శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత
వేదాన్తదీప:
||అథ ప్రథమాధ్యాయే చతుర్థ: పాద:||
౧-౪-౧
౧౧౦। ఆనుమానికమప్యేకేషామితి చేన్న శరీరరూపకవిన్యస్తగృహీతేర్దర్శయతి చ – కఠవల్లీషు। ఇన్ద్రియేభ్య: పరా హ్యర్థా అర్థేభ్యశ్చ పరం మన:। మనసశ్చ పరా బుద్ధిర్బుద్ధేరాత్మా మహాన్పర:। మహత: పరమవ్యక్తమవ్యక్తాత్పురుష: పర:। పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్సా కాష్ఠా సా పరా గతి: ఇత్యత్ర కిం సాఙ్ఖ్యోక్తం ప్రధానమవ్యక్తశబ్దాభిధేయముత నేతి సంశయ:। ప్రధానమితి పూర్వ: పక్ష:, మహత: పరమిత్యాదితత్తన్త్రప్రక్రియాప్రత్యభిజ్ఞానాత్, పురుషాన్నపరం కిఞ్చిత్ ఇతి పఞ్చవింశకపురుషాతిరిక్త-తత్త్వనిషేధాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – నావ్యక్తశబ్దేన ప్రధానమిహ గృహ్యతే। పూర్వత్ర ఆత్మానం రథినం విద్ధి శరీరం రథమేవ చ ఇత్యాదినా ఉపాసనానిర్వృత్తయే వశ్యేన్ద్రియత్వాపాదానాయ యే ఆత్మశరీరబుద్ధిమన-ఇన్ద్రియవిషయా:, రథిరథసారథిప్రగ్రహహయగోచరత్వేన రూపితా; తేషు వశీకార్యత్వే పరా:। ఇన్ద్రియేభ్య: పరా ఇత్యాదినోచ్యన్తే; తత్ర చేన్ద్రియాదయ: స్వశబ్దేనైవ గృహ్యన్తే, రథత్వేన రూపితం శరీరమిహావ్యక్త-పరిణామత్వేన అవ్యక్తశబ్దేన గృహ్యత ఇతి నేహ తత్తన్త్రప్రక్రియా ప్రత్యభిజ్ఞా(న)గన్ధ:। అవ్యక్తాత్పురుష: పర ఇతి చ న పఞ్చవింశక:; అపితు ప్రాప్య: పరమాత్మైవ। అన్తర్యామితయోపాసనస్యాప్యుపాయభూత ఇతి స ఇహ వశీకార్యకాష్ఠాత్వేన పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ ఇత్యుక్త:। సూత్రార్థస్తు – ఏకేషాం కఠానాం శాఖాయామ్ – ఆనుమానికం ప్రధానం జగత్కారణత్వేన మహత: పరమవ్యక్తమ్ ఇత్యామ్నాయతే ఇతి చేత్; తన్న, అవ్యక్తశబ్దేన శరీరాఖ్యరూపకవిన్యస్తస్య గృహీతే: – పూర్వత్రాత్మాదిషు రథిరథాదిరూపకవిన్యస్తేషు రథత్వేన రూపితస్య శరీరస్యాత్రావ్యక్తశబ్దేన గృహీతేరిత్యర్థ:। అతో వశీకార్యత్వే పరా ఇహోచ్యన్తే। దర్శయతి చైనమర్థం వాక్యశేష: ఇన్ద్రియాదీనాం నియమనప్రకారం ప్రతిపాదయన్ యచ్ఛేద్వాఙ్మనసీ ఇత్యాది:||౧||
కథమవ్యక్తశబ్దస్య శరీరం వాచ్యం భవతీత్యాశఙ్క్యాహ –
౧౧౧। సూక్ష్మం తు తదర్హాత్వాత్ – తు శబ్దోऽవధారణే। సూక్ష్మమ్ – అవ్యక్తమేవావస్థాన్తరాపన్నం శరీరం భవతి, తదవస్థస్యైవ కార్యార్హాత్వాత్। యది రూపకవిన్యస్తా ఆత్మాదయ ఏవ వశీకార్యత్వే పరా:। ఇన్ద్రియేభ్య: పరా ఇత్యాదినా గృహ్యన్తే||౨||
తర్హి అవ్యక్తాత్పురుష: పర:, పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ ఇతి పురుషగ్రహణం కిమర్థమిత్యత ఆహ-
౧౧౨। తదధీనత్వాదర్థవత్ – అన్తర్యామిరూపేణావస్థితపురుషాధీనత్వాదాత్మాదికం సర్వం రథిరథత్వాదినా రూపితమర్థవత్ – ప్రయోజనవద్భవతి। అత ఉపాసననిర్వృత్తౌ వశీకార్యకాష్ఠా పరమపురుష ఇతి తదర్థమిహ రూపకవిన్యస్తేషు పరిగృహ్యమాణేషు పరస్యాపి పురుషస్య గ్రహణమ్। ఉపాసననిర్వృత్త్యుపాయకాష్ఠా పురుష: ప్రాప్యశ్చేతి। పురుషాన్న పరం కిఞ్చిత్ సా కాష్ఠా సా పరా గతి: ఇత్యుక్తమ్। భాష్యప్రక్రియయా వా నేయమిదం సూత్రమ్ – పరమపురుషశరీరతయా తదధీనత్వాత్ భూతసూక్ష్మమవ్యాకృతమర్థవదితి తదిహావ్యక్తశబ్దేన గృహ్యతే; నాబ్రహ్మాత్మకం స్వనిష్ఠం తన్త్రసిద్ధమ్ ఇతి||౩||
౧౧౩। జ్ఞేయత్వావచనాచ్చ – యది తన్త్రసిద్ధప్రక్రియేహాభిప్రేతా; తదాऽవ్యక్తస్యాపి జ్ఞేయత్వం వక్తవ్యమ్। వ్యక్తావ్యక్తజ్ఞవిజ్ఞానాత్ ఇతి హి తత్ప్రక్రియా। న హ్యవ్యక్తమిహ జ్ఞేయత్వేనోక్తమ్, అతశ్చాత్ర న తన్త్రప్రక్రియాగన్ధ:||౪||
౧౧౪। వదతీతి చేన్న ప్రాజ్ఞో హి ప్రకరణాత్ – అశబ్దమస్పర్శమ్ ఇత్యుపక్రమ్య, మహత: పరం ధ్రువం నిచాయ్య తం మృత్యుముఖాత్ప్రముచ్యత ఇతి ప్రధానస్య జ్ఞేయత్వమనన్తరమేవ వదతీయం శ్రుతిరితి చేత్; తన్న, అశబ్దమస్పర్శమిత్యాదినా ప్రాజ్ఞ: – పరమపురుష ఏవ హ్యత్రోచ్యతే; సోऽధ్వన: పారమాప్నోతి తద్విష్ణో: పరమం పదమ్। ఏష సర్వేషు భూతేషు గూఢోऽత్మా న ప్రకాశతే|| ఇతి ప్రాజ్ఞస్యైవ ప్రకృతత్వాత్||౫||
౧౧౫। త్రయాణామేవ చైవముపన్యాస: ప్రశ్నశ్చ – అస్మిన్ప్రకరణే యేయం ప్రేతే విచికిత్సా మనుష్యే। ఇత్యారభ్యాసమాప్తే: పరమపురుషతదుపాసనోపాసకానాం త్రయాణామేవైవం జ్ఞేయత్వేనోపన్యాస: ప్రశ్నశ్చ దృశ్యతే, న ప్రధానాదేస్తాన్త్రికస్యాపి। అతశ్చ న ప్రధానమిహ జ్ఞేయత్వేనోక్తమ్||౬||
౧౧౬। మహద్వచ్చ – యథా బుద్ధేరాత్మా మహాన్పర ఇత్యాత్మశబ్దసామానాధికరణ్యాన్మహచ్ఛబ్దేన న తాన్త్రికం మహత్తత్త్వం గృహ్యతే, ఏవమవ్యక్తశబ్దేనాపి న తాన్త్రికం ప్రధానమ్||౭|| ఇతి ఆనుమానికాధికరణమ్||౧||
౧-౪-౨
౧౧౭। చమసవదవిశేషాత్ – శ్వేతాశ్వతరే అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం బహ్వీ: ప్రజాస్సృజమానాం సరూపా:, అజో హ్యేకో జుషమాణోऽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోऽన్య: ఇత్యత్ర కిమజాశబ్దేన తన్త్రసిద్ధా ప్రకృతిరభిధీయతే, ఉత బ్రహ్మాత్మికేతి సంశయ:। తన్త్రసిద్ధేతి పూర్వ: పక్ష:, అజామేకామిత్యస్యా అకార్యత్వప్రతీతే:, బహ్వీనాం ప్రజానాం స్వాతన్త్ర్యేణ కారణత్వశ్రవణాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – న తన్త్రసిద్ధాయా: ప్రకృతేరత్ర గ్రహణమ్, జననవిరహశ్రవణమాత్రేణ తన్త్రసిద్ధాయా: ప్రకృతే: ప్రతీతి-నియమాభావాత్। న హి యౌగికానాం శబ్దానామర్థప్రకరణాదిభిర్విశేష్యవ్యవస్థాపకైర్వినా విశేషే వృత్తినియమసంభవ:; న చాస్యాస్స్వాతన్త్ర్యేణ సృష్టిహేతుత్వమిహ ప్రతీతమ్, అపి తు సృష్టిహేతుత్వమాత్రమ్; తద్బ్రహ్మాత్మికాయాశ్చ న విరుద్ధమ్। అత్ర తు బ్రహ్మాత్మికాయా ఏవ శాఖాన్తరసిద్ధాయా: ఏతత్సరూప-మన్త్రోదితాయా: ప్రత్యభిజ్ఞానాత్సైవేతి నిశ్చీయతే। సూత్రార్థస్తు – నాయమజాశబ్దస్తన్త్రసిద్ధప్రధానవిషయ:; కుత: చమసవదవిశేషాత్; యథా – అర్వాగ్బిలశ్చమస ఇతి మన్త్రే చమససాధనత్వయోగేన ప్రవృత్తస్య చమసశబ్దస్య శిరసి ప్రవృత్తౌ। యథేదం తచ్ఛిర ఏష హ్యర్వాగ్బిలశ్చమస: ఇతి వాక్యశేషే విశేషో దృశ్యతే; తథా । అజామేకామిత్యజాశబ్దస్య తన్త్రసిద్ధప్రధానే వృత్తౌ విశేషాభావాన్న తద్గ్రహణం న్యాయ్యమ్||౮||
అస్తి తు బ్రహ్మాత్మికాయా ఏవ గ్రహణే విశేష ఇత్యాహ –
౧౧౮। జ్యోతిరుపక్రమా తు తథా హ్యధీయత ఏకే – జ్యోతి: – బ్రహ్మ యస్యా: ఉపక్రమ: – కారణం సా జ్యోతిరుపక్రమా। తు శబ్దోऽవధారణే। బ్రహ్మకారణికైవైషాऽజా। తథా హ్యధీయత ఏకే – యథా రూపోऽయమజాయా: ప్రతిపాదకో మన్త్ర:; తథా రూపమేవ మన్త్రం బ్రహ్మాత్మికాయా: తస్యా: ప్రతిపాదకమధీయత ఏకే శాఖిన:। అణోరణీయాన్మహతో మహీయాన్ ఇత్యాదినా బ్రహ్మ ప్రతిపాద్య, సప్త ప్రాణా: ప్రభవన్తి తస్మాత్సప్తార్చిషస్సమిధ: సప్తజిహ్వా:। సప్త ఇమే లోకా యేషు చరన్తి ప్రాణా గుహాశయాన్నిహితాస్సప్తసప్త। అతస్సముద్రా గిరయశ్చ సర్వ ఇత్యాదినా బ్రహ్మణ ఉత్పన్నత్వేన బ్రహ్మాత్మకతయా సర్వానుసన్ధానవిధానసమయే। అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం బహ్వీం ప్రజాం జనయన్తీం సరూపామ్ ఇతి ప్రతిపాద్యమానా బ్రహ్మాత్మికైవేతి తత్ప్రత్యభిజ్ఞానాదిహాప్యజా బ్రహ్మాత్మికైవేతి నిశ్చీయతే||౯||
అజాత్వం జ్చోతిరుపక్రమాత్వం చ కథముపపద్యతే ఇత్యత ఆహ –
౧౧౯। కల్పనోపదేశాచ్చ మధ్వాదివదవిరోధ: – కల్పనా – సృష్టి:, సూర్యాచన్ద్రమసౌ ధాతా యథాపూర్వమకల్పయత్ ఇత్యాదిదర్శనాత్। అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్ ఇతి హి సృష్టిరిహోపదిశ్యతే। ప్రలయవేలాయామేషా ప్రకృతి: పరమపురుషాశ్రయా కారణావస్థాऽతిసూక్ష్మావయవా శక్తిరూపేణావతిష్ఠతే; తదవస్థాభిప్రాయేణాస్యా అజాత్వమ్। సృష్టివేలాయాం పునస్తచ్ఛరీరాద్బ్రహ్మణ: స్థూలావస్థా జాయతే; తదవస్థా జ్యోతిరుపక్రమేతి న కశ్చిద్విరోధ:। మధ్వాదివత్ – యథా ఆదిత్యస్యైకస్యైవ కార్యావస్థాయామ్। అసౌ వా ఆదిత్యో దేవమధు ఇతి వస్వాదిభోగ్యరసాధారతయా మధుత్వం, తస్యైవ । అథ తత ఊర్ధ్వం ఉదేత్య నైవోదేతా నాస్తమేతైకల ఏవ మధ్యే స్థాతా ఇత్యాదినా నామరూపప్రహాణేన కారణావస్థాయాం సూక్ష్మస్యైకస్యైవావస్థానం న విరుధ్యతే, తద్వత్||౧౦|| ఇతి చమసాధికరణమ్ || ౨ ||
౧-౪-౩
౧౨౦। న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి నానాభావాదతిరేకాచ్చ – వాజసనేయకే – యస్మిన్పఞ్చ పఞ్చజనా ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠిత:। తమేవమన్య ఆత్మానం విద్వాన్బ్రహ్మామృతోऽమృతమ్ ఇత్యత్ర కిం సాఙ్ఖ్యోక్తాని పఞ్చవింశతితత్త్వాని ప్రతిపాద్యన్తే, ఉత నేతి సంశయ:। తాన్యేవేతి పూర్వ: పక్ష:। పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి హి పఞ్చసఙ్ఖ్యావిశిష్టా: పఞ్చజనా పఞ్చవింశతిస్సంపద్యన్తే। కథమ్? పఞ్చజనా ఇతి సమాహారవిషయోऽయం సమాస:; పఞ్చపూల్య ఇతివత్। పఞ్చభిర్జనైరారబ్ధస్సమూహ: పఞ్చజన: – పఞ్చజనీత్యర్థ:। లిఙ్గవ్యత్యయ: ఛాన్దస:। పఞ్చజనా ఇతి బహువచనాత్సమూహబహుత్వం చావగమ్యతే। తే చ కతీత్యపేక్షాయాం పఞ్చ పఞ్చజనా ఇతి పఞ్చశబ్దవిశేషితా: పఞ్చజనసమూహా ఇతి పఞ్చవింశతిస్తత్త్వాని భవన్తి। మోక్షాధికారాత్తాన్త్రికాణ్యేవేతి నిశ్చీయన్తే। ఏవం నిశ్చితే సతి తమేవమన్య ఆత్మానం విద్వాన్బ్రహ్మామృతోऽమృతమ్ ఇతి పఞ్చవింశకమాత్మానం బ్రహ్మభూతం విద్వానమృతో భవతీతి। రాద్ధాన్తస్తు – యస్మిన్పఞ్చపఞ్చజనా ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠిత:। ఇతి యచ్ఛబ్దనిర్దిష్టబ్రహ్మాధారత్వాత్ తదాధేయానాం తత్త్వానాం బ్రహ్మాత్మకత్వమవగమ్యతే। యచ్ఛబ్దనిర్దిష్టం చ తమేవమన్య ఆత్మానమ్ (ఇతి తచ్ఛబ్దేన పరామృశ్య, బ్రహ్మామృతోऽమృతమ్) ఇతి నిర్దేశాత్ బ్రహ్మేతి నిశ్చీయతే। అతో న తాన్త్రికప్రసఙ్గ:। సూత్రార్థస్తు – పఞ్చపఞ్చజనా ఇత్యత్ర పఞ్చవింశతిసఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపి న తాన్త్రికాణీమాని తత్త్వాని, యస్మిన్నితి యచ్ఛబ్దనిర్దిష్టబ్రహ్మాధారతయా తాన్త్రికేభ్యో నానాభావాత్ – ఏషాం తత్త్వానాం పృథగ్భావాదిత్యర్థ:। అతిరేకాచ్చ – తాన్త్రికేభ్యస్తత్త్వాతిరేకప్రతీతేశ్చ; యస్మిన్నితి నిర్దిష్టమతిరిక్తమాకాశశ్చ। న సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహాదపీత్యపిశబ్దేన సఙ్ఖ్యోపసఙ్గ్రహో న సంభవతీత్యాహ, ఆకాశస్య పృథఙ్నిర్దేశాత్। అత: పఞ్చజనా: ఇతి న సమాహారవిషయ:, అపి తు దిక్సఙ్ఖ్యే సంజ్ఞాయామ్ ఇతి సంజ్ఞావిషయ:; పఞ్చజనసంజ్ఞితా: కేచిత్, తే చ పఞ్చైవేతి। సప్త సప్తర్షయ ఇతివత్||౧౧||
౧౨౧। ప్రాణాదయో వాక్యశేషాత్ – పఞ్చజనసంజ్ఞితా: పఞ్చ పదార్థా: ప్రాణాదయ ఇతి వాక్యశేషాదవగమ్యతే। ప్రాణస్య ప్రాణముత చక్షుషశ్చక్షు: శ్రోత్రస్య శ్రోత్రమన్నస్యాన్నం మనసో యే మనో విదుః ఇతి। బ్రహ్మాత్మకానీన్ద్రియాణి పఞ్చపఞ్చజనా ఇతి నిర్దిష్టాని। జననాచ్చ జనా:||౧౨||
కాణ్వపాఠేऽన్నవర్జితానాం చతుర్ణాం నిర్దేశాత్ పఞ్చజనసంజ్ఞితానీన్ద్రియాణీతి కథం జ్ఞాయత ఇత్యత్రాహ –
౧౨౨। జ్యోతిషైకేషామసత్యన్నే – ఏకేషాం – కాణ్వానాం వాక్యశేషే అసత్యన్నశబ్దే వాక్యోపక్రమగతేన తం దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతిరితి జ్యోతిశ్శబ్దేన పఞ్చజనా: ఇన్ద్రియాణీతి విజ్ఞాయన్తే। కథమ్? జ్యోతిషాం జ్యోతిషి బ్రహ్మణి నిర్దిష్టే ప్రకాశకానాం ప్రకాశకం బ్రహ్మేతి ప్రతీయతే। కే తే ప్రకాశకా ఇత్యపేక్షాయాం। పఞ్చ పఞ్చ జనా:। ఇత్యనిర్జ్ఞాతవిశేషా: పఞ్చసంఖ్యాసంఖ్యాతా: ప్రకాశకాని పఞ్చేన్ద్రియాణీతి అవగమ్యతే। అత: యస్మిన్పఞ్చ పఞ్చజనా ఆకాశశ్చ ప్రతిష్ఠిత: ఇతీన్ద్రియాణి భూతాని చ బ్రహ్మణి ప్రతిష్ఠితానీతి న తాన్త్రికతత్త్వగన్ధ:||౧౩|| ఇతి సంఖ్యోపసంగ్రహాధికరణమ్ || ౩ ||
౧-౪-౪
౧౨౩। – కారణత్వేన చాకాశాదిషు యథావ్యపదిష్టోక్తే: – జగత్కారణవాదీని వేదాన్తవాక్యాని కిం ప్రధానకారణతావాదైకాన్తాని, ఉత బ్రహ్మకారణతావాదైకాన్తానీతి సంశయ:। ప్రధానకారణతావాదై-కాన్తానీతి పూర్వ: పక్ష:, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీత్ ఇతి క్వచిత్సత్పూర్వికా సృష్టిరామ్నాయతే; అన్యత్ర అసదేవేదేమగ్ర ఆసీత్ – అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్, తథా తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత ఇతి। అవ్యాకృతం హి ప్రధానమ్। అత: ప్రధానకారణతావాదనిశ్చయాత్తదేకాన్తాన్యేవ। రాద్ధాన్తస్తు – సత్యం జ్ఞానమనన్తం బ్రహ్మ ఇత్యుపక్రమ్య తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి తత్తేజోऽసృజత ఇత్యాదిషు సర్వజ్ఞస్య పరస్య బ్రహ్మణ: కారణత్వప్రతిపాదనాత్తస్యైవ బ్రహ్మణ: కారణావస్థాయాం నామరూపవిభాగసంబన్ధితయా సద్భావాభావాదసదవ్యాకృతాదిశబ్దేన వ్యపదేశ ఇతి బ్రహ్మకారణతావాదైకాన్తాన్యేవ। సూత్రార్థస్తు – ఆకాశాదిపదచిహ్నితేషు తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: ఇత్యాదిషు సర్వజ్ఞస్య పరస్య బ్రహ్మణ: కారణత్వప్రతిపాదనాత్, సర్వేషు సృష్టివాక్యేషు యథావ్యపదిష్టస్యైవ కారణత్వేనోక్తే: బ్రహ్మకారణతావాదైకాన్తాని। యథా వ్యపదిష్టమ్ – సార్వజ్ఞ్యాది-యుక్తతయా అస్మాభిర్వ్యపదిష్టమ్||౧౪||
తథా సతి। అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ ఇతి కిం బ్రవీతీత్యత ఆహ-
౧౨౪। సమాకర్షాత్ – సోऽకామయత బహుస్యాం ప్రజాయేయేతి ఇతి బహుభవనసఙ్కల్పపూర్వకం జగత్సృజతో బ్రహ్మణస్సర్వజ్ఞస్య । అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ ఇత్యత్ర సమాకర్షాత్కారణావస్థాయాం నామరూపసంబన్ధిత్వాభావేన అసదితి బ్రవీతి। ఏవం తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్ ఇత్యాదిషు । స ఏష ఇహానుప్రవిష్ట ఆనఖాగ్రేభ్య: పశ్యత్యచక్షు: ఇత్యాది పూర్వాపరపర్యాలోచనయా తత్ర తత్ర సర్వజ్ఞస్య సమాకర్షో ద్రష్టవ్య:||౧౫|| ఇతి కారణత్వాధికరణమ్|| ౪ ||
౧-౪-౫
౧౨౫। జగద్వాచిత్వాత్ – కౌషీతకినాం బ్రహ్మ తే బ్రవాణి ఇత్యుపక్రమ్య, యో వై బాలాక ఏతేషాం పురుషాణాం కర్తా యస్య వైతత్కర్మ స వై వేదితవ్య: ఇత్యత్ర వేదితవ్యతయోపదిష్ట: సాఙ్ఖ్యతన్త్రసిద్ధ: పురుష:, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। పురుష ఏవ ప్రకృతివియుక్త ఇతి పూర్వ: పక్ష: – యస్య వైతత్కర్మ ఇతి కర్మశబ్దస్య క్రియత ఇతి వ్యుత్పత్త్యా జగద్వాచిత్వాత్ కృత్స్నం జగద్యస్య కార్యమ్, స పరమపురుష ఏవ వేదితవ్యతయోపదిష్టో భవతీతి। సూత్రమపి వ్యాఖ్యాతమ్||౧౬||
౧౨౬। జీవముఖ్యప్రాణలిఙ్గాన్నేతి చేత్తద్వ్యాఖ్యాతమ్ – ఏవమేవైష ప్రజ్ఞాత్మైతైరాత్మభిర్భుఙ్క్తే। ఇత్యాది భోక్తృత్వరూపజీవలిఙ్గాత్। అథాస్మిన్ప్రాణ ఏవైకధా భవతి ఇతి ముఖ్యప్రాణలిఙ్గాచ్చ నాయం పరమాత్మేతి చేత్; తస్య పరిహార: ప్రతర్దనవిద్యాయామేవ వ్యాఖ్యాత:। పూర్వాపరప్రకరణపర్యాలోచనయా పరమాత్మపరమిదం వాక్యమితి నిశ్చితే సత్యన్యలిఙ్గాని తదనుగుణతయా నేతవ్యానీత్యర్థ:। నను – తౌ హ సుప్తం పురుష(మీయతు)మాజగ్మతు: ఇతి ప్రాణనామభిరామన్త్రణాశ్రవణయష్టిఘాతోత్థాపనాదినా శరీరేన్ద్రియప్రాణాద్యతిరిక్త- జీవాత్మసద్భావప్రతిపాదనపరమిదం వాక్యమిత్యవగమ్యత ఇత్యత ఉత్తరం పఠతి||౧౭||
౧౨౭। అన్యార్థం తు జైమిని: ప్రశ్నవ్యాఖ్యానాభ్యామపి చైవమేకే – తుశబ్దశ్శఙ్కానివృత్త్యర్థ:। జీవసఙ్కీర్తనమన్యార్థం – జీవాతిరిక్తబ్రహ్మసద్భావప్రతిబోధనార్థమితి ప్రశ్నప్రతివచనాభ్యామవగమ్యతే। ప్రశ్నస్తావజ్జీవప్రతిపాదనానన్తరం క్వైష ఏతద్బాలాకే పురుషోऽశయిష్ట ఇత్యాదిక: సుషుప్తజీవాశ్రయ-విషయతయా పరమాత్మపర ఇతి నిశ్చిత:। ప్రతివచనమపి అథాస్మిన్ప్రాణ ఏవైకధా భవతి ఇత్యాదికం పరమాత్మవిషయమేవ। సుప్తపురుషాశ్రయతయా హి ప్రాణశబ్దనిర్దిష్ట: పరమాత్మైవ। సతా సోమ్య తదా సంపన్నో భవతి ఇత్యాదిభ్య:। జైమినిగ్రహణముక్తస్యార్థస్య పూజ్యత్వాయ। అపి చైవమేకే – ఏకే వాజసనేయిన: ఇదమేవ బాలాక్యజాతశత్రుసంవాదగతం ప్రశ్నప్రతివచనరూపం వాక్యం పరమాత్మవిషయం స్పష్టమధీయతే। క్వైష ఏతత్ ఇత్యాది య ఏషోऽన్తర్హృదయ ఆకాశస్తస్మిఞ్ఛేత ఇత్యేతదన్తమ్||౧౮|| ఇతి జగద్వాచిత్వాధికరణమ్ || ౫ ||
౧-౪-౬
౧౨౮। వాక్యాన్వయాత్ – బృహదారణ్యకే మైత్రేయీబ్రాహ్మణే న వా అరే పత్యు: కామాయ పతి: ప్రియో భవత్యాత్మనస్తు కామాయ ఇత్యారభ్య ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య ఇతి ప్రతిపాద్యతే। శ్రోతవ్యో మన్తవ్యో నిదిధ్యాసితవ్య: ఇత్యాదౌ ద్రష్టవ్యతయా నిర్దిష్ట: పురుష: తన్త్రసిద్ధ:, ఉత పరమాత్మేతి సంశయ:। తన్త్రసిద్ధ: పఞ్చవింశక: ఏవేతి పూర్వ: పక్ష:। పతిజాయాపుత్రవిత్తమిత్రపశ్వాదిప్రియసంబన్ధ్యాత్మా న పరమాత్మా భవితుమర్హాతి। స ఏవ హి ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య ఇతి ప్రతిపాద్యతే। రాద్ధాన్తస్తు – న పత్యాదీనాం కామాయ పత్యాదయ: ప్రియా భవన్తి, ఆత్మనస్తు కామాయ ఇత్యుక్త్త్వా, ఆత్మా వా అరే ద్రష్టవ్య: ఇతి నిర్దిష్ట ఆత్మా జీవాతిరిక్తస్సత్యసఙ్కల్పస్సర్వజ్ఞ: పరమాత్మైవ। యత్సఙ్కల్పాయత్తం పత్యాదీనాం స్వసంబన్ధిన: ప్రతి ప్రియత్వమ్, స హి సత్యసంకల్ప: పరమాత్మా। ఆత్మజ్ఞానేన సర్వజ్ఞానాదయోऽపి వక్ష్యమాణా: పరమాత్మన్యేవ సంభవన్తి।
సూత్రార్థస్తు – వాక్యస్య కృత్స్నస్య పరమాత్మన్యేవాన్వయాద్ద్రష్టవ్యతయా నిర్దిష్ట ఆత్మా పరమాత్మైవ। అమృతత్వస్య తు నాశాऽస్తి విత్తేన ఆత్మని ఖల్వరే దృష్టే శ్రుతే మతే విజ్ఞాతే ఇదం సర్వం విదితమ్। ఇదం సర్వం యదయమాత్మా। తస్య హ వా ఏతస్య మహతో భూతస్య నిశ్వసితమేతద్యదృగ్వేద:। యేనేదం సర్వ విజానాతి తం కేన విజానీయాత్|| ఇతి హి కృత్స్నస్య వాక్యస్య పరమాత్మన్యన్వయో దృశ్యతే||౧౯||
ఏతేభ్యో భూతేభ్యస్సముత్థాయ తాన్యేవానువినశ్యతీతి జీవలిఙ్గస్య మతాన్తరేణ నిర్వాహమాహ-
౧౨౯। ప్రతిజ్ఞాసిద్ధేర్లిఙ్గమాశ్మరథ్య: – ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞాసిద్ధయే జీవస్య పరమాత్మకార్యతయా పరమాత్మనోऽనన్యో జీవ ఇతి జీవశబ్దేన పరమాత్మనోऽభిధానమ్ ఇత్యాశ్మరథ్య-మతమ్||౨౦||
౧౩౦। ఉత్క్రమిష్యత ఏవం భావాదిత్యౌడులోమి: – పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యత ఇతి శరీరాదుత్క్రమిష్యత: అస్య జీవస్య పరమాత్మభావాజ్జీవశబ్దేన పరమాత్మనోऽభిధానమిత్యౌడులోమి: ఆచార్యో మేనే||౨౧||
౧౩౧। అవస్థితేరితి కాశకృత్స్న: – య ఆత్మని తిష్ఠన్ ఇత్యాదిభిర్జీవాత్మన్యన్తరాత్మతయా పరమాత్మనోऽవస్థితే: జీవాత్మశబ్దస్య పరమాత్మని పర్యవసానాజ్జీవాత్మశబ్దేన పరమాత్మనః అభిధానమితి కాశకృత్స్న ఆచార్యో మన్యతే। ఇదమేవ సూత్రకారాభిమతమిత్యవగమ్యతే, త్రయాణామన్యోన్య-విరోధాత్, ఇత: పరమవచనాచ్చ||౨౨|| ఇతి వాక్యాన్వయాధికరణమ్ || ౮ ||
౧-౪-౭
౧౩౨। ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ – పరం బ్రహ్మ కిం జగతో నిమిత్తకారణమాత్రమ్, ఉతోపాదానకారణమపీతి సంశయ:। నిమిత్తకారణమాత్రమితి పూర్వ: పక్ష:, మృత్కులాలాదౌ నిమిత్తోపాదానయోః భేదదర్శనాత్; అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్ ఇత్యాదిభిర్భేదప్రతిపాదనాద్బ్రహ్మణోऽవికారత్వ-శ్రుతివిరోధాచ్చ। రాద్ధాన్తస్తు – యేనాశ్రుతం శ్రుతమ్ ఇతి బ్రహ్మవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానప్రతిజ్ఞానాన్యథానుపపత్త్యా యథా సోమ్యైకేన మృత్పిణ్డేన సర్వం మృణ్మయమ్ ఇతి మృత్తత్కార్యదృష్టాన్తేన తదుపపాదనాచ్చ జగదుపాదానకారణమపి బ్రహ్మైవేతి విజ్ఞాయతే। ప్రమాణాన్తరావసితసకలవస్తు-విలక్షణస్య శాస్త్రైకసమధిగమ్యస్య పరస్య బ్రహ్మణస్సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తే: కార్యకారణోభయావస్థాయాం అపి స్వశరీరభూతచిదచిత్ప్రకారతయాऽవస్థితస్యైకస్యైవ నిమిత్తత్వముపాదానత్వం చావిరుద్ధమ్।
శరీరభూతాచిద్వస్తుగతో వికార ఇతి కార్యావస్థావస్థితస్యాపి శరీరిణ: పరమాత్మనః అవికారిత్వం సిద్ధమేవ। చిదచిద్వస్తుశరీరస్య బ్రహ్మణ ఏవోపాదానత్వేऽపి బ్రహ్మణ్యపురుషార్థ-వికారాస్పర్శప్రదర్శనాయ హి అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్తస్మింశ్చాన్యో మాయయాసన్నిరుద్ధ ఇతి వ్యపదేశ:। ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ ఉపాదానం చ బ్రహ్మైవేతి సూత్రార్థ:||౨౩||
౧౩౩। అభిధ్యోపదేశాచ్చ – సోऽకామయత బహు స్యాం, తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇతి స్రష్టుర్బ్రహ్మణస్స్వస్యైవ జగదాకారేణ బహుభవనచిన్తనోపదేశాచ్చ జగదుపాదానం నిమిత్తం చ బ్రహ్మైవేతి నిశ్చీయతే||౨౪||
౧౩౪। సాక్షాచ్చోభయామ్నానాత్ – కింస్విద్వనం క ఉ స వృక్ష ఆసీత్ ఇత్యాదినా జగదుపాదాననిమిత్తాదౌ పృష్టే బ్రహ్మ వనం బ్రహ్మ స వృక్ష ఆసీత్। బ్రహ్మాధ్యతిష్ఠత్ ఇత్యుపాదానం నిమిత్తం చోభయం బ్రహ్మైవేతి హి సాక్షాదామ్నాయతే;, అతశ్చోభయం బ్రహ్మ||౨౫||
౧౩౫। ఆత్మకృతే: – తదాత్మానం స్వయమకురుత ఇతి స్రష్టురాత్మన ఏవ జగదాకారేణ కృతిరుపదిశ్యతే। అతశ్చోభయం బ్రహ్మైవ। నామరూపభావాభావాభ్యామేకస్య కర్మకర్తృభావో న విరుద్ధ:||౨౬||
యద్యాత్మానమేవ బ్రహ్మ జగదాకారం కరోతి, తర్హి బ్రహ్మణోऽపహతపాప్మత్వాదికమనవధికాతిశయ- ఆనన్దస్వరూపత్వం సర్వజ్ఞత్వమిత్యాది సర్వం విరుధ్యతే, అజ్ఞత్వాసుఖిత్వకర్మవశ్యత్వాదివిపరీతరూపత్వాత్ జగత ఇత్యత ఉత్తరం పఠతి –
౧౩౬। పరిణామాత్ – అజ్ఞబ్రహ్మవివర్తవాదే హి తద్భవత్యేవ। అజ్ఞానస్య తత్కార్యరూపానన్తాపురుషార్థస్య చ వేదాన్తజన్యజ్ఞాననివర్త్యస్య బ్రహ్మణ్యేవాన్వయాత్, తదా శాస్త్రస్య భ్రాన్తజల్పితత్వాపాతాచ్చ। అవిభక్తనామరూపసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరకస్య బ్రహ్మణో విభక్తనామరూపచిదచిద్వస్తుశరీరత్వేన పరిణామో హి వేదాన్తేషూపదిశ్యతే। తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత ఇత్యేవమాదిభి:, అపురుషార్థాశ్చ వికారాశ్శరీరభూతచిదచిద్వస్తుగతా:। కారణావస్థాయాం కార్యావస్థాయాం చాత్మభూతం బ్రహ్మాపహత-పాప్మత్వాదిగుణకమేవ। స్థూలసూక్ష్మావస్థస్య కృత్స్నస్య చిదచిద్వస్తునో బ్రహ్మశరీరత్వం, బ్రహ్మణశ్చ తదాత్మత్వం, య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ యస్య పృథివీ శరీరమ్ ఇత్యారభ్య యస్యావ్యక్తం శరీరం యస్యాక్షరం శరీరం యస్య మృత్యుశ్శరీరమ్ ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఇత్యేవమాదిశ్రుతిశతసమధిగతమ్। అతస్సర్వమనవద్యమ్||౨౭||
౧౩౭। యోనిశ్చ హి గీయతే – యద్భూతయోనిం పరిపశ్యన్తి ధీరా:, కర్తారమీశం పురుషం బ్రహ్మయోనిమ్ ఇత్యాదిషు సర్వస్య భూతజాతస్య పరమపురుష: యోనిత్వేన గీయతే। హి శబ్దో హేతౌ, యస్మాద్యోనిరితి గీయతే, తస్మాచ్చోపాదానమపి బ్రహ్మ। యోనిశబ్దశ్చోపాదానకారణపర్యయ:||౨౮|| ఇతి ప్రకృత్యధికరణమ్ ||౭||
౧-౪-౮
౧౩౮। ఏతేన సర్వే వ్యాఖ్యాతా వ్యాఖ్యాతా: – యతో వా ఇమాని ఇత్యాదిషూదాహృతేషు వాక్యేషు జన్మాద్యస్య యత ఇత్యాదినోక్తన్యాయకలాపేన సర్వే వేదాన్తా: బ్రహ్మపరా వ్యాఖ్యాతా:। పదాభ్యాసోऽధ్యాయ- పరిసమాప్తిద్యోతనార్థ:||౨౯|| ఇతి సర్వవ్యాఖ్యానాధికరణమ్ || ౮ ||
ఇతి శ్రీ భగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తదీపే
ప్రథమస్యాధ్యాయస్య చతుర్థ: పాద: । సమాప్తశ్చాధ్యాయ:।
