(అపూర్వతారూపతాత్పర్యలిఙ్గసమర్థనపరమ్)

శ్రీశారీరకమీమాంసాభాష్యే శాస్త్రయోనిత్వాధికరణమ్

(అధికరణార్థః – బ్రహ్మణః శాస్త్రైకగమ్యత్వమ్)

జగజ్జన్మాదికారణం బ్రహ్మ వేదాన్తవేద్యమిత్యుక్తమ్। తదయుక్తమ్। తద్ధి న వాక్యప్రతిపాద్యమ్। అనుమానేన  సిద్ధేరిత్యాశఙ్క్యాహ –

౩. శాస్త్రయోనిత్వాత్ || ౧-౧-౩ ||

(సూత్రవివరణమ్)

శాస్త్రం యస్య యోని: కారణం ప్రమాణమ్, తచ్ఛాస్త్రయోని; తస్య భావశ్శాస్త్రయోనిత్వమ్। తస్మాత్ బ్రహ్మజ్ఞానకారణత్వాత్ శాస్త్రస్య, తద్యోనిత్వం బ్రహ్మణ:। అత్యన్తాతీన్ద్రియత్వేన ప్రత్యక్షాదిప్రమాణావిషయతయా బ్రహ్మణశ్శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాత్ ఉక్తస్వరూపం బ్రహ్మ యతో వా ఇమాని భూతాని (తై.భృ.౧.) ఇత్యాదివాక్యం బోధయత్యేవేత్యర్థ:||

(వర్ణితే సూత్రార్థే పూర్వపక్షిణః ఆక్షేపః)

నను – శాస్త్రయోనిత్వం బ్రహ్మణో న సమ్భవతి, ప్రమాణాన్తరవేద్యత్వాద్బ్రహ్మణ:। అప్రాప్తే తు శాస్త్రమర్థవత్||

(సిద్ధాన్త్యేకదేశినః మీమాంసకత్వాక్షేపః)

కిన్తర్హి తత్ర ప్రమాణమ్ ? న తావత్ ప్రత్యక్షమ్। తద్ధి ద్వివిధమ్। ఇన్ద్రియసమ్భవం యోగసమ్భవం చేతి। ఇన్ద్రియసంభవఞ్చ బాహ్యసమ్భవమ్, ఆన్తరసమ్భవఞ్చేతి ద్విధా। బాహ్యేన్ద్రియాణి విద్యమానసన్నికర్షయోగ్యస్వవిషయబోధజననానీతి న సర్వార్థసాక్షాత్కారతన్నిర్మాణసమర్థపురుషవిశేష-విషయబోధజననాని। నాప్యాన్తరమ్, ఆన్తరసుఖదు:ఖాదివ్యతిరిక్తబహిర్విషయేషు తస్య బాహ్యేన్ద్రియానపేక్షప్రవృత్త్యనుపపత్తే:। నాపి యోగజన్యమ్; భావనాప్రకర్షపర్యన్తజన్మనస్తస్య విశదావభాసత్వేऽపి పూర్వానుభూతవిషయస్మృతిమాత్రత్వాన్న ప్రామాణ్యమితి కుత: ప్రత్యక్షతా; తదతిరిక్తవిషయత్వే కారణాభావాత్। తథా సతి తస్య భ్రమరూపతా। నాప్యనుమానం విశేషతో దృష్టం సామాన్యతో దృష్టం వా; అతీన్ద్రియే వస్తుని సమ్బన్ధావధారణవిరహాన్న విశేషతో దృష్టమ్। సమస్తవస్తుసాక్షాత్కారతన్నిర్మాణసమర్థపురుషవిశేషనియతం సామాన్యతో దృష్టమపి న లిఙ్గముపలభ్యతే||

(పూర్వపక్ష్యేకదేశినః ఆక్షేపః)

నను చ జగత: కార్యత్వం తదుపాదానోపకరణసమ్ప్రదానప్రయోజనాభిజ్ఞకర్తృకత్వవ్యాప్తమ్। అచేతనారబ్ధత్వం జగతశ్చైకచేతనాధీనత్వేన వ్యాప్తమ్। సర్వం హి ఘటాదికార్యం తదుపాదానోపకరణసమ్ప్రదానప్రయోజనాభిజ్ఞకర్తృకం దృష్టమ్। అచేతనారబ్ధమరోగం స్వశరీరమేకచేతనాధీనం చ। సావయవత్వేన జగత: కార్యత్వమ్ ||

(సిద్ధాన్త్యేకదేశినః దూషణమ్)

ఉచ్యతే – కిమిదమేకచేతనాధీనత్వమ్? న తావత్తదాయత్తోత్పత్తిస్థితిత్వమ్; దృష్టాన్తో హి సాధ్యవికలస్స్యాత్, న హ్యరోగం స్వశరీరమేకచేతనాయత్తోత్పత్తిస్థితి, తచ్ఛరీరస్య భోక్ ణాం భార్యాదిసర్వచేతనానాం అదృష్టజన్యత్వాత్తదుత్పత్తిస్థిత్యో:। కిఞ్చ శరీరావయవినస్స్వావయవసమవేతతారూప-స్థితి: అవయవసంశ్లేషవిశేషవ్యతిరేకేణ న చేతనమపేక్షతే। ప్రాణనలక్షణా తు స్థితి: పక్షత్వాభిమతే క్షితిజలాబ్ధిమహీధరాదౌ న సంభవతీతి పక్షసపక్షానుగతామేకరూపాం స్థితిం నోపలభామహే। తదాయత్తప్రవృత్తిత్వం తదధీనత్వమితి చేత్ – అనేకచేతనసాధ్యేషు గురుతరరథశిలామహీరుహాదిషు వ్యభిచార:। చేతనమాత్రాధీనత్వే  సిద్ధసాధ్యతా||

(కార్యత్వహేతుకానుమానే సిద్ధసాధనదోషః)

కిఞ్చ – ఉభయవాదిసిద్ధానాం జీవానామేవ లాఘవేన కర్తృత్వాభ్యుపగమో యుక్త:। న చ జీవానాముపాదానాద్యనభిజ్ఞతయా కర్తృత్వాసంభవ:; సర్వేషామేవ చేతనానాం పృథివ్యాద్యుపాదానయాగాద్యుపకరణ-సాక్షాత్కారసామర్థ్యాత్। యథేదానీం పృథివ్యాదయో యాగాదయశ్చ ప్రత్యక్షమీక్ష్యన్తే। ఉపకరణభూత-యాగాదిశక్తిరూపాపూర్వాదిశబ్దవాచ్యాదృష్టసాక్షాత్కారాభావేऽపి చేతనానాం న కర్తృత్వానుపపత్తి:, తత్సాక్షాత్కారానపేక్షణాత్కార్యారమ్భస్య। శక్తిమత్సాక్షాత్కార ఏవ హి కార్యారమ్భోపయోగీ। శక్తేస్తు జ్ఞానమాత్రమేవోపయుజ్యతే; న సాక్షాత్కార:। న హి కులాలాదయ: కార్యోపకరణభూతదణ్డచక్రాదివత్తచ్ఛక్తిమపి సాక్షాత్కృత్య ఘటమణికాదికార్యమారభన్తే। ఇహ తు చేతనానామాగమావగతయాగాదిశక్తివిశేషాణాం కార్యారమ్భో నానుపపన్న:।

(కార్యత్వహేతుకానుమానస్య సోపాధికతా)

కిఞ్చ యచ్ఛక్యక్రియం శక్యోపాదానాదివిజ్ఞానఞ్చ, తదేవ తదభిజ్ఞకర్తృకం దృష్టమ్। మహీమహీధరమహార్ణవాది తు అశక్యక్రియమశక్యోపాదానాదివిజ్ఞానం చేతి న చేతనకర్తృకమ్। అతో ఘటమణికాదిసజాతీయ-శక్యక్రియశక్యోపాదానాదివిజ్ఞానవస్తుగతమేవ కార్యత్వం బుద్ధిమత్కర్తృపూర్వకత్వ-సాధనే ప్రభవతి ||

(కార్యత్వహేతోః అభిమతవిశేషవిరుద్ధత్వమ్)

కిఞ్చ – ఘటాదికార్యమనీశ్వరేణాల్పజ్ఞానశక్తినా సశరీరేణ పరిగ్రహవతాऽనాప్తకామేన నిర్మితం దృష్టమితి తథావిధమేవ చేతనం కర్తారం సాధయన్నయం కార్యత్వహేతుస్సిషాధియిషిత-పురుషసార్వజ్ఞ్యసర్వైశ్వర్యాదివిపరీతసాధనాద్విరుద్ధస్స్యాత్ । న చైతావతా సర్వానుమానోచ్ఛేదప్రసఙ్గ:। లిఙ్గిని ప్రమాణాన్తరగోచరే లిఙ్గబలోపస్థాపితా విపరీతవిశేషాస్తత్ప్రమాణప్రతిహతగతయో నివర్తన్తే। ఇహ తు సకలేతరప్రమాణావిషయే లిఙ్గిని నిఖిలనిర్మాణచతురే, అన్వయవ్యతిరేకావగతావినాభావనియమా ధర్మాస్సర్వ ఏవావిశేషేణ ప్రసజ్యన్తే। నివర్తకప్రమాణాభావాత్తథైవావతిష్ఠన్తే। అత ఆగమాదృతే కథమీశ్వరస్సేత్స్యతి।

(సాక్షాత్పూర్వపక్షిణం ప్రస్తుత్యోక్తిః)

అత్రాహు: – సావయవత్వాదేవ జగత: కార్యత్వం న ప్రత్యాఖ్యాతుం శక్యతే।  భవన్తి చ ప్రయోగా:-

1. వివాదాధ్యాసితం భూభూధరాది కార్యం, సావయవత్వాత్, ఘటాదివత్। తథా, 2. వివాదాధ్యాసితమవని-జలధి-మహీధరాది కార్యం, మహత్త్వే సతి క్రియావత్త్వాత్, ఘటవత్। 3. తనుభవనాది కార్యం మహత్త్వే సతి మూర్తత్వాత్, ఘటవత్ – ఇతి। సావయవేషు ద్రవ్యేషు ఇదమేవ క్రియతే నేతరత్ ఇతి కార్యత్వస్య నియామకం సావయవత్వాతిరేకి రూపాన్తరం నోపలభామహే।

(ఉపాధిశఙ్కాపరిహారౌ)

కార్యత్వప్రతినియతం శక్యక్రియత్వం శక్యోపాదానాదివిజ్ఞానత్వం చోపలభ్యత ఇతి చేన్న; కార్యత్వేనానుమతేऽపి విషయే జ్ఞానశక్తీ కార్యానుమేయే – ఇత్యన్యత్రాపి సావయవత్వాదినా కార్యత్వం జ్ఞాతమితి తే చ ప్రతిపన్నే ఏవేతి న కశ్చిద్విశేష:। తథాహి ఘటమణికాదిషు కృతేషు కార్యదర్శనానుమితకర్తృగత-తన్నిర్మాణశక్తిజ్ఞాన: పురుషోऽదృష్టపూర్వం విచిత్రసన్నివేశం నరేన్ద్రభవనమాలోక్య అవయవసన్నివేశవిశేషేణ తస్య కార్యత్వం నిశ్చిత్య తదానీమేవ కర్తుస్తజ్జ్ఞానశక్తివైచిత్ర్యమనుమినోతి। అతస్తనుభువనాదే: కార్యత్వే  సిద్ధే సర్వసాక్షాత్కారతన్నిర్మాణాదినిపుణ: కశ్చిత్పురుషవిశేషః సిద్ధ్యత్యేవ||

(సిద్ధసాధనత్వనిరాసః, అనుమానాన్తరప్రదర్శనం చ)

కిఞ్చ – సర్వచేతనానాం ధర్మాధర్మనిమిత్తేऽపి సుఖదు:ఖోపభోగే చేతనానధిష్ఠితయోస్తయోరచేతనయో: ఫలహేతుత్వానుపపత్తే: సర్వకర్మానుగుణసర్వఫలప్రదానచతుర: కశ్చిదాస్థేయ:; వర్ధకినాऽనధిష్ఠితస్య వాస్యాదేః అచేతనస్య దేశకాలాద్యనేకపరికరసన్నిధానేऽపి యూపాదినిర్మాణసాధనత్వాదర్శనాత్। బీజాఙ్కురాదే: పక్షాన్తర్భావేన తైర్వ్యభిచారాపాదనం శ్రోత్రియవేతాలానామనభిజ్ఞతావిజృమ్భితమ్। తత ఏవ సుఖాదిభిః వ్యభిచారవచనమపి తథైవ। న చ లాఘవేనోభయవాదిసంప్రతిపన్నక్షేత్రజ్ఞానామేవ ఈదృశాధిష్ఠాతృత్వకల్పనం యుక్తమ్, తేషాం సూక్ష్మవ్యవహితవిప్రకృష్ట-దర్శనాశక్తినిశ్చయాత్। దర్శనానుగుణైవ హి సర్వత్రకల్పనా। న చ క్షేత్రజ్ఞవదీశ్వరస్యాశక్తినిశ్చయోऽస్తి। అత: ప్రమాణాన్తరతో న  తత్సిద్ధ్యనుపపత్తి: । సమర్థకర్తృపూర్వకత్వనియతకార్యత్వహేతునా సిధ్యన్ స్వాభావికసర్వార్థసాక్షాత్కారతన్నియమనశక్తిసంపన్న ఏవ సిద్ధ్యతి ||

(కార్యత్వహేతోః విరుద్ధతావ్యుదాః)

యత్త్వనైశ్వర్యాద్యాపాదనేన ధర్మివిశేషవిపరీతసాధనత్వమున్నీతమ్, తదనుమానవృత్తానభిజ్ఞత్వ-నిబన్ధనమ్, సపక్షే సహదృష్టానాం సర్వేషాం కార్యస్యాహేతుభూతానాం, చ ధర్మాణాం లిఙ్గిన్యప్రాప్తే:||

ఏతదుక్తం భవతి – కేనచిత్ కిఞ్చిత్ క్రియమాణం స్వోత్పత్తయే కర్తు: స్వనిర్మాణసామర్థ్యం స్వోపాదానోపకరణజ్ఞానం చాపేక్షతే; న త్వన్యాసామర్థ్యమన్యాజ్ఞానం చ, హేతుత్వాభావాత్। స్వనిర్మాణసామర్థ్య-స్వోపాదానోపకరణజ్ఞానాభ్యామేవ స్వోత్పత్తావుపపన్నాయాం సంబన్ధితయా దర్శనమాత్రేణాకిఞ్చిత్కరస్య అర్థాన్తరాజ్ఞానాదే: హేతుత్వకల్పనాయోగాత్ – ఇతి। కిఞ్చ – క్రియమాణవస్తువ్యతిరిక్తార్థాజ్ఞానాదికం కిం సర్వవిషయం క్రియోపయోగి; ఉత కతిపయవిషయమ్। న తావత్సర్వవిషయమ్; న హి కులాలాది: క్రియమాణవ్యతిరిక్తం కిమపి న జానాతి। నాపి కతిపయవిషయమ్, సర్వేషు కర్తృషు తత్తదజ్ఞానాశక్త్యనియమేన సర్వేషామజ్ఞానాదీనాం వ్యభిచారాత్। అత: కార్యత్వస్యాసాధకానాం అనీశ్వరత్వాదీనాం లిఙ్గిన్యప్రాప్తిరితి న విపరీతసాధనత్వమ్||

(శరీరస్య కార్యోపయోగిత్వశఙ్కాపరిహారౌ)

కులాలాదీనాం దణ్డచక్రాద్యధిష్ఠానం శరీరద్వారేణైవ దృష్టమితి జగదుపాదానోపకరణాధిష్ఠానం ఈశ్వరస్య అశరీరస్యానుపపన్నమితి చేన్న; సంకల్పమాత్రేణైవ పరశరీరగత-భూతవేతాలగరలాద్యపగమ-వినాశదర్శనాత్। కథమశరీరస్య పరప్రవర్తనరూపస్సంకల్ప ఇతి చేన్న శరీరాపేక్షస్సంకల్ప:, శరీరస్య సంకల్పహేతుత్వాభావాత్। మన ఏవ హి సంకల్పహేతు:। తదభ్యుపగతమీశ్వరేऽపి; కార్యత్వేనైవ జ్ఞానశక్తివన్మనసోऽపి ప్రాప్తత్వాత్। మానసస్సఙ్కల్ప: సశరీరస్యైవ, సశరీరస్యైవ సమనస్కత్వాదితి చేన్న, మనసో నిత్యత్వేన దేహాపగమేऽపి మనసస్సద్భావేనానైకాన్త్యాత్। అతో విచిత్రావయవసన్నివేశ-విశేషతనుభువనాదికార్యనిర్మాణే పుణ్యపాపపరవశ: పరిమితశక్తిజ్ఞాన:  క్షేత్రజ్ఞో న ప్రభవతీతి నిఖిలభువననిర్మాణచతురోऽచిన్త్యాపరిమితజ్ఞానశక్త్యైశ్వర్యోऽశరీర: సంకల్పమాత్రసాధన-పరినిష్పన్న అనన్తవిస్తారవిచిత్రరచనప్రపఞ్చ: పురుషవిశేష ఈశ్వరోऽనుమానేనైవ  సిద్ధ్యతి ||

(బ్రహ్మణి శాస్త్రాప్రామాణ్యనిగమనమ్)

అత: ప్రమాణాన్తరావసేయత్వాద్బ్రహ్మణ: నైతద్వాక్యం బ్రహ్మ ప్రతిపాదయతి||

కిఞ్చ అత్యన్తభిన్నయోరేవ మృద్ద్రవ్యకులాలయోర్నిమిత్తోపాదానత్వదర్శనేన ఆకాశాదేర్నిరవయవ-ద్రవ్యస్య కార్యత్వానుపపత్త్యా చ నైకమేవ బ్రహ్మ కృత్స్నస్య జగతో నిమిత్తముపాదానం చ ప్రతిపాదయితుం శక్నోతీతి||

(సిద్ధాన్తోపక్రమః, తత్ర పరమసాధ్యప్రతిజ్ఞా)

ఏవం ప్రాప్తే బ్రూమ: – యథోక్తలక్షణం బ్రహ్మ జన్మాదివాక్యం బోధయత్యేవ। కుత:? శాస్త్రైకప్రమాణకత్వాద్బ్రహ్మణ:।

(పూర్వపక్షానుభాషణపూర్వకం దూషణమ్)

యదుక్తం సావయవత్వాదినా కార్యం సర్వం జగత్। కార్యం చ తదుచితకర్తృవిశేషపూర్వకం దృష్టమితి నిఖిలజగన్నిర్మాణతదుపాదానోపకరణవేదనచతుర: కశ్చిదనుమేయ: – ఇతి। తదయుక్తమ్, మహీమహార్ణవాదీనాం కార్యత్వేऽప్యేకదైవైకేనైవ నిర్మితా ఇత్యత్ర ప్రమాణాభావాత్। న చైకస్య ఘటస్యేవ సర్వేషామేకం కార్యత్వమ్, యేనైకదైవైక: కర్తా స్యాత్। పృథగ్భూతేషు కార్యేషు కాలభేదకర్తృభేదదర్శనేన కర్తృకాలైక్యనియమాదర్శనాత్। న చ క్షేత్రజ్ఞానాం విచిత్రజగన్నిర్మాణాశక్త్యా కార్యత్వబలేన తదతిరిక్తకల్పనాయామ్ అనేకకల్పనా-నుపపత్తేశ్చైక: కర్తా  భవితుమర్హాతీతి క్షేత్రజ్ఞానామేవోపచితపుణ్యవిశేషాణాం శక్తివైచిత్ర్యదర్శనేన తేషామేవ అతిశయితాదృష్టసంభావనయా చ తత్తద్విలక్షణకార్యహేతుత్వసంభవాత్; తదతిరిక్తాత్యన్తాదృష్ట-పురుషకల్పనానుపపత్తే:। న చ యుగపత్సర్వోత్పత్తిస్సర్వోచ్ఛిత్తిశ్చ ప్రమాణపదవీమధిరోహత: అదర్శనాత్, క్రమేణైవోత్పత్తివినాశదర్శనాచ్చ। కార్యత్వేన సర్వోత్పత్తివినాశయో: కల్ప్యమానయోర్దర్శనానుగుణ్యేన కల్పనాయాం విరోధాభావాచ్చ।

(ఫలితదూషకప్రదర్శనమ్)

అతో బుద్ధిమదేకకర్తృకత్వే సాధ్యే కార్యత్వస్యానైకాన్త్యమ్; పక్షస్యాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమ్; సాధ్యవికలతా చ దృష్టాన్తస్య; సర్వనిర్మాణచతురస్య ఏకస్యాప్రసిద్ధే:। బుద్ధిమత్కర్తృకత్వమాత్రే సాధ్యే  సిద్ధసాధనతా||

(వికల్పనపూర్వకం ముఖాన్తరేణ దూషణమ్)

సార్వజ్ఞ్యసర్వశక్తియుక్తస్య కస్యచిదేకస్య సాధకమిదం కార్యత్వం కిం యుగపదుత్పద్యమానసర్వవస్తుగతమ్? ఉత క్రమేణోత్పద్యమానసర్వవస్తుగతమ్? యుగపదుత్పద్యమాన-సర్వవస్తుగతత్వే కార్యత్వస్యాసిద్ధతా। క్రమేణోత్పద్యమానసర్వవస్తుగతత్వే అనేకకర్తృకత్వసాధనాత్ విరుద్ధతా। అత్రాప్యేకకర్తృకత్వసాధనే ప్రత్యక్షానుమానవిరోధశ్శాస్త్రవిరోధశ్చ; కుమ్భకారో జాయతే, రథకారో జాయతే ఇత్యాదిశ్రవణాత్||

(కార్యత్వహేతోః ప్రకారాన్తరేణ విరుద్ధత్వోపపాదనమ్)

అపి చ – సర్వేషాం కార్యాణాం శరీరాదీనాం చ సత్త్వాదిగుణకార్యరూపసుఖాద్యన్వయదర్శనేన సత్వాదిమూలత్వమవశ్యాశ్రయణీయమ్। కార్యవైచిత్ర్యహేతుభూతా: కారణగతా విశేషాస్సత్త్వాదయ:। తేషాం కార్యాణాం తన్మూలత్వాపాదనం తద్యుక్తపురుషాన్త:కరణవికారద్వారేణ। పురుషస్య చ తద్యోగ: కర్మమూల ఇతి కార్యవిశేషారమ్భాయైవ, జ్ఞానశక్తివత్కర్తు: కర్మసమ్బన్ధ: కార్యహేతుత్వేనైవావశ్యాశ్రయణీయ:; జ్ఞానశక్తి-వైచిత్ర్యస్య చ కర్మమూలత్వాత్। ఇచ్ఛాయా: కార్యారమ్భహేతుత్వేऽపి విషయవిశేషవిశేషితాయాః తస్యాః సత్త్వాదిమూలకత్వేన కర్మసమ్బన్ధోऽవర్జనీయ: ||

అత: క్షేత్రజ్ఞా ఏవ కర్తార:; న తద్విలక్షణ: కశ్చిదనుమానాత్సిద్ధ్యతి||

భవన్తి చ ప్రయోగా: – 1. తనుభువనాది క్షేత్రజ్ఞకర్తృకమ్, కార్యత్వాత్, ఘటవత్ । 2. ఈశ్వర: కర్తా న భవతి, ప్రయోజనశూన్యత్వాత్, ముక్తాత్మవత్। 3. ఈశ్వర: కర్తా న భవతి, అశరీరత్వాత్తద్వదేవ। న చ క్షేత్రజ్ఞానాం స్వశరీరాధిష్ఠానే వ్యభిచార:, తత్రాప్యనాదేస్సూక్ష్మశరీరస్య సద్భావాత్। 4. విమతివిషయ: కాలో న లోకశూన్య:, కాలత్వాద్వర్తమానకాలవత్ ఇతి ||

(కార్యత్వహేతుకానుమానస్య ప్రకారాన్తరేణ దూషణమ్)

అపి చ – కిమీశ్వరస్సశరీరోऽశరీరో వా కార్యం కరోతి। న తావదశరీర: అశరీరస్య కర్తృత్వానుపలబ్ధే:। మానసాన్యపి కార్యాణి సశరీరస్యైవ భవన్తి, మనసో నిత్యత్వేऽప్యశరీరేషు ముక్తేషు తత్కార్యాదర్శనాత్। నాపి సశరీర:, వికల్పాసహత్వాత్। తచ్ఛరీరం కిం నిత్యమ్? ఉతానిత్యమ్?। న తావన్నిత్యమ్, సావయవస్య తస్య నిత్యత్వే జగతోऽపి నిత్యత్వావిరోధాదీశ్వరాసిద్ధే:। నాప్యనిత్యమ్, తద్వ్యతిరిక్తస్య తచ్ఛరీరహేతోస్తదానీమభావాత్। స్వయమేవ హేతురితి చేన్న, అశరీరస్య తదయోగాత్। అన్యేన శరీరేణ సశరీర ఇతి చేన్న, అనవస్థానాత్||

(పునః ప్రకారాన్తరేణ వికల్ప్య దూషణమ్)

స కిం సవ్యాపారో నిర్వ్యాపారో వా?। అశరీరత్వాదేవ న సవ్యాపార:। నాపి నిర్వ్యాపార: కార్యం కరోతి, ముక్తాత్మవత్। కార్యం జగదిచ్ఛామాత్రవ్యాపారకర్తృకమిత్యుచ్యమానే పక్షస్యాప్రసిద్ధవిశేషణత్వమ్, దృష్టాన్తస్య చ సాధ్యహీనతా ||

(అనుమానదూషణోపసంహారః)

అతో దర్శనానుగుణ్యేన ఈశ్వరానుమానం దర్శనానుగుణ్యపరాహతమితి శాస్త్రైకప్రమాణక: పరబ్రహ్మభూతస్సర్వేశ్వర: పురుషోత్తమ:||

(శాస్త్రస్య అర్థప్రతిపాదనే దోషగన్ధానవకాశః)

శాస్త్రన్తు సకలేతరప్రమాణపరిదృష్టసమస్తవస్తువిసజాతీయం సార్వజ్ఞ్యసత్య-సఙ్కల్పత్వాదిమిశ్ర అనవధికాతిశయాపరిమితోదారగుణసాగరం నిఖిలహేయప్రత్యనీకస్వరూపం ప్రతిపాదయతీతి న ప్రమాణాన్తరావసితవస్తుసాధర్మ్యప్రయుక్తదోషగన్ధప్రసఙ్గ: ||

(నిమిత్తోపాదానయోరైక్యస్య అనుపలమ్భపరాహతత్వనిరాసః)

యత్తు నిమిత్తోపాదానయోరైక్యం ఆకాశాదేర్నిరవయవ-ద్రవ్యస్య కార్యత్వం చానుపలబ్ధమ్ అశక్యప్రతిపాదనమిత్యుక్తమ్, తదప్యవిరుద్ధమితి ప్రకృతిశ్చ ప్రతిజ్ఞాదృష్టాన్తానుపరోధాత్ (బ్ర.సూ.౧.౪.౨౩), న వియదశ్రుతే: (బ్ర.సూ.౨.౩.౧) ఇత్యత్ర ప్రతిపాదయిష్యతే ||

(అధికరణార్థోపసంహారః)

అత: ప్రమాణాన్తరాగోచరత్వేన శాస్త్రైకవిషయత్వాత్ యతో వా ఇమాని భూతాని (తై.భృగు.౧) ఇతి వాక్యముక్తలక్షణం బ్రహ్మ ప్రతిపాదయతీతి  సిద్ధమ్||

|| ఇతి శ్రీశారీరకమీమాంసాభాష్యే శాస్త్రయోనిత్వాధికరణమ్|| ౩||