భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
ద్వితీయాధ్యాయ:
సఞ్జయ ఉవాచ
తం తథా కృపయావిష్టమశ్రుపూర్ణాకులేక్షణమ్ ।
విషీదన్తమిదం వాక్యమువాచ మధుసూదన: ।। ౧ ।।
శ్రీభగవానువాచ
కుతస్త్వా కశ్మలమిదం విషమే సముపస్థితమ్ ।
అనార్యజుష్టమస్వర్గ్యమకీర్తికరమర్జున ।। ౨ ।।
మా క్లైబ్యం గచ్ఛ కౌన్తేయ నైతత్త్వయ్యుపపద్యతే ।
క్షుద్రం హృదయదౌర్బల్యం త్యక్త్వోత్తిష్ఠ పరన్తప ।। ౩ ।।
ఏవముపవిష్టే పార్థే కుతోऽయమస్థానే సముపస్థిత: శోక ఇత్యాక్షిప్య తమిమం విషమస్థం శోకమవిద్వత్సేవితం పరలోకవిరోధినమకీర్తికరమతిక్షుద్రం హృదయదౌర్బల్యకృతం పరిత్యజ్య యుద్ధాయోత్తిష్ఠేతి శ్రీభగవానువాచ ।।
అర్జున ఉవాచ
కథం భీష్మమహం సంఖ్యే ద్రోణం చ మధుసూదన ।
ఇషుభి: ప్రతియోత్స్యామి పూజార్హావరిసూదన ।। ౪ ।।
గురూనహత్వా హి మహానుభావాన్ శ్రేయశ్చర్తుం భైక్షమపీహ లోకే ।
హత్వార్థకామాంస్తు గురూనిహైవ భుఞ్జీయ భోగాన్ రుధిరప్రదిగ్ధాన్ ।। ౫ ।।
పునరపి పార్థ: స్నేహకారుణ్యధర్మాధర్మభయాకులో భగవదుక్తం హితతమమజానన్నిదమువాచ భీష్మద్రోణాదికాన్ గురూన్ బహుమన్తవ్యాన్ కథమహం హనిష్యామి? కథంతరాం భోగేష్వతిమాత్రసక్తాన్ తాన్ హత్వా తైర్భుజ్యమానాంస్తానేవ భోగాన్ తద్రుధిరేణోపసిచ్య తేష్వాసనేషూపవిశ్య భుఞ్జీయ? ।। ౪-౫ ।।
న చైతద్విద్మ: కతరన్నో గరీయో యద్వా జయేమ యది వా నో జయేయు: ।
యానేవ హత్వా న జిజీవిషామస్తేऽవస్థితా: ప్రముఖే ధార్తరాష్ట్రా: ।। ౬ ।।
కార్పణ్యదోషోపహతస్వభావ: పృచ్ఛామి త్వా ధర్మసంమూఢచేతా: ।
యచ్ఛ్రేయ: స్యాన్నిశ్చితం బ్రూహి తన్మే శిష్యస్తేऽహం శాధి మాం త్వాం ప్రపన్నమ్ ।। ౭ ।।
న హి ప్రపశ్యామి మమాపనుద్యాద్యచ్ఛోకముచ్ఛోషణమిన్ద్రియాణామ్ ।
అవాప్య భూమావసపత్నమృద్ధం రాజ్యం సురాణామపి చాధిపత్యమ్ ।। ౮ ।।
ఏవం యుద్ధమారభ్య నివృత్తవ్యాపారాన్ భవతో ధార్తరాష్ట్రా: ప్రసహ్య హన్యురితి చేత్, అస్తు । తద్వధలబ్ధవిజయాత్ అధర్మ్యాదస్మాకం ధర్మాధర్మావజానద్భి: తైర్హాననమేవ గరీయ ఇతి మే ప్రతిభాతీత్యుక్త్వా, యన్మహ్యం శ్రేయ ఇతి నిశ్చితమ్, తచ్శరణాగతాయ తవ శిష్యాయ మే బ్రూహీత్యతిమాత్రకృపణో భగవత్పాదావుపససాద ।। ౬-౮ ।।
సఞ్జయ ఉవాచ
ఏవముక్త్వా హృశీకేశం గుడాకేశ: పరన్తప: ।
న యోత్స్య ఇతి గోవిన్దముక్త్వా తూష్ణీం బభూవ హ ।।౯।।
‘ఏవమస్థానే సముపస్థితస్నేహకారుణ్యాభ్యామప్రకృతిం గతమ్, క్షత్రియాణాం యుద్ధం పరమధర్మమప్యధర్మం మన్వానం ధర్మబుభుత్సయా చ శరణాగతం పార్థముద్దిశ్య, ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేన యుద్ధస్య ఫలాభిసన్ధి-రహితస్యాత్మప్రాప్త్యుపాయతాజ్ఞానేన చ వినా అస్య మోహో న శామ్యతి‘ ఇతి మత్వా, భగవతా పరమపురుషేణ అధ్యాత్మశాస్త్రావతరణం కృతమ్ । తదుక్తమ్ అస్థానస్నేహకారుణ్యధర్మాధర్మధియాకులమ్ । పార్థం ప్రపన్నముద్దిశ్య శాస్త్రావతరణం కృతమ్ ।। (గీ.సం.౬) ఇతి ।। ౯ ।।
తమువాచ హృశీకేశ: ప్రహసన్నివ భారత ।
సేనయోరుభయోర్మధ్యే సీదమానమిదం వచ: ।। ౧౦ ।।
ఏవం దేహాత్మనోర్యాథాత్మ్యాజ్ఞాననిమిత్తశోకావిష్టమ్, దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞాననిమిత్తం చ ధర్మం భాషమాణమ్, పరస్పరవిరుద్ధ-గుణాన్వితమ్, ఉభయోస్సేనయోర్యుద్ధాయోద్యుక్తయోర్మధ్యే అకస్మాన్నిరుద్యోగం పార్థమాలోక్య పరమపురుష: ప్రహసన్నివేదమువాచ పరిహాసవాక్యం వదన్నివ ఆత్మపరమాత్మయాథాత్మ్య-తత్ప్రాప్త్యుపాయభూతకర్మయోగజ్ఞానయోగభక్తియోగ-గోచరం ‘న త్వేవాహం జాతు నాసమ్‘ ఇత్యారభ్య అహం త్వా సర్వపాపేభ్యో మోక్షయిష్యామి మా శుచ: ఇత్యేతదన్తం వచనమువాచేత్యర్థ: ।। ౧౦ ।।
శ్రీభగవానువాచ
అశోచ్యానన్వశోచస్త్వం ప్రజ్ఞావాదాంశ్చ భాషసే ।
గతాసూనగతాసూంశ్చ నానుశోచన్తి పణ్డితా: ।। ౧౧ ।।
అశోచ్యాన్ ప్రతి అనుశోచసి । ‘పతన్తి పితరో హ్యేషాం లుప్తపిణ్డోదకక్రియా:‘ ఇత్యాదికాన్ దేహాత్మస్వభావప్రజ్ఞానిమిత్తవాదాంశ్చ భాషసే । దేహాత్మస్వభావజ్ఞానవతాం నాత్ర కించిచ్ఛోకనిమిత్తమస్తి । గతాసూన్ దేహానగతాసూన్ ఆత్మనశ్చ ప్రతి తత్స్వభావయాథాత్మ్యవిదో న శోచన్తి । అతస్త్వయి విప్రతిషిద్ధమిదముపలభ్యతే, యదేతాన్ హనిష్యామీత్యనుశోచనమ్, యచ్చ దేహాతిరిక్తాత్మజ్ఞానకృతం ధర్మాధర్మభాషణమ్। అతో దేహస్వభావం చ న జానాసి, తదతిరిక్తమాత్మానం చ నిత్యమ్, తత్ప్రాప్త్యుపాయభూతం యుద్ధాదికం ధర్మం చ । ఇదం చ యుద్ధం ఫలాభిసన్ధిరహితమాత్మయాథాత్మ్యావాప్త్యుపాయభూతమ్ । ఆత్మా హి న జన్మాధీనసద్భావ: న మరణాధీనవినాశశ్చ, తస్య జన్మమరణయోరభావాత్ । అత: స న శోకస్థానమ్ । దేహస్త్వచేతన: పరిణామ-స్వభావ: తస్యోత్పత్తివినాశయోగ: స్వాభావిక ఇతి సోऽపి న శోకస్థానమిత్యభిప్రాయ: ।। ౧౧।।
ప్రథమం తావదాత్మనాం స్వభావం శృణు –
న త్వేవాహం జాతు నాసం న త్వం నేమే జనాధిపా: ।
న చైవ న భవిష్యామ: సర్వే వయమత: పరమ్ ।। ౧౨ ।।
అహం సర్వేశ్వరస్తావత్, అత: వర్తమానాత్పూర్వస్మిననాదౌ కాలే, న నాసమ్ అపి త్వాసమ్ । త్వన్ముఖాశ్చైతే ఈశితవ్యా: క్షేత్రజ్ఞా: న నాసమ్ అపి త్వాసన్ । అహం చ యూయం చ సర్వే వయమ్, అత: పరస్మిననన్తే కాలే, న చైవ న భవిష్యామ: అపి తు భవిష్యామ ఏవ । యథాహం సర్వేశ్వర: పరమాత్మా నిత్య ఇతి నాత్ర సంశయ:, తథైవ భవన్త: క్షేత్రజ్ఞా ఆత్మానోऽపి నిత్యా ఏవేతి మన్తవ్యా: ।। ౧౨ ।।
ఏవం భగవత: సర్వేశ్వరాదాత్మనామ్, పరస్పరం చ, భేద: పారమార్థిక ఇతి భగవతైవోక్తమితి ప్రతీయతే అజ్ఞానమోహితం ప్రతి తన్నివృత్తయే పార్మార్థికనిత్యత్వోపదేశసమయే అహమ్, త్వమ్, ఇమే, సర్వే, వయమితి వ్యపదేశాత్। ఔపచారికాత్మభేదవాదే హి ఆత్మభేదస్యాతాత్త్వికత్వేన తత్త్వోపదేశసమయే భేదనిర్దేశో న సంగచ్ఛతే । భగవదుక్తాత్మభేద: స్వాభావిక ఇతి శ్రుతిరప్యాహ, నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ (శ్వే.౬.౧౩; క.౫.౧౩) ఇతి । నిత్యానాం బహూనాం చేతనానాం య ఏకో నిత్యశ్చేతనస్సన్ కామాన్ విదధాతీత్యర్థ:। అజ్ఞానకృతభేదదృష్టివాదే తు పరమపురుషస్య పరమార్థదృష్తేర్నిర్విశేషకూటస్థ-నిత్యచైతన్యాత్మయాథాత్మ్య-సాక్షాత్కారాన్నివృత్తాజ్ఞానతత్కార్యతయా అజ్ఞానకృతభేదదర్శనం తన్మూలోపదేశాదివ్యవహారాశ్చ న సంగచ్ఛన్తే ।
అథ పరమపురుషస్యాధిగతాద్వైతజ్ఞానస్య బాధితానువృత్తిరూపమిదం భేదజ్ఞానం దగ్ధపటాదివన్న బన్ధకమిత్యుచ్యతే నైతదుపపద్యతే మరీచికాజలజ్ఞానాదికం హి బాధితమనువర్తమానం న జలాహరణాదిప్రవృత్తిహేతు: । ఏవమత్రాప్యద్వైతజ్ఞానేన బాధితం భేదజ్ఞానమనువర్తమానమపి మిథ్యార్థవిషయత్వ-నిశ్చయాన్నోపదేశాదిప్రవృత్తిహేతుర్భవతి । న చేశ్వరస్య పూర్వమజ్ఞస్య శాస్త్రాధిగతతత్త్వజ్ఞానతయా బాధితానువృత్తి: శక్యతే వక్తుమ్ య: సర్వజ్ఞ: సర్వవిత్ (ము.౧.౨.౯), పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ (శ్వే.౬.౭), వేదాహం సమతీతాని వర్తమానాని చార్జున । భవిష్యాణి చ భూతాని మాం తు వేద న కశ్చన (భ.గీ.౭.౨౬) ఇతి శ్రుతిస్మృతివిరోధాత్ । కిం చ పరమపురుషశ్చ ఇదానీంతనగురుపరమ్పరా చ, అద్వితీయాత్మస్వరూపనిశ్చయే సతి అనువర్తమానేऽపి భేదజ్ఞానే, స్వనిశ్చయానురూపమద్వితీయాత్మజ్ఞానం కస్మా ఉపదిశతీతి వక్తవ్యమ్ ।। ప్రతిబిమ్బవత్ ప్రతీయమానేభ్యోऽర్జునాదిభ్య ఇతి చేత్ నైతదుపపద్యతే న హ్యనున్మత్త: కోऽపి మణికృపాణదర్పణాదిషు ప్రతీయమానేషు స్వాత్మప్రతిబిమ్బేషు, తేషాం స్వాత్మనోऽనన్యత్వం జానన్, తేభ్య: కిమప్యుపదిశతి । బాధితానువృత్తిరపి తైర్న శక్యతే వక్తుమ్ బాధకేనాద్వితీయాత్మజ్ఞానేనాత్మవ్యతిరిక్త-భేదజ్ఞానకారణస్యానాదేర్వినష్టత్వాత్ । ద్విచన్ద్రజ్ఞానాదౌ తు చన్ద్రైకత్వజ్ఞానేన పారమార్థికతిమిరాది-దోషస్య ద్విచన్ద్రజ్ఞానహేతోరవినష్టత్వాద్బాధితానువృత్తిర్యుక్తా అనువర్తమానమపి ప్రబలప్రమాణబాధితత్వేన అకించిత్కరమ్ । ఇహ తు భేదజ్ఞానస్య సవిషయస్య సకారణస్య అపారమార్థికత్వేన వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞాన-వినష్టత్వాన్న కథఞ్చిదపి బాధితానువృత్తి: సంభవతి । అత: సర్వేశ్వరస్యేదానీంతన-గురుపరమ్పరాయాశ్చ తత్త్వజ్ఞానమస్తి చేత్, భేదదర్శనతత్కార్యోపదేశాద్యసంభవ: । నాస్తి చేత్, అజ్ఞానస్య తద్ధేతో: స్థితత్వేనాజ్ఞత్వాదేవ సుతరాముపదేశో న సంభవతి ।।
కిం చ గురోరద్వితీయాత్మవిజ్ఞానాదేవ బ్రహ్మాజ్ఞానస్య సకార్యస్య వినష్టత్వాచ్శిష్యం ప్రత్యుపదేశో నిష్ప్రయోజన:। గురుస్తజ్జ్ఞానం చ కల్పితమితి చేత్, శిష్యతజ్జ్ఞానయోరపి కల్పితత్వాత్తదప్యనివర్తకమ్ । కల్పితత్వేऽపి పూర్వవిరోధిత్వేన నివర్తకమితి చేత్, తదచార్యజ్ఞానేऽపి సమానమితి తదేవ నివర్తకం భవతీత్యుపదేశానర్థక్యమేవ ఇతి కృతమసమీచీనవాదై: ।। ౧౨ ।।
దేహినోऽస్మిన్ యథా దేహే కౌమారం యౌవనం జరా ।
తథా దేహాన్తరప్రాప్తిర్ధీరస్తత్ర న ముహ్యతి ।। ౧౩ ।।
ఏకస్మిన్ దేహే వర్తమానస్య దేహిన: కౌమారావస్థాం విహాయ యౌవనాద్యవస్థాప్రాప్తౌ ఆత్మన: స్థిరత్వబుద్ధ్యా యథా ఆత్మా నష్ట ఇతి న శోచతి, దేహాద్దేహాన్తరప్రాప్తావపి తథైవ స్థిర ఆత్మేతి బుద్ధిమాన్న శోచతి । అత ఆత్మనాం నిత్యత్వాదాత్మనో న శోకస్థానమ్ ।। ౧౩ ।।
ఏతావదత్ర కర్తవ్యమ్ ఆత్మనాం నిత్యానామేవానాదికర్మవశ్యతయా తత్తత్కర్మోచితదేహసంసృష్టానాం తైరేవ దేహైర్బన్ధనివృత్తయే శాస్త్రీయం స్వవర్ణోచితం యుద్ధాదికమనభిసంహితఫలం కర్మ కుర్వతామవర్జనీయతయా ఇన్ద్రియైరిన్ద్రియార్థస్పర్శా: శీతోష్ణాదిప్రయుక్తసుఖదు:ఖదా భవన్తి, తే తు యావచ్ఛాస్త్రీయకర్మసమాప్తి క్షన్తవ్యా ఇతి । ఇమమర్థమనన్తరమేవాహ –
మాత్రాస్పర్శాస్తు కౌన్తేయ శీతోష్ణసుఖదు:ఖదా: । ఆగమాపాయినోऽనిత్యాస్తాంస్తితిక్షస్వ భారత ।। ౧౪ ।।
శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధా: సాశ్రయా: తన్మాత్రాకార్యత్వాన్మాత్రా ఇత్యుచ్యన్తే । శ్రోత్రాదిభిస్తేషాం స్పర్శా: శీతోష్ణమృదుపరుషాదిరూపసుఖదు:ఖదా: భవన్తి । శీతోష్ణశబ్ద: ప్రదర్శనార్థ: । తాన్ ధైర్యేణ యావద్యుద్ధాది-శాస్త్రీయకర్మసమాప్తి తితిక్షస్వ । తే చాగమాపాయిత్వాద్ధైర్యవతాం క్షన్తుం యోగ్యా: । అనిత్యాశ్చ తే । బన్ధహేతుభూతకర్మనాశే సతి ఆగమాపాయిత్వేనాపి న వర్తన్తే ఇత్యర్థ: ।। ౧౪ ।।
తత్క్షమా కిమర్థేత్యత్రాహ –
యం హి న వ్యథయన్త్యేతే పురుషం పురుషర్షభ ।
సమదు:ఖసుఖం ధీరం సోऽమృతత్వాయ కల్పతే ।। ౧౫ ।।
యం పురుషం ధైర్యయుక్తమవర్జనీయదు:ఖం సుఖవన్మన్యమానమ్, అమృతత్వసాధనతయా స్వవర్ణోచితం యుద్ధాదికర్మ అనభిసంహితఫలం కుర్వాణం తదన్తర్గతా: శస్త్రపాతాదిమృదుక్రూరస్పర్శా: న వ్యథయన్తి స ఏవామృతత్వం సాధయతి। న త్వాదృశో దు:ఖాసహిష్ణురిత్యర్థ: । ఆత్మనాం నిత్యత్వాదేతావదత్ర కర్తవ్యమిత్యర్థ: ।। ౧౫ ।।
యత్తు ఆత్మనాం నిత్యత్వం దేహానాం స్వాభావికం నాశిత్వం చ శోకానిమిత్తముక్తమ్, ‘గతాసూనగతాసూంశ్చ నానుశోచన్తి పణ్డితా:‘ ఇతి, తదుపపాదయితుమారభతే –
నాసతో విద్యతే భావో నాభావో విద్యతే సత: ।
ఉభయోరపి దృష్టోऽన్తస్త్వనయోస్తత్త్వదర్శిభి: ।। ౧౬ ।।
అసత: దేహస్య సద్భావో న విద్యతే । సతశ్చాత్మనో నాసద్భావ: । ఉభయో: దేహాత్మనోరుపలభ్యమానయో: యథోపలబ్ధి తత్త్వదర్శిభిరన్తో దృష్ట: । నిర్ణయాన్తత్వాన్నిరూపణస్య నిర్ణయ ఇహ అన్తశబ్దేనోచ్యతే । దేహస్యాచిద్వస్తునోऽసత్త్వమేవ స్వరూపమ్ ఆత్మనశ్చేతనస్య సత్త్వమేవ స్వరూపమితి నిర్ణయో దృష్ట ఇత్యర్థ: । వినాశస్వభావో హ్యసత్త్వమ్ । అవినాశస్వభావశ్చ సత్త్వమ్ । యథా ఉక్తం భగవతా పరాశరేణ, తస్మాన్న విజ్ఞానమృతేऽస్తి కించిత్క్వచిత్కదాచిద్ద్విజ వస్తుజాతమ్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౩), సద్భావ ఏవం భవతో మయోక్తో జ్ఞానం యథా సత్యమసత్యమన్యత్ (వి.పు.౨.౧౨.౪౫), అనాశీ పరమార్థశ్చ ప్రాజ్ఞైరభ్యుపగమ్యతే । తత్తు నాశి న సందేహో నాశిద్రవ్యోపపాదితమ్ (వి.పు.౨.౧౪.౧౪), యత్తు కాలాన్తరేణాపి నాన్యసంజ్ఞాముపైతి వై । పరిణామాదిసంభూతాం తద్వస్తు నృప తచ్చ కిమ్ (వి.పు.౨.౧౩.౧౦౦) ఇతి । అత్రాపి అన్తవన్త ఇమే దేహా: (౨.౧౮), అవినాశి తు తద్విద్ధి (౨.౧౭) ఇతి హ్యుచ్యతే । తదేవ సత్త్వాసత్త్వవ్యపదేశహేతురితి గమ్యతే।।
అత్ర తు సత్కార్యవాదస్యాప్రస్తుతత్వాన్న తత్పరోऽయం శ్లోక: దేహాత్మస్వభావాజ్ఞానమోహితస్య తన్మోహశాన్తయే హ్యుభయోర్నాశిత్వానాశిత్వరూపస్వభావవివేక ఏవ వక్తవ్య: । స ఏవ గతాసూనగతాసూన్ ఇతి చ ప్రస్తుత: । స ఏవ చ, అవినాశి తు తద్విద్ధి, అన్తవన్త ఇమే దేహా: ఇతి అనన్తరముపపాద్యతే । అతో యథోక్త ఏవార్థ: ।। ౧౬ ।।
ఆత్మనస్త్వవినాశిత్వం కథమవగమ్యత ఇత్యత్రాహ –
అవినాశి తు తద్విద్ధి యేన సర్వమిదం తతమ్ ।
వినాశమవ్యయస్యాస్య న కశ్చిత్కర్తుమర్హాతి ।। ౧౭ ।।
తదత్మతత్త్వమవినాశీతి విద్ధి, యేన ఆత్మతత్త్వేన చేతనేన తద్వ్యతిరిక్తమిదమచేతనతత్త్వం సర్వం తతం – వ్యాప్తమ్ । వ్యాపకత్వేన నిరతిశయసూక్ష్మత్వాదాత్మనో వినాశానర్హాస్య తద్వ్యతిరిక్తో న కశ్చిత్పదార్థో వినాశం కర్తుమర్హాతి, తద్వ్యాప్యతయా తస్మాత్స్థూలత్వాత్ । నాశకం హి శస్త్రజలాగ్నివాయ్వాదికం నాశ్యం వ్యాప్య శిథిలీకరోతి । ముద్రాదయోऽపి హి వేగవత్సంయోగేన వాయుముత్పాద్య తద్ద్వారేణ నాశయన్తి । అత ఆత్మతత్త్వమవినాశి ।। ౧౭ ।।
దేహానాం తు వినాశిత్వమేవ స్వభావ ఇత్యాహ –
అన్తవన్త ఇమే దేహా నిత్యస్యోక్తా: శరీరిణ: ।
అనాశినోऽప్రమేయస్య తస్మాద్యుధ్యస్వ భారత ।। ౧౮ ।।
‘దిహ ఉపచయే‘ ఇత్యుపచయరూపా ఇమే దేహా అన్తవన్త: వినాశస్వభావా: । ఉపచయాత్మకా హి ఘటాదయోऽన్తవన్తో దృష్టా: । నిత్యస్య శరీరిణ: కర్మఫలభోగార్థతయా భూతసంఘాతరూపా దేహా:, పుణ్య: పుణ్యేన ఇత్యాదిశాస్త్రైరుక్తా: కర్మావసానవినాశిన: । ఆత్మా త్వవినాశీ కుత:? అప్రమేయత్వాత్ । న హ్యాత్మా ప్రమేయతయోపలభ్యతే, అపి తు ప్రమాతృతయా । తథా చ వక్ష్యతే, ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహు: క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విద: (భ.గీ.౧౩.౧) ఇతి । న చానేకోపచయాత్మక ఆత్మోపలభయతే, సర్వత్ర దేహే అహమిదం జానామి ఇతి దేహస్య చాన్యస్య చ ప్రమాతృతయైకరూపేణోపలబ్ధే: । న చ దేహాదేరివ ప్రదేశభేదే ప్రమాతురాకారభేద ఉపలభ్యతే। అత ఏకరూపత్వేన అనుపచయాత్మకత్వాత్ప్రమాతృత్వాద్వ్యాపకత్వాచ్చ ఆత్మా నిత్య: । దేహస్తు ఉపచయాత్మకత్వాత్, శరీరిణ: కర్మఫలభోగార్థత్వాత్, అనేకరూపత్వాత్, వ్యాప్యత్వాచ్చ వినాశీ । తస్మాద్దేహస్య వినాశస్వభావత్వాదాత్మనో నిత్యత్వాచ్చ ఉభయావపి న శోకస్థానమితి, శస్త్రపాతాదిపురుష-స్పర్శానవర్జనీయాన్ స్వగతానన్యగతాంశ్చ ఘైర్యేణ సోఢ్వా అమృతత్వప్రాప్తయే అనభిసంహితఫలం యుద్ధాఖ్యం కర్మారభస్వ ।। ౧౮ ।।
య ఏనం వేత్తి హన్తారం యశ్చైనన్మన్యతే హతమ్ ।
ఉభౌ తౌ న విజానీతో నాయం హన్తి న హన్యతే ।। ౧౯ ।।
ఏనమ్ ఉక్తస్వభావమాత్మానం ప్రతి, హన్తారం హననహేతుం కమపి యో మన్యతే యశ్చైనం కేనాపి హేతునా హతం మన్యతే తావుభౌ న విజానీత:, ఉక్తైర్హేాతుభిరస్య నిత్యత్వాదేవ ఏనమయం న హన్తి అస్యాయం హననహేతుర్న భవతి। అత ఏవ చాయమాత్మా న హన్యతే । హన్తిధాతురప్యాత్మకర్మక: శరీరవియోగకరణవాచీ । న హింస్యాత్సర్వా భూతాని, బ్రాహ్మణో న హన్తవ్య: ఇత్యాదీన్యపి శాస్త్రాణి అవిహితశరీర-వియోగకరణవిషయాణి ।। ౧౯ ।।
న జాయతే మ్రియతే వా కదాచిన్నాయం భూత్వా భవితా వా న భూయ: ।
అజో నిత్య: శాశ్వతోऽయం పురాణో న హన్యతే హన్యమానే శరీరే ।। ౨౦ ।।
ఉక్తైరేవ హేతుభిర్నిత్యత్వేనాపరిణామిత్వాదాత్మనో జననమరణాదయ: సర్వ ఏవాచేతనదేహధర్మా న సన్తీత్యుచ్యతే। తత్ర జాయతే, మ్రియతే ఇతి వర్తమానతయా సర్వేషు దేహేషు సర్వైరనుభూయమానే జననమరణే కదాచిదప్యాత్మానం న స్పృశత: । నాయం భూత్వా భవితా వా న భూయ: – అయం కల్పాదౌ భూత్వాభూయ: కల్పాన్తే చ న న భవితా కేషుచిత్ప్రజాపతిప్రభృతిదేహేషు ఆగమేనోపలభ్యమానం కల్పాదౌ జననం కల్పాన్తే చ మరణమాత్మానం న స్పృశతీత్యర్థ:। అత: సర్వదేహగత ఆత్మా అజ:, అత ఏవ నిత్య: । శాశ్వత: ప్రకృతివదవిశదసతతపరిణామైరపి నాన్వీయతే, పురాణ: – పురాపి నవ: సర్వదా అపూర్వవదనుభావ్య ఇత్యర్థ: । అత: శరీరే హన్యమానే న హన్యతేऽయమాత్మా ।। ౨౦ ।।
వేదావినాశినం నిత్యం య ఏనమజమవ్యయమ్ ।
కథం స పురుష: పార్థ కం ఘాతయతి హన్తి కమ్ ।। ౨౧ ।।
ఏవమవినాశిత్వేనాజత్వేన వ్యయానర్హాత్వేన చ నిత్యమేనమాత్మానం య: పురుషో వేద, స పురుషో దేవమనుష్యతిర్యక్స్థావరశరీరావస్థితేష్వాత్మసు కమప్యాత్మానం కథం ఘాతయతి ? కం వా కథం హన్తి । కథం నాశయతి కథం వా తత్ప్రయోజకో భవతీత్యర్థ: । ఏతానాత్మనో ఘాతయామి హన్మీత్యనుశోచనమాత్మస్వరూప-యాథాత్మ్యాజ్ఞానమూలమేవేత్యభిప్రాయ: ।। ౨౧ ।।
యద్యపి నిత్యానామాత్మనాం శరీరవిశ్లేషమాత్రం క్రియతే తథాపి రమణీయభోగసాధనేషు శరీరేషు నశ్యత్సు తద్వియోగరూపం శోకనిమిత్తమస్త్యేవేత్యత్రాహ –
వాసాంసి జీర్ణాని యథా విహాయ నవాని గృహ్ణాతి నరోऽపరాణి ।
తథా శరీరాణి విహాయ జీర్ణాన్యన్యాని సంయాతి నవాని దేహీ ।। ౨౨ ।।
ధర్మయుద్ధే శరీరం త్యజతాం త్యక్తశరీరాదధికతరకల్యాణశరీరగ్రహణం శాస్త్రాదవగమ్యత ఇతి జీర్ణాని వాసాంసి విహాయ నవాని కల్యాణాని వాసాంసి గృహ్ణతామివ హర్షనిమిత్తమేవాత్రోపలభ్యతే ।। ౨౨ ।।
పునరపి అవినాశి తు తద్విద్ధి యేన సర్వమిదం తతమ్ ఇతి పూర్వోక్తమవినాశిత్వం సుఖగ్రహణాయ వ్యఞ్జయన్ ద్రఢయతి –
నైనం ఛిన్దన్తి శస్త్రాణి నైనం దహతి పావక: ।
న చైనం క్లేదయన్త్యాపో న శోషయతి మారుత: ।। ౨౩ ।।
అచ్ఛేద్యోऽయమదాహ్యోऽయమక్లేద్యోऽశోష్య ఏవ చ ।
నిత్యస్సర్వగతస్స్థాణుః అచలోऽయం సనాతనః ।। ౨౪ ।।
శస్త్రాగ్న్యమ్బువాయవ: ఛేదనదహనక్లేదనశోషణాని ఆత్మానం ప్రతి కర్తుం న శక్నువన్తి, సర్వగతత్వాదాత్మన: సర్వతత్త్వవ్యాపనస్వభావతయా సర్వేభ్యస్తత్త్వేభ్యస్సూక్ష్మత్వాదస్య తైర్వ్యాప్త్యనర్హాత్వాత్ వ్యాప్యకర్తవ్యత్వాచ్చ ఛేదనదహన-క్లేదనశోషణానామ్ । అత ఆత్మా నిత్య: స్థాణురచలోऽయం సనాతన: స్థిరస్వభావోऽప్రకమ్ప్య: పురాతనశ్చ ।। ౨౩-౨౪।।
అవ్యక్తోऽయమచిన్త్యోऽయమవికార్యోऽయముచ్యతే ।
తస్మాదేవం విదిత్వైనం నానుశోచితుమర్హాసి ।। ౨౫ ।।
ఛేదనాదియోగ్యాని వస్తూని యై: ప్రమాణైర్వ్యజ్యన్తే తైరయమాత్మా న వ్యజ్యత ఇత్యవ్యక్త: అత: ఛేద్యాది-విసజాతీయ: । అచిన్త్యశ్చ సర్వవస్తువిజాతీయత్వేన తత్తత్స్వభావయుక్తతయా చిన్తయితుమపి నార్హా: అతశ్చ అవికార్య: వికారానర్హా: । తస్మాదుక్తలక్షణమేనమాత్మానం విదిత్వా తత్కృతే నానుశోచితుమర్హాసి ।। ౨౫ ।।
అథ చైనం నిత్యజాతం నిత్యం వా మన్యసే మృతమ్ ।
తథాపి త్వం మహాబాహో! నైవం శోచితుమర్హాసి ।। ౨౬ ।।
అథ నిత్యజాతం నిత్యమృతం దేహమేవైనమాత్మానం మనుషే, న దేహాతిరిక్తముక్తలక్షణమ్ తథాపి ఏవమతిమాత్రం న శోచితుమర్హాసి పరిణామస్వభావస్య దేహస్యోత్పత్తివినాశయోరవర్జనీయత్వాత్ ।। ౨౬ ।।
జాతస్య హి ధ్రువో మృత్యుర్ధ్రువం జన్మ మృతస్య చ ।
తస్మాదపరిహార్యేऽర్థే న త్వం శోచితుమర్హాసి ।। ౨౭ ।।
ఉత్పన్నస్య వినాశో ధ్రువ: అవర్జనీయ ఉపలభ్యతే తథా వినష్టస్యాపి జన్మ అవర్జనీయమ్ । కథమిదముపపద్యతే వినష్టస్యోత్పత్తిరితి సత ఏవోత్పత్త్యుపలబ్ధే:, అసతశ్చానుపలబ్ధే: । ఉత్పత్తివినాశాదయ: సతో ద్రవ్యస్యావస్థావిశేషా: । తన్తుప్రభృతీని హి ద్రవ్యాణి సన్త్యేవ రచనావిశేషయుక్తాని పటాదీన్యుచ్యన్తే। అసత్కార్యవాదినాప్యేతావదేవోపలభ్యతే । న హి తత్ర తన్తుసంస్థానవిశేషాతిరేకేణ ద్రవ్యాన్తరం ప్రతీయతే । కారకవ్యాపారనామాన్తరభజనవ్యవహారవిశేషాణాం ఏతావతైవోపపత్తే: న ద్రవ్యాన్తరకల్పనా యుక్తా । అతో ఉత్పత్తివినాశాదయ: సతో ద్రవ్యస్యావస్థావిశేషా: । ఉత్పత్త్యాఖ్యామవస్థాముపయాతస్య ద్రవ్యస్య తద్విరోధ్యవస్థాన్తరప్రాప్తిర్వినాశ ఇత్యుచ్యతే । మృద్ద్రవ్యస్య పిణ్డత్వఘటత్వకపాలత్వచూర్ణత్వాదివత్పరిణామిద్రవ్యస్య పరిణామపరమ్పరా అవర్జనీయా । తత్ర పూర్వావస్థస్య ద్రవ్యస్యోత్తరావస్థాప్రాప్తిర్వినాశ: । సైవ తదవస్థస్య చోత్పత్తి: । ఏవముత్పత్తివినాశాఖ్య-పరిణామపరమ్పరా పరిణామినో ద్రవ్యస్యాపరిహార్యేతి న తత్ర శోచితుమర్హాసి ।।౨౭।।
సతో ద్రవ్యస్య పూర్వావస్థావిరోధ్యవస్థాన్తరప్రాప్తిదర్శనేన యోऽల్పీయాన్ శోక:, సోऽపి మనుష్యాదిభూతేషు న సంభవతీత్యాహ –
అవ్యక్తాదీని భూతాని వ్యక్తమధ్యాని భారత ।
అవ్యక్తనిధనాన్యేవ తత్ర కా పరిదేవనా ।। ౨౮ ।।
మనుష్యాదీని భూతాని సన్త్యేవ ద్రవ్యాణి అనుపలబ్ధపూర్వావస్థాని ఉపలబ్ధమనుష్యత్వాది-మధ్యమావస్థాని అనుపలబ్ధోత్తరావస్థాని స్వేషు స్వభావేషు వర్తన్త ఇతి న తత్ర పరిదేవనానిమిత్తమస్తి ।।౨౮ ।।
ఏవం శరీరాత్మవాదేऽపి నాస్తి శోకనిమిత్తమిత్యుక్త్వా శరీరాతిరిక్తే ఆశ్చర్యస్వరూపే ఆత్మని ద్రష్టా వక్తా శ్రవణాయత్తాత్మనిశ్చయశ్చ దుర్లభ ఇత్యాహ –
ఆశ్చర్యవత్పశ్యతి కశ్చిదేనమాశ్చర్యవద్వదతి తథైవ చాన్య: ।
ఆశ్చర్యవచ్చైనమన్య: శృణోతి శ్రుత్వాప్యేనం వేద న చైవ కశ్చిత్ ।। ౨౯ ।।
ఏవముక్తస్వభావం స్వేతరసమస్తవస్తువిసజాతీయతయా ఆశ్చర్యవదస్థితమనన్తేషు జన్తుషు మహతా తపసా క్షీణపాప: ఉపచితపుణ్య: కశ్చిత్పశ్యతి । తథావిధ: కశ్చిత్పరస్మై వదతి । ఏవం కశ్చిదేవ శృణోతి । శ్రుత్వాప్యేనం యథావదవస్థితం తత్త్వతో న కశ్చిద్వేద । చకారాద్ద్రష్టృవక్తృశ్రోతృష్వపి తత్త్వతో దర్శనం తత్త్వతో వచనం తత్త్వతశ్శ్రవణం దుర్లభమిత్యుక్తం భవతి ।। ౨౯ ।।
దేహీ నిత్యమవధ్యోऽయం దేహే సర్వస్య భారత ।
తస్మాత్సర్వాణి భూతాని న త్వం శోచితుమర్హాసి ।। ౩౦ ।।
సర్వస్య దేవాదిదేహినో దేహే వధ్యమానేऽప్యయం దేహీ నిత్యమవధ్యో మన్తవ్య: । తస్మాత్సర్వాణి దేవాదిస్థావరాన్తాని భూతాని విషమాకారాణ్యప్యుక్తేన స్వభావేన స్వరూపతస్సమానాని నిత్యాని చ । దేహగతం తు వైషమ్యమనిత్యత్వం చ । తతో దేవాదీని సర్వాణి భూతాన్యుద్దిశ్య న శోచితుమర్హాసి న కేవలం భీష్మాదీన్ ప్రతి ।। ౩౦ ।।
స్వధర్మమపి చావేక్ష్య న వికమ్పితుమర్హాసి ।
ధర్మ్యాద్ధి యుద్ధాచ్ఛ్రేయోऽన్యత్క్షత్రియస్య న విద్యతే ।। ౩౧ ।।
అపి చేదం ప్రారబ్ధం యుద్ధం ప్రాణిమారణమప్యగ్నీషోమీయాదివత్స్వధర్మమవేక్ష్య న వికమ్పితుమర్హాసి । ధర్మ్యాన్న్యాయత: ప్రవృత్తాద్యుద్ధాదన్యన్న హి క్షత్రియస్య శ్రేయో విద్యతే । శౌర్యం తేజో ధృతిర్దాక్ష్యం యుద్ధే చాప్యపలాయనమ్। దానమీశ్వరభావశ్చ క్షాత్రం కర్మ స్వభావజమ్ ।। (భ.గీ.౧౮.౪౩) ఇతి హి వక్ష్యతే । అగ్నీషోమీయాదిషు చ న హింసా పశో:, నిహీనతరచ్ఛాగాదిదేహపరిత్యాగపూర్వకకల్యాణతర-దేహస్వర్గాదిప్రాపకత్వశ్రుతే: సంజ్ఞపనస్య । న వా ఉ ఏతన్మ్రియసే న రిష్యసి దేవాం ఇదేషి పథిభిస్సురేభి: । యత్ర యన్తి సుకృతో నాపి దుష్కృత: తత్ర త్వా దేవస్సవితా దధాతు (యజు.౪.౬.౯.౪౬; యజు.బ్రా. ౩.౭.౭.౯౪) ఇతి హి శ్రూయతే । ఇహ చ యుద్ధే మృతానాం కల్యాణతరదేహప్రాప్తిరుక్తా, ‘వాసాంసి జీర్ణాని యథా విహాయ నవాని గృహ్ణాతి‘ ఇత్యాదినా । అత:, చికిత్సకశల్యాదికర్మ ఆతురస్యేవ, అస్య రక్షణమేవాగ్నీషోమీయాదిషు సంజ్ఞపనమ్ ।। ౩౧ ।।
యదృచ్ఛయా చోపపన్నం స్వర్గద్వారమపావృతమ్ ।
సుఖిన: క్షత్రియా: పార్థ లభన్తే యుద్ధమీదృశమ్ ।। ౩౨ ।।
అయత్నోపనతమిదం నిరతిశయసుఖోపాయభూతం నిర్విఘ్నమీదృశం యుద్ధం సుఖిన: పుణ్యవన్త: క్షత్రియా లభన్తే।।౩౨।।
అథ చేత్త్వమిమం ధర్మ్యం సంగ్రామం న కరిష్యసి ।
తత: స్వధర్మం కీర్ంిత చ హిత్వా పాపమవాప్స్యసి ।। ౩౩ ।।
అథ క్షత్రియస్య స్వధర్మభూతమిమమారబ్ధం సంగ్రామం మోహాన్న కరిష్యసి చేత్తత: ప్రారబ్ధస్య ధర్మస్యాకరణాత్ స్వధర్మఫలం నిరతిశయసుఖమ్, విజయేన నిరతిశయాం చ కీర్ంిత హిత్వా పాపం నిరతిశయమవాప్స్యసి।।౩౩।।
అకీర్తిం చాపి భూతాని కథయిష్యన్తి తేऽవ్యయామ్ ।
సంభావితస్య చాకీర్తి: మరణాదతిరిచ్యతే ।। ౩౪ ।।
న తే కేవలం నిరతిశయసుఖకీర్తిహానిమాత్రమ్ । పార్థో యుద్ధే ప్రారబ్ధే పలాయిత: ఇతి అవ్యయాం సర్వదేశకాలవ్యాపినీమకీర్తిం చ సమర్థాని అసమర్థాన్యపి సర్వాణి భూతాని కథయిష్యన్తి । తత: కిమితి చేత్ శైర్యవీర్యపరాక్రమాదిభిస్సర్వసంభావితస్య తద్విపర్యయజా హ్యకీర్తి: మరణాదతిరిచ్యతే । ఏవంవిధాయా అకీర్తేర్మరణమేవ తవ శ్రేయ ఇత్యర్థ: ।। ౩౪ ।।
బన్ధుస్నేహాత్కారుణ్యాచ్చ యుద్ధాన్నివృత్తస్య శూరస్య మమాకీర్తి: కథమాగమిష్యతీత్యత్రాహ –
భయాద్రణాదుపరతం మంస్యన్తే త్వాం మహారథా: ।
యేషాం చ త్వం బహుమతో భూత్వా యాస్యసి లౌఘవమ్ ।। ౩౫ ।।
యేషాం కర్ణదుర్యోధనాదీనాం మహారథానామిత: పూర్వం త్వం శూరో వైరీతి బహుమతో భూత్వా, ఇదానీం యుద్ధే సము-పస్థితే నివృత్తవ్యాపారతయా లాఘవం సుగ్రహతాం యాస్యసి, తే మహారథాస్త్వాం భయాద్యుద్ధాదుపరతం మంస్యన్తే । శూరాణాం హి వైరిణాం శత్రుభయాద్తే బన్ధుస్నేహాదినా యుద్ధాదుపరతిర్నోపపద్యతే ।।౩౫ ।। కిం చ,
అవాచ్యవాదాంశ్చ బహూన్ వదిష్యన్తి తవాహితా: ।
నిన్దన్తస్తవ సామర్థ్యం తతో దు:ఖతరం ను కిమ్ ।। ౩౬ ।।
శూరాణామస్మాకం సన్నిధౌ కథమయం పార్థ: క్షణమపి స్థాతుం శక్నుయాత్, అస్మత్సన్నిధానాదన్యత్ర హ్యస్య సామర్థ్యమితి తవ సామర్థ్యం నిన్దన్త: శూరాణామవాచ్యవాదాంశ్చ బహూన్ వదిష్యన్తి తవ శత్రవో ధార్తరాష్ట్రా: తతోऽధికతరం దు:ఖం కిం తవ ? ఏవంవిధావాచ్యశ్రవణాన్మరణమేవ శ్రేయ ఇతి త్వమేవ మంస్యసే ।।౩౬।।
అత: శూరస్య ఆత్మనా పరేషాం హననమ్, ఆత్మనో వా పరైర్హాననముభయమపి శ్రేయసే భవతీత్యాహ –
హతో వా ప్రాప్స్యసే స్వర్గం జిత్వా వా భోక్ష్యసే మహీమ్ ।
తస్మాదుత్తిష్ఠ కౌన్తేయ యుద్ధాయ కృతనిశ్చయ: ।। ౩౭ ।।
ధర్మయుద్ధే పరైర్హాతశ్చేత్, తత ఏవ పరమని:శ్రేయసం ప్రాప్స్యసి పరాన్ వా హత్వా అకణ్టకం రాజ్యం భోక్ష్యసే అనభిసంహితఫలస్య యుద్ధాఖ్యస్య ధర్మస్య పరమని:శ్రేయసోపాయత్వాత్తచ్చ పరమని:శ్రేయసం ప్రాప్స్యసి తస్మాద్యుద్ధాయోద్యోగ: పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షసాధనమితి నిశ్చిత్య తదర్థముత్తిష్ఠ । కున్తీపుత్రస్య తవైతదేవ యుక్తమిత్యభిప్రాయ: ।। ౩౭ ।।
ముముక్షోర్యుద్ధానుష్ఠానప్రకారమాహ –
సుఖదు:ఖే సమే కృత్వా లాభాలాభౌ జయాజయౌ ।
తతో యుద్ధాయ యుజ్యస్వ నైవం పాపమవాప్స్యసి ।। ౩౮ ।।
ఏవం దేహాతిరిక్తమస్పృష్టసమస్తదేహస్వభావం నిత్యమాత్మానం జ్ఞాత్వా యుద్ధే చావర్జనీయ-శస్త్రపాతాదినిమిత్తసుఖదు:ఖార్థలాభాలాభజయపరాజయేష్వవికృతబుద్ధి: స్వర్గాదిఫలాభిసన్ధిరహిత: కేవలకార్యబుద్ధ్యా యుద్ధమారభస్వ। ఏవం కుర్వాణో న పాపమవాప్స్యసి పాపం దు:ఖరూపం సంసారం నావాప్స్యసి సంసారబన్ధాన్మోక్ష్యసే ఇత్యర్థ: ।। ౩౮ ।।
ఏవమాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానముపదిశ్య తత్పూర్వకం మోక్షసాధనభూతం కర్మయోగం వక్తుమారభతే –
ఏషా తేऽభిహితా సాఙ్ఖ్యే బుద్ధిర్యోగే త్విమాం శృణు ।
బుద్ధ్యా యుక్తో యయా పార్థ కర్మబన్ధం ప్రహాస్యసి ।। ౩౯ ।।
సఙ్ఖ్యా బుద్ధి: బుద్ధ్యావధారణీయమాత్మతత్త్వం సాఙ్ఖ్యమ్ । జ్ఞాతవ్యే ఆత్మతత్త్వే తజ్జ్ఞానాయ యా బుద్ధిరభిధేయా న త్వేవాహమ్ ఇత్యారభ్య తస్మాత్సర్వాణి భూతాని న త్వం శోచితుమర్హాసి ఇత్యన్తేన సైషా తేऽభిహితా । ఆత్మజ్ఞానపూర్వకమోక్షసాధనభూతకర్మానుష్ఠానే యో బుద్ధియోగో వక్తవ్య:, స ఇహ యోగశబ్దేనోచ్యతే। దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాత్ (౨.౪౯) ఇతి హి వక్ష్యతే । తత్ర యోగే యా బుద్ధిర్వక్తవ్యా, తామిమామభిధీయమానాం శృణు, యయా బుద్ధ్యా యుక్త: కర్మబన్ధం ప్రహాస్యసి । కర్మణా బన్ధ: కర్మబన్ధ: సంసారబన్ధ ఇత్యర్థ: ।।౩౯।।
వక్ష్యమాణబుద్ధియుక్తస్య కర్మణో మాహాత్మ్యమాహ –
నేహాభిక్రమనాశోऽస్తి ప్రత్యవాయో న విద్యతే ।
స్వల్పమప్యస్య ధర్మస్య త్రాయతే మహతో భయాత్ ।। ౪౦ ।।
ఇహ కర్మయోగే నాభిక్రమనాశోऽస్తి । అభిక్రమ: – ఆరమ్భ: । నాశ: – ఫలసాధనభావనాశ:। ఆరబ్ధస్యాసమాప్తస్య విచ్ఛిన్నస్యాపి న నిష్ఫలత్వమ్ ఆరబ్ధస్య విచ్ఛేదే ప్రత్యవాయోऽపి న విద్యతే। అస్య కర్మయోగాఖ్యస్య ధర్మస్య స్వల్పాంశోऽపి మహతో భయాత్ సంసారభయాత్త్రాయతే । అయమర్థ: ‘పార్థ నైవేహ నాముత్ర వినాశస్తస్య విద్యతే‘ ఇతి ఉత్తరత్ర ప్రపఞ్చయిష్యతే । అన్యాని హి లౌకికాని వైదికాని చ సాధనాని విచ్ఛిన్నాని న ఫలాయ భవన్తి ప్రత్యవాయాయ చ భవన్తి ।। ౪౦ ।।
కామ్యకర్మవిషయాయా బుద్ధేర్మోక్షసాధనభూతకర్మవిషయాం బుద్ధిం విశినష్టి –
వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరేకేహ కురునన్దన ।
బహుశాఖా హ్యనన్తాశ్చ బుద్ధయోऽవ్యవసాయినామ్ ।। ౪౧ ।।
ఇహ శాస్త్రీయే సర్వస్మిన్ కర్మణి వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరేకా । ముముక్షుణానుష్ఠేయే కర్మణి బుద్ధిర్వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధి: । వ్యవసాయ: నిశ్చయ: । సా హి బుద్ధిరాత్మయాథాత్మ్యనిశ్చయపూర్వికా । కామ్యకర్మవిషయా తు బుద్ధిరవ్యవసాయాత్మికా । తత్ర హి కామాధికారే దేహాతిరిక్తాత్మాస్తిత్వ-జ్ఞానమాత్రమపేక్షితమ్, నాత్మస్వరూపయాథాత్మ్యనిశ్చయ: । స్వరూపయాథాత్మ్యానిశ్చయేऽపి స్వర్గాది-ఫలార్థిత్వతత్సాధనానుష్ఠానతత్ఫలానుభవానాం సంభవాత్, అవిరోధాచ్చ । సేయం వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధి: ఏకఫలసాధనవిషయతయైకా ఏకస్మై మోక్షాఖ్యఫలాయ హి ముముక్షో: సర్వాణి కర్మాణి విధీయన్తే । అత: శాస్త్రార్థస్యైకత్వాత్సర్వకర్మవిషయా బుద్ధిరేకైవ యథైకఫలసాధనతయా ఆగ్నేయాదీనాం షణ్ణాం సేతికర్తవ్యతాకానామేకశాస్త్రార్థతయా తద్విషయా బుద్ధిరేకా, తద్వదిత్యర్థ: । అవ్యవసాయినాం తు స్వర్గపుత్రపశ్వన్నాదిఫలసాధనకర్మాధికృతానాం బుద్ధయ: ఫలానన్త్యాదనన్తా: । తత్రాపి బహుశాఖా: ఏకస్మై ఫలాయ చోదితేऽపి దర్శపూర్ణమాసాదౌ కర్మణి, ఆయురాశాస్తే ఇత్యాద్యవగతావాన్తరఫలభేదేన బహుశాఖత్వం చ విద్యతే । అత: అవ్యవసాయినాం బుద్ధయోऽనన్తా బహుశాఖాశ్చ।
ఏతదుక్తం భవతి – నిత్యేషు నైమిత్తికేషు కర్మసు ప్రధానఫలాని అవాన్తరఫలాని చ యాని శ్రూయమాణాని, తాని సర్వాణి పరిత్యజ్య మోక్షైకఫలతయా సర్వాణి కర్మాణ్యేకశాస్త్రార్థతయానుష్ఠేయాని కామ్యాని చ స్వవర్ణాశ్రమోచితాని, తత్తత్ఫలాని పరిత్యజ్య మోక్షసాధనతయా నిత్యనైమిత్తికైరేకీకృత్య యథాబలమనుష్ఠేయాని ఇతి ।। ౪౧ ।। అథ కామ్యకర్మాధికృతాన్నిన్దతి –
యామిమాం పుష్పితాం వాచం ప్రవదన్త్యవిపశ్చిత: ।
వేదవాదరతా: పార్థ నాన్యదస్తీతి వాదిన: ।। ౪౨ ।।
కామాత్మాన: స్వర్గపరా: జన్మకర్మఫలప్రదామ్ ।
క్రియావిశేషబహులాం భోగైర్యగతిం ప్రతి ।। ౪౩ ।।
భోగైశ్వర్యప్రసక్తానాం తయాపహృతచేతసామ్ ।
వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధి: సమాధౌ న విధీయతే ।। ౪౪ ।।
యామిమాం పుష్పితాం పుష్పమాత్రఫలామ్, ఆపాతరమణీయాం వాచమవిపశ్చిత: అల్పజ్ఞా: భోగైశ్వర్యగతిం ప్రతి వర్తమానాం ప్రవదన్తి, వేదవాదరతా: వేదేషు యే స్వర్గాదిఫలవాదా: తేషు సక్తా:, నాన్యదస్తీతి వాదిన: తత్సఙ్గాతిరేకేణ స్వర్గాదేరధికం ఫలం నాన్యదస్తీతి వదన్త:, కామాత్మాన: కామప్రవణమనస:, స్వర్గపరా: స్వర్గపరాయణా:, స్వర్గాదిఫలావసానే పునర్జన్మకర్మాఖ్యఫలప్రదాం, క్రియావిశేషబహులాం తత్త్వజ్ఞానరహితతయా క్రియావిశేషప్రచురామ్ । భోగైశ్వర్యగతిం ప్రతి వర్తమానాం యామిమాం పుష్పితాం వాచం యే ప్రవదన్తీతి సంబన్ధ: । తేషాం భోగైశ్వర్యప్రసక్తానాం తయా వాచా భోగైశ్వర్యవిషయయా అపహృతజ్ఞానానాం యథోదితవ్యవసాయాత్మికా బుద్ధి:, సమాధౌ మనసి న విధీయతే, నోత్పద్యతే, సమాధీయతేऽస్మిన్నాత్మజ్ఞానమితి సమాధిర్మన: । తేషాం మనస్యాత్మయాథాత్మ్యనిశ్చయపూర్వకమోక్షసాధనభూతకర్మవిషయా బుద్ధి: కదాచిదపి నోత్పద్యతే ఇత్యర్థ: । అత: కామ్యేషు కర్మసు ముముక్షుణా న సఙ్గ: కర్తవ్య: ।। ౪౨ – ౪౩ – ౪౪।।
ఏవమత్యల్పఫలాని పునర్జన్మప్రసవాని కర్మాణి మాతాపితృసహస్రేభ్యోऽపి వత్సలతరతయా ఆత్మోజ్జీవనే ప్రవృత్తా వేదా: కిమర్థం వదన్తి, కథం వా వేదోదితం త్యాజ్యతయోచ్యతే ఇత్యత ఆహ –
త్రైగుణ్యవిషయా వేదా నిస్త్రైగుణ్యో భవార్జున ।
నిర్ద్వన్ద్వో నిత్యసత్త్వస్థో నిర్యోగక్షేమ ఆత్మవాన్ ।। ౪౫ ।।
త్రయో గుణాస్త్రైగుణ్యం సత్త్వరజస్తమాంసి । సత్త్వరజస్తమ:ప్రచురా: పురుషాస్త్రైగుణ్యశబ్దేనోచ్యన్తే తద్విషయా వేదా: తమ: ప్రచురాణాం రజ:ప్రచురాణాం సత్త్వప్రచురాణాం చ వత్సలతరతయైవ హితమవబోధయన్తి వేదా: । యద్యేషాం స్వగుణానుగుణ్యేన స్వర్గాదిసాధనమేవ హితం నావబోధయన్తి, తదైతే రజస్తమ:ప్రచురతయా సాత్త్వికఫలమోక్షవిముఖా: స్వాపేక్షితఫలసాధనమజానన్త: కామప్రావణ్యవివశా అనుపాదేయేషు ఉపాదేయభ్రాన్త్యా ప్రవిష్టా: ప్రనష్టా భవేయు:। అతస్త్రైగుణ్యవిషయా వేదా:, త్వం తు నిస్త్రైగుణ్యో భవ ఇదానీం సత్త్వప్రచురస్త్వం తదేవ వర్ధయ నాన్యోన్యసఙ్కీర్ణగుణత్రయప్రచురో భవ న తత్ప్రాచుర్యం వర్ధయేత్యర్థ: । నిర్ద్వన్ద్వ: నిర్గతసకలసాంసారికస్వభావ: నిత్యసత్త్వస్థ: గుణద్వయరహితనిత్యప్రవృద్ధసత్త్వస్థో భవ । కథమితి చేత్, నిర్యోగక్షేమ: ఆత్మస్వరూపతత్ప్రాప్త్యుపాయబహిర్భూతానామర్థానాం యోగం ప్రాప్తానాం చ క్షేమం పరిత్యజ్య ఆత్మవాన్ భవ ఆత్మస్వరూపాన్ వేషణపరో భవ । అప్రాప్తస్య ప్రాప్తిర్యోగ: ప్రాప్తస్య పరిక్షణం క్షేమ: । ఏవం వర్తమానస్య తే రజస్తమ:ప్రచురతా నశ్యతి, సత్త్వం చ వర్ధతే ।। ౪౫ ।।
యావానర్థ ఉదపానే సర్వత: సంప్లుతోదకే ।
తావాన్ సర్వేషు వేదేషు బ్రాహ్మణస్య విజానత: ।। ౪౬ ।।
న చ వేదోదితం సర్వం సర్వస్యోపాదేయమ్ యథా సర్వార్థపరికల్పితే సర్వత: సంప్లుతోదకే ఉదపానే పిపాసోర్యావానర్థ: యావదేవ ప్రయోజనమ్, తావదేవ తేనోపాదీయతే, న సర్వమ్ ఏవం సర్వేషు చ వేదేషు బ్రాహ్మణస్య విజానత: వైదికస్య ముముక్షో: యదేవ మోక్షసాధనం తదేవోపాదేయమ్ నాన్యత్ ।। ౪౬ ।।
అత: సత్త్వస్థస్య ముముక్షోరేతావదేవోపాదేయమిత్యాహ –
కర్మణ్యేవాధికారస్తే మా ఫలేషు కదాచన ।
మా కర్మఫలహేతుర్భూ: మా తే సఙ్గోऽస్త్వకర్మణి ।। ౪౭ ।।
నిత్యే నైమిత్తికే కామ్యే చ కేనచిత్ఫలవిశేషేణ సంబన్ధితయా శ్రూయమాణే కర్మణి నిత్యసత్త్వస్థస్య ముముక్షోస్తే కర్మమాత్రేऽధికార: । తత్సంబన్ధితయావగతేషు ఫలేషు న కదాచిదప్యధికార: । సఫలస్య బన్ధరూపత్వాత్ఫలరహితస్య కేవలస్య మదారాధనరూపస్య మోక్షహేతుత్వాచ్చ । మా చ కర్మఫలయోర్హేాతుభూ: । త్వయానుష్ఠీయమానేऽపి కర్మణి నిత్యసత్త్వస్థస్య ముముక్షోస్తవ అకర్తృత్వమప్యనుసన్ధేయమ్ । ఫలస్యాపి క్షున్నివృత్త్యాదేర్న త్వం హేతురిత్యనుసన్ధేయమ్ । తదుభయం గుణేషు వా సర్వేశ్వరే మయి వానుసన్ధేయమిత్యుత్తరత్ర వక్ష్యతే । ఏవమనుసన్ధాయ కర్మ కురు । అకర్మణి అననుష్ఠానే, న యోత్స్యామీతి యత్త్వయాభిహితమ్, న తత్ర తే సఙ్గోऽస్తు ఉక్తేన ప్రకారేణ యుద్ధాదికర్మణ్యేవ సఙ్గోऽస్త్విత్యర్థ:।।౪౭।।
ఏతదేవ స్ఫుటీకరోతి –
యోగస్థ: కురు కర్మాణి సఙ్గం త్యక్త్వా ధనఞ్జయ ।
సిద్ధ్యసిద్ధ్యో: సమో భూత్వా సమత్వం యోగ ఉచ్యతే ।। ౪౮ ।।
రాజ్యబన్ధుప్రభృతిషు సఙ్గం త్యక్త్వా యుద్ధాదీని కర్మాణి యోగస్థ: కురు, తదన్తర్భూతవిజయాది-సిద్ధ్యసిద్ధ్యోస్సమో భూత్వా కురు । తదిదం సిద్ధ్యసిద్ధ్యోస్సమత్వం యోగస్థ ఇత్యత్ర యోగశబ్దేనోచ్యతే । యోగ: సిద్ధ్యసిద్ధియోస్సమత్వరూపం చిత్తసమాధానమ్ ।। ౪౮ ।।
కిమర్థమిదమసకృదుచ్యత ఇత్యత ఆహ –
దూరేణ హ్యవరం కర్మ బుద్ధియోగాద్ధనఞ్జయ ।
బుద్ధౌ శరణమన్విచ్ఛ కృపణా: ఫలహేతవ: ।। ౪౯ ।।
యోऽయం ప్రధానఫలత్యాగవిషయోऽవాన్తరఫలసిద్ధ్యసిద్ధ్యోస్సమత్వవిషయశ్చ బుద్ధియోగ: తద్యుక్తాత్కర్మణ ఇతరత్కర్మ దూరేణావరమ్ । మహదిదం ద్వయోరుత్కర్షాపకర్షరూపం వైరూప్యమ్ । ఉక్తబుద్ధియోగయుక్తం కర్మ నిఖిలసాంసారిక-దు:ఖం వినివర్త్య పరమపురుషార్థలక్షణం చ మోక్షం ప్రాపయతి । ఇతరదపరిమితదు:ఖరూపం సంసారమితి । అత: కర్మణి క్రియమాణే ఉక్తాయాం బుద్ధౌ శరణమన్విచ్ఛ । శరణం వాసస్థానమ్ । తస్యామేవ బుద్ధౌ వర్తస్వేత్యర్థ:। కృపణా: ఫలహేతవ: ఫలసఙ్గాదినా కర్మ కుర్వాణా: కృపణా: సంసారిణో భవేయు: ।। ౪౯ ।।
బుద్ధియుక్తో జహాతీహ ఉభే సుకృతదుష్కృతే ।
తస్మాద్యోగాయ యుజ్యస్వ యోగ: కర్మసు కౌశలమ్ ।। ౫౦ ।।
బుద్ధియోగయుక్తస్తు కర్మ కుర్వాణ: ఉభే సుకృతదుష్కృతే అనాదికాలసఞ్చితే అనన్తే బన్ధహేతుభూతే జహాతి । తస్మాదుక్తాయ బుద్ధియోగాయ యుజ్యస్వ । యోగ: కర్మసు కౌశలమ్ కర్మసు క్రియమాణేష్వయం బుద్ధియోగ: కౌశలమ్ అతిసామర్థ్యమ్ । అతిసామర్థ్యసాధ్య ఇత్యర్థ: ।। ౫౦ ।।
కర్మజం బుద్ధియుక్తా హి ఫలం త్యక్త్వా మనీషిణ: ।
జన్మబన్ధవినిర్ముక్తా: పదం గచ్ఛన్త్యనామయమ్ ।। ౫౧ ।।
బుద్ధియోగయుక్తా: కర్మజం ఫలం త్యక్త్వా కర్మ కుర్వన్త:, తస్మాజ్జన్మబన్ధవినిర్ముక్తా: అనామయం పదం గచ్ఛన్తి హి ప్రసిద్ధం హ్యేతత్సర్వాసూపనిషత్స్విత్యర్థ: ।। ౫౧ ।।
యదా తే మోహకలిలం బుద్ధిర్వ్యతితరిష్యతి ।
తదా గన్తాసి నిర్వేదం శ్రోతవ్యస్య శ్రుతస్య చ ।। ౫౨ ।।
ఉక్తప్రకారేణ కర్మణి వర్తమానస్య తయా వృత్త్యా నిర్ధూతకల్మషస్య తే బుద్ధిర్యదా మోహకలిలం అత్యల్పఫలసఙ్గహేతుభూతం మోహరూపం కలుషం వ్యతితరిష్యతి, తదా అస్మత్త: ఇత: పూర్వం త్యాజ్యతయా శ్రుతస్య ఫలాదే: ఇత: పశ్చాచ్ఛ్రోతవ్యస్య చ కృతే స్వయమేవ నిర్వేదం గన్తాసి గమిష్యసి ।।౫౨।।
యోగే త్విమాం శృణు ఇత్యాదినోక్తస్యాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకస్య బుద్ధివిశేషసంస్కృతస్య ధర్మానుష్ఠానస్య లక్షభూతం యోగాఖ్యం ఫలమాహ –
శ్రుతివిప్రతిపన్నా తే యదా స్థాస్యతి నిశ్చలా ।
సమాధావచలా బుద్ధిస్తదా యోగమవాప్స్యసి ।। ౫౩ ।।
శ్రుతి: – శ్రవణమ్ । అస్మత్త: శ్రవణేన విశేషత: ప్రతిపన్నా సకలేతరవిసజాతీయనిత్యనిరతిశయ-సూక్ష్మతత్త్వాత్మవిషయా, స్వయమచలా ఏకరూపా బుద్ధి: అసఙ్గకర్మానుష్ఠానేన నిర్మలీకృతే మనసి యదా నిశ్చలా స్థాస్యతి, తదా యోగమాత్మావలోకనమవాప్స్యసి । ఏతదుక్తం భవతి – శాస్త్రజన్యాత్మజ్ఞానపూర్వకకర్మయోగ: స్థితప్రజ్ఞతాఖ్యజ్ఞాననిష్ఠామాపాదయతి జ్ఞాననిష్ఠారూపా స్థితప్రజ్ఞతా తు యోగాఖ్యమాత్మావలోకనం సాధయతి ఇతి ।। ౫౩ ।।
ఏవదుక్త: పార్థోऽసఙ్గకర్మానుష్ఠానరూపకర్మయోగసాధ్యస్థితప్రజ్ఞతాయా యోగసాధనభూతాయా: స్వరూపమ్, స్థితప్రజ్ఞస్యానుష్ఠానప్రకారం చ పృచ్ఛతి –
అర్జున ఉవాచ
స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా సమాధిస్థస్య కేశవ ।
స్థితధీ: కిం ప్రభాషతే కిమాసీత వ్రజేత కిమ్ ।। ౫౪ ।।
సమాధిస్థస్య స్థితప్రజ్ఞస్య కా భాషా కో వాచకశ్శబ్ద: ? తస్య స్వరూపం కీదృశమిత్యర్థ: । స్థితప్రజ్ఞ: కిం చ భాషాదికం కరోతి ? ।। ౫౪ ।।
వృత్తివిశేషకథనేన స్వరూపమప్యుక్తం భవతీతి వృత్తివిశేష ఉచ్యతే –
శ్రీభగవానువాచ
ప్రజహాతి యదా కామాన్ సర్వాన్ పార్థ మనోగతాన్ ।
ఆత్మన్యేవాత్మనా తుష్ట: స్థితప్రజ్ఞస్తదోచ్యతే ।। ౫౫ ।।
ఆత్మన్యేవాత్మనా – మనసా ఆత్మైకావలమ్బనేన తుష్ట: తేన తోషేణ తద్వ్యతిరిక్తాన్ సర్వాన్ మనోగతాన్ కామాన్ యదా ప్రకర్షేణ జహాతి, తదాయం స్థితప్రజ్ఞ ఇత్యుచ్యతే ।జ్ఞాననిష్ఠాకాష్ఠేయమ్ ।।౫౫।।
అనన్తరం జ్ఞాననిష్ఠస్య తతోऽర్వాచీనాదూరవిప్రకృష్టావస్థోచ్యతే –
దు:ఖేష్వనుద్విగ్నమనా: సుఖేషు విగతస్పృహ: ।
వీతరాగభయక్రోధ: స్థితధీర్మునిరుచ్యతే ।। ౫౬ ।।
ప్రియవిశ్లేషాదిదు:ఖనిమిత్తేషు ఉపస్థితేషు అనుద్విగ్నమనా: న దు:ఖీ భవతి సుఖేషు విగతస్పృహ: ప్రియేషు సన్నిహితేష్వపి విగతస్పృహ:, వీతరాగభయక్రోధ:, అనాగతేషు స్పృహా రాగ:, తద్రహిత: ప్రియవిశ్లేష- అప్రియాగమనహేతుదర్శననిమిత్తం దు:ఖం భయమ్, తద్రహిత: ప్రియవిశ్లేషాప్రియాగమనహేతుభూతచేతనాన్తరగత-దు:ఖహేతుభూతస్వమనోవికార: క్రోధ:, తద్రహిత: ఏవంభూత: ముని: ఆత్మమననశీల: స్థితధీరిత్యుచ్యతే।।౫౬।।
తతోऽర్వాచీనదశా ప్రోచ్యతే –
య: సర్వత్రానభిస్నేహస్తత్తత్ప్రాప్య శుభాశుభమ్ ।
నాభినన్దతి న ద్వేష్టి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ।। ౫౭ ।।
య: సర్వత్ర ప్రియేషు అనభిస్నేహ: ఉదాసీన: ప్రియసంశ్లేషవిశ్లేషరూపం శుభాశుభం ప్రాప్యాభినన్దనద్వేషరహిత:, సోऽపి స్థితప్రజ్ఞ: ।। ౫౭ ।।
తతోऽర్వాచీనదశామాహ –
యదా సంహరతే చాయం కూర్మోऽఙ్గానీవ సర్వశ: ।
ఇన్ద్రియాణీన్ద్రియార్థేభ్యస్తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ।। ౫౮ ।।
యదేన్ద్రియాణీన్ద్రియార్థాన్ స్పృష్టుముద్యుక్తాని, తదైవ కూర్మోऽఙ్గానీవ, ఇన్ద్రియార్థేభ్య: సర్వశ: ప్రతిసంహృత్య మన ఆత్మన్యవస్థాపయతి, సోऽపి స్థితప్రజ్ఞ: । ఏవం చతుర్విధా జ్ఞాననిష్ఠా । పూర్వపూర్వా ఉత్తరోత్త్రనిష్పాద్యా।।౫౮।।
ఇదానీం జ్ఞాననిష్ఠాయా దుష్ప్రాపతాం తత్ప్రాప్త్యుపాయం చాహ –
విషయా వినివర్తన్తే నిరాహారస్య దేహిన: ।
రసవర్జం రసోऽప్యస్య పరం దృష్ట్వా నివర్తతే ।। ౫౯ ।।
ఇన్ద్రియాణామాహారా విషయా: నిరాహారస్య విషయేభ్య: ప్రత్యాహృతేన్ద్రియస్య దేహినో విషయా వినివర్తమానా రసవర్జం వినివర్తన్తే రస: రాగ: । విషయరాగో న నివర్తత ఇత్యర్థ: । రాగోऽప్యాత్మస్వరూపం విషయేభ్య: పరం సుఖతరం దృష్ట్వా నివర్తతే ।। ౫౯ ।।
యతతో హ్యపి కౌన్తేయ పురుషస్య విపశ్చిత: ।
ఇన్ద్రియాణి ప్రమాథీని హరన్తి ప్రసభం మన: ।। ౬౦ ।।
ఆత్మదర్శనేన వినా విషయరాగో న నివర్తతే, అనివృత్తే విషయరాగే విపశ్చితో యతమానస్యాపి పురుషస్యేన్ద్రియాణి ప్రమాథీని బలవన్తి, మన: ప్రసహ్య హరన్తి । ఏవమిన్ద్రియజయ: ఆత్మదర్శనాధీన:, ఆత్మదర్శనమిన్ద్రియజయాధీనమితి జ్ఞాననిష్ఠా దుష్ప్రాపా ।। ౬౦ ।।
తాని సర్వాణి సంయమ్య యుక్త ఆసీత మత్పర: ।
వశే హి యస్యేన్ద్రియాణి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ।। ౬౧ ।।
అస్య సర్వస్య పరిజిహీర్షయా విషయానురాగయుక్తతయా దుర్జయానీన్ద్రియాణి సంయమ్య, చేతసశ్శుభాశ్రయభూతే మయి మనోऽవస్థాప్య సమాహిత ఆసీత । మనసి మద్విషయే సతి నిర్దగ్ధాశేషకల్మషతయా నిర్మలీకృతం విషయానురాగరహితం మన ఇన్ద్రియాణి స్వవశాని కరోతి । తతో వశ్యేన్ద్రియం మన ఆత్మదర్శనాయ ప్రభవతి । యథోక్తమ్, యథాగ్నిరుద్ధతశిఖ: కక్షం దహతి సానిల: । తథా చిత్తస్థితో విష్ణుర్యోగినాం సర్వకిల్బిషమ్।। (వి.పు.౬.౭.౭౪; నా.పు.౪౭.౭౦,గా.పు.౨౨౨–౧౬) ఇతి । తదాహ వశే హి యస్యేన్ద్రియాణి తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ఇతి ।। ౬౧ ।।
ఏవం మయ్యనివేశ్య మన: స్వయత్నగౌరవేణేన్ద్రియజయే ప్రవృత్తో వినష్టో భవతీత్యాహ –
ధ్యాయతో విషయాన్ పుంస: సఙ్గస్తేషూపజాయతే ।
సఙ్గాత్సంజాయతే కామ: కామాత్క్రోధోऽభిజాయతే ।। ౬౨ ।।
క్రోధాద్భవతి సంమోహ: సంమోహాత్స్మృతివిభ్రమ: ।
స్మృతిభ్రంశాద్బుద్ధినాశో బుద్ధినాశాత్ప్రణశ్యతి ।। ౬౩ ।।
అనిరస్తవిషయానురాగస్య హి మయ్యనివేశితమనస ఇన్ద్రియాణి సంయమ్యావస్థితస్యాపి అనాదిపాపవాసనయా విషయధ్యానమవర్జనీయం స్యాత్ । ధ్యాయతో విషయాన్ పుంస: పునరపి సఙ్గోऽతిప్రవృద్ధో జాయతే । సఙ్గాత్సంజాతే కామ: । కామో నామ సఙ్గస్య విపాకదశా । పురుషో యాం దశామాపన్నో విషయానభుక్త్వా స్థాతుం న శక్నోతి, స కామ: ।। కామాత్క్రోధోऽభిజాయతే । కామే వర్తమానే, విషయే చాసన్నిహితే, సన్నిహితాన్ పురుషాన్ ప్రతి, ఏభిరస్మదిష్టం విహితమితి క్రోధో భవతి । క్రోధాద్భవతి సంమోహ: । సంమోహ: కృత్యాకృత్యవివేకశూన్యతా । తయా సర్వం కరోతి । తతశ్చ ప్రారబ్ధే ఇన్ద్రియజయాదికే ప్రయత్నే స్మృతిభ్రంశో భవతి । స్మృతిభ్రంశాద్బుద్ధినాశ: ఆత్మజ్ఞానే యో వ్యవసాయ: కృత:, తస్య నాశ: స్యాత్ । బుద్ధినాశాత్పునరపి సంసారే నిమగ్నో వినష్టో భవతి ।। ౬౨-౬౩।।
రాగద్వేషవియుక్తైస్తు విషయానిన్ద్రియైశ్చరన్ ।
ఆత్మవశ్యైర్విధేయాత్మా ప్రసాదమధిగచ్ఛతి ।। ౬౪ ।।
ఉక్తేన ప్రకారేణ మయి సర్వేశ్వరే చేతసశ్శుభాశ్రయభూతే న్యస్తమనా: నిర్దగ్ధాశేషకల్మషతయా రాగద్వేషవియుక్తైరాత్మవశ్యైరిన్ద్రియై: విషయాంశ్చరన్ విషయాంస్తిరస్కృత్య వర్తమాన: విధేయాత్మా విధేయమనా: ప్రసాదమధిగచ్ఛతి నిర్మలాన్త:కరణో భవతీత్యర్థ: ।। ౬౪ ।।
ప్రసాదే సర్వదు:ఖానాం హానిరస్యోపజాయతే ।
ప్రసన్నచేతసో హ్యాశు బుద్ధి: పర్యవతిష్ఠతే ।। ౬౫ ।।
అస్య పురుషస్య మన:ప్రసాదే సతి ప్రకృతిసంసర్గప్రయుక్తసర్వదు:ఖానాం హానిరుపజాయతే । ప్రసన్నచేతస: ఆత్మావలోకనవిరోధిదోషరహితమనస: తదానీమేవ హి వివిక్తాత్మవిషయా బుద్ధి: పర్యవతిష్ఠతే । అతో మన:ప్రసాదే సర్వదు:ఖానాం హానిర్భవత్యేవ ।। ౬౫ ।।
నాస్తి బుద్ధిరయుక్తస్య న చాయుక్తస్య భావనా ।
న చాభావయత: శాన్తిరశాన్తస్య కుత: సుఖమ్ ।। ౬౬ ।।
మయి సన్న్యస్తమనోరహితస్య స్వయత్నేనేన్ద్రియనియమనే ప్రవృత్తస్య కదాచిదపి వివిక్తాత్మవిషయా బుద్ధిర్న సేత్స్యతి। అత ఏవ తస్య తద్భావనా చ న సంభవతి । వివిక్తాత్మానమభావయతో విషయస్పృహాశాన్తిర్న భవతి । అశాన్తస్య విషయస్పృహాయుక్తస్య కుతో నిత్యనిరతిశయసుఖప్రాప్తి: ।। ౬౬ ।।
పునరప్యుక్తేన ప్రకారేణేన్ద్రియనియమనమకుర్వతోऽనర్థమాహ –
ఇన్ద్రియాణాం హి చరతాం యన్మనోऽనువిధీయతే ।
తదస్య హరతి ప్రజ్ఞాం వాయుర్నావమివామ్భసి ।। ౬౭ ।।
ఇన్ద్రియాణాం విషయేషు చరతాం వర్తమానానాం వర్తనమను యన్మనో విధీయతే పురుషేణానువర్త్యతే, తన్మనోऽస్య వివిక్తాత్మప్రవణాం ప్రజ్ఞాం హరతి విషయప్రవణాం కరోతీత్యర్థ: । యథామ్భసి నీయమానాం నావం ప్రతికూలో వాయు: ప్రసహ్య హరతి ।। ౬౭ ।।
తస్మాద్యస్య మహాబాహో నిగృహీతాని సర్వశ: ।
ఇన్ద్రియాణీన్ద్రియార్థేభ్యస్తస్య ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా ।। ౬౮ ।।
తస్మాదుక్తేన ప్రకారేణ శుభాశ్రయే మయి నివిష్టమనసో యస్యేన్ద్రియాణి ఇన్ద్రియార్థేభ్య: సర్వశో నిగృహీతాని, తస్యైవాత్మని ప్రజ్ఞా ప్రతిష్ఠితా భవతి ।। ౬౮ ।।
ఏవం నియతేన్ద్రియస్య ప్రసన్నమనస: సిద్ధిమాహ –
యా నిశా సర్వభూతానాం తస్యాం జాగర్తి సంయమీ ।
యస్యాం జాగర్తి భూతాని సా నిశా పశ్యతో మునే: ।। ౬౯ ।।
యా ఆత్మవిషయా బుద్ధి: సర్వభూతానాం నిశా నిశేవాప్రకాశా, తస్యామాత్మవిషయాయాం బుద్ధౌ ఇన్ద్రియసంయమీ ప్రసన్నమనా: జాగర్తి ఆత్మానమవలోకయనాస్త ఇత్యర్థ: । యస్యాం శబ్దాదివిషయాయాం బుద్ధౌ సర్వాణి భూతాని జాగ్రతి ప్రబుద్ధాని భవన్తి, సా శబ్దాదివిషయా బుద్ధిరాత్మానం పశ్యతో మునేర్నిశేవాప్రకాశా భవతి।। ౬౯।।
ఆపూర్యమాణమచలప్రతిష్ఠం సముద్రమాప: ప్రవిశన్తి యద్వత్ ।
తద్వత్కామా యం ప్రవిశన్తి సర్వే స శాన్తిమాప్నోతి న కామకామీ ।। ౭౦ ।।
యథా స్వేనైవాపూర్యమాణమేకరూపం సముద్రం నాదేయ్య ఆప: ప్రవిశన్తి, ఆసామపాం ప్రవేశేऽప్యప్రవేశే చ సముద్రో న కఞ్చన విశేషమాపద్యతే ఏవం సర్వే కామా: శబ్దాదయో విషయా: యం సంయమినం ప్రవిశన్తి ఇన్ద్రియగోచరతాం యాన్తి, స శాన్తిమాప్నోతి । శబ్దాదిష్విన్ద్రియగోచరతామాపన్నేష్వనాపన్నేషు చ స్వాత్మావలోకనతృప్త్యైవ యో న వికారమాప్నోతి, స ఏవ శాన్తిమాప్నోతీత్యర్థ: । న కామకామీ । య: శబ్దాదిభిర్విక్రియతే, స కదాచిదపి న శాన్తిమాప్నోతి ।। ౭౦ ।।
విహాయ కామాన్ య: సర్వాన్ పుమాంశ్చరతి నిస్స్పృహ: ।
నిర్మమో నిరహఙ్కార: స శాన్తిమధిగచ్ఛతి ।। ౭౧ ।।
కామ్యన్త ఇతి కామా: శబ్దాదయ: ।
య: పుమాన్ శబ్దాదీన్ సర్వాన్ విషయాన్ విహాయ –
తత్ర నిస్స్పృహ: తత్ర మమతారహితశ్చ, అనాత్మని దేహే ఆత్మాభిమానరహితశ్చరతి స ఆత్మానం దృష్ట్వా శాన్తిమధిగచ్ఛతి ।। ౭౧ ।।
ఏషా బ్రాహ్మీ స్థితి: పార్థ నైనాం ప్రాప్య విముహ్యతి ।
స్థిత్వాస్యామన్తకాలేऽపి బ్రహ్మనిర్వాణమృచ్ఛతి ।। ౭౨ ।।
ఏషా నిత్యాత్మజ్ఞానపూర్వికా అసఙ్గకర్మణి స్థితి: స్థితధీలక్షా బ్రాహ్మీ బ్రహ్మప్రాపికా । ఈదృశీం కర్మణి స్థితిం ప్రాప్య న విముహ్యతి పున: సంసారం నాప్నోతి, అస్యా: స్థిత్యామన్తిమేऽపి వయసి స్థిత్వా బ్రహ్మనిర్వాణమృచ్ఛతి నిర్వాణమయం బ్రహ్మ గచ్ఛతి సుఖైకతానమాత్మానమవాప్నోతీత్యర్థ: ।।
ఏవమాత్మయాథాత్మ్యం యుద్ధాఖ్యస్య చ కర్మణస్తత్ప్రాప్తిసాధనతామజానత: శరీరాత్మజ్ఞానేన మోహితస్య, తేన చ మోహేన యుద్ధాన్నివృత్తస్య మోహశాన్తయే నిత్యాత్మవిషయా సాఙ్ఖ్యబుద్ధి:, తత్పూర్వికా చ అసఙ్గకర్మానుష్ఠానరూపకర్మయోగవిషయా బుద్ధి: స్థితప్రజ్ఞతాయోగసాధనభూతా ద్వితీయే అధ్యాయే ప్రోక్తా తదుక్తమ్, నిత్యాత్మాసఙ్గకర్మేహాగోచరా సాఙ్ఖ్యయోగధీ: । ద్వితీయే స్థితధీలక్షా ప్రోక్తా తన్మోహశాన్తయే ఇతి (గీ.సం.౬)
।। ౭౨ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే ద్వితీయాధ్యాయ: ।। ౨।।
