భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
చతుర్థోऽధ్యాయ:
తృతీయేऽధ్యాయే ప్రకృతిసంసృష్టస్య ముముక్షో: సహసా జ్ఞానయోగేऽనధికారాత్కర్మయోగ ఏవ కార్య:, జ్ఞానయోగాధికారిణోऽప్యకర్తృత్వానుసన్ధానపూర్వకకర్మయోగ ఏవ శ్రేయానితి సహేతుకముక్తమ్ శిష్టతయా వ్యపదేశ్యస్య తు విశేషత: కర్మయోగ ఏవ కార్య ఇతి చోక్తమ్ । చతుర్థేనేదానీమ్ అస్యైవ కర్మయోగస్య నిఖిలజగదుద్ధరణాయ మన్వన్తరాదావేవోపదిష్టతయా కర్తవ్యతాం ద్రఢయిత్వా అన్తర్గతజ్ఞానతయాస్యైవ జ్ఞానయోగాకరతాం ప్రదర్శ్య, కర్మయోగస్వరూపమ్, తద్భేదా:, కర్మయోగే జ్ఞానాంశస్యైవ ప్రాధాన్యం చోచ్యతే । ప్రసఙ్గాచ్చ భగవదవతారయాథాత్మ్యముచ్యతే ।
శ్రీభగవానువాచ ఇమం వివస్వతే యోగం ప్రోక్తవానహమవ్యయమ్ ।
వివస్వాన్మనవే ప్రాహ మనురీక్షవాకవేऽబ్రవీత్ ।। ౧ ।।
ఏవం పరమ్పరాప్రాప్తమిమం రాజర్షయోऽవిదు: ।
స కాలేనేహ మహతా యోగో నష్ట: పరన్తప ।। ౨ ।।
స ఏవాయం మయా తేऽద్య యోగ: ప్రోక్త: పురాతన: ।
భక్తోऽస్తి మే సఖా చేతి రహస్యం హ్యేతదుత్తమమ్ ।। ౩ ।।
యోऽయం తవోదితో యోగ: స కేవలం యుద్ధప్రోత్సాహనాయేదానీముదిత ఇతి న మన్తవ్యమ్ । మన్వన్తరాదావేవ నిఖిలజగదుద్ధరణాయ పరమపురుషార్థలక్షణమోక్షసాధనతయా ఇమం యోగమహమేవ వివస్వతే ప్రోక్తవాన్, వివస్వాంశ్చ మనవే, మనురిక్ష్వకవే । ఇత్యేవం సంప్రదాయపరమ్పరయా ప్రాప్తమిమం యోగం పూర్వే రాజర్షయోऽవిదు: । స మహతా కాలేన తత్తచ్ఛ్రోతృబుద్ధిమాన్ద్యాద్వినష్టప్రాయోऽభూత్ । స ఏవాయమస్ఖలిత-స్వరూప: పురాతనో యోగ: సఖ్యేనాతిమాత్రభక్త్యా చ మామేవ ప్రపన్నాయ తే మయా ప్రోక్త: సపరికరస్సవిస్తరం ఉక్త ఇత్యర్థ: । మదన్యేన కేనాపి జ్ఞాతుం వక్తుం చాశక్యమ్, యత ఇదం వేదాన్తోదితముత్తమం రహస్యం జ్ఞానమ్।।౧-౨-౩।।
అస్మిన్ ప్రసఙ్గే భగవదవతారయాథాత్మ్యం యథావజ్జ్ఞాతుమర్జున ఉవాచ –
అర్జున ఉవాచ
అవరం భవతో జన్మ పరం జన్మ వివస్వత: ।
కథమేతద్విజానీయాం త్వమాదౌ ప్రోక్తవానితి ।। ౪ ।।
కాలసఙ్ఖ్యయా అవరమస్మజ్జన్మసమకాలం హి భవతో జన్మ । వివస్వతశ్చ జన్మ కాలసఙ్ఖ్యయా పరమ్ అష్టావింశతిచతుర్యుగసఙ్ఖ్యాసఙ్ఖ్యాతమ్ । త్వమేవాదౌ ప్రోక్తవానితి కథమేతదసంభావనీయం యథార్థం జానీయామ్ ? నను జన్మాన్తరేణాపి వక్తుం శక్యమ్, జన్మాన్తరకృతస్య మహతాం స్మృతిశ్చ యుజ్యత ఇతి నాత్ర కశ్చిద్విరోధ: । న చాసౌ వక్తారమేనం వసుదేవతనయం సర్వేశ్వరం న జానాతి, యత ఏవం వక్ష్యతి, పరం బ్రహ్మ పరం ధామ పవిత్రం పరమం భవాన్ । పురుషం శాశ్వతం దివ్యమాదిదేవమజం విభుమ్ ।। ఆహుస్త్వామృషయస్సర్వే దేవర్షిర్నారదస్తథా । అసితో దేవలో వ్యాస: స్వయం చైవ బ్రవీషి మే (భ.గీ.౧౦.౧౨,౧౩) ఇతి । యుధిష్ఠిరరాజసూయాదిషు భీష్మాదిభ్యశ్చాసకృచ్ఛ్రుతమ్, కృష్ణ ఏవ హి లోకానాముత్పత్తిరపి చాప్యయ:। కృష్ణస్య హి కృతే భూతమిదం విశ్వం చరాచరమ్ (భా.స.౩౮.౨౬) ఇత్యేవమాదిషు । కృష్ణస్య హి కృతే ఇతి, కృష్ణస్య శేషభూతమిదం కృత్స్నం జగదిత్యర్థ: ।। అత్రోచ్యతే జానాత్యేవాయం భగవన్తం వసుదేవసూనం పార్థ: । జానతోऽప్యజానత ఇవ పృచ్ఛతోऽయమాశయ: నిఖిలహేయప్రత్యనీకకల్యాణైకతానస్య సర్వేశ్వరస్య సర్వజ్ఞస్య సత్యసఙ్కల్పస్యావాప్తసమస్తకామస్య కర్మపరవశదేవ-మనుష్యాదిసజాతీయం జన్మ కిమిన్ద్రజాలాదివన్మిథ్యా, ఉత సత్యమ్? సత్యత్వే చ కథం జన్మప్రకార:? కిమాత్మకోऽయం దేహ:? కశ్చ జన్మహేతు:? కదా చ జన్మ? కిమర్థం చ జన్మేతి । పరిహారప్రకారేణ ప్రశ్నార్థో విజ్ఞాయతే ।। ౪ ।।
శ్రీభగవానువాచ
బహూని మే వ్యతీతాని జన్మాని తవ చార్జున ।
తాన్యహం వేద సర్వాణి న త్వం వేత్థ పరన్తప ।। ౫ ।।
అనేన జన్మనస్సత్యత్వముక్తమ్, బహూని మే వ్యతీతాని జన్మానీతి వచనాత్, తవ చేతి దృష్టాన్తతయోపాదానాచ్చ ।। ౫ ।।
అవతారప్రకారమ్, దేహయాథాత్మ్యమ్, జన్మహేతుం చాహ –
అజోऽపి సనవ్యయాత్మా భూతానామీశ్వరోऽపి సన్ ।
ప్రకృతిం స్వామధిష్ఠాయ సంభవామ్యాత్మమాయయా ।। ౬ ।।
అజత్వావ్యయత్వసర్వేశ్వరత్వాది సర్వం పారమేశ్వరం ప్రకారమజహదేవ స్వాం ప్రకృతిమధిష్ఠాయ ఆత్మమాయయా సంభవామి । ప్రకృతి: స్వభావ: స్వమేవ స్వభావమధిష్ఠాయ స్వేనైవ రూపేణ స్వేచ్ఛయా సంభవామీత్యర్థ: । స్వస్వరూపం హి, ఆదిత్యవర్ణం తమస: పరస్తాత్ (పు), క్షయన్తమస్య రజస: పరాకే (సా.ఉ.౧౭.౨.౪.౨), య ఏషోऽన్తరాదిత్యే హిరణ్యమయ: పురుష: (ఛా.ఉ.౧.౬.౬), తస్మిన్నయం పురుషో మనోమయ: అమృతో హిరణ్మయ: (తై.ఉ.శీ.౬.౧), సర్వే నిమేషా జజ్ఞిరే విద్యుత: పురుషాదధి (నా.౬.౧.౮), భారూపస్సత్యసఙ్కల్ప ఆకాశాత్మా సర్వకామా సర్వకామస్సర్వగన్ధస్సర్వరస: (ఛా.౩.౧౪.౨), మాహారజనం వాస: (బృ.౪.౩.౬) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధమ్ । ఆత్మమాయయా ఆత్మీయయా మాయయా । మాయా వయునం జ్ఞానమ్ ఇతి జ్ఞానపర్యాయోऽత్ర మాయాశబ్ద: । తథా చాభియుక్తప్రయోగ:, మాయయా సతతం వేత్తి ప్రాణినాం చ శుభాశుభమ్ ఇతి । ఆత్మీయేన జ్ఞానేన ఆత్మసఙ్కల్పేనేత్యర్థ: । అతోऽపహతపాప్మత్వాదిసమస్తకల్యాణగుణాత్మకత్వం సర్వమైశం స్వభావమజహత్స్వమేవ రూపం దేవమనుష్యాదిసజాతీయసంస్థానం కుర్వనాత్మసఙ్కల్పేన దేవాదిరూప: సంభవామి । తదిదమాహ, అజాయమానో బహుధా విజాయతే (ఉ.నా) ఇతి శ్రుతి: । ఇతరపురుషసాధారణం జన్మ అకుర్వన్ దేవాదిరూపేణ స్వసఙ్కల్పేనోక్తప్రక్రియయా జాయత ఇత్యర్థ: । బహూని మే వ్యతీతాని జన్మాని తవ చార్జున। తాన్యహం వేద సర్వాణి, తదాత్మానం సృజామ్యహమ్, జన్మ కర్మ చ మే దివ్యమేవం యో వేత్తి తత్త్వత: ఇతి పూర్వాపరావిరోధాచ్చ ।। ౬ ।।
జన్మకాలమాహ –
యదా యదా హి ధర్మస్య గ్లానిర్భవతి భారత ।
అభ్యుత్థానమధర్మస్య తదాత్మానం సృజామ్యహమ్ ।। ౭ ।।
న కాలనియమోऽస్మత్సంభవస్య । యదా యదా హి ధర్మస్య వేదోదితస్య చాతుర్వర్ణ్యచాతురాశ్రమ్య-వ్యవస్థయావస్థితస్య కర్తవ్యయస్య గ్లానిర్భవతి, యదా యదా చ తద్విపర్యయస్యాధర్మస్యాభ్యుత్థానం తదాహమేవ స్వసఙ్కల్పేనోక్తప్రకారేణాత్మానం సృజామి ।। ౭ ।। జన్మన: ప్రయోజనమాహ –
పరిత్రాణాయ సాధూనాం వినాశాయ చ దుష్కృతామ్ ।
ధర్మసంస్థాపనార్థాయ సంభవామి యుగే యుగే ।। ౮ ।।
సాధవ: ఉక్తలక్షణధర్మశీలా: వైష్ణవాగ్రేసరా మత్సమాశ్రయణే ప్రవృత్తా మన్నామకర్మస్వరూపాణాం వాఙ్మనసాగోచరతయా మద్దర్శనేన వినా స్వాత్మధారణపోషణాదిక్మలభమానా: క్షణమాత్రకాలం కల్పసహస్రం మన్వానా: ప్రతిశిథిలసర్వగాత్రా భవేయురితి మత్స్వరూపచేష్టితావలోకనాలాపాదిదానేన తేషాం పరిత్రాణాయ తద్విపరీతానాం వినాశాయ చ క్షీణస్య వైదికస్య ధర్మస్య మదారాధనరూపస్యారాధ్యస్వరూపప్రదర్శనేన స్థాపనాయ చ దేవమనుష్యాదిరూపేణ యుగే యుగే సంభవామి ।కృతత్రేతాదియుగవిశేషనియమోऽపి నాస్తీత్యర్థ: ।।౮।।
జన్మ కర్మం చ మే దివ్యమేవం యో వేత్తి తత్త్వత: ।
త్యక్త్వా దేహం పునర్జన్మ నైతి మామేతి సోऽర్జున ।। ౯ ।।
ఏవం కర్మమూలహేయత్రిగుణప్రకృతిసంసర్గరూపజన్మరహితస్య సర్వేస్వరత్వసార్వజ్ఞ్యసత్యసఙ్కల్పత్వాది-సమస్తకల్యాణగుణోపేతస్య సాధుపరిత్రాణమత్సమాశ్రయణైకప్రయోజనం దివ్యమ్ అప్రాకృతం మదసాధారణం మమ జన్మ చేష్టితం చ తత్త్వతో యో వేత్తి, స వర్తమానం దేహం పరిత్యజ్య పునర్జన్మ నైతి, మామేవ ప్రాప్నోతి । మదీయదివ్యజన్మచేష్టితయాథాత్మ్యవిజ్ఞానేన విధ్వస్తసమస్తమత్సమాశ్ర్యణవిరోధిపాప: అస్మిన్నేవ జన్మని యథోదితప్రకారేణ మామాశ్రిత్య మదేకప్రియో మదేకచిత్తో మామేవ ప్రాప్నోతి ।। ౯ ।। తదాహ –
వీతరాగభయక్రోధా మన్మయా మాముపాశ్రితా: ।
బహవో జ్ఞానతపసా పూతా మద్భావనాగతా: ।। ౧౦ ।।
మదీయజన్మకర్మతత్త్వజ్ఞానాఖ్యేన తపసా పూతా బహవ ఏవం సంవృత్తా: । తథా చ శ్రుతి:, తస్య ధీరా: పరిజానన్తి యోనిమ్ (ఉ.నా) ఇతి । ధీరా: ధీమతామగ్రేసరా ఏవం తస్య జన్మప్రకారం జానన్తీత్యర్థ:।౧౦।
యే యథా మాం ప్రపద్యన్తే తాంస్తథైవ భజామ్యహమ్ ।
మమ వర్త్మానువర్తన్తే మనుష్యా: పార్థ సర్వశ: ।। ౧౧ ।।
న కేవలం దేవమనుష్యాదిరూపేణావతీర్య మత్సమాశ్రయణాపేక్షాణాం పరిత్రాణం కరోమి, అపి తు యే మత్సమాశ్రయణాపేక్షా యథా యేన ప్రకారేణ స్వాపేక్షానురూపం మాం సంకల్ప్య ప్రపద్యన్తే సమాశ్రయన్తే తాన్ ప్రతి తథైవ తన్మనీషితప్రకారేణ భజామి మాం దర్శయామి । కిమత్ర బహునా, సర్వే మనుష్యా: మదనువర్తనైకమనోరథా మమ వర్త్మ మత్స్వభావం సర్వం యోగినాం వాఙ్మనసాగోచరమపి స్వకీయాఇశ్చక్షురాదికరణై: సర్వశ: స్వాపేక్షితై: సర్వప్రకారైరనుభూయానువర్త్న్తే ।। ౧౧ ।।
ఇదానీం ప్రాసఙ్గికం పరిసమాప్య ప్రకృతస్య కర్మయోగస్య జ్ఞానాకారతాప్రకారం వక్తుం తథావిధకర్మయోగాధికారిణో దుర్లభత్వమాహ –
కాఙ్క్షన్త: కర్మణాం సిద్ధిం యజన్త ఇహ దేవతా: ।
క్షిప్రం హి మానుషే లోకే సిద్ధిర్భవతి కర్మజా ।। ౧౨ ।।
సర్వ ఏవ పురుషా: కర్మణాం ఫలం కాఙ్క్షమాణా: ఇన్ద్రాదిదేవతామాత్రం యజన్తే ఆరాధయన్తి, న తు కశ్చిదనభిసంహితఫల: ఇన్ద్రాదిదేవతాత్మభూతం సర్వయజ్ఞానాం భోక్తారం మాం యజతే । కుత ఏతత్? యత: క్షిప్రమస్మిన్నేవ మానుషే లోకే కర్మజా పుత్రపశ్వన్నాద్య్సిద్ధిర్భవతి । మనుష్యలోకశబ్ద: స్వర్గాదీనామపి ప్రదర్శనార్థ: । సర్వమేవ లౌకికా: పురుషా అక్షీణానాదికాలప్రవృత్తానన్తపాపసంచయతయా అవివేకిన: క్షిప్రఫలాకాఙ్క్షిణ: పుత్రప_ాన్నాద్యస్వర్గాద్యర్థతయా సర్వాణి కర్మాణీన్ద్రాదిదేవతారాధనమాత్రాణి కుర్వతే న తు కశ్చిత్సంసారోద్విగ్నహృదయో ముముక్షు: ఉక్తలక్షణం కర్మయోగం మదారాధనభూతమారభత ఇత్యర్థ: ।। ౧౨ ।।
యథోక్తకర్మయోగారమ్భవిరోధిపాపక్షయహేతుమాహ –
చాతుర్వర్ణ్యం మయా సృష్టం గుణకర్మవిభాగశ: ।
తస్య కర్తారమపి మాం విద్ధ్యకర్తారమవ్యయమ్ ।। ౧౩ ।।
చాతుర్వర్ణ్యప్రముఖం బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తం కృత్స్నం జగత్సత్త్వాదిగుణవిభాగేన తదనుగుణశమాదికర్మవిభాగేన చ విభక్తం మయా సృష్టమ్ । సృష్టిగ్రహణం ప్రదర్శనార్థమ్ । మయైవ రక్ష్యన్తే, మయైవ చోపసంహ్రియతే । తస్య విచిత్రసృష్త్యాదే: కర్తారమప్యకర్తారం మాం విద్ధి ।। ౧౩ ।। కథమిత్యత్రాహ –
న మాం కర్మాణి లిమ్పన్తి న మే కర్మఫలే స్పృహా ।
ఇతి మాం యోऽభిజానాతి కర్మభిర్న స బధ్యతే ।। ౧౪ ।।
యత ఇమాని విచిత్రసృష్ట్యాదీని కర్మాణి మాం న లిమ్పన్తి న మాం సంబధ్నన్తి । న మత్ప్రయుక్తాని తాని దేవమనుష్యాదివైచిత్ర్యాణి । సృజ్యానాం పుణ్యపాపరూపకర్మవిశేషప్రయుక్తానీత్యర్థ: । అత: ప్రాప్తాప్రాప్తవివేకేన విచిత్రసృష్ట్యాదేర్నాహం కర్తా యతశ్చ సృష్టా: క్షేత్రజ్ఞా: సృష్టిలబ్ధకరణకలేబరా: సృష్టిలబ్ధం భోగ్యజాతం ఫలసఙ్గాదిహేతుస్వకర్మానుగుణం భుఙ్జతే సృష్ట్యాద్కర్మఫలే చ తేషామేవ స్పృహేతి నే మే స్పృహా । తథాహ సూత్రకార: వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాదితి । తథా చ భగవాన్ పరాశర: నిమిత్తమాత్రమేవాసౌ సృజ్యానాం సర్గకర్మణి । ప్రధానకారణీభూతా యతో వై సృజ్యశక్తయ: ।। నిమిత్తమాత్రం ముక్త్వేదం నాన్యత్కించిదపేక్షతే। నీయతే తపతాం శ్రేష్ఠ స్వశక్త్యా వస్తు వస్తుతామ్ ।। (వి.పు.౧.౪.౫౧,౫౨) ఇతి । సృజ్యానాం దేవాదీనాం క్షేత్రజ్ఞానాం సృష్టే: కారణమాత్రమేవాయం పరమపురుష: దేవాదివైచిత్ర్యే తు ప్రధానకారణం సృజ్యభూతక్షేత్రజ్ఞానాం ప్రాచీనకర్మశక్తయ ఏవ। అతో నిమిత్తమాత్రం ముక్త్వా సృష్టే: కర్తారం పరమపురుషం ముక్త్వా ఇదం క్షేత్రజ్ఞవస్తు దేవాదివిచిత్రభావే నాన్యదపేక్షతే స్వగతప్రాచీనకర్మశక్త్యా ఏవ హి దేవాదివస్తుభావం నీయత ఇత్యర్థ: । ఏవముక్తేన ప్రకారేణ సృష్త్యాదే: కర్తారమప్యకర్తారం సృష్ట్యాదికర్మఫలసఙ్గరహితం చ యో మామభిజానాతి, స కర్మయోగారమ్భవిరోధిభి: ఫలసఙ్గాదిహేతుభి: ప్రాచీనకర్మభిర్న సంబధ్యతే । ముచ్యత ఇత్యర్థ: ।। ౧౪ ।।
ఏవం జ్ఞాత్వా కృతం కర్మ పూర్వైరపి ముముక్షుభి: ।
కురు కర్మైవ తస్మాత్త్వం పూర్వై: పూర్వతరం కృతమ్ ।। ౧౫ ।।
ఏవం మాం జ్ఞాత్వా విముక్తపాపై: పూర్వైరపి ముముక్షుభిరుక్తలక్షణం కర్మ కృతమ్ । తస్మాత్త్వముక్తప్రకారమద్విషయజ్ఞాన-విధూతపాప: పూర్వైర్వివస్వన్మన్వాదిభి: కృతం పూర్వతరం పురాతనం తదానీమేవ మయోక్తం వక్ష్యమాణాకారం కర్వైవ కురు ।। ౧౫ ।।
వక్ష్యమాణస్య కర్మణో దుర్జ్ఞానతామాహ –
కిం కర్మ కిమకర్మేతి కవయోऽప్యత్ర మోహితా: ।
తత్తే కర్మ ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వా మోక్ష్యసేऽశుభాత్ ।। ౧౬ ।।
ముముక్షుణానుష్ఠేయం కర్మ కింరూపమ్, అకర్మ చ కిమ్ । అకర్మేతి కర్తురాత్మనో యాథాత్మ్యజ్ఞానముచ్యతే అనుష్ఠేయం కర్మ తదన్తర్గతం జ్ఞానం చ కింరూపమిత్యుభయత్ర కవయ: విద్వాంసోऽపి మోహితా: యథావన్న జానన్తి। ఏవమన్తర్గతజ్ఞానం యత్కర్మ, తత్తే ప్రవక్ష్యామి, యజ్జ్ఞాత్వానుష్ఠాయ అశుభాత్ సంసారబన్ధాన్మోక్ష్యసే । కర్తవ్యకర్మజ్ఞానం హ్యనుష్ఠానఫలమ్ ।।౧౬।।
కుతోऽస్య దుర్జ్ఞానతేత్యాహ –
కర్మణో హ్యపి బోద్ధవ్యం బోద్ధవ్యం చ వికర్మణ: ।
అకర్మణశ్చ బోద్ధవ్యం గహనా కర్మణో గతి: ।। ౧౭ ।।
యస్మాన్మోక్షసాధనభూతే కర్మస్వరూపే బోద్ధవ్యమస్తి వికర్మణి చ । నిత్యనైమిత్తికకామ్యరూపేణ, తత్సాధనద్రవ్యార్జనాద్యాకారేణ చ వివిధతాపన్నం కర్మ వికర్మ । అకర్మణి జ్ఞానే చ బోద్ధవ్యమస్తి । గహనా దుర్విజ్ఞానా ముముక్షో: కర్మణో గతి: ।। ౧౭ ।।
వికర్మణి బోద్ధవ్యం నిత్యనైమిత్తికకామ్యద్రవ్యార్జనాదౌ కర్మణి ఫలభేదకృతం వైవిధ్యం పరిత్యజ్య మోక్షైకఫలతయైకశాస్త్రార్థత్వానుసన్ధానమ్ । తదేతత్‘వ్యవసాయాత్మికా బుద్ధిరేకా‘ ఇత్యత్రైవోక్తమితి నేహ ప్రపఞ్చ్యతే । కర్మాకర్మణోర్బోద్ధవ్యమాహ –
కర్మణ్యకర్మ య: పశ్యేదకర్మణి చ కర్మ య: ।
స బుద్ధిమాన్మనుష్యేషు స యుక్త: కృత్స్నకర్మకృత్ ।। ౧౮ ।।
అకర్మశబ్దేనాత్ర కర్మేతరాత్ప్రస్తుతమాత్మజ్ఞానముచ్యతే । కర్మణి క్రియమాణ ఏవాత్మజ్ఞానం య: పశ్యేత్, అకర్మణి చాత్మజ్ఞానే వర్తమాన ఏవ య: కర్మ పశ్యేత్ । కిముక్తం భవతి? క్రియమాణమేవ కర్మ ఆత్మయాథాత్మ్యానుసన్ధానేన జ్ఞానాకారం య: పశ్యేత్, తచ్చ జ్ఞానం కర్మయోగాన్తరగతతయా కర్మాకారం య: పశ్యేదిత్యుక్తం భవతి । క్రియమాణే హి కర్మణి కర్తృభూతాత్మయాథాత్మ్యానుసన్ధానే సతి తదుభయం సంపన్నం భవతి। ఏవమాత్మయాథాత్మ్యానుసన్ధానాన్తర్గర్భం కర్మ య: పశ్యేత్, స బుద్ధిమాన్ కృత్స్నశాస్త్రార్థవిత్,మనుష్యేషు స యుక్త: మోక్షాయార్హా:, స ఏవ కృత్స్నకర్మకృత్కృత్స్నశాస్త్రార్థకృత్ ।।౧౮।।
ప్రత్యక్షేణ క్రియమాణస్య కర్మణో జ్ఞనాకారతా కథముపపద్యత ఇత్యత్రాహ –
యస్య సర్వే సమారమ్భా: కామసంకల్పవర్జితా: ।
జ్ఞానాగ్నిదగ్ధకర్మాణం తమాహు: పణ్డితం బుధా: ।। ౧౯ ।।
యస్య ముముక్షో: సర్వే ద్రవ్యార్జనాదిలౌకికకర్మపూర్వకనిత్యనైమిత్తికకామ్యరూపకర్మసమారమ్భా: కామార్జితా: ఫలసఙ్గరహితా: । సఙ్కల్పవర్జితాశ్చ । ప్రకృత్యా తద్గుణైశ్చాత్మానమేకీకృత్యానుసన్ధానం సఙ్కల్ప: ప్రకృతివియుక్తాత్మస్వరూపానుసన్ధానయుక్తతయా తద్రహితా: । తమేవం కర్మ కుర్వాణం పణ్డితం కర్మాన్తర్గతాత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానాగ్నినా దగ్ధప్రాచీనకర్మాణమాహుస్తత్త్వజ్ఞా: । అత: కర్మణో జ్ఞానాకారత్వముపపద్యతే ।। ౧౯ ।।
ఏతదేవ వివృణోతి –
త్యక్త్వా కర్మఫలాసఙ్గం నిత్యతృప్తో నిరాశ్రయ: ।
కర్మణ్యభిప్రవృత్తోऽపి నైవ కించిత్కరోతి స: ।। ౨౦ ।।
కర్మఫలసఙ్గం త్యక్త్వా నిత్యతృప్త: నిత్యే స్వాత్మ్న్యేవ తృప్త:, నిరాశ్రయ: అస్థిరప్రకృతౌ ఆశ్రయబుద్ధిరహితో య: కర్మాణి కరోతి, స కర్మణ్యాభిముఖ్యేన ప్రవృత్తోऽపి నైవ కించిత్కర్మ కరోతి కర్మాపదేశేన జ్ఞానాభ్యాసమేవ కరోతీత్యర్థ: ।। ౨౦ ।। పునరపి కర్మణో జ్ఞానాకారతైవ విశోధ్యతే –
నిరాశీర్యతచిత్తాత్మా త్యక్తసర్వపరిగ్రహ: ।
శారీరం కేవలం కర్మ కుర్వన్నాప్నోతి కిల్బిషమ్ ।। ౨౧ ।।
నిరాశీ: నిర్గతఫలాభిసన్ధి: యతచిత్తాత్మా యతచిత్తమనా: త్యక్తసర్వపరిగ్రహ: ఆత్మైక-ప్రయోజనతయా ప్రకృతిప్రాకృతవస్తుని మమతారహిత:, యావజ్జీవం కేవలం శారీరమేవ కర్మ కుర్వన్ కిల్బిషం సంసారం నాప్నోతి జ్ఞాననిష్ఠావ్యవధానరహితకేవలకర్మయోగేనైవంరూపేణాత్మానం పశ్యతీత్యర్థ: ।।౨౧।।
యదృచ్ఛాలాభసంతుష్టో ద్వన్ద్వాతీతో విమత్సర: ।
సమ: సిద్ధావసిద్ధౌ చ కృత్వాపి న నిబధ్యతే ।। ౨౨ ।।
యదృచ్ఛోపనతశరీరధారణహేతువస్తుసన్తుష్ట:, ద్వన్ద్వాతీత: యావత్సాధనసమాప్త్యవర్జనీయ-శీతోష్ణాదిసహ:, విమత్సర: అనిష్టోపనిపాతహేతుభూతస్వకర్మనిరూపణేన పరేషు విగతమత్సర:, సమస్సిద్ధావసిద్దౌ చ యుద్ధాదికర్మసు జయాదిసిద్ధ్యసిద్ధ్యో: సమచిత్త:, కర్మైవ కృత్వాపి జ్ఞాననిష్ఠాం వినాపి న నిబధ్యతే న సంసారం ప్రతిపద్యతే ।।౨౨।।
గతసఙ్గస్య ముక్తస్య జ్ఞానావస్థితచేతస: ।
యజ్ఞాయాచరత: కర్మ సమగ్రం ప్రవిలీయతే ।। ౨౩ ।।
ఆత్మవిషయజ్ఞానావస్థితమనస్త్వేన నిర్గతతదితరసఙ్గస్య తత ఏవ నిఖిలపరిగ్రహ-వినిర్ముక్తస్య ఉక్తలక్షణయజ్ఞాదికర్మనిర్వృత్తయే వర్తమానస్య పురుషస్య బన్ధహేతుభూతం ప్రాచీనం కర్మ సమగ్రం ప్రవిలీయతే – నిశ్శేషం క్షీయతే ।।౨౩।।
ప్రకృతివియుక్తాత్మస్వరూపానుసన్ధానయుక్తతయా కర్మణో జ్ఞానాకారత్వముక్తమ్ ఇదానీం సర్వస్య సపరికరస్య కర్మణ: పరబ్రహ్మభూతపరమపురుషాత్మకత్వానుసన్ధానయుక్తతయా జ్ఞానాకారత్వమాహ –
బ్రహ్మార్పణం బ్రహ్మ హవిర్బ్రహ్మాగ్నౌ బ్రహ్మణా హుతమ్ ।
బ్రహ్మైవ తేన గన్తవ్యం బ్రహ్మకర్మసమాధినా ।। ౨౪ ।।
బ్రహ్మార్పణమితి హవిర్విశేష్యతే । అర్ప్యతేऽనేనేత్యర్పణం స్రుగాది । తద్బ్రహ్మకార్యత్వాద్బ్రహ్మ । బ్రహ్మ యస్య హవిషోऽర్పణం తద్బ్రహ్మార్పణమ్, బ్రహ్మ హవి: బ్రహ్మార్పణం హవి: । స్వయం చ బ్రహ్మభూతమ్, బ్రహ్మాగ్నౌ బ్రహ్మభూతే అగ్నౌ బ్రహ్మణా కర్త్రా హుతమితి సర్వం కర్మ బ్రహ్మాత్మకతయా బ్రహ్మమయమితి య: సమాధత్తే, స బ్రహ్మకర్మసమాధి:, తేన బ్రహ్మకర్మసమాధినా బ్రహ్మైవ గన్తవ్యమ్ బ్రహ్మాత్మకతయా బ్రహ్మభూతమాత్మస్వరూపం గన్తవ్యమ్ । ముముక్షుణా క్రియమాణం కర్మ పరబ్రహ్మాత్మకమేవేత్యనుసన్ధానయుక్తతయా జ్ఞానాకారం సాక్షాదాత్మావలోకనసాధనమ్ న జ్ఞాననిష్ఠావ్యధానేనేత్యర్థ: ।। ౨౪ ।। ఏవం కర్మణో జ్ఞానాకారతాం ప్రతిపాద్య కర్మయోగభేదానాహ –
దైవమేవాపరే యజ్ఞం యోగిన: పర్యుపాసతే ।
బ్రహ్మాగ్నావపరే యజ్ఞం యజ్ఞేనైవోపజుహ్వతి ।। ౨౫ ।।
దైవం దేవార్చనరూపం యజ్ఞమపరే కర్మయోగిన: పర్యుపాసతే సేవన్తే । తత్రైవ నిష్ఠాం కుర్వన్తీత్యర్థ: । అపరే బ్రహ్మాగ్నౌ యజ్ఞం యజ్ఞేనైవోపజుహ్వతి అత్ర యజ్ఞశబ్దో హవిస్స్రుగాదియజ్ఞసాధనే వర్తతే ‘బ్రహ్మార్పణం బ్రహ్మ హవి:‘ ఇతి న్యాయేన యాగహోమయోర్ నిష్ఠాం కుర్వన్తి ।। ౨౫ ।।
శ్రోత్రాదీనీన్ద్రియాణ్యన్యే సంయమాగ్నిషు జుహ్వతి ।
శబ్దాదీన్ విషయానన్యే ఇన్ద్రియాగ్నిషు జుహ్వతి ।। ౨౬ ।।
అన్యే శ్రోత్రాదీనామిన్ద్రియాణాం సంయమనే ప్రయతన్తే । అన్యే యోగిన: ఇన్ద్రియాణాం శబ్దాదిప్రవణతానివారణే ప్రయతన్తే ।। ౨౬ ।।
సర్వాణీన్ద్రియకర్మాణి ప్రాణకర్మాణి చాపరే ।
ఆత్మసంయమయోగాగ్నౌ జుహ్వతి జ్ఞానదీపితే ।। ౨౭ ।।
అన్యే జ్ఞానదీపితే మనస్సంయనయోగాగ్నౌ సర్వాణీన్ద్రియకర్మాణి ప్రాణకర్మాణి చ జుహ్వతి । మనస ఇన్ద్రియప్రాణకర్మప్ర్వణతానివారణే ప్రయతన్త ఇత్యర్థ: ।। ౨౭ ।।
ద్రవ్యయజ్ఞాస్తపోయజ్ఞా యోగయజ్ఞాస్తథాపరే ।
స్వాధ్యాయజ్ఞానయజ్ఞాశ్చ యతయ: సంశితవ్రతా: ।। ౨౮ ।।
కేచిత్కర్మయోగినో ద్రవ్యయజ్ఞా: న్యాయతో ద్రవ్యాణ్యుపాదాయ దేవతార్చనే ప్రయతన్తే, కేచిచ్చ దానేషు, కేచిచ్చ యాగేషు, కేచిచ్చ హోమేషు । ఏతే సర్వే ద్రవ్యయజ్ఞా: । కేచిత్తపోయజ్ఞా: కృచ్ఛ్రచాన్ద్రాయణోపవాసాదిషు నిష్ఠాం కుర్వన్తి । యోగయజ్ఞాశ్చాపరే పుణ్యతీర్థపుణ్యస్థానప్రాప్తిషు నిష్ఠాం కుర్వన్తి । ఇహ యోగశబ్ద: కర్మనిష్ఠాభేదప్రకరణాత్తద్విషయ: । కేచిత్స్వాధ్యాయాభ్యాసపరా: । కేచిత్తదర్థజ్ఞానాభ్యాసపరా: । యతయ: యతనశీలా:, సంశితవ్రతా: దృఢసఙ్కల్పా: ।। ౨౮ ।।
అపానే జుహ్వతి ప్రాణం ప్రాణేऽపానం తథాపరే ।
ప్రాణాపానగతీ రుద్ధ్వా ప్రాణాయామపరాయణా: ।। ౨౯ ।। అపరే నియతాహారా: ప్రాణాన్ ప్రాణేషు జుహ్వతి ।
అపరే కర్మయోగిన: ప్రాణాయామేషు నిష్ఠాం కుర్వన్తి । తే చ త్రివిధా: పూరకరేచకకుమ్భకభేదేన అపానే జుహ్వతి ప్రాణమితి పూరక:, ప్రాణేऽపానమితి రేచక:, ప్రాణాపానగతీ రుద్ధ్వా ….. ప్రాణాన్ ప్రాణేషు జుహ్వతి ఇతి కుమ్భక: । ప్రాణాయామపరేషు త్రిష్వప్యనుషజ్యతే నియతాహారా ఇతి ।।
సర్వేऽప్యేతే యజ్ఞవిదో యజ్ఞక్షపితకల్మషా: ।। ౩౦ ।।
యజ్ఞశిష్టామృతభుజో యాన్తి బ్రహ్మ సనాతనమ్ ।
దైవయజ్ఞప్రభృతిప్రాణాయామపర్యన్తేషు కర్మయోగభేదేషు స్వసమీహితేషు ప్రవృత్తా ఏతే సర్వే సహ యజ్ఞై: ప్రజా: సృష్ట్వా (ఉ.౧౦) ఇత్యభిహితమహాయజ్ఞపూర్వకనిత్యనైమిత్తికకర్మరూపయజ్ఞవిద: తన్నిష్ఠా: తత ఏవ క్షపితకల్మషా: యజ్ఞశిష్టామృతేన శరీరధారణం కుర్వన్త ఏవ కర్మయోగ వ్యాపృతా: సనాతనం బ్రహ్మ యాన్తి ।।
నాయం లోకోऽస్త్యయజ్ఞస్య కుతోऽన్య: కురుసత్తమ ।। ౩౧ ।।
అయజ్ఞస్య మహాయజ్ఞాదిపూర్వకనిత్యమైమిత్తికకర్మరహితస్య నాయం లోక: న ప్రాకృతలోక:, ప్రాకృతలోకసంబన్ధిధర్మార్థకామాఖ్య: పురుషార్థో న సిధ్యతి । కుత ఇతోऽన్యో మోక్షాఖ్య: పురుషార్థ:? పరమపురుషార్థతయా మోక్షస్య ప్రస్తుతత్వాత్తదితరపురుషార్థ: అయం లోక: ఇతి నిర్దిశ్యతే । స హి ప్రాకృత:।।౩౧।।
ఏవం బహువిధా యజ్ఞా వితతా బ్రహ్మణో ముఖే । కర్మజాన్ విద్ధి తాన్ సర్వానేవం జ్ఞాత్వా విమోక్ష్యసే ।।౩౨।।
ఏవం హి బహుప్రకారా: కర్మయోగా: బ్రహ్మణో ముఖే వితతా: ఆత్మయాథాత్మ్యావాప్తిసాధనతయా స్థితా: తానుక్తలక్షణానుక్తభేదాన్ కర్మయోగాన్ సర్వాన్ కర్మజాన్ విద్ధి అహరహరనుష్ఠీయమాననిత్యనైమిత్తిక-కర్మజాన్ విద్ధి । ఏవం జ్ఞాత్వా యథోక్తప్రకారేణానుష్ఠాయ మోక్ష్యసే ।। ౩౨ ।।
అన్తర్గతజ్ఞానతయా కర్మణో జ్ఞానాకారత్వముక్తమ్ తత్రాన్తర్గతజ్ఞానే కర్మణి జ్ఞానాంశస్యైవ ప్రాధాన్యమాహ-
శ్రేయాన్ ద్రవ్యమయాద్యజ్ఞాజ్జ్ఞానయజ్ఞ: పరన్తప ।
సర్వం కర్మాఖిలం పార్థ జ్ఞానే పరిసమాప్యతే ।। ౩౩ ।।
ఉభయాకారే కర్మణి ద్రవ్యమయాదంశాజ్జ్ఞానమయాంశ: శ్రేయాన్ సర్వస్య కర్మణ: తదితరస్య చాఖిలస్యోపాదేయస్య జ్ఞానే పరిసమాప్తే: తదేవ సర్వైస్సాధనై: ప్రాప్యభూతం జ్ఞానం కర్మాన్తర్గతత్వేనాభ్యస్యతే । తదేవ అభ్యస్యమానం క్రమేణ ప్రాప్యదశాం ప్రతిపద్యతే ।। ౩౩ ।।
తద్విద్ధి ప్రణిపాతేన పరిప్రశ్నేన సేవయా ।
ఉపదేక్ష్యన్తి తే జ్ఞానం జ్ఞానినస్తత్త్వదర్శిన: ।। ౩౪ ।।
తదాత్మవిషయం జ్ఞానం అవినాశి తు తద్విద్ధి ఇత్యారభ్య ఏషా తేऽభిహితా (౨.౩౯) ఇత్యన్తేన మయోపదిష్టమ్, ‘తద్యుక్తకర్మణి వర్తమానత్వం విపాకానుగుణం కాలే కాలే ప్రణిపాతపరిప్రశ్నసేవాదిభిః విశదాకారం జ్ఞానిభ్యో విద్ధి । సాక్షాత్కృతాత్మస్వరూపాస్తు జ్ఞానిన: ప్రణిపాతాదిభ్యస్సేవితా: జ్ఞానబుభుత్సయా పరిత: పృచ్ఛతస్తవాశయమాలక్ష్య జ్ఞానముపదేక్ష్యన్తి ।। ౩౪ ।।
ఆత్మయాథాత్మ్యవిషయస్య జ్ఞానస్య సాక్షాత్కారరూపస్య లక్షణమాహ –
యజ్జ్ఞాత్వా న పునర్మోహమేవం యాస్యసి పాణ్డవ ।
యేన భూతాన్యశేషేణ ద్రక్ష్యస్యాత్మన్యథో మయి ।। ౩౫ ।।
యజ్జ్ఞానం జ్ఞాత్వా పునరేవం దేవాద్యాత్మాభిమానరూపం తత్కృతం మమతాద్యాస్పదం చ మోహం న యాస్యసి, యేన చ దేవమనుష్యాద్యాకారేణానుసన్హితాని సర్వాణి భూతాని స్వాత్మన్యేవ ద్రక్ష్యసి, యతస్తవాన్యేషాం చ భూతానాం ప్రకృతివియుక్తానాం జ్ఞానైకాకారతయా సామ్యమ్ । ప్రకృతిసంసర్గదోషవినిర్ముక్తమాత్మరూపం సర్వం సమమితి చ వక్ష్యతే, నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ తస్మాద్బ్రహ్మణి తే స్థితా: (భ.గీ.౫.౧౯) ఇతి । అథో మయి సర్వభూతాన్యశేషేణ ద్రక్ష్యసి, మత్స్వరూపసామ్యాత్పరిశుద్ధస్య సర్వస్యాత్మవస్తున: । ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా: (భ.గీ.౧౪.౨) ఇతి హి వక్ష్యతే । తథా, తదా విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి (ము.౩.౧.౩౧) ఇత్యేవమాదిషు నామరూపవినిర్ముక్తస్యాత్మవస్తున: పరస్వరూపసామ్యమవగమ్యతే । అత: ప్రకృతివినిర్ముక్తం సర్వమాత్మవస్తు పరస్పరం సమం సర్వేశ్వరేణ చ సమమ్ ।। ౩౫ ।।
అపి చేదసి పాపేభ్య: సర్వేభ్య: పాపకృత్తమ: ।
సర్వం జ్ఞానప్లవేనైవ వృజినం సంతరిష్యసి ।। ౩౬ ।।
యద్యపి సర్వేభ్య: పాపేభ్య: పాపకృత్తమోऽసి, సర్వం పూర్వార్జితం వృజినరూపం సముద్రమాత్మవిషయజ్ఞానరూపప్లవేనైవ సంతరిష్యసి ।। ౩౬ ।।
యథైధాంసి సమిద్ధోऽగ్నిర్భస్మసాత్కురుతేऽర్జున ।
జ్ఞానాగ్ని: సర్వకర్మాణి భస్మసాత్కురుతే తథా ।। ౩౭ ।।
సమ్యక్ప్రవృద్ధోऽగ్నిరిన్ధనసఞ్చయమివ, ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానరూపోऽగ్నిర్జీవాత్మగతమనాది-కాలప్రవృత్త అనన్తకర్మసఞ్చయం భస్మీకరోతి ।। ౩౭ ।।
న హి జ్ఞానేన సదృశం పవిత్రమిహ విద్యతే ।
తత్స్వయం యోగసంసిద్ధ: కాలేనాత్మని విన్దతి ।। ౩౮ ।।
యస్మాదాత్మజ్ఞానేన సదృశం పవిత్రం శుద్ధికరమిహ జగతి వస్త్వన్తరం న విద్యతే, తస్మాదాత్మజ్ఞానం సర్వపాపం నాశయతీత్యర్థ: । తత్తథావిధం జ్ఞానం యథోపదేశమహరహరనుష్ఠీయమానజ్ఞానాకారకర్మయోగసంసిద్ధ: కాలేన స్వాత్మని స్వయమేవ లభతే ।। ౩౮ ।।
తదేవ విస్పష్టమాహ –
శ్రద్ధావాన్ లభతే జ్ఞానం తత్పర: సంయతేన్ద్రియ: ।
జ్ఞానం లబ్ధ్వా పరాం శాన్తిమచిరేణాధిగచ్ఛతి ।। ౩౯ ।।
ఏవముపదేశాజ్జ్ఞానం లబ్ధ్వా చోపదిష్టజ్ఞానవృద్ధౌ శ్రద్ధావాన్ తత్పర: తత్రైవ నియతమనా: తదితరవిషయాత్సంయతేన్ద్రియోऽచిరేణ కాలేనోక్తలక్షణవిపాకదశాపన్నం జ్ఞానం లభతే, తథావిధం జ్ఞానం లబ్ధ్వా పరాం శాన్తిమచిరేణాధిగచ్ఛతి పరం నిర్వాణమాప్నోతి ।। ౩౯ ।।
అజ్ఞశ్చాశ్రద్దధానశ్చ సంశయాత్మా వినశ్యతి ।
నాయం లోకోऽస్తి న పరో న సుఖం సంశయాత్మన: ।। ౪౦ ।।
అజ్ఞ: ఏవముపదేశలబ్ధజ్ఞానరహిత:, ఉపదిష్టజ్ఞానవృద్ధ్యుపాయే చాశ్రద్ధధాన: అత్వరమాణ:, ఉపదిష్టే చ జ్ఞానే సంశయాత్మా సంశయమనా: వినశ్యతి వినష్టో భవతి । అస్మిన్నుపదిష్టే ఆత్మయాథాత్మ్యవిషయే జ్ఞానే సంశయాత్మనోऽయమపి ప్రాకృతో లోకో నాస్తి, న చ పర: । ధర్మార్థకామరూపపురుషార్థాశ్చ న సిధ్యన్తి, కుతో మోక్ష ఇత్యర్థ: శాస్త్రీయకర్మసిద్ధిరూపత్వాత్సర్వేషాం పురుషార్థానామ్, శాస్త్రీయకర్మజన్యసిద్ధేశ్చ దేహాతిరిక్తాత్మనిశ్చయపూర్వకత్వాత్ । అత: సుఖలవభాగిత్వమాత్మని సంశయాత్మనో న సంభవతి ।। ౪౦।।
యోగసంన్యస్తకర్మాణం జ్ఞానసంచ్ఛిన్నసంశయమ్ ।
ఆత్మవన్తం న కర్మాణి నిబధ్నన్తి ధనఞ్జయ ।। ౪౧ ।।
యథోపదిష్టయోగేన సంన్యస్తకర్మాణం జ్ఞానాకారతాపన్నకర్మాణం యథోపదిష్టేన చాత్మజ్ఞానేన ఆత్మని సంచ్ఛిన్నసంశయమ్, ఆత్మవన్తం మనస్వినమ్ ఉపదిష్టార్థే దృఢావస్థితమనసం బన్ధహేతుభూతప్రాచీనానన్తకర్మాణి న నిబధ్నన్తి ।। ౪౧ ।।
తస్మాదజ్ఞానసంభూతం హృత్స్థం జ్ఞానాసినాత్మన: ।
ఛిత్త్వైనం సంశయం యోగమాతిష్ఠోత్తిష్ఠ భారత ।। ౪౨ ।।
తస్మాదనాద్యజ్ఞానసంభూతం హృత్స్థమాత్మవిషయం సంశయం మయోపదిష్టేనాత్మజ్ఞానాసినా ఛిత్త్వా మయోపదిష్టం కర్మయోగమాతిష్ఠ తదర్థముత్తిష్ఠ భారతేతి ।। ౪౨ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే చతుర్థోऽధ్యాయ: ।।౪।।
