శ్రీమన్నిగమాన్తమహాదేశికవిరచితః

తత్త్వముక్తాకలాపః 

|| అథ బుద్ధిసరః చతుర్థః || ౪ ||

ధీత్వాద్వేద్మీతి సిద్ధా స్వయమితరమతిర్బుద్ధిలక్ష్మాదిధీవద్యద్వా సర్వజ్ఞధీవన్న స మతియుగవాన్నాపి చైకోనవేదీ । నో చేద్ధారామతౌ సా ప్రథమమపి సతీ నావబుద్ధేతి ధీః స్యాత్ స్వస్యాం వృత్తేర్విరోధోऽప్యుపశమనమియాదుక్తదృష్టాన్తనీత్యా || ౧ ||

స్మృత్యా శబ్దానుమానప్రభృతిభిరపి ధీర్వేద్యతే స్వప్రకాశా ధీత్వాదేస్తామవేద్యామనుపధి వదతః స్వోక్తిబాధాదయః స్యుః । వేద్యత్వే సా జడా స్యాదితి చ విహతిమద్వ్యాప్తిభఙ్గశ్చ నో చేచ్ఛిష్యాచార్యాదిసర్వవ్యవహృతివిరహాజ్జాతమౌనం జగత్స్యాత్ || ౨ ||

బుద్ధేరర్థప్రకాశాదనుమితిరితి చేత్తన్న సాధ్యావిశేషాత్ సాధ్యాద్భేదేऽపి బుద్ధిర్యత ఉదయతి తే స్యాత్తతోऽర్థప్రకాశః । మధ్యే బుద్ధిః కిమర్థా నను సమముభయోరప్యసాధారణత్వం తత్సా నిత్యానుమేయా యది ఫలతి తదా బుద్ధితత్త్వాపలాపః || ౩ ||

జ్ఞాతుర్జ్ఞప్తేరలోపం కథయతి నిగమః స్మర్యతే చైవమేషా తస్మాదేకత్వసిద్ధౌ ప్రసరణభిదయా తద్భిదైకత్ర పుంసి । యోగ్యాదృష్టేరభావాన్న చ భవతి సుషుప్త్యాద్యవస్థాసు బాధస్తత్తద్వస్తుప్రకాశక్షణవిరహవతీ న ప్రకాశేత బుద్ధిః || ౪ ||

ఉత్పత్త్యాదేరభావాన్న యది దృశి భిదా నో దశాభేదదృష్టేః దృష్టాదృష్టవ్యవస్థా క్వచిదిహ పురుషే బుద్ధ్యవస్థాభిరేవ । అజ్ఞానాద్యైరనైకాన్తికమపి న చ ధీరాత్మభేదేऽప్యభిన్నా జ్ఞత్వాజ్ఞత్వాదిభేదః కథమివ ఘటతే సర్వథైకా మతిశ్చేత్ || ౫ ||

భేదాదిర్దృశ్యభావాన్న దృశి దృశితయా దృశ్యధర్మా న దృక్ చేత్ పూర్వస్మిన్నిత్యతాద్యైరనియతివిహతీ వాగ్విరోధాది శేషే । బాధశ్చాత్ర ద్వయోస్స్యాత్ స్వమత ఇహ చ యైస్సాధ్యతే యే చ సాధ్యా నైతే మిథ్యా విరోధాన్న దృశిరవిమతేః స్యాదభావోऽపి ధర్మః || ౬ ||

బుద్ధిర్ద్రవ్యం వికారాన్వయత ఇతరవద్బోద్ధృవచ్చాజడత్వాత్ సంకోచాదిప్రయోగా బహవ ఇహ తథా న హ్యముఖ్యా భవేయుః । ఏవం నాస్యా గుణత్వం గలతి న ఖలు తత్తన్త్రసఙ్కేతసిద్ధం లోకే ధర్మస్వభావో గుణ ఇతి విదితం సాऽపి సిద్ధా ప్రభావత్ || ౭ ||

నిత్యా ధీర్హేతుతోऽస్యా భవతి విషయితేత్యేవమిచ్ఛన్త ఏవ ద్రవ్యత్వం నాస్తి బుద్ధేరితి గుణగణనే తామపి స్థాపయన్తి । అద్రవ్యత్వం కథం స్యాద్వికృతిమతి వికృత్యుజ్ఝనే పూర్వవత్ స్యాదిత్థంభూతాద్వికారాన్న భవతి యది నాతిప్రసఙ్గప్రసఙ్గాత్ || ౮ ||

సర్వం జ్ఞానం న మానం పరమతవిజయాన్నాప్రమాణం స్వబాధాన్మానామానవ్యవస్థా తదియమనుమతా లౌకికైర్యోక్తికైశ్చ । తత్రామానే త్వవర్జ్యం స్వరసమితి వదన్త్యన్యథాభానమేకే తత్సామగ్ర్యైవ తాదృగ్వ్యవహృతిమపరే లాఘవాదాశ్రయన్తి || ౯ ||

నాథైరుక్తా యథార్థా విమతమతిరపి న్యాయతత్త్వే తదేతద్భాష్యేऽనూక్తం తదత్ర వ్యవహృతిరుభయీ బాధితాబాధితాఖ్యా । శుక్తౌ రూప్యం ప్రభామ్భః శ్రుతినయవశతః స్వాప్నమప్యస్తు సత్యం యోగ్యాయోగ్యాదిభేదాగ్రహ ఇహ చరమాం గాహతే సంప్రతిష్ఠామ్ || ౧౦ ||

భేదాజ్ఞానాత్ ప్రవృత్తౌ న కథముపరతిః స్యాదభేదాప్రతీత్యా రూప్యారూప్యభ్రమాదావివ యది న యతోऽనిష్టభేదాగ్రహాత్ సా । ఆధారే భేదవర్జం స్ఫురతి సదృశవస్త్వన్తరే చోపపన్నా తత్తద్వస్తూచితైవ వ్యవహృతినియతిస్త్వన్మతే బుద్ధివన్నః || ౧౧ ||

అన్యస్మిన్నన్యబుద్ధిర్న యది న ఘటతే తత్ప్రవృత్తిస్తదిచ్ఛోరిష్టం తత్సాధనం వా యదభిమతమతోऽన్యత్ర సా నేతి చేన్న । రత్నాంశౌ రత్నబుద్ధ్యా విదురనవగతే రత్న ఏవ ప్రవృత్తిం జ్ఞాతస్స్వేష్టానుషఙ్గాదవిదితమపి ఖల్వాదదీతాత్ర చైవమ్ || ౧౨ ||

 శుక్తిత్వారూప్యతాదేర్న తు రజతతయా భాతి శుక్తిర్విగీతా యద్వా ధీత్వాద్యథార్థా విమతమతిరతో బుద్ధిబాధోక్త్యయోగః । వైశిష్ట్యాసిద్ధిమాత్రప్రథనమిహ పరం బాధకస్యాపి కృత్యం కించాసత్ఖ్యాతిరంశే ప్రసజతి భవతామన్యథాఖ్యాతివేద్యే || ౧౩ ||

యోऽసౌ బోధోऽన్యథాధీజనక ఇతి జగే భ్రాన్తిరిత్యుచ్యతేऽసౌ నేత్థం బోధాపలాపః క్వచిదపి వదతాం బోధమధ్యక్షసిద్ధమ్ । యత్ర ప్రత్యక్షసిద్ధాదధికమపి పరే నిష్ఫలం కల్పయేయుః సిద్ధైరేవాత్ర తత్తద్వ్యవహృతిరితి హి స్థాపితం భాష్యకారైః || ౧౪ ||

ఏకాధారే విరుద్ధాకృతియుగయుగపత్ఖ్యాతిరన్యోన్యబాధ్యా డోలావిక్షేపకల్పా తదనియతిరియం ధీక్రమే సాక్షిణీ నః । తస్మాత్తత్తద్విశేషస్మృతిసమసమయం ఛన్నతత్తద్వరోధః ఖ్యాతస్సాధారణోऽర్థః పరమిహ విశయే యేన బుద్ధ్యన్తరం వః || ౧౫ ||

దుస్సధా బాధధీభ్యాం సదసదితరతా కుత్రచిద్ వ్యాహతత్వాత్ సత్త్వాసత్త్వం చ తాభ్యాం కథమివ న భవేద్వ్యాహతేశ్చేత్ సమం తత్ । దృష్టత్వాద్వా విశేషః క్వచిదపి న హి నస్సర్వరూపేణ సత్త్వం నాసత్తా చానుపాధిర్న చ విమతిరిహ బ్రహ్మతుచ్ఛాతిరేకే || ౧౬ ||

రూప్యం జాతం తదా చేన్న రజతమితి ధీరప్రమా స్యాదముష్మిన్ కార్యాసామర్థ్యమాత్రాన్న తదితి కథనం కల్పతేऽతిప్రసక్త్యై । శుక్తౌ చైతత్తదాత్వే కథమివ జనయేద్ దుర్ఘటాऽనాద్యవిద్యా నాక్షాదిస్త్వర్థహేతుర్న చ రజతమతిస్సా హి తేనైవ జన్యా || ౧౭ ||

సత్త్వాసత్త్వద్వయాఖ్యద్వయవిరహచతుష్కోటిముక్తం చ తత్త్వం వ్యాఘాతాద్యైర్విధూతం న యది తవ కథం సప్తభఙ్గీనిషేధః । తుచ్ఛాలీకాదిశబ్దాః క్వచన సతి పరం క్వాప్యసత్త్వే ప్రవృత్తా వన్ధ్యాపుత్రాదిశబ్దైర్భజతి చ సమతాం విధ్యలీకాదివాదః || ౧౮ ||

వ్యాఘాతాదిప్రసఙ్గౌ ప్రమితిపరిభవే మానతోऽమానతో వా మానాన్మానస్య సిద్ధౌ స్వతదితరపరిత్రాణమేకప్రవృత్త్యా । సాధీయానేష పన్థాస్సమయిభిరఖిలైరర్థ్యతాం సార్థనీత్యా నోచేదుచ్ఛిన్నలోకవ్యవహృతినియమాః కామచారాః కథాస్స్యుః || ౧౯ ||

జ్ఞానాకారాధికం హి ప్రథితమిదమితి శ్వేతపీతాది బాహ్యం తాదాత్మ్యే తస్య సాధ్యే సహమతినియమాద్యన్యథైవాత్ర సిద్ధమ్ । గ్రాహ్యాత్మత్వాన్మృషా స్యాన్మతిరపి యది వా గ్రాహ్యమప్యస్తు తథ్యం కించాన్యోన్యం విరుద్ధైర్యుగపదవగతైర్ధీరభిన్నా కథం స్యాత్ || ౨౦ ||

హన్త త్రయ్యన్తపక్షే కణభుగభిమతో నావయవ్యస్తి కశ్చిత్ సంఘాతో నాంశతోऽన్యస్తదణుషు న భవేద్ దృశ్యతేత్యన్ధచోద్యమ్ । సంసర్గైర్విశ్వమేతద్ ఘటత ఇహ యథాదృష్టి దృశ్యాణుపక్షే నాదృష్టం కల్పయామః పరిణతిభిరసౌ దృశ్యతాదిః శ్రుతే స్యాత్ || ౨౧ ||

ఆత్మఖ్యాతౌ మతీనాం మిథ ఇతరతయా సంవిదన్యా న సిధ్యేదన్యోన్యార్థానభిజ్ఞాః కథమివ చ ధియో వాదజల్పాది కుర్యుః । మానాభాసాదిసీమా న కథమపి భవేద్ గ్రాహ్యమిథ్యాత్వసామ్యాత్ సర్వం తత్సంవృతేశ్చేన్న ఖలు సదితరా సాऽపి తత్తన్నియన్త్రీ || ౨౨ ||

ఏకాకారప్రతీతిర్నిజమతివిహతా నైవ దృష్టే గురుత్వం వ్యర్థాऽస్మిన్ సంమతిస్తే బహిరపి నియతం వక్ష్యతే గ్రాహ్యలక్ష్మ । వ్యాఘాతో లిఙ్గసంఖ్యాపరిమితివచసా నాస్త్యుపాధిప్రభేదాదేకం నానాకృతి స్యాన్నిజగుణభిదయా బాధితే ధీః స్వహేతోః || ౨౩ ||

ధీత్వాత్స్వాన్యార్థశూన్యా విమతమతిరితి స్వోక్తిబుద్ధ్యాది భగ్నం జ్ఞానజ్ఞానేऽతిచారః క్షణికవివిధధీసన్తతేః సంమతత్వాత్ । దృష్టాన్తస్సాధ్యశూన్యో న చ నిరుపధికాసత్ప్రతీతం క్వచిన్నస్తావన్మిథ్యాత్వక్ఌప్తౌ న తు ఫలతి తవాశేషబాహ్యార్థభఙ్గః || ౨౪ ||

ప్రత్యక్షం సంప్రయుక్తే స్మృతిరపి విదితే వ్యాప్తిసిద్ధేऽనుమా స్యాత్ శాబ్దీ ధీరన్వితాదౌ భవతి తదనుగా భ్రాన్తిధీః క్వాప్యసిద్ధేః । వ్యోమామ్భోజాదిశబ్దోऽప్యనియతమతికృత్ స్యాత్ పదార్థం త్యజేచ్చేత్ నో చేత్స్యాదన్యథాధీర్ధ్రువమిహ యది వాऽనన్వితత్వాప్రతీతిః || ౨౫ ||

నేష్టః స్వాన్యగ్రహశ్చేత్ క్వచిదపి న హి ధీర్ధర్మిణీ వః కృతాన్తే బుద్ధ్యాత్మా వాసనాऽతో న చ కిమపి తయాऽపేక్షణీయం బహిష్ఠమ్ । ధీసన్తానే త్వనాదౌ భవతి చ నిఖిలా వాసనైకః క్షణస్తన్నిశ్శేషధ్వంసినీ సా యుగపదఖిలమప్యుద్వమేత్ కల్పనౌఘమ్ || ౨౬ ||

స్వాకారోऽర్థైః స్వబుద్ధౌ నిహిత ఇతి చ నాऽऽధారహానాద్యయోగాత్ స్వచ్ఛే చ్ఛాయా పరస్మిన్న చ భవతి న చ స్యాదసౌ రూపశూన్యే । సామ్యాసత్త్యాద్యయోగాద్విషయవిషయిణోర్నాపి భేదాగ్రహః స్యాన్నైకాకా(రేణ రక్తం)రోపరక్తం ద్వయమపి స చ తే గ్రాహ్యతో నాతిరిక్తః || ౨౭ ||

సంసర్గాద్బోధ్యబుద్ధ్యోరభిదధతి సితాద్యాకృతేస్సిద్ధిమన్యే సాదేశ్యాత్ తన్మతేऽసౌ న తు భవతి తథా కాలజోऽతిప్రసక్తః । వ్యంశే నైవాభిముఖ్యం విషయవిషయితాऽత్రాకృతేః ప్రాగసిద్ధా క్వాస్యాస్సంసృష్టనాశే జనిరితి కుసృతిః పూగతామ్బూలనీతిః || ౨౮ ||

భ్రాన్తౌ రూప్యాదిరర్థో విలసతి నిరధిష్ఠాన ఇత్యాహురేకే తన్నాధిష్ఠానదృష్టేరనియతివిరహాదన్యథాऽతిప్రసఙ్గాత్ । నిష్ఠ్యూతస్వాక్షిదోషప్రభృతిషు చ భవేత్ కేశ(గుచ్ఛా)పుఞ్జాదిబుద్ధిః కిం చైషాऽప్యన్యథాధీర్యదనిదమిదమిత్యత్ర భాతం బ్రవీషి || ౨౯ ||

ఖ్యాతిం భ్రాన్తిస్వరూపాం జగదురవిషయాం కేऽపి తద్ధీవిరుద్ధం ఖ్యాతిః కస్యాపి పుంసః క్వచిదపి విషయే సిద్ధిరూపా హి సిద్ధా । అత్రార్థాసత్త్వతః స్యాదియమవిషయతా సర్వథా సత్త్వతో వా తాదృక్త్వేऽప్యన్యథాఖ్యాత్యసదధిగమయోరేవ పర్యాయ ఏషః || ౩౦ ||

ప్రత్యక్షాదిత్రయం చ స్మృతిరితి చ మతిః శ్రుత్యభీష్టా చతుర్ధా ప్రత్యక్షం త్వత్ర సాక్షాత్ ప్రతిపదనుమితిర్వ్యాప్యతో వ్యాపకే ధీః । శాబ్దీ వాచాऽర్థబుద్ధిః స్మృతిరపి కథితా సంస్క్రియామాత్రజా సా యేషామిష్టాऽన్యథాధీః పృథగభిదధిరే తైరిహాన్యేऽపి భేదాః || ౩౧ ||

ఈదృక్త్వాత్యన్తశూన్యే న హి మిషతి మతిర్నాపి యుక్తిస్తథాత్వే సామగ్రీభేదవేద్యే పృథగవగతిరస్త్వత్ర నైషాऽన్యథాత్వాత్ । ధీత్వాదేర్వా విశిష్టం ప్రథయతి జనితా బుద్ధిరాద్యాక్షయోగైః తస్మాత్ సంస్కారశూన్యేన్ద్రియజనితమతిర్నిర్వికల్పేతి వాచ్యా || ౩౨ ||

లిఙ్గాద్యవ్యాపృతాక్షాన్వయవతి విషయేऽక్షార్థజన్యో వికల్పస్సంస్కారస్త్విన్ద్రియాణామిహ సహకురుతాం తావతా న స్మృతిత్వమ్ । న స్యాత్తస్యాన్యథాత్వం బహువిహతిహతైః కల్పనాత్వాదిలిఙ్గైః స్యాద్వాऽనైకాన్త్యమేషామనియతిమవిసంవాదిబాధశ్చ సూతే || ౩౩ ||

శబ్దాత్ ప్రాగర్థసిద్ధేః పరమపి చ తయోరక్షభేదాదిబోధాత్ శబ్దైక్యే వాచ్యభేదాదపి బహుషు పదేష్వేకవాచ్యప్రసిద్ధేః । సామ్యాసత్త్యాద్యయోగాద్యుగపదవగతేర్వ్యక్తిజాత్యాదిశబ్దైః శబ్దాధ్యాసో న యుక్తః ప్రథయతి విషయం కిన్తు సంజ్ఞా తటస్థా || ౩౪ ||

ధీత్వాచ్ఛబ్దానువిద్ధాం విమతమతిముశన్త్యత్ర శాబ్దా న సత్తత్తస్యార్థః స్మార్యభావాత్ స్ఫురతు చ స కథం బాలమూకాదిబోధే । సూక్ష్మా వాఙ్మాత్రకల్ప్యా న హి సమధిగతా తాదృశీ క్వాపి సంజ్ఞా వాచస్సూక్ష్మాద్యవస్థాకథనమపి విదుర్భావనాద్యర్థమాప్తాః || ౩౫ ||

సత్త్వాద్యైరక్షగమ్యం విమతమితి వదన్ వక్తు బాధం విపక్షే శ్రుత్యాలమ్బే తు సైవ ప్రసజతి శరణం తాదృశాదృష్టసిద్ధౌ । అధ్యక్షం లౌకికం చేదధిగతివిహతం భావనోత్థం న యుక్తం నిత్యం త్వక్షానపేక్షం నిరుపధిరిహ తే దుర్వచోऽక్షప్రకర్షః || ౩౬ ||

ప్రత్యేకం హ్యక్షవేద్యం ప్రతినియతతయా సర్వలోకప్రసిద్ధం కాకోలూకాదికానామపి నిజవిషయే హ్యైక్షి చక్షుఃప్రకర్షః । మాన్థాలవ్యాలపూర్వేష్వపి ఖలు రసనాస్పర్శనాదిక్రమాత్ స్యాదక్షస్థానైక్యమాత్రం స్థితవిషయమతస్త్వక్పిపాసాదివాక్యమ్ || ౩౭ ||

సంయుక్తవ్యాపకత్వప్రభృతిసహకృతైర్వ్యాప్తిధీసవ్యపేక్షైరక్షైరేవానుమాధీర్భవతు కిమితరత్కల్పయిత్వేతి చేన్న । నిర్వ్యాపారేన్ద్రియస్యాప్యుదయతి ఖలు సా భూతభావ్యాదిలిఙ్గైః స్మృత్యారూఢైః శ్రుతైర్వా మన ఇహ సకలజ్ఞానసామాన్యమిష్టమ్ || ౩౮ ||

పక్షస్థం వ్యాప్యమాదౌ విదితమిహ తు న వ్యాపకస్య ప్రసక్తిర్వ్యాప్తిస్తేన స్మృతా స్యాన్న చ తత ఉభయోర్నిశ్చయః పక్షయోగే । తాదృగ్వ్యాప్యాన్వితోऽసావితి మతిరపి న వ్యాపకం తత్ర యచ్ఛేత్ తస్మాత్తద్వ్యాపిపక్షాన్వయనియతమతిర్నాక్షతస్సంస్కృతేర్వా || ౩౯ ||

నాయోగ్యస్యాక్షబాధః స్వవిషయవిహతిం న క్షమేతానుమానం స్వస్యైవాపేక్షితత్వాదనుమితిమఖిలాం బాధతే నాగమోऽపి । నిస్సన్దేహప్రవృత్తేరిహ నిపుణధియాం నాప్యసౌ సంశయాత్మా వైశిష్ట్యాన్న స్మృతిశ్చేత్యనుమితిరుదితాऽధ్యక్షవన్మానమన్యత్ || ౪౦ ||

సామాన్యం ప్రాక్ప్రసిద్ధం న పునరనుగమస్సిద్ధపూర్వో విశేషే వ్యాప్తిస్సర్వాऽపి భగ్నా క్వచిదపి సకలవ్యాప్యసఙ్గత్యదృష్టేః । భూయోదృష్టేర్వ్యవస్థా న హి భవతి తథోపాధయః స్యుర్దురూహా ఇత్యాద్యాః స్వేష్టతర్కస్థిరనియమజుషాం దర్శనేనైవ బాధ్యాః || ౪౧ ||

దృష్టేऽతీచారశఙ్కా న భవతి యది సా క్వాపి దేశాన్తరాదౌ సిద్ధా తత్రానుమానస్థితిరథ న తదా క్వాతిశఙ్కావకాశః । వ్యాఘాతాన్తా తు శఙ్కా న పునరుదయతి స్వప్రవృత్త్యాదిభఙ్గాద్యావచ్ఛఙ్కం చ తర్కప్రసృతిరిహ తతో నానవస్థాదిదోషః || ౪౨ ||

వ్యాప్యత్వం యస్య యత్ర స్ఫురతి సహచరే సోऽస్య హేతోరుపాధిస్సాధ్యవ్యాపీ సమోऽయం సమగణి నిపుణైస్సాధనావ్యాపకశ్చ । యోగ్యాదృష్ట్యా చ తర్కైరపి తమపనుదేచ్ఛఙ్కితం నిశ్చితం వా సామ్యం నాత్రాహురేకే తదభిమతమిహ వ్యాపకాదర్శనాది || ౪౩ ||

నిత్యో వ్యాపీ చ న స్యాదుపధిరిహ సదా సర్వతస్తత్ప్రసఙ్గాన్నాప్యేష వ్యాప్యమాత్రాకృతిరవియుతితో నైకలిఙ్గోపపత్తేః । నాసౌ పక్షేతరత్వప్రభృతిరపి భవేద్వ్యాపకోऽతిప్రసఙ్గాత్తుల్యస్సాధ్యేన పక్షే సహ యది ఘటతే సాధనం వ్యాప్నుయాత్ సః || ౪౪ ||

దృష్టం సాధ్యస్య యత్స్యాత్ సమమధికమపి క్వాపి పక్షాన్యతా వా తస్యాభావేऽపి సాధ్యే సతి యది న భవేద్బాధకం వ్యాపి నైతత్ । దుర్వారే బాధకే తద్ద్వయమపి దహనానుష్ణతాదావుపాధిః సాధ్యం తద్వ్యాప్యతాం వా హరతు స విరహాత్ పక్షతో హేతుతశ్చ || ౪౫ ||

వ్యాప్తిః పక్షాన్వయశ్చేత్యుభయమవికలం యస్య హేతుస్స సమ్యఙ్ఙాభాసౌ తద్విహీనౌ తదుభయవితతిస్స్యాదనైకాన్తికాదిః । తత్తద్వక్రానుమోత్ప్రేక్షణమపి ఘటతే న క్వచిత్ సాధ్యసిద్ధ్యై స్వవ్యాఘాతాదిదోషాదవిషయనియతేర్వాఞ్ఛితాలాభతశ్చ || ౪౬ ||

సాధ్యేన వ్యాప్తిమేకే జగదురిహ సకృద్దర్శనేనైవ గమ్యాం శఙ్కానిర్ధూతిమాత్రం ఫలమితి చ పరం భూయసాం దర్శనానామ్ । ధూతోపాధిస్తు యోగః స్ఫురతి బహువిధైర్దర్శనైరేవ పశ్చాత్ తజ్జాత్యాధారభావాద్యుగపదఖిలమప్యక్షసంబన్ధి తత్ర || ౪౭ ||

అస్మిన్ సత్యేతదస్తీత్యవితథనియతేరన్వయవ్యాప్త్యభిఖ్యా తస్యాభావే తు తన్నేత్యయమపి నియమస్తౌ పృథక్ చాపృథక్ చ । తస్మాత్ త్రేధాऽనుమానం కతిచిదకథయన్నేకహానాద్ద్విధైకే కశ్చిచ్చేద్వ్యాప్తియుగ్మప్రియ ఇహ భవితా వర్ణయత్వైకవిధ్యమ్ || ౪౮ ||

సర్వస్థః కేవలాన్వయ్యఘటితసరణిః స్యాత్ స్వవృత్తేర్వికల్పే సాధ్యే స్వస్మాన్నివృత్తే భవతి చ స తదా సాధ్యహానేర్విపక్షః । హేతోస్తద్వృత్త్యవృత్త్యోరభిమతవిహతిస్తత్ర చైవం వికల్పాదిత్యుత్ప్రేక్షావిభాగం విఘటయతు న వా సర్వథా వ్యాప్తిసిద్ధిః || ౪౯ ||

తత్తద్ధీవ్యక్తిభేదాత్ప్రమితివిషయతా మానసిద్ధా ఘటాదౌ ప్రత్యక్షత్వం చ తద్వత్తదిదముభయమధ్యక్షసిద్ధం తథైవ । ఇత్థం తద్వృత్త్యవృత్తివ్యతికరకలహైః కేవలాన్వయ్యపోహే దుర్వారః శూన్యవాదో న తమభిమనుషే స్థాపయన్ కిఞ్చిదిష్టమ్ || ౫౦ ||

ఖ్యాతత్వాచ్ఛబ్దవాచ్యో విమతివిషయ ఇత్యాదిరూపే తు సాధ్యే వ్యర్థోऽసౌ హేతురిత్థం విమతిసముదయాసంభవాదిత్యయుక్తమ్ । వ్యాఘాతవ్యక్త్యభావాచ్ఛ్రుతిశకలబలాత్ కూటయుక్త్యాదిభిర్వా పాకః కశ్చిత్ ప్రముహ్యన్ ప్రమితిగతికథాపక్తిమైర్హి ప్రబోధ్యః || ౫౧ ||

పక్షేऽన్యత్రాపి సాధ్యం న మితమవిదితే నాపి సంబన్ధధీః స్యాత్ క్వాపీత్యప్యస్య సిద్ధావృజురవిహతిమాన్నాస్తి సామాన్యహేతుః । సత్యప్యస్మిన్న శక్యాధికరణనియతిః స్వేచ్ఛయా సర్వసామ్యాద్వైషమ్యం దుర్వచం తత్ప్రమితికరణతా క్వాపి నావీతహేతోః || ౫౨ ||

సాధ్యాభావో విపక్షే కథమివ విదితస్తస్య సాధ్యాప్రసిద్ధేః భావాత్మన్యప్యముష్మిన్ ప్రతిభటవపుషా హ్యత్ర తే వ్యాప్తిసిద్ధిః । ఇత్యజ్ఞాతాన్వయేऽస్మిన్ కథమివ సుశకః స్యాదభావో నియన్తుం హేతౌ సారోऽన్వయోऽతః క్యచిదనుపధికః కేవలాన్వయ్యపీష్టః || ౫౩ ||

సంత్యక్తావీతహేతోరభిదురమఖిలం లక్షణాభావతః స్యాత్ మైవం లక్ష్మైవ భేదస్తదవగమకమిత్యాప్తవాక్యే తదుక్తిః । యద్వా గన్ధాదిరప్త్వప్రభృతివిరహితేష్వేవ దృష్టో ఘటాదిష్వాజ్యాదావన్వయీ స్యాదయమివ విమతేష్వేకలక్ష్మణ్యపోహః || ౫౪ ||

భేదోऽబాదేర్ఘటాదౌ విదిత ఇతరథా త్వప్రసిద్ధిః పురోక్తా కృత్స్నక్షోణ్యన్వితోऽసౌ న విదిత ఇతి చేత్ పక్షసిద్ధిః కథం స్యాత్ । వ్యాహారేऽప్యేవమూహ్యం న ఖలు న విదితం తన్నిమిత్తం ఘటాదౌ నో చేత్తత్తన్నిమిత్తవ్యవహృతినియమస్థాపనం దుశ్శకం తే || ౫౫ ||

విద్యాస్థానేషు ధర్మ్యేష్విహ యదగణయన్ విస్తరం న్యాయపూర్వం తత్రాపి హ్యక్షపాదస్స ఇతి న నియతిర్న్యాయతత్త్వేऽనుగమ్యే । నార్షత్వాదిప్రధానం క్వచిదపి యది వా వార్తికం క్వాపి యుక్తం యద్వా నేయం కథంచిన్నిఖిలమపి న కిం నిర్వహన్త్యేవమన్యే || ౫౬ ||

అన్యస్మై స్వప్రతీతం ప్రకటయతి యయా వాక్యవృత్త్యాऽనుమానం తత్రోదాహృత్యుపేతాऽప్యవికలమిహ తద్బోధయేన్నోపనీతిః । యుక్తా తూదాహృతిస్స్వోపనయనిగమనా సప్రతిజ్ఞాదికా వా వక్తవ్యా వావదూకైస్తదధికమపి వా సంమతేః స్యాద్యథేష్టమ్ || ౫౭ ||

కార్యైర్వా కారణైర్వా స్వగుణత ఉత వా కిఞ్చిదస్తీతి సిద్ధం పక్షీకారాదియోగ్యం సమయనియమితవ్యక్తిభేదో న దోషః । సిద్ధాన్తాస్పృష్టచిత్తైరితి ఖలు పశుభిః పామరైర్వాऽనుమేయం నో చేద్రోచేత కస్మై విషమితమనసే వాదసంగ్రామకేలిః || ౫౮ ||

ఆభాసోద్ధారవాక్యే స్వయమిహ పఠితేऽప్యక్షతాన్యస్య శఙ్కా స్యాచ్చేద్వ్యర్థోపనీతిర్నిగమనమపి తే తత్తదర్థే యదాత్థ । తస్మాదుద్ఘాటితానాం పరిహృతిరుచితా జేతుమిచ్ఛోర్విశేషాదుక్తే మానే విమర్శో యది భవతి పరం తత్ర తర్కోऽపి వాచ్యః || ౫౯ ||

తర్కో వ్యాప్యాభ్యుపేతావనభిమతిపదవ్యాపకస్య ప్రసక్తిర్మానప్రత్యూహఘాతిద్వివిషయ ఉదితః పఞ్చధాऽऽత్మాశ్రయాదిః । విశ్రాన్తిర్వైపరీత్యే ప్రతిహతివిరహోऽనిష్టతోऽనానుకూల్యం వ్యాప్తిశ్చాస్యాఙ్గమేనం కతిచిదనుమితేస్తాదృశం భేదమాహుః || ౬౦ ||

యస్సర్వం నాభ్యుపేయాత్ స్వపరమతవిదా కేన కిం తస్య సాధ్యం ప్రశ్నోऽసావుత్తరం నః కథమనధికృతే కల్పనీయాః కథాః స్యుః । మధ్యస్థోऽప్యేతదేవం యది న న మనుతే యోజయేన్నాత్ర వాదం నో చేన్మాధ్యస్థ్యహానిః పరమనధికృతిస్త(త్ర)స్య శిష్యాయ వాచ్యా || ౬౧ ||

నిర్దిష్టా వ్యుత్థితోక్తేర్వితతిరిహ కథా సా త్రిధా తత్ర వాదః కర్తవ్యో మానతర్కైరభిమతినియతైస్తత్త్వసిద్ధ్యై విరాగైః । జల్పాఖ్యాऽన్యా జయార్థా భవతి కథకయోస్సాధనాక్షేపవత్త్వే సైవ ప్రోక్తా వితణ్డా త్యజతి పరమతే సాధనం తాం ద్విధైకే || ౬౨ ||

కర్తవ్యత్వేన యత్తు ప్రమితిపరవశైః కల్పితం స్వేచ్ఛయా వా యచ్చాకర్తవ్యమేవం పరిభవనపదం తత్ప్రహాణగ్రహౌ స్తః । స్వాచారద్యూతసంయత్ప్రభృతిషు చ తథా స్వీకృతేయం వ్యవస్థా నైనామీషద్వితణ్డాऽప్యలమతిపతితుం సాధనాంశోజ్ఝితాऽపి || ౬౩ ||

సద్దోషోక్త్యా కథాయాం పరపరిభవనం స్వోక్తహాన్యాదినామ్నా తత్త్వాబోధస్య లిఙ్గం వివిధమకథయన్నిగ్రహస్థానమాప్తాః । తత్రాచోద్యానుయోగం ద్వివిధమశకనాసిద్ధిభేదాదవోచన్ పూర్వో జాతిః పరస్తు చ్ఛలమనృతవచః స్యాదకాలగ్రహశ్చ || ౬౪ ||

జాతిః స్వవ్యాహతా వాగుపధినియతిభిర్భిద్యతేऽనేకధా సా యుక్తత్యాగస్త్వయుక్తగ్రహణమవిషయే వృత్తిరప్యత్ర దోషాః । స్వవ్యాఘాతోऽనువృత్తశ్ఛలమపి వచసాం కల్పితార్థే నిషేధస్తత్తద్వృత్తిప్రభేదాదిదమపి వివిధం విస్తరేణాలమత్ర || ౬౫ ||

యస్మిన్మానప్రవృత్తిస్తదిదమశరణైరభ్యుపేత్యం హి సర్వైర్వ్యాఘాతో యత్ర దృష్టస్తదపి న శరణం సాధనే దూషణే వా । ఇత్థం సిద్ధే కథానాం రహసి కథకయోస్సావధానత్వభూమ్నే షట్పక్ష్యన్తా సదుక్తిః పరిషదనుమతా రుద్ధరోధావకాశా || ౬౬ ||

వాక్యార్థో యస్త్వపూర్వో న ఖలు కిమపి తద్వ్యాప్యమస్మిన్ పదాదౌ సాఙ్గత్యం బోధకత్వాదధికమనుమితౌ గ్రాహ్యమత్రైతదేవ । వక్తృజ్ఞానానుమానాదికమపి న భవేదన్తతో వ్యాప్త్యభావాత్తత్తల్లిఙ్గాప్రతీతావపి మతిజననాద్వక్త్రభావాచ్చ వేదే || ౬౭ ||

ప్రత్యేకం స్వానుభూతాత్తదుభయమధికం సంస్కృతిద్వన్ద్వయోగాత్ స్మృత్యారూఢం విజానన్త్యనుమితివచసోర్వేద్యమప్యేవమస్తు । పారోక్ష్యం తత్స్మృతిత్వాదనధికమితి న ప్రాగనిర్ధారితాంశజ్ఞానస్య స్పష్టదృష్టేః పరిహితహరితస్త్వేతదస్పష్టమాహుః || ౬౮ ||

ప్రత్యక్షాదీవ మానం విమతిపదవచో హేతుదోషాద్యభావాద్వాక్యత్వాదప్రమాణం విమతమితి యది స్వోక్తిబాధాదయః స్యుః । అవ్యుత్పన్నస్య బోధం న జనయతి వచస్సంగతిజ్ఞానహానేర్లిఙ్గం వ్యాప్తిప్రతీతేః పురత ఇవ న చావద్యమేతావతాऽస్య || ౬౯ ||

వక్త్రీ వ్యుత్పత్తితః ప్రాగ్యది నిజవిషయం వాగ్విభక్త్యన్వయాద్యైః కిం వ్యుత్పత్త్యా తిరశ్చామపి న కథమితో బాలకానాం చ బోధః । స్వా(ర్థే)ర్థశ్శబ్దస్తథా చేత్తదపి న విషయైస్తస్య సామ్యాత్తదన్యైరవ్యుత్పన్నత్వతో వా స్వమపి న గమయేదేష తద్వత్స్వవాచ్యమ్ || ౭౦ ||

శబ్దస్సంకేతితోऽర్థం గమయతి విమతోऽపీతి శాస్త్రప్రతీపం తత్కర్తాऽద్య హ్యసిద్ధస్స చ దురధిగమస్సృష్టికాలేऽనుమానైః । శ్రుత్యా చేత్ప్రత్యుతైతద్విభురపి తనుతే వేదతో నామరూపే వ్యాకృత్యాదేర్విరుద్ధౌ క్రమజనివిలయౌ క్షుద్రభాషాసు నైవమ్ || ౭౧ ||

వ్యుత్పత్తిః కార్య ఏవ ప్రథమసముదితా వృద్ధవాక్యాత్ప్రవృత్తౌ తత్సర్వాస్తత్పరాః స్యుర్గిర ఇతి యది న క్వాపి సిద్ధేऽపి సిద్ధేః । స్యాద్వా కార్యైకలక్ష్యా ప్రథమమిహ కుతశ్శబ్దశక్తిం నియచ్ఛేత్తాత్పర్యం చాన్యథాऽపి హ్యనితరశరణైర్లోకవేదప్రయోగైః || ౭౨ ||

కోऽసౌ పాఞ్చాల ఇత్యాద్యనుభవతు వచస్సిద్ధతాత్పర్యయోగం శాస్త్రం కార్యైకశేషం గమయతి నిఖిలం సిద్ధమిత్యర్ధరమ్యమ్ । యత్ర జ్ఞానం పుమర్థస్తదవధివచనం తత్ర బాధోऽపి నాస్మిన్నాతో నాట్యాదినీతిర్నిధివచననయాదన్యథా స్యాద్విరోధః || ౭౩ ||

కస్మైచిజ్జ్ఞాపయైతత్త్వమితి పరకృతాం వీక్ష్య చేష్టాం తదన్యస్తస్మై బ్రూతే తతస్తద్గమకమిహ వచో వేత్తి చేష్టావిదన్యః । తత్తద్వాచ్యేషు శబ్దైర్హితవిదభిహితైరఙ్గులీయోగపూర్వం జానన్నన్యత్ర తత్తత్స్వహితజనకృతిం శిక్షణార్థామవైతి || ౭౪ ||

కశ్చిత్ కస్యాపి పుంసస్సుతజనిమిహ తత్ప్రీతికృత్త్వం చ జానన్ తజ్జన్మోక్తిప్రహృష్టే పితరి సుతజనేర్వేత్తి తద్వాచ్యభావమ్ । శక్యం తద్ధర్షహేతుస్స ఇతి నియమనం సన్నిధానాదియుక్తేరాసీదత్సు ప్రసూత్యాద్యనియతికథనం కార్యవాక్యేऽపి శక్యమ్ || ౭౫ ||

శబ్దస్యైతస్య వాచ్యస్త్వయమితి చ తథా వాచకోऽసావముష్యేత్యేవం శిక్ష్యేత పశ్చాత్ కతిపయవచసాం పూర్వనిర్జ్ఞాతశక్తిః । ఇత్థం వ్యుత్పన్నతత్తత్సహపఠితివశాద్వాచకాన్ వేత్తి కాంశ్చిద్యే లోకే తే హి వేదే సమధికమిహ యత్తత్తు తత్రైవ వేద్యమ్ || ౭౬ ||

వ్యుత్పాద్యం నాప్రతీతం ప్రసజతి విదితే నైరపేక్ష్యం శ్రుతీనామిన్ద్రాద్యర్థే పదానామితి దురధిగమా నామతేత్యప్యయుక్తమ్ । అప్రత్యక్షేషు సింహప్రభృతిషు వచనైః కైశ్చిదారణ్యకోక్తైః వ్యుత్పద్యన్తే హి పౌరాః స్వయమపి చ వదన్త్యేవమత్రాపి వార్తా || ౭౭ ||

వ్యక్తిః శబ్దైర్న బోధ్యా యది న ఖలు భవేదన్వితజ్ఞప్తిసిద్ధిస్తచ్ఛక్తిర్వ్యక్తిమాత్రే న చ భవతి యతః స్వోపలమ్భాదిబాధః । ధర్మో ధర్మీ చ నైకం కిమపి న చ తయోర్భిన్నయోరప్యభేదస్తస్మాత్తాం తద్విశిష్టామభిదధతి పదాన్యన్యథా గత్యభావాత్ || ౭౮ ||

జాతిం వ్యక్త్యా విహీనాం స్పృశతి న ధిషణా తేన జాతౌ ప్రవృత్తా శక్తిర్వ్యక్తిం స్పృశేచ్చేత్ స్థిత ఇహ వచసాం తద్విశిష్టావగాహః । జాతేర్బోధః స్వహేతోః స్థితిరపి హి భవేత్క్వాపి గోత్వోక్తినీత్యా శబ్దాత్తత్పారతన్త్ర్యం స్ఫురతి యది పరాబోధనే తన్న శక్యమ్ || ౭౯ ||

జాతౌ శక్తిర్లఘుత్వాత్ భవతి చ వచసాం భాషణం జాతిమాత్రే భేదో నిష్కర్షకేభ్యస్త్విహ పరమజహల్లక్షణాయా నిరూఢిః । ఇత్యుక్తం కైశ్చిదేవం యది భవతి తదోపాధిశబ్దేऽపి నీతిర్మన్దం వైషమ్యమాత్రం భవతు చ నియతిః ప్రత్యయైర్లక్షణాయాః || ౮౦ ||

మత్వర్థీయానుశిష్టిర్గుణవచనగణే వైభవాత్స్యాదసౌత్రీ శక్తిస్తత్రాపి తత్తద్గుణవతి నియతా జాతిశబ్దావిశేషాత్ । నిష్కృష్యైషాం ప్రయోగే క్వచిదగతితయా ద్రవ్య(శక్తి)వృత్తిర్నిరుద్ధా శక్తిస్సామ్యే విభక్తేస్తదవధిరరుణాధిక్రియాయామభాషి || ౮౧ ||

జీవం దేవాదిశబ్దో వదతి తదపృథక్సిద్ధభావాభిధానాన్నిష్కర్షాభావయుక్తాద్ బహురిహ చ దృఢో లోకవేదప్రయోగః । ఆత్మాసంబన్ధకాలే స్థితిరనవగతా దేవమర్త్యాదిమూర్తేర్జీవాత్మానుప్రవేశాజ్జగతి విభురపి వ్యాకరోన్నామరూపే || ౮౨ ||

సంస్థానైక్యాద్యభావే బహుషు నిరుపధిర్దేహశబ్దస్య రూఢిర్లోకామ్నాయప్రయోగానుగతమిహ తతో లక్ష్మ నిష్కర్షణీయమ్ । అవ్యాప్తత్వాదిదుఃస్థం పరమతపఠితం లక్షణం తత్ర తస్మాద్యద్ధీతుల్యాశ్రయం యద్వపురిదమపృథక్సిద్ధిమద్ద్రవ్యమస్య || ౮౩ ||

శబ్దైస్తన్వంశరూపప్రభృతిభిరఖిలః స్థాప్యతే విశ్వమూర్తేరిత్థంభావః ప్రపఞ్చస్తదనవగమతస్తత్పృథక్సిద్ధమోహః । శ్రోత్రాద్యైరాశ్రయేభ్యః స్ఫురతి ఖలు పృథక్చ్ఛబ్దగన్ధాదిధర్మో జీవాత్మన్యప్యదృశ్యే వపురపి హి దృశా గృహ్యతేऽనన్యనిష్ఠమ్ || ౮౪ ||

నిష్కర్షాకూతహానౌ విమతిపదపదాన్యన్తరాత్మానమేకం తన్మూర్తేర్వాచకత్వాదభిదధతి యథా రామకృష్ణాదిశబ్దాః । సర్వేషామాప్తముఖ్యైరగణి చ వచసాం శాశ్వతేऽస్మిన్ ప్రతిష్ఠా పాకైస్తస్యాప్రతీతేర్జగతి తదితరైః స్యాచ్చ భఙ్క్త్వా ప్రయోగః || ౮౫ ||

వ్యుత్పత్తిర్వాచకానాం స్థిరచరవిషయే లోకతో నేశ్వరాదావవ్యుత్పన్నార్థవృత్తిస్త్వధిపతినయతః స్యాదముఖ్యేతి చేన్న । వ్యుత్పత్తేః పూరణం హి శ్రుతిశిరసి కృతం నోపరోధః కథంచిద్దేహిత్వం చాధిపత్యాత్ సమధికమిహ ఖల్వక్షపాదప్రణీతాత్ || ౮౬ ||

న హ్యక్షైః కేऽపి వర్ణాభ్యధికమిహ విదుర్వాచకం సావధానాః శబ్దాదర్థం ప్రతీమస్త్వితి చ జనవచో నైకమన్యద్వ్యనక్తి । సామగ్ర్యైక్యాదినీత్యా భవతి మతిరియం తాదృశే వర్ణసంఘే సంభేదే వా పదానామితి న తదధికః కోऽపి శబ్దోऽపరోక్షః || ౮౭ ||

యాదృగ్భిః స్ఫోటధీస్తే భవతి భవతు తైరర్థధీరేవ వర్ణైః వర్ణేషూక్తో వికల్పస్సమగతిరుభయోర్యౌగపద్యక్రమాదిః । వాక్యస్ఫోటేऽపి తుల్యం తదిదమిహ పదైరక్షరైర్వాऽవగమ్యే స్ఫోటే తద్బుద్ధిబోధ్యే సతి చ న ఘటతే తత్తదధ్యాసక్ఌప్తిః || ౮౮ ||

శబ్దో బ్రహ్మేతి యత్తన్మునిభిరభిదధే స హ్యచిద్భేద ఇష్టః సూక్ష్మాకారస్తు సోऽర్థం న గమయతి యతస్సత్తయా నైష హేతుః । స్ఫోటస్త్వం వర్ణజుష్టస్త్వితి యదభిహితం భారతే సాऽపి శక్తిః వర్ణానాం స్యాత్తయాऽర్థః స్ఫుట ఇతి ఘటతే స్ఫోటశబ్దోऽపి తస్యామ్ || ౮౯ ||

యత్ప్రత్యేకాదికల్పే గమకవిషయయోరప్రతీత్యాదిదోషాత్ బౌద్ధాశ్శబ్దాశ్చ బుద్ధిం కతిచిదభిదధుర్వాక్యవాక్యార్థరూపామ్ । నైతద్బాహ్యేన బాహ్యో విదిత ఇతి మతేర్బాధకోక్తేశ్చ సామ్యాద్వాక్యాదావైక్యబుద్ధేస్త్వనుకథితనయాదన్యథాసిద్ధితశ్చ || ౯౦ ||

ఆచష్టే ప్రత్యయశ్చ ప్రకృతిరపి మిథః శ్లిష్టమిత్యభ్యుపేతం స్పష్టం దణ్డ్యాదిశబ్దేష్వపి తదితరథా ధీవిరోధప్రసఙ్గాత్ । అన్యోన్యస్మారితార్థాన్వితమభిదధతి స్వార్థమేవం పదాని స్యాన్నాతశ్చక్రకాదిర్న చ పునరభిధా నాపి వాక్యస్య భేదః || ౯౧ ||

స్వార్థే శబ్దస్స చాసావపి మిలితమతౌ వ్యాపృతావిత్యనేకాః కల్ప్యాస్తే శక్తయః స్యుః కథమపి న భవేత్తాదృశీ శక్తిరేకా । అర్థేషు స్మారితేషు ప్రథమమథ చ తద్యోగ్యతాదౌ విమృష్టే శబ్దైరేవాన్వితే ధీర్మమ భవతి తవ స్వార్థబోధవ్యపేతైః || ౯౨ ||

సంసర్గం వాక్యవేద్యం స్ఫుటమభిదధతే కానిచిద్భాష్యవాక్యాన్యాద్యవ్యుత్పత్తిరుక్తా ప్రతిపదమిహ చ క్వాపి నాన్యస్య హానిః । ఇత్థం మత్వా సయూథ్యాః కతిచిదభిహితాన్యోన్యసంసర్గమీషుస్తత్తత్స్వారస్యలోకప్రతిపదనుగమాత్తచ్చ నాధిక్షిపామః || ౯౩ ||

ద్వారే భిన్నే సమానాధికరణవచసామైక్యతాత్పర్యసిద్ధేః భేదాభేదస్థితానామిదమనుగుణమిత్యార్హతాదేర్దురాశా । వస్తుస్థిత్యైకరూప్యే వచనమితరథా బోధయత్స్యాన్న మానం తన్మానత్వాద్ద్విధైకం స్థితమితి చ న సద్భేద ఏవోపపత్తేః || ౯౪ ||

ఐకాధార్యాద్విగీతం తదిదమితి నయాల్లక్షయేన్నిర్విశేషం మైవం బాధాతిచారస్వవచనహతిభిః స్వోక్తదృష్టాన్తదౌస్థ్యాత్ । తత్తేదన్తావిరోధో వచసి న హి భవేత్తాదృశాధ్యక్షనీత్యా నో చేత్ స్యాద్వస్సమస్తం క్షణికమిహ పునర్దేశభేదః క్రమాత్ స్యాత్ || ౯౫ ||

సత్యాద్యుక్తిః ప్రకృష్టద్యుతిరుడుపతిరిత్యాదివద్వస్తుమాత్రం బ్రూతే లక్ష్మోక్తిభావాదితి యది న తథా స్వోక్తిబాధాదిదోషాత్ । రోధస్సద్వాక్యభావాద్భవతి చ కథితోదాహృతిస్సాధ్యహీనా ప్రశ్నోక్తేశ్చావిశిష్టం న విషయ ఇతి నాపృష్టజల్పోపహాసః || ౯౬ ||

ఏకత్రార్థే సమానాధికరణవచసాం వృత్తిరుక్తా తతోऽత్ర స్థాప్యే తత్తన్నిమిత్తే ప్రసజతి హి భిదా ధర్మిణోऽపీతి చేన్న । నేతవ్యం లక్ష్మవాక్యం ప్రతిపదనుగుణం సాऽత్ర సిద్ధా విశిష్టే వ్యుత్పత్తేస్తాదృశత్వాద్భవతి తు విహతేః క్వాపి భిన్నం విశేష్యమ్ || ౯౭ ||

నానాధర్మప్రణాడ్యా బహుభిరపి పదైర్ధర్మిణోऽత్రైక్యసిద్ధౌ నాన్యోన్యాధారతైక్యే ప్రసజత ఉచితజ్ఞాపనైకప్రవృత్తేః । బోధ్యే సర్వైర్విశిష్టే న చ వచనభిదా తచ్చ సూత్రాదిసిద్ధం తాత్పర్యం చ స్వరూపే క్వచిదపి న భవేన్నిర్నిమిత్తేऽనుపాఖ్యే || ౯౮ ||

బోధ్యం చేన్నిర్విశేషం బహుభిరపి పదైరేకతోऽన్యద్వృథా స్యాదన్యవ్యావృత్తిభేదాత్ ఫలమభిదధతః స్యాదఖణ్డత్వహానిః । వ్యావృత్తిశ్చేత్స్వరూపం భ్రమ ఇహ న భవేద్భాసమానే తు తస్మింస్తస్మాత్ స్వార్థేషు ముక్తేష్వఖిలపదగతా లక్షణైవాత్ర లాభః || ౯౯ ||

బాధార్థం యత్సమానాధికరణవచనం నావిశిష్టం వదేత్తత్తత్రైకోऽధ్యాసయోగ్యాకృతి వదతి పరో భేదయుక్తం తు శబ్దః । నిర్దిష్టే వస్తుమాత్రే భవతు కథమిహారోపితం బాధనీయం భ్రాన్తిర్భేదాప్రతీతౌ విరమతు చ కథం హేతుపౌష్కల్యయుక్తా || ౧౦౦ ||

మానం బాధాద్యభావాన్నిగమ ఇతరవద్వక్తృదోషస్తు నాస్మిన్ బాధోऽప్యస్యానుమాద్యైరపి న హి సువచస్తద్బలేనైవ బాధ్యైః । సందిగ్ధా నాత్ర బుద్ధిర్న చ న సముదితా తేన విజ్ఞానసిద్ధావుత్సర్గామ్నానమేతన్మతికలుషజయః స్యాచ్చ మీమాంసయైవ || ౧౦౧ ||

మానం వేదోऽపి వక్తుర్గుణత ఇతి పరం న్యాయవిత్సాధయిష్యన్ సామాన్యాద్ బుద్ధిహేతోః ప్రమితిమధికతస్సాధయత్యన్యనీత్యా । కార్యత్వం భేదకం స త్విహ వదతు కథం ధీవిశేషత్వహేతౌ సిద్ధేऽసిద్ధేऽపి నిత్యప్రమితిమతి విభౌ నిష్ఫలత్వాదముష్య || ౧౦౨ ||

సంవిత్తీనాం యథావస్థితనిజవిషయోల్లేఖ ఔత్సర్గికః స్యాద్వహ్న్యాదేర్దాహకత్వప్రభృతివదుపధేరన్యథాత్వం భ్రమాంశే । నిత్యజ్ఞానప్రమాత్వం వదసి చ నిరుపాధ్యేవ నిర్హేతుకత్వాద్దోషాభావాత్ ప్రమా చేచ్ఛ్రుతిరపి జయినీ దోషదూరోజ్ఝితా నః || ౧౦౩ ||

సర్వం సాక్షాత్కరోతి స్వత ఉపధిగణైరుజ్ఝితస్సంప్రసాదః ప్రామాణ్యం తత్ర నోపాధ్యుపనతమితి తత్తుల్యతాऽన్యత్ర యుక్తా । ఆత్మస్వాత్మాంశయోశ్చ క్వచిదపి న భవేద్ భ్రాన్తిరంశాన్తరేऽపి స్యాదేషా న స్వరూపే క్వచన పరమసౌ ద్విప్రకారే ప్రకారే || ౧౦౪ ||

భ్రాన్తిజ్ఞానేऽపి సత్యం కిమపి తవ మతేऽప్యస్త్యధిష్ఠానపూర్వం సత్యైకాలమ్బి చైకం సమయిభిరఖిలైర్దుస్త్యజం స్వార్థసిద్ధ్యై । బుద్ధేస్తత్పక్షపాతః స్వయమపి కథితస్సౌగతైరేవ కైశ్చిత్ స్వాత్మాంశే సత్యతా చ స్వత ఇతి తదసౌ వైదికోక్తే వృథేర్ష్యా || ౧౦౫ ||

అప్రామాణ్యం స్వభావో గుణత ఇతరదిత్యత్ర న హ్యస్తి హేతుర్నాభావో హేత్వపేక్షస్త్వితి చ న నియమాదన్యథాऽతిప్రసఙ్గాత్ । కించాభావోऽపి భావాన్తరమితి మథనే స్వేష్టభఙ్గశ్చ భావీ ముక్తౌ శుద్ధాం హి బుద్ధిం వదసి న యది సా విభ్రమః స్యాన్న వా స్యాత్ || ౧౦౬ ||

మానత్వామానతే ద్వే స్వత ఇతి వదతస్సాంఖ్యసిద్ధాన్తినస్తే వ్యక్తిద్వైతం తయోశ్చేత్ ప్రతినియతతయోపాధిభేదోऽభ్యుపేత్యః । వ్యక్త్యైక్యే వ్యాహతిః స్యాదథ నిజవిషయేష్వంశతస్తే తథాऽపి స్యాద్ధీస్సర్వా తథేతి స్వపరసమయయోర్ద్వేషరాగౌ జుషస్వ || ౧౦౭ ||

జ్ఞానం మానం స్వతశ్చేత్కథమివ విశయః కస్యచిత్క్వాపి భావీ మీమాంసా చానపేక్ష్యేత్యసదుపధికృతాకారశఙ్కోపపత్తేః । నేత్రాలోకాదినీతేర్భవతి చ నిగమోऽప్యత్ర మీసాంసయాऽర్థీ హేతూనాం సాధ్యసిద్ధౌ సహకృదనువిధిర్హేతుభావం న హన్తి || ౧౦౮ ||

సర్వజ్ఞస్య ప్రమాయా న ఖలు న విషయః స్యాత్స్వకీయం ప్రమాత్వం నిర్బాధా ధీః ప్రమేతి ప్రమితిరపి నిజం గాహతే మానభావమ్ । మానేऽర్థః స్వాత్మనైవ స్ఫురతి న చ పరం భాతి శఙ్కానిరాసే భ్రాన్త్యా స్వార్థాన్యథాత్వం స్వయమనవగతం బాధకైర్వేద్యతేऽతః || ౧౦౯ ||

దృష్టం మాన్థాలభోగిప్రభృతిషు కరణస్థానభేదాదిచిత్రం తాదృగ్ద్వీపాన్తరాదౌ శ్రుతమపి న మృషా వేదసిద్ధే తథా నః । యత్రానాప్తోక్తతాధీర్న భవతి విహతిర్నాపి సంభావనాయాః కిం వ్యాప్త్యాऽత్రోపచారో విహతిమతి భవేన్నైవ తద్వ్యాప్తిదౌఃస్థ్యే || ౧౧౦ ||

వాక్యత్వాత్ కర్తృమత్యః శ్రుతయ ఇతి యది బ్రూహి బాధం విపక్షే శ్రుత్యా స్మృత్యా చ బాధ్యా త్వదనుమితిరియం కర్తురత్రాస్మృతేశ్చ । త్వం తావత్తిష్ఠ లోకైర్నహి పురుషగుణప్రత్యయాత్తద్గృహీతిస్సన్తశ్చాపహ్నువీరంస్తమిహ న మునయస్సత్యనిష్ఠాః కృతజ్ఞాః || ౧౧౧ ||

ఆదౌ వేదైక్యవాదస్త్వవిభజనవశాత్తావతా నాన్యసృష్టిస్సర్వేషామేకవేదాన్వయమపి జగదుః కాలభేదప్రతిష్ఠమ్ । తత్తచ్ఛాఖావిభాగః ప్రవచననియతా కాఠకాద్యా సమాఖ్యా ద్రష్టా మన్త్రాదికర్తా పరిహృత ఇహ చానిత్యయోగః ప్రవాహైః || ౧౧౨ ||

భేదో మన్వన్తరాదౌ భవతి చ నియతోऽనాదిసిద్ధే తదంశే పుంసూక్తాదౌ శ్రుతీనాం జనివచనమపి ప్రాగ్వదావిష్కృతౌ స్యాత్ । ఆజ్ఞారూపత్వమాసాం న చ గలతి విభో(రేకరూపా)రైక్యరూప్యాభిసన్ధేర్యోऽసౌ దేవః ప్రమాణం స చ న శిథిలయేచ్ఛక్తిమన్తం క్రమం తమ్ || ౧౧౩ ||

ప్రేక్షావన్తో మహాన్తః పరిజగృహురిమం సార్థమఙ్గైరనన్తం నేత్థం బాహ్యాగమానాం ప్రసృతిరనుపధేస్తద్గృహీతేరభావాత్ । దృశ్యన్తే గత్యభావో నియతిషు లఘిమా వఞ్చనం తర్కమోహో వృత్తిస్వాస్థ్యాది చైషాముపధిరధిగమే వైపరీత్యం తు వేదే || ౧౧౪ ||

నిత్యైరస్పృష్టదోషైర్భవతి చ నిగమైః పౌరుషేయేషు బాధః పాషణ్డత్వప్రథైషాం జగతి న చ మృషా పక్షపాతప్రహాణే । అన్యోన్యం చైషు బాధః ప్రసజతి కృతకేష్వాప్తిమోహాదిసామ్యాత్ సంవాదోంऽశేషు తుల్యః పరమిహ కుహనాసిద్ధయేऽన్యప్రవేశః || ౧౧౫ ||

సంవాదే మానవాదేః శ్రుతిభిరవిరలే సంగ్రహే తత్సమానే తాభిశ్చాప్తత్వసిద్ధౌ స్వకథిత ఉచితస్తస్య తన్మూలభావః । నాక్షం లిఙ్గం నరోక్తిర్భ్రమ ఇహ ఘటతే విప్రలిప్సాऽపి మూలం నాజ్ఞాతే భావనాऽపి శ్రుతివిషయతయా భాతి యోగే తు ధర్మః || ౧౧౬ ||

యా మూలం త్వష్టకాదేరియమపి మనుజైః క్వాప్యధీతా శ్రుతిత్వాత్ సా చేన్నిత్యానుమేయా ప్రసజతి న కథం తాదృశాధ్యక్షక్ఌప్తిః । సర్వస్మిన్ పూర్వపూర్వస్మృతిరపి నిగమోపజ్ఞమిత్యాచరిష్ణౌ నిత్యాదృశ్యే చ మూలే నియతమిహ భవేదన్ధసన్తాననీతిః || ౧౧౭ ||

శాఖోచ్ఛేదస్త్విదానీమిహ యది స మతస్సర్వతశ్చేదసిద్ధిర్వ్యాసాగస్త్యప్రధానైర్భవతి చ మునిభిర్భూషితాऽద్యాపి భూమిః । ఉచ్ఛిన్నా సా యథైవాచరితురవిదితా తత్తదాచారమూలం తద్వత్సా విప్రకీర్ణా క్రమసమధిగమః కాలవద్దేశతోऽపి || ౧౧౮ ||

దృష్టే వేదైర్విరోధే స్మృతిపరిహరణం సూత్రభాష్యాదిసిద్ధం తద్వన్నీతిః పురాణప్రభృతిషు భవినాం సంభవాద్విభ్రమాదేః । స్యాదన్యోన్యం విరోధే త్విహ బలనియతిస్సాత్త్వికత్వాదిభేదాన్మాత్స్యాదౌ దర్శితం తచ్ఛ్రుతిహతిరహితైస్తత్పరైరేవ వాక్యైః || ౧౧౯ ||

భాగే వేదావిరుద్ధే పశుపతికపిలాద్యాగమాస్స్యుః ప్రమాణం మోహాద్యర్థం తు శేషం మునిభిరభిహితం యత్ర మజ్జన్తి డిమ్భాః । భూయస్యర్థే ప్రధానే విహతిమతి సతాం సంశయశ్చ క్వచిత్స్యాత్ శ్రుత్వా బాధం న రున్ధే శ్రుతిసహపఠితిర్హేత్వహన్తవ్యతా చ || ౧౨౦ ||

నిర్దోషామ్నాయమౌలిశ్రుతనిఖిలజగన్మూలసర్వజ్ఞమూలే హేతుర్వ్యూఢే చతుర్ధా క్వచిదపి న భవేద్విభ్రమః పఞ్చరాత్రే । యుక్తా భక్తానుకమ్పాగరిమసముదితే విప్రలిప్సాऽపి నాస్మిన్ వేదాచ్ఛ్రైష్ఠ్యోక్తిరర్థస్థితివిశదతయా భూమవిద్యాదివచ్చ || ౧౨౧ ||

జీవోత్పత్త్యాదివాదో నిగమవదిహ తన్నిత్యతోక్తేశ్చ సామ్యాజ్జీవాద్యాఖ్యానిరూఢిస్త్వభిమతిభిదయా స్యాచ్చ సంకర్షణాదౌ । మన్వాదేశ్చోపజీవ్యం హితతమమిదమిత్యాదికం భారతోక్తం తత్క్వాప్యైక్యం వికల్పః క్వచిదభిమతవత్తాదృశామ్నాయభేదాత్ || ౧౨౨ ||

సర్వే సర్వజ్ఞబుద్ధేర్నను విషయతయా నిత్యసిద్ధాః కృతాన్తాస్తస్మాత్తేన ప్రవర్త్యే సతి సమయగణే కస్యచిత్కో విశేషః । మైవం తత్త్వే వికల్పత్యజి విహతిమతామేకశేషత్వమానాత్తన్నిష్ఠా స్యాత్ కనిష్ఠా నమతి న విదుషోऽనామికాదిః పరస్మై || ౧౨౩ ||

అర్థే పూర్వానుభూతే సహమితసదృశఖ్యాత్యదృష్టప్రభేదైస్సంస్కారానుగ్రహే యా పరిణమతి మతిస్సా స్మృతిస్త్రిప్రకారా । యాథార్థ్యేऽపి స్వపూర్వానుభవమనుసరేద్బాహ్యశూన్యా న చైషా హేతుశ్చార్థక్రియాదేః స్మృతివదనుభవోऽప్యస్తి నష్టాదికేషు || ౧౨౪ ||

పూర్వం శ్యామత్వమాత్రాద్భవతి న హి మితిః పాకరక్తేऽపి తద్ధీస్తత్తాభానం తథా చేత్ ప్రసజతి తదిదం ప్రత్యభిజ్ఞాదికేऽపి । యాథార్థ్యం పారతన్త్ర్యాన్న చ గలతి న చేదభ్యుపేతాతివృత్తిర్వేదే మానైస్సహోక్తా స్మృతిరపి విఫలా త్వక్షపాదాద్యనుక్తిః || ౧౨౫ ||

జాతః పూర్వానుభూత్యా స్మృతిముపజనయేత్క్వాపి సంస్కార ఏవ ప్రాగ్దృష్టవ్యక్తిమాత్రప్రతినియతిమతీ కీదృశాదన్వయాత్స్యాత్ । మైవం కార్యే త్వబాధ్యే నను తదనుగుణః కల్ప్యతే హేతుయోగస్తజ్జ్ఞానోత్పాద్యభావస్స ఇతి చ విదితః కిం తదన్యేన నామ్నా || ౧౨౬ ||

తుల్యాత్తుల్యాన్తరే ధీః స్మృతిరియమివ గౌస్సేతి బోధోऽనుమానం యత్తుల్యో యస్య చైతత్సమ ఇతి నిజయోర్హస్తయోర్వ్యాప్తిసిద్ధేః । చిహ్నోన్నీతే నిమిత్తే పదమపి విదితం శక్తమాప్తాతిదేశే వ్యుత్పత్తిర్లక్షణైః స్వైః క్వచిదపి న భవేదన్యథాऽతీన్ద్రియేషు || ౧౨౭ ||

అర్థాపత్తిః పరోక్తా న పృథగనుమితేర్వ్యాప్తిబోధాదిసామ్యాదవ్యాప్యానామయుక్తిర్న హి భవతి న చావ్యాపకాః స్థాపకాః స్యుః । జీవన్ క్వాపీతి బోధో న గృహ ఇతి మతిం నిశ్చితాం నోపరున్ధే నాతస్తచ్ఛాన్తయే సా న యది సమమిదం సమ్మతే చానుమానే || ౧౨౮ ||

తత్తద్భావైరభావవ్యవహృతినియతౌ మానమన్యత్ కిమర్థం స్మర్తవ్యస్మృత్యభావాత్ పరమనుమిమతే ప్రాతరశ్వాద్యభావమ్ । స్యాదక్షాద్భావధీవద్విమతివిషయధీరన్వయాదేస్సమత్వాత్ భావగ్రాహిణ్యభావం తదుచితసహకార్యాగమే బోధయన్తి || ౧౨౯ ||

ఐతిహ్యం వృద్ధవాక్యం బహుదివసగతేర్యత్త్వనిర్ద్ధార్యమూలం మానం చేదాగమస్తత్తదితరదపి చ స్యాత్తదాభాస ఏవ । లక్షాదిభ్యశ్శతాదిప్రమితిరనుమితిర్వ్యాప్యతాదేరబాధాచ్చేష్టాలిప్యాది లిఙ్గం శితమతిభిరతశ్శిష్టమప్యేవమూహ్యమ్ || ౧౩౦ ||

మానత్రిత్వే తు మన్వాద్యనుమతివిషయే తత్ర యత్కైశ్చిదాప్తైరాధిక్యం క్వాప్యధీతం తదపి సుఘటితం గోబలీవర్దనీత్యా । ఉక్తార్థోదాహృతిర్వా భవతు బహుముఖీ శిష్యమేధామహిమ్నే సర్వే చ స్వేష్టతన్త్రేష్వనుకథనశతం నిర్వహన్త్యేవమూహైః || ౧౩౧ ||

ప్రత్యక్షాదిత్రికం యత్పృథగభిదధతా భాష్యకారేణ శేషం నైవ క్షిప్తం న చోపస్కృతమిహ న తతః స్యాత్తదాధిక్యసిద్ధిః । రీతిః సర్వోదితానామియమితి హి తథోదాసి సఙ్ఖ్యావివాదే తేనాన్వారుహ్య తత్తత్సమధికగణనా స్వీకృతా నస్సయూథ్యైః || ౧౩౨ ||

మానం సర్వోపజీవ్యా ప్రథమమిహ భవేదక్షజన్యా మనీషా తన్మూలా చానుమా స్యాత్తదుభయజనితస్త్వాగమో ద్విప్రకారః । మూలం న క్వాపి బాధ్యం క్వచిదధికబలైర్మూలజాతీయబాధః స్యాదేతైః కర్మమాలాఘటితభవఘటీయన్త్రజభ్రాన్తిశాన్తిః || ౧౩౩ ||

సర్వం సందిగ్ధసత్త్వం క్షణికమగుణకం నిత్యమాకస్మికం వా బుద్ధిః కృత్స్నా న మానం నిఖిలమపి తతః స్యాన్మృషా ధీతరద్వా । ప్రఖ్యోపాఖ్యాదవీయః కిమపి నియతిమన్నామరూపం చ నేత్యాద్యుద్వేలాపార్థజల్పానపహసితుమసౌ వర్ణితో మానభేదః || ౧౩౪ ||

ప్రజ్ఞావ్యుత్పత్తిపాకవ్యవహరణఫలశ్రేణినిశ్రేణికాయామారూఢా నిష్ప్రకమ్పా ప్రమితిగుణకరాలమ్బనాత్సత్పరీక్షా । మిథ్యాలీకాదిశాపైరపి న న భవతి ప్రాప్తవిస్రమ్భసౌధా తత్సాహ్యాద్బాహ్యపాటచ్చరముషితమిదం సద్ధనం ప్రత్యనైష్మ || ౧౩౫ ||

|| ఇతి తత్త్వముక్తాకలాపే బుద్ధిసరః చతుర్థః || ౪ ||