భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
తృతీయోऽధ్యాయ:
తదేవం ముముక్షుభి: ప్రాప్యతయా వేదాన్తోదితనిరస్తనిఖిలావిద్యాదిదోషగన్ధానవధికాతిశయ- అసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణపరబ్రహ్మపురుషోత్తమప్రాప్త్యుపాయభూతవేదనోపాసనధ్యానాదిశబ్దవాచ్యతదైకాన్తి-కాత్యన్తికభక్తిం వక్తుం తదఙ్గభూతం య ఆత్మాపహతపాప్మా (ఛా.౮.౭.౧) ఇత్యాదిప్రజాపతి-వాక్యోదితం ప్రాప్తురాత్మనో యాథాత్మ్యదర్శనం తన్నిత్యతాజ్ఞానపూర్వకాసఙ్గకర్మనిష్పాద్యజ్ఞానయోగసాధ్యముక్తమ్ ।
ప్రజాపతివాక్యే హి దహరవాక్యోదితపరవిద్యాశేషతయా ప్రాప్తురాత్మనస్స్వరూపదర్శనమ్, యస్తమాత్మానమనువిద్య విజానాతి (ఛా.౮.౭.౧) ఇత్యుక్త్వా జాగరితస్వప్నసుషుప్త్యతీతం ప్రత్యగాత్మస్వరూపమశరీరం ప్రతిపాద్య, ఏవమేవైష సంప్రసాదోऽస్మాచ్ఛరీరాత్సముత్థాయ పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే (ఛా.౮.౧౨.౨) ఇతి దహరవిద్యాఫలేనోపసంహృతమ్ ।
అన్యత్రాపి, అధ్యాత్మయోగాధిగమేన దేవం మత్వా ధీరో హర్షశోకౌ జహాతి (కఠ. ౨.౧౨) ఇత్యేవమాదిషు, దేవం మత్వేతి విధీయమానపరవిద్యాఙ్గతయా అధ్యాత్మయోగాధిగమేనేతి ప్రత్యగాత్మజ్ఞానమపి విధాయ, న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్ (౨.౧౮) ఇత్యాదినా ప్రత్యగాత్మస్వరూపం విశోధ్య, అణోరణీయాన్ (౨.౨౦), ఇత్యారభ్య, మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి (౨.౨౨), నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్యో న మేధయా న బహునా శ్రుతేన । యమేవైష వృణుతే తేన లభ్యస్తస్యైష ఆత్మా వివృణుతే తనూం స్వామ్ ।। (౨.౨౩) ఇత్యాదిభి: పరస్వరూపం తదుపాసనముపాసనస్య చ భక్తిరూపతాం ప్రతిపాద్య, విజ్ఞానసారథిర్యస్తు మన:ప్రగ్రహవాన్నర: । సోऽధ్వన: పారమాప్నోతి తద్విష్ణో: పరమం పదమ్ ।। (౩.౯) ఇతి పరవిద్యాఫలేన ఉపసంహృతమ్ । అత: పరమధ్యాయచతుష్టయేన ఇదమేవ ప్రాప్తు: ప్రత్యగాత్మనో దర్శనం ససాధనం ప్రపఞ్చయతి –
అర్జున ఉవాచ
జ్యాయసీ చేత్కర్మణస్తే మతా బుద్ధిర్జనార్దన ।
తత్కిం కర్మణి ఘోరే మాం నియోజయసి కేశవ ।। ౧ ।।
వ్యామిశ్రేణైవ వాక్యేన బుద్ధిం మోహయసీవ మే ।
తదేకం వద, నిశ్చిత్య యేన శ్రేయోऽహమాప్నుయామ్ ।। ౨ ।।
యది కర్మణో బుద్ధిరేవ జ్యాయసీతి తే మతా, కిమర్థం తర్హి ఘోరే కర్మణి మాం నియోజయసి । ఏతదుక్తం భవతి జ్ఞాననిష్ఠైవాత్మావలోకనసాధనమ్ కర్మనిష్ఠా తు తస్యా: నిష్పాదికా ఆత్మావలోకన-సాధనభూతా చ జ్ఞాననిష్ఠా సకలేన్ద్రియమనసాం శబ్దాదివిషయవ్యాపారోపరతినిష్పాద్యా ఇత్యభిహితా । ఇన్ద్రియవ్యాపారోపరతి-నిష్పాద్యమాత్మావలోకనం చేత్సిషాధయిషితమ్, సకలకర్మనివృత్తిపూర్వకజ్ఞాన-నిష్ఠాయాం ఏవాహం నియోజయితవ్య:। కిమర్థం ఘోరే కర్మణి సర్వేన్ద్రియవ్యాపారరూపే ఆత్మావలోకనవిరోధిని కర్మణి మాం నియోజయసీతి ।। అతో మిశ్రవాక్యేన మాం మోహయసీవ ప్రతిభాతి । తథా హ్యాత్మావలోకనసాధనభూతాయా: సర్వేన్ద్రియవ్యాపారోపరతి-రూపాయా: జ్ఞాననిష్ఠాయా: తద్విపర్యయరూపం కర్మ సాధనమ్, తదేవ కుర్వితి వాక్యం విరుద్ధం వ్యామిశ్రమేవ । తస్మాదేకమమిశ్రరూపం వాక్యం వద, యేన వాక్యేనాహమనుష్ఠేయరూపం నిశ్చిత్య శ్రేయ: ప్రాప్నుయామ్ ।। ౧-౨ ।।
శ్రీభగవానువాచ
లోకేऽస్మిన్ ద్వివిధా నిష్ఠా పురా ప్రోక్తా మయానఘ ।
జ్ఞానయోగేన సాఙ్ఖ్యానాం కర్మయోగేన యోగినామ్ ।। ౩ ।।
పూర్వోక్తం న సమ్యగవధృతం త్వయా । పురా హ్యస్మిన్ లోకే విచిత్రాధికారిపూర్ణే, ద్వివిధా నిష్ఠా జ్ఞానకర్మవిషయా యథాధికారమసఙ్కీర్ణైవ మయోక్తా । న హి సర్వో లౌకిక: పురుష: సంజాతమోక్షాభిలాష: తదానీమేవ జ్ఞానయోగాధికారే ప్రభవతి, అపి త్వనభిసంహితఫలేన కేవలపరమపురుషారాధనవేషేణానుష్ఠితేన కర్మణా విధ్వస్తస్వాన్తమల:, అవ్యాకులేన్ద్రియో జ్ఞాననిష్ఠాయామధికరోతి । యత: ప్రవృత్తిర్భూతానాం యేన సర్వమిదం తతమ్ । స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవ: (భ.గీ.౧౮.౪౬) ఇతి పరమపురుషారాధనైకవేషతా కర్మణాం వక్ష్యతే । ఇహాపి, కర్మణ్యేవాధికారస్తే (భ.గీ.౨.౪౭)ఇత్యాదినా అనభిసంహితఫలం కర్మ అనుష్ఠేయం విధాయ, తేన విషయవ్యాకులతారూపమోహాదుత్తీర్ణబుద్ధే: ప్రజహాతి యదా కామాన్ (భ.గీ.౨.౫౫) ఇత్యాదినా జ్ఞానయోగ ఉదిత: । అత: సాఙ్ఖ్యానామేవ జ్ఞానయోగేన స్థితిరుక్తా । యోగినాం తు కర్మయోగేన । సఙ్ఖ్యా బుద్ధి: తద్యుక్తా: సాఙ్ఖ్యా: ఆత్మైకవిషయయా బుద్ధ్యా సంబన్ధిన: సాఙ్ఖ్యా: అతదర్హా: కర్మయోగాధికారిణో యోగిన: । విషయవ్యాకులబుద్ధియుక్తానాం కర్మయోగేऽధికార: అవ్యాకులబుద్ధీనాం తు జ్ఞానయోగేऽధికార ఉక్త ఇతి న కించిదిహ విరుద్ధం వ్యామిశ్రమభిహితమ్ ।। ౩ ।।
సర్వస్య లౌకికస్య పురుషస్య మోక్షేచ్ఛాయాం జాతాయాం సహసైవ జ్ఞానయోగో దుష్కర ఇత్యాహ –
న కర్మణామనారమ్భాన్నైష్కర్మ్యం పురుషోऽశ్నుతే ।
న చ సంన్యసనాదేవ సిద్ధిం సమధిగచ్ఛతి ।। ౪ ।।
న శాస్త్రీయాణాం కర్మణామనారమ్భాదేవ, పురుషో నైష్కర్మ్యం జ్ఞాననిష్ఠాం ప్రాప్నోతి । న చారబ్ధస్య శాస్త్రీయస్య త్యాగాత్ యతోऽనభిసంహితఫలస్య పరమపురుషారాధనవేషస్య కర్మణ: సిద్ధి: సా । అతస్తేన వినా తాం న ప్రాప్నోతి । అనభిసంహితఫలై: కర్మభిరనారాధితగోవిన్దైరవినష్టానాదికాలప్రవృత్తానన్త-పాపసఞ్చయైర: అవ్యాకులేన్ద్రియతాపూర్వికా ఆత్మనిష్ఠా దుస్సంపాదా ।। ౪ ।।
ఏతదేవోపపాదయతి –
న హి కశ్చిత్క్షణమపి జాతు తిష్ఠత్యకర్మకృత్ ।
కార్యతే హ్యవశ: కర్మ సర్వ: ప్రకృతిజైర్గుణై: ।। ౫ ।।
న హ్యస్మిన్ లోకే వర్తమాన: పురుష: కశ్చిత్కదాచిదపి కర్మాకుర్వాణస్తిష్ఠతి న కించిత్కరోమీతి వ్యవసితోऽపి సర్వ: పురుష: ప్రకృతిసంభవై: సత్త్వరజస్తమోభి: ప్రాచీనకర్మానుగుణం ప్రవృద్ధైర్గుణై: స్వోచితం కర్మ ప్రతి అవశ: కార్యతే ప్రవర్త్యతే । అత ఉక్తలక్షణేన కర్మయోగేన ప్రాచీనం పాపసంచయం నాశయిత్వా గుణాంశ్చ సత్త్వాదీన్ వశే కృత్వా నిర్మలాన్త:కరణేన సంపాద్యో జ్ఞానయోగ: ।। ౫ ।।
అన్యథా జ్ఞానయోగాయ ప్రవృత్తో మిథ్యాచారో భవతీత్యాహ –
కర్మేన్ద్రియాణి సంయమ్య య ఆస్తే మనసా స్మరన్ ।
ఇన్ద్రియార్థాన్ విమూఢాత్మా మిథ్యాచార: స ఉచ్యతే ।। ౬ ।।
అవినష్టపాపతయా అజితాన్త:కరణ: ఆత్మజ్ఞానాయ ప్రవృత్తో విషయప్రవణతయా ఆత్మని విముఖీకృతమనా: విషయానేవ స్మరన్ య ఆస్తే, అన్యథా సంకల్ప్య అన్యథా చరతీతి స మిథ్యాచార ఉచ్యతే । ఆత్మజ్ఞానాయోద్యుక్తో విపరీతో వినష్టో భవతీత్యర్థ: ।। ౬ ।।
యస్త్విన్ద్రియాణి మనసా నియమ్యారభతేऽర్జున ।
కర్మేన్ద్రియై: కర్మయోగమసక్త: స విశిష్యతే ।। ౭ ।।
అత: పూర్వాభ్యస్తవిషయసజాతీయే శాస్త్రీయే కర్మణి ఇన్ద్రియాణ్యాత్మావలోకనప్రవృత్తేన మనసా నియమ్య తై: స్వత ఏవ కర్మప్రవణైరిన్ద్రియైరసఙ్గపూర్వకం య: కర్మయోగమారభతే, సోऽసంభావ్యమానప్రమాదత్వేన జ్ఞాననిష్ఠాదపి పురుషాద్విశిష్యతే ।। ౭ ।।
నియతం కురు కర్మ త్వం కర్మం జ్యాసయో హ్యకర్మణ: ।
శరీరయాత్రాపి చ తే న ప్రసిద్ధ్యేదకర్మణ: ।। ౮ ।।
నియతం వ్యాప్తమ్ ప్రకృతిసంసృష్టేన హి వ్యాప్తం కర్మ, అనాదివాసనయా ప్రకృతిసంసృష్టస్త్వం నియతత్వేన సుశకత్వాదసంభావితప్రమాదత్వాచ్చ కర్మణ:, కర్మైవ కురు అకర్మణ: జ్ఞాననిష్ఠాయా అపి కర్మైవ జ్యాయ: । నైష్కర్మ్యం పురుషోऽశునుతే (భ.గీ.౩.౪) ఇతి ప్రక్రమాదకర్మశబ్దేన జ్ఞాననిష్ఠైవోచ్యతే । జ్ఞాననిష్ఠాధికారిణోऽప్యనభ్యస్తపూర్వతయా హ్యనియతత్వేన దు:శకత్వాత్సప్రమాదత్వాచ్చ జ్ఞాననిష్ఠాయా:, కర్మనిష్ఠైవ జ్యాయసీ కర్మణి క్రియమాణే చ ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేనాత్మనోऽకర్తృత్వానుసన్ధానమనన్తరమేవ వక్ష్యతే । అత ఆత్మజ్ఞానస్యాపి కర్మయోగాన్తర్గతత్వాత్ స ఏవ జ్యాయానిత్యర్థ: । కర్మణో జ్ఞాననిష్ఠాయా జ్యాయస్త్వవచనం జ్ఞాననిష్ఠాయామధికారే సత్యేవోపపద్యతే ।
యది సర్వం కర్మ పరిత్యజ్య కేవలం జ్ఞాననిష్ఠాయామధికారోऽపి, తర్హి అకర్మణ: జ్ఞాననిష్ఠస్య జ్ఞాననిష్ఠోపకారిణీ శరీరయాత్రాపి న సేత్స్యతి । యావత్సాధనసమాప్తి శరీరధారణం చావశ్యం కార్యమ్ । న్యాయార్జితధనేన మహాయజ్ఞాదికం కృత్వా తచ్ఛిష్టాశనేనైవ శరీరధారణం కార్యమ్, ఆహారశుద్ధౌ సత్త్వశుద్ధి: సత్త్వశుద్ధౌ ధ్రుత్వా స్మృతి: (ఛా.ఉ. ౭.౨౬.౨) ఇత్యాదిశ్రుతే: । తే త్వఘం భుఞ్జతే పాపా యే పచన్త్యాత్మకారణాత్ (భ.గీ.౩.౧౩) ఇతి వక్ష్యతే। అతో జ్ఞాననిష్ఠస్యాపి కర్మాకుర్వతో దేహయాత్రాపి న సేత్స్యతి । యతో జ్ఞాననిష్ఠస్యాపి ధ్రియమాణశరీరస్య యావత్సాధనసమాప్తి మహాయజ్ఞాది నిత్యనైమిత్తికం కర్మ అవశ్యం కర్తవ్యమ్, యతశ్చ కర్మయోగేऽప్యాత్మనోऽకర్తృత్వ-భావనయాత్మయాథాత్మ్యానుసన్ధానమన్తర్భూతమ్, యతశ్చ ప్రకృతిసంసృష్టస్య కర్మయోగ: సుశకోऽప్రమాదశ్చ, అతో జ్ఞాననిష్ఠాయోగ్యస్యాపి జ్ఞానయోగాత్కర్మయోగో జ్యాయాన్ । తస్మాత్త్వం కర్మయోగమేవ కుర్విత్యభిప్రాయ: ।। ౮ ।।
ఏవం తర్హి ద్రవ్యార్జనాదే: కర్మణోऽహఙ్కారమమకారాదిసర్వేన్ద్రియవ్యకులతాగర్భత్వేనాస్య పురుషస్య కర్మవాసనయా బన్ధనం భవిష్యతీత్యత్రాహ –
యజ్ఞార్థాత్కర్మణోऽన్యత్ర లోకోऽయం కర్మబన్ధన: ।
తదర్థం కర్మ కౌన్తేయ ముక్తసఙ్గస్సమాచర ।। ౯ ।।
యజ్ఞాదిశాస్త్రీయకర్మశేషభూతాద్ద్రవ్యార్జనాదే: కర్మణోऽన్యత్ర ఆత్మీయప్రయోజనశేషభూతే కర్మణి క్రియమాణే అయం లోక: కర్మబన్ధనో భవతి । అతస్త్వం యజ్ఞార్థం ద్రవ్యార్జనాదికం కర్మ సమాచర । తత్రాత్మప్రయోజనసాధనతయా య: సఙ్గ: తస్మాత్సఙ్గాన్ముక్తస్తం సమాచర । ఏవం ముక్తసఙ్గేన యజ్ఞాద్యర్థతయా కర్మణి క్రియమాణే యజ్ఞాదిభి: కర్మభిరారాధిత: పరమపురుషోऽస్యానాదికాలప్రవృత్తకర్మ-వాసనాముచ్ఛిద్య అవ్యాకులాత్మావలోకనం దదాతీత్యర్థ:।।౯।।
యజ్ఞశిష్టేనైవ సర్వపురుషార్థసాధననిష్ఠానాం శరీరధారణకర్తవ్యతామ్, అయజ్ఞశిష్టేన శరీరధారణం కుర్వతాం దోషం చాహ-
సహ యజ్ఞై: ప్రజా: సృష్ట్వా పురోవాచ ప్రజాపతి: ।
అనేన ప్రసవిష్యధ్వమేష వోऽస్త్విష్టకామధుక్ ।। ౧౦ ।।
పతిం విశ్వస్య (నా.ఉ) ఇత్యాదిశ్రుతేర్నిరుపాధిక: ప్రజాపతిశబ్ద: సర్వేశ్వరం విశ్వస్య స్రష్టారం విశ్వాత్మానం పరాయణం నారాయణమాహ । పురా సర్గకాలే స భగవాన్ ప్రజాపతిరనాదికాల-ప్రవృత్తాచిత్సంసర్గవివశా: ఉపసంహృతనామరూపవిభాగా: స్వస్మిన్ ప్రలీనా: సకలపురుషార్థానర్హా: చేతనేతరకల్పా: ప్రజా: సమీక్ష్య పరమకారుణికస్తదుజ్జీవయిషయా స్వారాధనభూతయజ్ఞనిర్వృత్తయే యజ్ఞై: సహ తా: సృష్ట్వైవమువాచ అనేన యజ్ఞేన ప్రసవిష్యధ్వమ్, ఆత్మనో వృద్ధిం కురుధ్వమ్ ఏష వో యజ్ఞ: పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షాఖ్యస్య కామస్య తదనుగుణానాఅం చ కామానాం ప్రపూరయితా భవతు ।। ౧౦ ।। కథమ్?
దేవాన్ భావయతానేన తే దేవా భావయన్తు వ: ।
పరస్పరం భావయన్త: శ్రేయ: పరమవాప్స్యథ ।। ౧౧ ।।
అనేన దేవతారాధనభూతేన దేవాన్మచ్ఛరీరభూతాన్మదాత్మకానారాధయత । అహం హి సర్వయజ్ఞానాం భోక్తా చ ప్రభురేవ చ (భ.గీ.౯.౨౪) ఇతి హి వక్ష్యతే । యజ్ఞేనారాధితాస్తే దేవా మదాత్మకా: స్వారాధనాపేక్షితాన్న-పానాదికైర్యుష్మాన్ పుష్ణన్తు । ఏవం పరస్పరం భావయన్త: పరం శ్రేయో మోక్షాఖ్యమవాప్స్యథ ।।౧౧ ।।
ఇష్టాన్ భోగాన్ హి వో దేవా దాస్యన్తే యజ్ఞభావితా: ।
తైర్దత్తానప్రదాయైభ్యో యో భుఙ్క్తే స్తేన ఏవ స: ।। ౧౨ ।।
యజ్ఞభావితా: యజ్ఞేనారాధితా: మదాత్మకా దేవా: ఇష్టాన్ వో దాస్యన్తే ఉత్తమపురుషార్థలక్షణం మోక్షం సాధయతాం యే ఇష్టా భోగాస్తాన్ పూర్వపూర్వయజ్ఞభావితా దేవా దాస్యన్తే ఉత్తరోత్తరారాధనోపేక్షితాన్ సర్వాన్ భోగాన్ వో దాస్యన్తే ఇత్యర్థ: । స్వారాధనార్థతయా తైర్దత్తాన్ భోగాన్ తేభ్యోऽప్రదాయ యో భుఙ్క్తే చోర ఏవ స: । చోఉర్యం హి నామ అన్యదీయే తత్ప్రయోజనాయైవ పరికిప్తే వస్తుని స్వకీయతాబుద్ధిం కృత్వా తేన స్వాత్మపోషణమ్। అతోऽస్య న పరమపురుషార్థానర్హాతామాత్రమ్, అపి తు నిరయగామిత్వం చ భవిష్యతీత్యభిప్రాయ: ।। ౧౨ ।।
తదేవ వివృణోతి –
యజ్ఞశిష్టాశినస్సన్తో ముచ్యన్తే సర్వకిల్విషై: ।
తే త్వఘం భుఞ్జతే పాపా యే పచన్త్యాత్మకారణాత్ ।। ౧౩ ।।
ఇన్ద్రాద్యాత్మనావస్థితపరమపురుషారాధనార్థతయైవ ద్రవ్యాణ్యుపాదాయ విపచ్య తైర్యథావస్థితం పరమపురుషమారాధ్య తచ్ఛిష్టాశనేన యే శరీరయాత్రాం కుర్వతే, తే త్వనాదికాలోపార్జితై: కిల్బిషై: ఆత్మయాథాత్మ్యావలోకనవిరోధిభి: సర్వైర్ముచ్యన్తే । యే తు పరమపురుషేణేన్ద్రాద్యాత్మనా స్వారాధనాయ దత్తాని ఆత్మార్థత్యోపాదాయ విపచ్యాశ్నన్తి, తే పాపాత్మనోऽఘమేవ భుఞ్జతే । అఘపరిణామిత్వాదఘమిత్యుచ్యతే । ఆత్మావలోకనవిముఖా: నరకాయైవ పచన్తే।।౧౩।।
పునరపి లోకదృష్ట్యా శాస్త్రదృష్ట్యా చ సర్వస్య యజ్ఞమూలత్వం దర్శయిత్వా యజ్ఞానువర్తనస్యావశ్యకార్యతాం అననువర్తనే దోషం చాహ –
అన్నాద్భవన్తి భూతాని పర్జన్యాదన్నసంభవ: ।
యజ్ఞాద్భవతి పర్జన్యో యజ్ఞ: కర్మసముద్భవ: ।। ౧౪ ।।
కర్మ బ్రహ్మోద్భవం విద్ధి బ్రహ్మాక్షరసముద్భవమ్ ।
తస్మాత్సర్వగతం బ్రహ్మ నిత్యం యజ్ఞే ప్రతిష్ఠితమ్ ।। ౧౫ ।।
ఏవం ప్రవర్తితం చక్రం నానువర్తయతీహ య: ।
అఘాయురిన్ద్రియారామో మోఘం పార్థ స జీవతి ।। ౧౬ ।।
అన్నాత్సర్వాణి భూతాని భవన్తి పర్జన్యాచ్చాన్నసంభవ: ఇతి సర్వలోకసాక్షికమ్ । యజ్ఞాత్పర్జన్యో భవతీతి చ శాస్త్రేణావగమ్యతే, అగ్నౌ ప్రాస్తాహుతి: సమ్యగాదిత్యముపతిష్ఠతే । ఆదిత్యాజ్జాయతే వృష్టి: (బ్ర.పు.౨౯.౪) ఇత్యాదినా । యజ్ఞశ్చ ద్రవ్యార్జనాదికర్తృవ్యాపారరూపకర్మసముద్భవ:, కర్మ చ బ్రహ్మోద్భవమ్। అత్ర చ బ్రహ్మశబ్దనిర్దిష్టం ప్రకృతిపరిణామరూపం శరీరమ్ । తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే (ము.౧.౨.౯) ఇతి హి బ్రహ్మశబ్దేన ప్రకృతినిర్దిష్టా । ఇహాపి మమ యోనిర్మహద్బ్రహ్మ ఇతి వక్ష్యతే । అత: కర్మ బ్రహ్మోద్భవమితి ప్రకృతిపరిణామరూపశరీరోద్భవం కర్మేత్యుక్తం భవతి । బ్రహ్మాక్షరసముద్భవమిత్యత్రాక్షర-శబ్దనిర్దిష్టో జీవాత్మా, అన్నపానాదినా తృప్తాక్షరాధిష్ఠితం శరీరం కర్మణే ప్రభవతీతి కర్మసాధనభూతం శరీరమక్షరసముద్భవమ్ తస్మాత్సర్వగతం బ్రహ్మ సర్వాధికారిగతం శరీరం నిత్యం యజ్ఞే ప్రతిష్ఠితం యజ్ఞమూలమిత్యర్థ: । ఏవం పరమపురుషేణ ప్రవర్తితమిదం చక్రమన్నాద్భూతశబ్దనిర్దిష్టాని సజీవాని శరీరాణి, పర్య్జన్యాదన్నమ్, యజ్ఞాత్పర్జన్య:, యజ్ఞశ్చ కర్తృవ్యాపారరూపాత్కర్మణ:, కర్మ చ సజీవాచ్ఛరీరాత్, సజీవం శరీరం పునరప్యన్నాదిత్యన్యోన్యకార్యకారణభావేన చక్రవత్పరివర్తమానమిహ సాధనే వర్తమానో య: కర్మయోగాధికారీ జ్ఞానయోగాధికారీ వా నానువర్తయతి న ప్రవర్తయతి, యజ్ఞశిష్టేన దేహధారణమకుర్వన్ సోऽఘాయుర్భవతి । అఘారమ్భాయైవ యస్యాయు:, అఘపరిణతం వా, ఉభయరూపం వా సోऽఘాయు: । అత ఏవేన్ద్రియారామో భవతి, నాత్మారామ: ఇన్ద్రియాణ్యేవాస్యోద్యానాని భవన్తి అయజ్ఞశిష్టవర్ధితదేహమనస్త్వేనోద్రిక్త-రజస్తమస్క: ఆత్మావలోకనవిముఖతయా విషయభోగైకరతిర్భవతి । అతో జ్ఞానయోగాదౌ యతమానోऽపి నిష్ఫలప్రయత్నతయా మోఘం పార్థ స జీవతి ।। ౧౪-౧౫-౧౬।।
అసాధనాయత్తాత్మదర్శనస్య ముక్తస్యేవ మహాయజ్ఞాదివర్ణాశ్రమోచితకర్మానారమ్భ ఇత్యాహ –
యస్త్వాత్మరతిరేవ స్యాదాత్మతృప్తశ్చ మానవ: ।
ఆత్మన్యేవ చ సంతుష్టస్తస్య కార్యం న విద్యతే ।। ౧౭ ।।
నైవ తస్య కృతేనార్థో నాకృతేనేహ కశ్చన ।
న చాస్య సర్వభూతేషు కశ్చిదర్థవ్యపాశ్రయ: ।। ౧౮ ।।
యస్తు జ్ఞానయోగకర్మయోగసాధననిరపేక్ష: స్వత ఏవాత్మరతి: ఆత్మాభిముఖ:, ఆత్మనైవ తృప్త: నాన్నపానాదిభిరాత్మవ్యతిరిక్తై:, ఆత్మన్యేవ చ సన్తుష్ట:, నోద్యానస్రక్చన్దనగీతవాదిత్రనృత్తాదౌ, ధారణపోషణ-భోగ్యాదికం సర్వమత్మైవ యస్య, తస్యాత్మదర్శనాయ కర్తవ్యం న విద్యతే, స్వత ఏవ సర్వదా దృష్టాత్మస్వరూపత్వాత్। అత ఏవ తస్యాత్మదర్శనాయ కృతేన తత్సాధనేన నార్థ: న కించిత్ప్రయోజనమ్ అకృతేనాత్మదర్శనసాధనేన న కశ్చిదనర్థ: అసాధనాయత్తాత్మదర్శనత్వాత్ । స్వత ఏవాత్మవ్యతిరిక్తసకలాచిద్వస్తువిముఖస్యాస్య సర్వేషు ప్రకృతిపరిణామ-విశేషేష్వాకాశాదిషు సకార్యేషు న కశ్చిత్ప్రయోజనతయా సాధనతయా వా వ్యపాశ్రయ: యతస్తద్విముఖీకరణాయ సాధనారమ్భ: స హి ముక్త ఏవ ।। ౧౭ – ౧౮।।
తస్మాదసక్తస్సతతం కార్యం కర్మ సమాచర ।
అసక్తో హ్యాచరన్ కర్మ పరమాప్నోతి పురుష: ।। ౧౯ ।।
యస్మాదసాధనాయత్తాత్మదర్శనస్యైవ సాధనాప్రవృత్తి:, యస్మాచ్చ సాధనే ప్రవృత్తస్యాపి సుశకత్వాచ్చ అప్రమాదత్వాదన్తర్గతాత్మయాథాత్మ్యానుసన్ధానత్వాచ్చ జ్ఞానయోగినోऽపి మాత్రయా కర్మానువృత్త్యపేక్షత్వాచ్చ కర్మయోగ ఏవాత్మదర్శననిర్వృత్తౌ శ్రేయాన్, తస్మాదసఙ్గపూర్వకం కార్యమిత్యేవ సతతం యావదాత్మప్రాప్తి కర్మైవ సమాచర । అసక్త:, కార్యమితి వక్ష్యమాణాకర్తృత్వానుసన్ధానపూర్వకం చ కర్మాచరన్ పురుష: కర్మయోగేనైవ పరమాప్నోతి ఆత్మానం ప్రాప్నోతీత్యర్థ:।। ౧౯ ।।
కర్మణైవ హి సంసిద్ధిమాస్థితా జనకాదయ: ।
యతో జ్ఞానయోగాధికారిణోऽపి కర్మయోగ ఏవాత్మదర్శనే శ్రేయాన్ అత ఏవ హి జనకాదయో రాజర్షయో జ్ఞానినామగ్రేసరా: కర్మయోగేనైవ సంసిద్ధిమాస్థితా: ఆత్మానం ప్రాప్తవన్త: ।। ఏవం ప్రథమం ముముక్షోర్జ్ఞానయోగానర్హాతయా కర్మయోగాధికారిణ: కర్మయోగ ఏవ కార్య ఇత్యుక్త్వా జ్ఞానయోగాధికారిణోऽపి జ్ఞానయోగాత్కర్మయోగ ఏవ శ్రేయానితి సహేతుకముక్తమ్ । ఇదానీం శిష్టతయా వ్యపదేశ్యస్య సర్వథా కర్మయోగ ఏవ కార్య ఇత్యుచ్యతే –
లోకసంగ్రహమేవాపి సంపశ్యన్ కర్తుమర్హాసి ।। ౨౦ ।।
యద్యదాచరతి శ్రేష్ఠస్తత్తదేవేతరో జన: ।
స యత్ప్రమాణం కురుతే లోకస్తదనువర్తతే ।। ౨౧ ।।
లోకసంగ్రహం పశ్యన్నపి కర్మైవ కర్తుమర్హాసి । శ్రేష్ఠ: కృత్స్నశాస్త్రజ్ఞాతయానుష్ఠాతృతయా చ ప్రథితో యద్యదాచరతి, తత్తదేవాకృత్స్నవిజ్జనోऽప్యాచరతి అనుష్ఠీయమానమపి కర్మ శ్రేష్ఠో యత్ప్రమాణం యదఙ్గయుక్తమనుతిష్ఠతి తదఙ్గయుక్తమేవాకృత్స్నవిల్లోకోऽప్యనుతిష్ఠతి ।
అతో లోకరక్షార్థం శిష్టతయా ప్రథితేన శ్రేష్ఠేన స్వవర్ణాశ్రమోచితం కర్మ సకలం సర్వదా అనుష్ఠేయమ్ అన్యథా లోకనాశజనితం పాపం జ్ఞానయోగాదప్యేనం ప్రచ్యావయేత్ ।। ౨౦-౨౧ ।।
న మే పార్థాస్తి కర్తవ్యం త్రిషు లోకేషు కించన ।
నానవాప్తమవాప్తవ్యం వర్త ఏవ చ కర్మణి ।। ౨౨ ।।
న మే సర్వేశ్వరస్యాప్తకామస్య సర్వజ్ఞస్య సత్యసఙ్కల్పస్య త్రిషు లోకేషు దేవమనుష్యాదిరూపేణ స్వచ్ఛన్దతో వర్తమానస్య కించిదపి కర్తవ్యమస్తి, యతోऽనవాప్తం కర్మణావాప్తవ్యం న కించిదప్యస్తి । అథాపి లోకరక్షాయై కర్మణ్యేవ వర్తే ।। ౨౨ ।।
యది హ్యహం న వర్తేయం జాతు కర్మణ్యతన్ద్రిత: ।
మమ వర్త్మానువర్తన్తే మనుష్యా: పార్థ సర్వశ: ।। ౨౩ ।।
ఉత్సీదేయురిమే లోకా న కుర్యాం కర్మ చేదహమ్ ।
సంకరస్య చ కర్తా స్యాముపహన్యామిమా: ప్రజా: ।। ౨౪ ।।
అహం సర్వేశ్వర: సత్యసఙ్కల్ప: స్వసఙ్కల్పకృతజగదుదయవిభవలయలీల: ఛన్దతో జగదుపకృతిమర్త్యో జాతోऽపి మనుష్యేషు శిష్టజనాగ్రేసరవసుదేవగృహేऽవతీర్ణస్తత్కులోచితే కర్మణ్యతన్ద్రితస్సర్వదా యది న వర్తేయ, మమ శిష్టజనాగ్రేసరవసుదేవసూనోర్వర్త్మ అకృత్స్నవిద: శిష్టా: సర్వప్రకారేణాయమేవ ధర్మ ఇత్యనువర్తన్తే తే చ స్వకర్తవ్యాననుష్ఠానేన అకరణే ప్రత్యవాయేన చ ఆత్మానమలబ్ధ్వా నిరయగామినో భవేయు: । అహం కులోచితం కర్మ న చేత్కుర్యామ్, ఏవమేవ సర్వే శిష్టలోకా మదాచరాయత్తధర్మనిశ్చయా: అకరణాదేవోత్సీదేయు: నష్టా భవేయు: । శాస్త్రీయాచారాననుపాలనాత్సర్వేషాం శిష్టకులానాం సంకరస్య చ కర్తా స్యామ్ । అత ఏవేమా: ప్రజా: ఉపహన్యామ్ । ఏవమేవ త్వమపి శిష్టజనాగ్రేసరపాణ్డుతనయో యుధిష్ఠిరానుజోऽర్జునస్సన్ యది జ్ఞాననిష్ఠాయామధికరోషి తతస్త్వదాచారానువర్తినోऽకృత్స్నవిద: శిష్టా ముముక్షవ: స్వాధికారమజానన్త: కర్మనిష్ఠాయాం నాధికుర్వన్తో వినశ్యేయు: । అతో వ్యపదేశ్యేన్ా విదుషా కర్మైవ కర్తవ్యమ్ ।। ౨౩ – ౨౪।।
సక్తా: కర్మణ్యవిద్వాంసో యథా కుర్వన్తి భారత ।
కుర్యాద్విద్వాంస్తథాసక్తశ్చికీర్షుర్లోకసంగ్రహమ్ ।। ౨౫ ।।
న బుద్ధిభేదం జనయేదజ్ఞానాం కర్మసఙ్గినామ్ ।
జోషయేత్సర్వకర్మాణి విద్వాన్ యుక్త: సమాచరన్ ।। ౨౬ ।।
అవిద్వాంస: ఆత్మన్యకృత్స్నవిద:, కర్మణి సక్తా: కర్మణ్యవర్జనీయసంబన్ధా: ఆత్మన్యకృత్స్నవిత్తయా తదభ్యాసరూపజ్ఞానయోగేऽనధికృతా: కర్మయోగాధికారిణ: కర్మయోగమేవ యథా ఆత్మదర్శనాయ కుర్వతే, తథా ఆత్మని కృత్స్నవిత్తయా కర్మణ్యసక్త: జ్ఞానయోగాధికారయోగ్యోऽపి వ్యపదేశ్య: శిష్టో లోకరక్షార్థం స్వాచారేణ శిష్టలోకానాం ధర్మనిశ్చయం చికీర్షు: కర్మయోగమేవ కుర్యాత్ । అజ్ఞానామాత్మన్యకృత్స్నవిత్తయా జ్ఞానయోగోపాదానాశక్తానాం ముముక్షూణాం కర్మసఙ్గినామనాదికర్మవాసనయా కర్మణ్యేవ నియతత్వేన కర్మయోగాధికారిణాం కర్మయోగాదన్యదాత్మావలోకనసాధనమస్తీతి న బుద్ధిభేదం జనయేత్ । కిం తర్హి? ఆత్మని కృత్స్నవిత్తయా జ్ఞానయోగశక్తోऽపి పూర్వోక్తరీత్యా, ‘కర్మయోగ ఏవ జ్ఞానయోగనిరపేక్ష: ఆత్మావలోకనసాధనమ్‘ ఇతి బుద్ధ్యా యుక్త: కర్మైవాచరన్ సకలకర్మసు అకృత్స్నవిదాం ప్రీతిం జనయేత్ ।। ౨౫ – ౨౬।।
కర్మయోగమనుతిష్ఠతో విదుషోऽవిదుషశ్చ విశేషం ప్రదర్శయన్ కర్మయోగాపేక్షితమాత్మనః అకర్తృత్వా-నుసన్ధానప్రకారముపదిశతి –
ప్రకృతే: క్రియమాణాణి గుణై: కర్మాణి సర్వశ: ।
అహఙ్కారవిమూఢాత్మా కర్తాహమితి మన్యతే ।। ౨౭ ।।
తత్త్వవిత్తు మహాబాహో గుణకర్మవిభాగయో: ।
గుణా గుణేషు వర్తన్త ఇతి మత్వా న సజ్జతే ।। ౨౮ ।।
ప్రకృతేర్గుణై: సత్త్వాదిభి: స్వానురూపం క్రియమాణాని కర్మాణి ప్రతి అహఙ్కారవిమూఢాత్మా, అహం కర్తేతి మన్యతే అహఙ్కారేణ విమూఢ ఆత్మా యస్యాసావహఙ్కారవిమూఢాత్మా అహఙ్కారో నామ అనహమర్థే ప్రకృతావహమభిమాన: తేన అజ్ఞాతస్వరూపో గుణకర్మసు అహం కర్తేతి మన్యత ఇత్యర్థ: । గుణకర్మవిభాగయో: సత్త్వాదిగుణవిభాగే తత్తత్కర్మవిభాగే చ తత్త్వవిత్, గుణాస్సత్త్వాదయ: గుణేషు స్వేషు కార్యేషు వర్తన్త ఇతి మత్వా గుణకర్మసు అహం కర్తేతి న సజ్జతే ।। ౨౭ – ౨౮।।
ప్రకృతేర్గుణసంమూఢా: సజ్జన్తే గుణకర్మసు ।
తానకృత్స్నవిదో మన్దాన్ కృత్స్నవిన్న విచాలయేత్ ।। ౨౯ ।।
అకృత్స్నవిద: స్వాత్మదర్శనాయ ప్రవృత్తా: ప్రకృతిసంసృష్టతయా ప్రకృతేర్గుణైర్యథావస్థితాత్మని సంమూఢా: గుణకర్మసు క్రియాస్వేవ సజ్జన్తే, న తద్వివిక్తాత్మస్వరూపే । అతస్తే జ్ఞానయోగాయ న ప్రభవన్తీతి కర్మయోగ ఏవ తేషామధికార: । ఏవంభూతాంస్తాన్మన్దానకృత్స్నవిద: కృత్స్నవిత్స్వయం జ్ఞానయోగావస్థానేన న విచాలయేత్। తే కిల మన్దా: శ్రేష్ఠజనాచారానువర్తిన: కర్మయోగాదుత్థితమేనం దృష్ట్వా కర్మయోగాత్ప్రచలితమనసో భవేయు: । అత: శ్రేష్ఠ: స్వయమపి కర్మయోగే తిష్ఠనాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానేనాత్మనః అకర్తృత్వమనుసన్దధాన:, కర్మయోగ ఏవాత్మావలోకనే నిరపేక్షసాధనమితి దర్శయిత్వా తానకృత్స్నవిదో జోషయేదిత్యర్థ: । జ్ఞానయోగాధికారిణోऽపి జ్ఞానయోగాదస్యైవ జ్యాయస్త్వం పూర్వమేవోక్తమ్ । అతో వ్యపదేశ్యో లోకసంగ్రహాయైతమేవ కుర్యాత్ ।। ౨౯ ।।
ప్రకృతివివిక్తాత్మస్వభావనిరూపణేన గుణేషు కర్తృత్వమారోప్య కర్మానుష్ఠానప్రకార ఉక్త: గుణేషు కర్తృత్వానుసన్ధానం చేదమేవ ఆత్మనో న స్వరూపప్రయుక్తమిదం కర్తృత్వమ్, అపి తు గుణసమ్పర్కకృతమితి ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన గుణకృతమిత్యనుసన్ధానమ్ ఇదానీమాత్మనాం పరమపురుషశరీరతయా తన్నియామ్యత్వస్వరూపనిరూపణేన భగవతి పురుషోత్తమే సర్వాత్మభూతే గుణకృతం చ కర్తృత్వమారోప్య కర్మకర్తవ్యతోచ్యతే
మయి సర్వాణి కర్మాణి సంన్యస్యాధ్యాత్మచేతసా ।
నిరాశీర్నిర్మమో భూత్వా యుధ్యస్వ విగతజ్వర: ।। ౩౦ ।।
మయి సర్వేశ్వరే సర్వభూతాన్తరాత్మభూతే సర్వాణి కర్మాణ్యధ్యాత్మచేతసా సంన్యస్య, నిరాశీర్నిర్మమశ్చ విగతజ్వరో యుద్ధాదికం సర్వం చోదితం కర్మ కురుష్వ । ఆత్మని యచ్చేత: తదధ్యాత్మచేత: । ఆత్మస్వరూపవిషయేణ శ్రుతిశతసిద్ధేన జ్ఞానేనేత్యర్థ: । అన్త: ప్రవిష్ట: శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా ….. అన్త: ప్రవిష్టం కర్తారమేతమ్ (యజు.ఆ.౩.౧౧.౨౧,౨౩), ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి, స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౨౩) ఇత్యేవమాద్యా: శ్రుతయ: పరమపురుషప్రవర్త్యం తచ్ఛరీరభూతమేనమాత్మానమ్, పరమపురుషం చ ప్రవర్తయితారమాచక్షతే । స్మృతయశ్చ ప్రశాసితారం సర్వేషామ్ (మను.౧౨.౧౨౨) ఇత్యాద్యా: । సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్త: స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ (భ.గీ.౧౫.౫౫), ఈశ్వరస్సర్వభూతానాం హృద్దేశేऽర్జున తిష్ఠతి । భ్రామయన్ సర్వభూతాని యన్త్రారూఢాని మాయయా ।। (భ.గీ.౧౮.౫౩౧) ఇతి వక్ష్యతే । అతో మచ్ఛరీరతయా మత్ప్రవర్త్యాత్మస్వరూపానుసన్ధానేన సర్వాణి కర్మాణి మయైవ క్రియమాణానీతి మయి పరమపురుషే సంన్యస్య, తాని చ కేవలం మదారాధనానీతి కృత్వా తత్ఫలే నిరాశీ:, తత ఏవ తత్ర కర్మణి మమతారహితో భూత్వా విగతజ్వరో యుద్ధాదికం కురుష్వ స్వకీయేనాత్మనా కర్త్రా స్వకీయైశ్చోపకరణై: స్వారాధనైకప్రయోజనాయ పరమపురుష: సర్వశేషీ సర్వేశ్వర: స్వయమేవ స్వకర్మాణి కారయతీత్యనుసన్ధాయ, కర్మస్మమతారహిత:, ప్రాచీనేనానాదికాలప్రవృత్తానన్త-పాపసఞ్చయేన కథమహం భవిష్యామీత్యేవంభూతాన్తర్జ్వరవినిర్ముక్త:, పరమపురుష ఏవ కర్మభిరారాధితో బన్ధాన్మోచయిష్యతీతి సుఖేన కర్మయోగమేవ కురుష్విత్యర్థ: । తమీశ్వరాణాం పరమం మహేశ్వరం తం దైవతానాం పరమం చ దైవతమ్ (శ్వే.౬.౭), పతిం విశ్వస్య, పతిం పతీనామ్ (శ్వే.౬.౭) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధం హి సర్వేశ్వరత్వం సర్వశేషిత్వం చ । ఈశ్వరత్వం నియన్తృత్వమ్, శేషిత్వం పతిత్వమ్ ।। ౩౦ ।। అయమేవ సాక్షాదుపనిషత్సారభూతోऽర్థ ఇత్యాహ –
యే మే మతమిదం నిత్యమనుతిష్ఠన్తి మానవా: ।
శ్రద్ధావన్తోऽనసూయన్తో ముచ్యన్తే తేऽపి కర్మభి: ।। ౩౧ ।।
యే మానవా: శాస్త్రాధికారిణ: అయమేవ శాస్త్రార్థ ఇతి ఏతన్మే మతం నిశ్చిత్య తథానుతిష్ఠన్తి, యే చాననుతిష్ఠన్తోऽప్యస్మిన్ శాస్త్రార్థే శ్రద్దధానా భవన్తి, యే చాశ్రద్దధానా అపి ఏవం శాస్త్రార్థో న సంభవతీతి నాభ్యసూయన్తి అస్మిన్మహాగుణే శాస్త్రార్థే దోషమనావిష్కుర్వన్తో భవన్తీత్యర్థ: తే సర్వే బన్ధహేతుభిరనాదికాలారబ్ధైస్సర్వై: కర్మభిర్ముచ్యన్తే తేऽపి ఇత్యపిశబ్దాదేషాం పృథక్కరణమ్ । ఇదానీం అననుతిష్ఠన్తః అప్యస్మిన్ శాస్త్రార్థే శ్రద్దధానా అనభ్యసూయవశ్చ శ్రద్ధయా చానసూయయా చ క్షీణపాపా: అచిరేణేమమేవ శాస్త్రార్థమనుష్ఠాయ ముచ్యన్త ఇత్యర్థ: ।। ౩౧ ।।
భగవదభిమతమౌపనిషదమర్థమననుతిష్ఠతామశ్రద్దధానానామభ్యసూయతాం చ దోషమాహ
యే త్వేతదభ్యసూయన్తో నానుతిష్ఠన్తి మే మతమ్ ।
సర్వజ్ఞానవిమూఢాంస్తాన్ విద్ధి నష్టానచేతస: ।। ౩౨ ।।
యే త్వేతత్సర్వమాత్మవస్తు మచ్ఛరీరతయా మదాధారం మచ్ఛేషభూతం మదేకప్రవర్త్యమితి మే మతం నానుతిష్ఠన్తి నైవమనుసన్ధాయ సర్వాణి కర్మాణి కుర్వతే, యే చ న శ్రద్దధతే, యే చాభ్యసూయన్తో వర్తన్తే తాన్ సర్వేషు జ్ఞానేషు విశేషేణ మూఢాన్ తత ఏవ నష్టాన్, అచేతసో విద్ధి చేత:కార్యం హి వస్తుయాథాత్మ్యనిశ్చయ: తదభావాదచేతస: విపరీతజ్ఞానా: సర్వత్ర విమూఢాశ్చ ।। ౩౨ ।।
ఏవం ప్రకృతిసంసర్గిణస్తద్గుణోద్రేకకృతం కర్తృత్వమ్, తచ్చ పరమపురుషాయత్తమిత్యనుసన్ధాయ కర్మయోగయోగ్యేన జ్ఞానయోగయోగ్యేన చ కర్మయోగస్య సుశకత్వాదప్రమాదత్వాదన్తర్గతాత్మజ్ఞానతయా నిరపేక్షత్వాత్, ఇతరస్య దుశ్శకత్వాత్సప్రమాదత్వాచ్శరీరధారణాద్యర్థతయా కర్మాపేక్షత్వాత్కర్మయోగ ఏవ కర్తవ్య: వ్యపదేశ్యస్య తు విశేషత: స ఏవ కర్తవ్య: ఇతి చోక్తమ్ । అత: పరమధ్యాయశేషేణ జ్ఞానయోగస్య దుశ్శకతయా సప్రమాదతోచ్యతే –
సదృశం చేష్టతే స్వస్యా: ప్రకృతేర్జ్ఞానవానపి ।
ప్రకృతిం యాన్తి భూతాని నిగ్రహ: కిం కరిష్యతి ।। ౩౩ ।।
ప్రకృతివివిక్తమీదృశమాత్మస్వరూపమ్, తదేవ సర్వదానుసన్ధేయమితి చ శాస్త్రాణి ప్రతిపాదయన్తీతి జ్ఞానవానపి స్వస్యా: ప్రకృతే: ప్రాచీనవాసనాయాస్సదృశం ప్రాకృతవిషయేష్వేవ చేష్టతే కుత:? ప్రకృతిం యాన్తి భూతాని అచిత్సంసృష్టా జన్తవోऽనాదికాలప్రవృత్తవాసనామేవానుయాన్తి తాని వాసనానుయాయీని భూతాని శాస్త్రకృతో నిగ్రహ: కిం కరిష్యతి।। ౩౩ ।। ప్రకృత్యనుయాయిత్వప్రకారమాహ –
ఇన్ద్రియస్యేన్ద్రియస్యార్థే రాగద్వేషౌ వ్యవస్థితౌ ।
తయోర్న వశమాగచ్ఛేత్తౌ హ్యస్య పరిపన్థినౌ ।। ౩౪ ।।
శ్రోత్రాదిజ్ఞానేన్ద్రియస్యార్థే శబ్దాదౌ వాగాదికర్మేన్ద్రియస్య చార్థే వచనాదౌ ప్రాచీనవాసనాజనిత-తదనుబుభూషారూపో యో రాగోऽవర్జనీయో వ్యవస్థితస్దనుభవే ప్రతిహతే చావర్జనీయో యో ద్వేషో వ్యవస్థిత:, తావేవం జ్ఞానయోగాయ యతమానం నియమితసర్వేన్ద్రియం స్వవశే కృత్వా ప్రసహ్య స్వకార్యేషు సంయోజయత:। తతశ్చాయమాత్మస్వరూపానుభవవిముఖో వినష్టో భవతి । జ్ఞానయోగారమ్భేణ రాగద్వేషవశమాగమ్య న వినశ్యేత్। తౌ హి రాగద్వేషౌ అస్య దుర్జయౌ శత్రూ జ్ఞానాభ్యాసంవారయత: ।।౩౪।।
శ్రేయాన్ స్వధర్మో విగుణ: పరధర్మాత్స్వనుష్ఠితాత్ ।
స్వధర్మే నిధనం శ్రేయ: పరధర్మో భయావహ: ।। ౩౫ ।।
అత: సుశకతయా స్వధర్మభూత: కర్మయోగో విగుణోऽప్యప్రమాదగర్భ: ప్రకృతిసంసృష్టస్య దుశ్శకతయా పరధర్మభూతాజ్జ్ఞానయోగాత్సగుణాదపి కించిత్కాలమనుష్ఠితాత్సప్రమాదాచ్ఛ్రేయాన్ స్వేనైవోపాదాతుం యోగ్యతయా స్వధర్మభూతే కర్మయోగే వర్తమానస్యైకస్మిన్ జన్మన్యప్రాప్తఫలతయా నిధనమపి శ్రేయ:, అనన్తరాయహతతయానన్తరజన్మన్యపి అవ్యాకులకర్మయోగారమ్భసంభవాత్ । ప్రకృతిసంసృష్టస్య స్వేనైవోపాదాతుమశక్యతయా పరధర్మభూతో జ్ఞానయోగ: ప్రమాదగర్భతయా భయావహ: ।।౩౫।।
అర్జున ఉవాచ
అథ కేన ప్రయుక్తోऽయం పాపం చరతి పూరుష: ।
అనిచ్ఛన్నపి వార్ష్ణేయ బలాదివ నియోజిత: ।। ౩౬ ।।
అథాయం జ్ఞానయోగాయ ప్రవృత్త: పురుష: స్వయం విషయాననుభవితుమనిచ్ఛన్నపి కేన ప్రయుక్తో విషయానుభవరూపం పాపం బలాన్నియోజిత ఇవ చరతి ।। ౩౬ ।।
శ్రీభగవానువాచ
కామ ఏష క్రోధ ఏష రజోగుణసముద్భవ: ।
మహాశనో మహాపాప్మా విద్ధ్యేనమిహ వైరిణమ్ ।। ౩౭ ।।
అస్యోద్భవాభిభవరూపేణ వర్తమానగుణమయప్రకృతిసంసృష్టస్య జ్ఞానాయారబ్ధస్య రజోగుణసముద్భవ: ప్రాచీనవాసనాజనిత: శబ్దాదివిషయ: కామో మహాశన: శత్రు: విషయేష్వేనమాకర్షతి । ఏష ఏవ ప్రతిహతగతి: ప్రతిహతిహేతుభూతచేతనాన్ ప్రతి క్రోధరూపేణ పరిణతో మహాపాప్మా పరహింసాదిషు ప్రవర్తయతి । ఏనం రజోగుణసముద్భవం సహజం జ్ఞానయోగవిరోధినం వైరిణం విద్ధి ।। ౩౭ ।।
ధూమేనావ్రియతే వహ్నిర్యథాదర్శో మలేన చ ।
యథోల్బేనావృతో గర్భస్తథా తేనేదమావృతమ్ ।। ౩౮ ।।
యథా ధూమేన వహ్నిరావ్రియతే, యథా ఆదర్శో మలేన, యథా చ ఉల్బేనావృతో గర్భ:, తథా తేన కామేన ఇదం జన్తుజాతమావృతమ్ ।। ౩౮ ।।
ఆవరణప్రకారమాహ –
ఆవృతం జ్ఞానమేతేన జ్ఞానినో నిత్యవైరిణా ।
కామరూపేణ కౌన్తేయ దుష్పూరేణానలేన చ ।। ౩౯ ।।
అస్య జన్తో: జ్ఞానిన: జ్ఞానస్వభావస్యాత్మవిషయం జ్ఞానమేతేన కామకారేణ విషయవ్యామోహ-జననేన నిత్యవైరిణా ఆవృతమ్ దుష్పూరేణ ప్రాప్త్యనర్హావిషయేణ, అనలేన చ పర్యాప్తిరహితేన ।। ౩౯ ।।
కైరుపకరణైరయం కామ ఆత్మానమధిష్ఠితీత్యత్రాహ –
ఇన్ద్రియాణి మనో బుద్ధిరస్యాధిష్ఠానముచ్యతే ।
ఏతైర్విమోహయత్యేష జ్ఞానమావృత్య దేహినమ్ ।। ౪౦।।
అధితిష్ఠత్యేభిరయం కామ ఆత్మానమితీన్ద్రియాణి మనో బుద్ధిరస్యాధిష్ఠానమ్ ఏతైరిన్ద్రియమనోబుద్ధిభి: కామోऽధిష్ఠానభూతైర్విషయప్రవణైర్దేహినం ప్రకృతిసంసృష్టం జ్ఞానమావృత్య విమోహయతి వివిధం మోహయతి, ఆత్మజ్ఞానవిముఖం విషయానుభవపరం కరోతీత్యర్థ: ।। ౪౦ ।।
తస్మాత్త్వమిన్ద్రియాణ్యాదౌ నియమ్య భరతర్షభ ।
పాప్మానం ప్రజహి హ్యేనం జ్ఞానవిజ్ఞాననాశనమ్ ।। ౪౧ ।।
యస్మాత్సర్వేన్ద్రియవ్యాపారోపరతిరూపే జ్ఞానయోగే ప్రవృత్తస్యాయం కామరూప: శత్రు: విషయాభిముఖ్యకరణేన ఆత్మని వైముఖ్యం కరోతి, తస్మాత్ప్రకృతిసంసృష్టతయేన్ద్రియవ్యాపారప్రవణస్త్వమాదౌ మోక్షోపాయారమ్భసమయ ఏవ, ఇన్ద్రియవ్యాపారరూపే కర్మయోగే ఇన్ద్రియాణి నియమ్య, ఏనం జ్ఞానవిజ్ఞాననాశనమ్ ఆత్మస్వరూపవిషయస్య జ్ఞానస్య తద్వివేకవిషయస్య చ నాశనం పాప్మానం కామరూపం వైరిణం ప్రజహి నాశయ ।। ౪౧ ।।
జ్ఞానవిరోధిషు ప్రధానమాహ –
ఇన్ద్రియాణి పరాణ్యాహురిన్ద్రియేభ్య: పరం మన: ।
మనసస్తు పరా బుద్ధిర్యో బుద్ధే: పరతస్తు స: ।। ౪౨ ।।
జ్ఞానవిరోధే ప్రధానానీన్ద్రియాణ్యాహు:, యత ఇన్ద్రియేషు విషయవ్యాపృతేషు ఆత్మని జ్ఞానం న ప్రవర్తతే । ఇన్ద్రియేభ్య: పరం మన: ఇన్ద్రియేషు ఉపరతేష్వపి మనసి విషయప్రవణే ఆత్మజ్ఞానం న సంభవతి । మనసస్తు పరా బుద్ధి: మనసి వృత్త్యన్తరవిముఖేऽపి విపరీతాధ్యవసాయప్రవృత్తౌ సత్యాం జ్ఞానం న ప్రవర్తతే । సర్వేషు బుద్ధిపర్యన్తేషు ఉపరతేష్వపీచ్ఛాపర్యాయ: కామో రజస్సముద్భవో వర్తతే చేత్, స ఏవైతానీన్ద్రియాదీన్యపి స్వవిషయే వర్తయిత్వా ఆత్మజ్ఞానం నిరుణద్ధి । తదిదముచ్యతే, యో బుద్ధే: పరస్తు స: ఇతి।బుద్ధేరపి య: పరస్స కామ ఇత్యర్థ: ।। ౪౨ ।।
ఏవం బుద్ధే: పరం బుద్ధ్వా సంస్తభ్యాత్మానమాత్మనా ।
జహి శత్రుం మహాబాహో కామరూపం దురాసదమ్ ।। ౪౩ ।।
ఏవం బుద్ధేరపి పరం కామం జ్ఞానయోగవిరోధినం వైరిణం బుద్ధ్వా ఆత్మానం మన: ఆత్మనా బుద్ధ్యా కర్మయోగేऽవస్థాప్య ఏనం కామరూపం దురాసదం శత్రుం జహి నాశయేతి ।। ౪౩ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే తృతీయోऽధ్యాయ: ।। ౩।।
