాతో రామానుజఃస మునిరాద్రియతాం మదుక్తిమ్ ।।
ఇతి శ్రీమత్తాతయార్యచరణారవిన్దచఞ్చరీకస్య వాత్స్యానన్తార్యపాదసేవాసమధిగతశారీరకమీమాంసాభాష్యహృదయస్య
పరకాలమునిపాదసేవాసమధిగతపారమహంస్యస్య శ్రీరఙ్గామానుజమునేః కృతిషు కేనోపనిషద్భాష్యమ్ ।
ఇతి చతుర్థఖణ్డః
శ్రీరస్తు
ఉత్తరశాన్తిపాఠః
ఓమ్ ఆప్యాయన్తు మమాఙ్గాని వాక్ ప్రాణశ్చక్షుః శ్రోత్రమథో బలమిన్ద్రియాణి చ సర్వాణి సర్వం బ్రహ్మోపనిషదం మాऽహం బ్రహ్మ నిరాకుర్యాం మా మా బ్రహ్మ నిరాకరోదనిరాకరణమస్త్వనిరాకరణం మేऽస్తు । తదాత్మని నిరతే య ఉపనిషత్సు ధర్మాస్తే మయి సన్తు తే మయి సన్తు। ఓం శాన్తిః శాన్తిః శాన్తిః ।
కేనోపనిషత్ సమాప్తా
