భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
షష్ఠోऽధ్యాయ:
శ్రీభగవానువాచ
అనాశ్రిత: కర్మఫలం కార్యం కర్మ కరోతి య: ।
స సంన్యసీ చ యోగీ చ న నిరగ్నిర్న చాక్రియ: ।। ౧ ।।
ఉక్త: కర్మయోగ: సపరికర:, ఇదానీం జ్ఞానయోగకర్మయోగసాధ్యాత్మావలోకనరూపయోగాభ్యాస-విధిరుచ్యతే। తత్ర కర్మయోగస్య నిరపేక్షయోగసాధనత్వం ద్రఢయితుం జ్ఞానాకార: కర్మయోగో యోగశిరస్కః అనూద్యతే । కర్మఫలం స్వర్గాదికమనాశ్రిత:, కార్యం కర్మానుష్ఠానమేవ కార్యమ్, సర్వాత్మనాస్మత్సుహృద్భూత-పరమపురుషారాధనరూపతయా కర్మైవ మమ ప్రయోజనమ్, న తత్సాధ్యం కించిదితి య: కర్మ కరోతి స సంన్యాసీ చ జ్ఞానయోగనిష్ఠశ్చ యోగీ చ కర్మయోగనిష్ఠశ్చ ఆత్మావలోకనరూపయోగసాధనభూతోభయనిష్ఠ ఇత్యర్థ: । న నిరగ్నిర్న చాక్రియ: న చోదితయజ్ఞాదికర్మస్వప్రవృత్త:, న చ కేవలజ్ఞాననిష్ఠ: । తస్య హి జ్ఞననిష్ఠైవ, కర్మయోగనిష్ఠస్య తూభయమస్తీత్యభిప్రాయ: ।। ౧ ।।
ఉక్తలక్షణకర్మయోగే జ్ఞానమప్యస్తీత్యాహ –
యం సంన్యాస ఇతి ప్రాహుర్యోగం తం విద్ధి పాణ్డవ ।
న హ్యసంన్యస్తసఙ్కల్పో యోగీ భవతి కశ్చన ।। ౨ ।।
యం సంన్యాస ఇతి జ్ఞానయోగ ఇతి, ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానమితి ప్రాహు:, తం కర్మయోగమేవ విద్ధి । తదుపపాదయతి న హ్యసంన్యస్తసంకల్పో యోగీ భవతి కశ్చన । ఆత్మయాథాత్మ్యానుసన్ధానేన అనాత్మని ప్రకృతౌ ఆత్మసఙ్కల్ప: సంన్యస్త: పరిత్యక్తో యేన స సంన్యస్తసఙ్కల్ప: అనేవంభూత: అసంన్యస్తసఙ్కల్ప:। న హ్యుక్తేషు కర్మయోగిష్వనేవంభూత: కశ్చన కర్మయోగీ భవతి । యస్య సర్వే సమారమ్భా: కామసఙ్కల్పవర్జితా: (భ.గీ.౪.౧౯) ఇతి హ్యుక్తమ్ ।। ౨ ।। కర్మయోగ ఏవాప్రమాదేన యోగం సాధయతీత్యాహ –
ఆరురుక్షోర్మునేర్యోగం కర్మ కారణముచ్యతే ।
యోగారూఢస్య తస్యైవ శమ: కారణముచ్యతే ।। ౩ ।।
యోగమాత్మావలోకనం ప్రాప్తుమిచ్ఛోర్ముముక్షో: కర్మయోగ ఏవ కారణముచ్యతే । తస్యైవ యోగారూఢస్య ప్రతిష్ఠితయోగస్యైవ, శమ: కర్మనివృత్తి: కారణముచ్యతే । యావదాత్మావలోకనరూపమోక్షావాప్తి కర్మ కార్యమిత్యర్థ: ।। ౩ ।।
కదా ప్రతిష్ఠితయోగో భవతీత్యత్రాహ –
యదా హి నేన్ద్రియార్థేషు న కర్మస్వనుషజ్జతే ।
సర్వసఙ్కల్పసంన్యాసీ యోగారూఢస్తదోచ్యతే ।। ౪ ।।
యదాయం యోగీ త్వాత్మైకానుభవస్వభావతయా ఇన్ద్రియార్థేషు ఆత్మవ్యతిరిక్తప్రాకృతవిషయేషు, తత్సంబన్ధిషు చ కర్మసు నానుషజ్జతే న సఙ్గమర్హాతి, తదా హి సర్వసఙ్కల్పసన్న్యాసీ యోగారూఢ ఇత్యుచ్యతే। తస్మాదారురుక్షోర్విషయానుభవార్హాతయా తదననుషఙ్గాభ్యాసరూప: కర్మయోగ ఏవ యోగనిష్పత్తి-కారణమ్ । అతో విషయాననుషఙ్గాభ్యాసరూపం కర్మయోగమేవ ఆరురుక్షు: కుర్యాత్ ।। ౪ ।।
తదేవాహ –
ఉద్ధరేదాత్మనాత్మానం నాత్మానమవసాదయేత్ ।
ఆత్మైవ హ్యాత్మనో బన్ధురాత్మైవ రిపురాత్మన: ।। ౫ ।।
ఆత్మనా మనసా విషయాననుషక్తేన ఆత్మానముద్ధరేత్ । తద్విపరీతేన మనసా ఆత్మానం నావసాదయేత్। ఆత్మైవ మన ఏవ హ్యాత్మనో బన్ధు: తదేవాత్మనో రిపు: ।। ౫ ।।
బన్ధురాత్మాత్మనస్తస్య యేనాత్మైవాత్మనా జిత: ।
అనాత్మనస్తు శత్రుత్వే వర్తేతాత్మైవ శత్రువత్ ।। ౬ ।।
యేన పురుషేణ స్వేనైవ స్వమనో విషయేభ్యో జితమ్, తన్మనస్తస్య బన్ధు: । అనాత్మన: అజితమనస: స్వకీయమేవ మన: స్వస్య శత్రువచ్శత్రుత్వే వర్తేత స్వనిశ్శ్రేయసవిపరీతే వర్తేతేత్యర్థ: । యథోక్తం భగవతా పరాశరేణాపి, మన ఏవ మనుష్యాణాం కారణం బన్ధమోక్షయో: । బన్ధాయ విషయాసఙ్గి ముక్త్యైవ నిర్విషయం మన: ।। (వి.౬.౭.౨౮) ఇతి ।।౬।।
యోగారమ్భయోగ్యా అవస్థోచ్యతే –
జితాత్మన: ప్రశాన్తస్య పరమాత్మా సమాహిత: ।
శీతోష్ణసుఖదు:ఖేషు తథా మానావమానయో: ।। ౭ ।।
శీతోష్ణసుఖదు:ఖేషు మానావమానయోశ్చ జితాత్మన: జితమనస: వికారరహితమనస: ప్రశాన్తస్య మనసి పరమాత్మా సమాహిత: సమ్యగాహిత: । స్వరూపేణావస్థిత: ప్రత్యగాత్మాత్ర పరమాత్మేత్యుచ్యతే తస్యైవ ప్రకృతత్వాత్ । తస్యాపి పూర్వపూర్వావస్థాపేక్షయా పరమాత్మత్వాత్ । ఆత్మా పరం సమాహిత ఇతి వాన్వయ: ।।౭।।
జ్ఞానవిజ్ఞానతృప్తాత్మా కూటస్థో విజితేన్ద్రియ: ।
యుక్త ఇత్యుచ్యతే యోగీ సమలోష్టాశ్మకాఞ్చన: ।। ౮ ।।
జ్ఞానవిజ్ఞానతృప్తాత్మా ఆత్మస్వరూపవిషయేణ జ్ఞానేన, తస్య చ ప్రకృతివిసజాతీయాకారవిషయేణ జ్ఞానేన చ తృప్తమనా: కూటస్థ: దేవాద్యవస్థాస్వనువర్తమానసర్వసాధారణజ్ఞానైకాకారాత్మని స్థిత:, తత ఏవ విజితేన్ద్రియ:, సమలోష్టాశ్మకాఞ్చన: ప్రకృతివివిక్తస్వరూపనిష్ఠతయా ప్రాకృతవస్తువిశేషేషు భోగ్యత్వాభావాల్లోష్టాశ్మకాఞ్చనేషు సమప్రయోజన: య: కర్మయోగీ, స యుక్త ఇత్యుచ్యతే ఆత్మావలోకన-రూపయోగాభ్యాసార్హా ఇత్యుచ్యతే ।। ౮ ।।
తథా చ –
సుహృన్మిత్రార్యుదాసీనమధ్యస్థద్వేష్యబన్ధుషు ।
సాధుష్వపి చ పాపేషు సమబుద్ధిర్విశిష్యతే ।। ౯ ।।
వయోవిశేషానఙ్గీకారేణ స్వహితైషిణ: సుహృద: సవయసో హితైషిణో మిత్రాణి, అరయో నిమిత్తతోऽనర్థేచ్ఛవ: ఉభయహేత్వభావాదుభయరహితా ఉదాసీనా: జన్మత ఏవోభయరహితా మధ్యస్థా: జన్మత ఏవానిచ్ఛేచ్ఛవో ద్వేష్యా: జన్మత ఏవ హితైషిణో బన్ధవ:, సాధవో ధర్మశీలా: పాపా: పాపశీలా: ఆత్మైకప్రయోజనతయా సుహృన్మిత్రాదిభి: ప్రయోజనాభావాద్విరోధాభావాచ్చ తేషు సమబుద్ధిర్యోగాభ్యాసార్హాత్వే విశిష్యతే ।। ౯ ।।
యోగీ యుఞ్జీత సతతమాత్మానం రహసి స్థిత: ।
ఏకాకీ యతచిత్తాత్మా నిరాశీరపరిగ్రహ: ।। ౧౦ ।।
యోగీ ఉక్తప్రకారకర్మయోగనిష్ఠ:, సతతమహరహర్యోగకాలే ఆత్మానం యుఞ్జీత ఆత్మానం యుక్తం కుర్వీత। స్వదర్శననిష్ఠం కుర్వీతేత్యర్థ: రహసి జనవర్జితే నిశ్శబ్దే దేశే స్థిత:, ఏకాకీ తత్రాపి న సద్వితీయ:, యతచిత్తాత్మా యతచిత్తమనస్క:, నిరాశీ: ఆత్మవ్యతిరిక్తే కృత్స్నే వస్తుని నిరపేక్ష: అపరిగ్రహ: తద్వ్యతిరిక్తే కస్మింశ్చిదపి మమతారహిత: ।। ।।
శుచౌ దేశే ప్రతిష్ఠాప్య స్థిరమాసనమాత్మన: ।
నాత్యుచ్ఛ్రితం నాతినీచం చేలాజినకుశోత్తరమ్ ।। ౧౧ ।।
తత్రైకాగ్రం మన: కృత్వా యతచిత్తేన్ద్రియక్రియ: ।
ఉపవిశ్యాసనే యుఞ్జ్యాద్యోగమాత్మవిశుద్ధయే ।। ౧౨ ।।
శుచౌ దేశే అశుచిభి: పురుషైరనధిష్ఠితే అపరిగృహీతే చ అశుచిభిర్వస్తుభిరస్పృష్టే చ పవిత్రభూతే దేశే, దార్వాదినిర్మితం నాత్యుచ్ఛ్రితం నాతినీచం చేలాజినకుశోత్తరమాసనం ప్రతిష్ఠాప్య తస్మిన్మన:ప్రసాదకరే సాపాశ్రయే ఉపవిశ్య యోగైకాగ్రం మన: కృత్వా యతచిత్తేన్ద్రియక్రియ: సర్వాత్మనోపసంహృతచిత్తేన్ద్రియక్రియ: ఆత్మవిశుద్ధయే బన్ధనివృత్తయే యోగం యుఞ్జ్యాదత్మావలోకనం కుర్వీత ।। ౧౧ – ౧౨।।
సమం కాయశిరోగ్రీవం ధారయనచలం స్థిరమ్ ।
సంప్రేక్ష్య నాసికాగ్రం స్వం దేశశ్చానవలోకయన్ ।। ౧౩ ।।
ప్రశాన్తాత్మా విగతభీ: బ్రహ్మచారివ్రతే స్థిత: ।
మన: సంయమ్య మచ్చిత్తో యుక్త ఆసీత మత్పర: ।। ౧౪ ।।
కాయశిరోగ్రీవం సమమచలం సాపాశ్రయతయా స్థిరం ధారయన్, దిశశ్చానవలోఅకయన్, స్వనాసికాగ్రం సంప్రేక్ష్య, ప్రశాన్తాత్మా అత్యన్తనిర్వృతమనా:, విగతభీర్బ్రహ్మచర్యయుక్తో మన: సంయమ్య మచ్చిత్తో యుక్త: అవహితో మత్పర ఆసీత మామేవ చిన్త్యనాసీత ।। ౧౩-౧౪।।
యుఞ్జన్నేవం సదాత్మానం యోగీ నియతమానస: ।
శాన్తిం నిర్వాణపరమాం మత్సంస్థామధిగచ్ఛతి ।। ౧౫ ।।
ఏవం మయి పరస్మిన్ బ్రహ్మణి పురుషోత్తమే మనసశ్శుభాశ్రయే సదా ఆత్మానం మన: యుఞ్జన్నియతమానస: మత్స్పర్శవిత్రీకృతమానసతయా నిశ్చలమానస:, మామేవ చిన్తయన్మత్సంస్థాం నిర్వాణ-పరమాం శాన్తిమధిగచ్ఛతి నిర్వాణకాష్ఠారూపాం మత్సంస్థాం మయి సంస్థితాం శాన్తిమధిగచ్ఛతి ।।౧౫ ।।
ఏవమాత్మయోగమారభమాణస్య మనోనైర్మల్యహేతుభూతాం మనసో భగవతి శుభాశ్రయే స్థితిమభిధాయ అన్యదపి యోగోపకరణమాహ –
నాత్యశ్నతస్తు యోగోऽస్తి న చైకాన్తమనశ్నత: ।
న చాతిస్వప్నశీలస్య జాగ్రతో నైవ చార్జున ।। ౧౬ ।।
యుక్తాహారవిహారస్య యుక్తచేష్టస్య కర్మసు ।
యుక్తస్వప్నావబోధస్య యోగో భవతి దు:ఖహా ।। ౧౭ ।।
అత్యశనానశనే యోగవిరోధినీ అతివిహారావిహారౌ చ తథాతిమాత్రస్వప్నజాగర్యే తథా చాత్యాయాసానాయాసౌ । మితాహారవిహారస్య మితాయాసస్య మితస్వప్నావబోధస్య సకలదు:ఖహా బన్ధనాశన: యోగ: సంపన్నో భవతి ।। ౧౬-౧౭।।
యదా వినియతం చిత్తమాత్మన్యేవావతిష్ఠతే ।
నిస్స్పృహ: సర్వకామేభ్యో యుక్త ఇత్యుచ్యతే తదా ।। ౧౮ ।।
యదా ప్రయోజనవిషయం చిత్తమాత్మన్యేవ వినియతమ్ విశేషేణ నియతం నిరతిశయప్రయోజనతయా తత్రైవ నియతం నిశ్చలమవతిష్ఠతే, తదా సర్వకామేభ్యో నిస్స్పృహస్సన్ యుక్త ఇత్యుచ్యతే యోగార్హా ఇత్యుచ్యతే ।।౧౮।।
యథా దీపో నివాతస్థో నేఙ్గతే సోపమా స్మృతా ।
యోగినో యతచిత్తస్య యుఞ్జతో యోగమాత్మన: ।। ౧౯ ।।
నివాతస్థో దీపో యథా నేఙ్గతే న చలతి అచలస్సప్రభస్తిష్ఠతి యతచిత్తస్య నివృత్తసకలేతరమనోవృత్తే: యోగిన: ఆత్మని యోగం యుఞ్జత: ఆత్మస్వరూపస్య సోపమా నివాతస్థతయా నిశ్చలసప్రభదీపవన్నివృత్తసకలమనోవృత్తితయా నిశ్చలో జ్ఞానప్రభ ఆత్మా తిష్ఠతీత్యర్థ: ।। ౧౯ ।।
యత్రోపరమతే చిత్తం నిరుద్ధం యోగసేవయా ।
యత్ర చైవాత్మనాత్మానం పశ్యనాత్మని తుష్యతి ।। ౨౦ ।।
సుఖమాత్యన్తికం యత్తద్బుద్ధిగ్రాహ్యమతీన్ద్రియమ్ ।
వేత్తి యత్ర న చైవాయం స్థితశ్చలతి తత్త్వత: ।। ౨౧ ।।
యం లబ్ధ్వా చాపరం లాభం మన్యతే నాధికం తత: ।
యస్మిన్ స్థితో న దు:ఖేన గురుణాపి విచాల్యతే ।।౨౨।।
తం విద్యాద్దు:ఖసంయోగవియోగం యోగసంజ్ఞితమ్ ।
స నిశ్చయేన యోక్తవ్యో యోగోऽనిర్విణ్ణచేతసా ।। ౨౩ ।।
యోగసేవయా హేతునా సర్వత్ర నిరుద్ధం చిత్తం యత్ర యోగే ఉపరమతే అతిశయితసుఖమిదమితి రమతే, యత్ర చ యోగే ఆత్మనా మనసా ఆత్మానం పశ్యన్నన్యనిరపేక్షమాత్మన్యేవ తుష్యతి, యత్తదతీన్ద్రియమాత్మబుద్ధ్యేక-గ్రాహ్యం ఆత్యన్తికం సుఖం యత్ర చ యోగే వేత్తి అనుభవతి, యత్ర చ యోగే స్థిత: సుఖాతిరేకేణ తత్త్వత: తద్భావాన్న చలతి, యం యోగం లబ్ధ్వా యోగాద్విరతస్తమేవ కాఙ్క్షమాణో నాపరం లాభం తతోऽధికం మన్యతే, యస్మింశ్చ యోగే స్థితో విరతోऽపి గుణవత్పుత్రవియోగాదినా గురుణాపి దు:ఖేన న విచాల్యతే, తం దు:ఖసంయోగవియోగం దు:ఖసంయోగప్రత్యనీకాకారం యోగశబ్దాభిధేయం విద్యాత్ । స ఏవంరూపో యోగ ఇతి ఆరమ్భదశాయాం నిశ్చయేన అనిర్విణ్ణచేతసా హృష్టచేతసా యోగో యోక్తవ్య: ।। ౨౦ – ౨౩ ।।
సఙ్కల్పప్రభవాన్ కామాంస్త్యక్త్వా సర్వానశేషత: ।
మనసైవేన్ద్రియగ్రామం వినియమ్య సమన్తత: ।। ౨౪ ।।
శనైశ్శనైరుపరమేద్బుద్ధ్యా ధృతిగృహీతయా ।
ఆత్మసంస్థం మన: కృత్వా న కించిదపి చిన్తయేత్ ।। ౨౫ ।।
స్పర్శజా: సఙ్కల్పజాశ్చేతి ద్వివిధా: కామా:, స్పర్శజా: శీతోష్ణాదయ:, సఙ్కల్పజా: పుత్రక్షేత్రాదయ:। తత్ర సఙ్కల్పప్రభవా: స్వరూపేణైవ త్యక్తుం శక్యా: । తాన్ సర్వాన్మనసైవ తదన్వయానుసన్ధానేన త్యక్త్వా స్పర్శజేష్వవర్జనీయేషు తన్నిమిత్తహర్షోద్వేగౌ త్యక్త్వా సమన్తత: సర్వస్మాద్విషయాత్సర్వమిన్ద్రియగ్రామం వినియమ్య శనైశ్శనైర్ధృతిగృహీతయా వివేకవిషయయా బుద్ధ్యా సర్వస్మాదాత్మవ్యతిరిక్తాదుపరమ్య ఆత్మసంస్థం మన: కృత్వా న కిఞ్చిదపి చిన్తయేత్।।౨౪-౨౫।।
యతో యతో నిశ్చరతి మనశ్చఞ్చలమస్థిరమ్ ।
తతస్తతో నియమ్యైతదాత్మన్యేవ వశం నయేత్ ।। ౨౬ ।।
చలస్వభావతయాత్మన్యస్థిరం మన: యతో యతో విషయప్రావణ్యహేతో: బహి: నిశ్చరతి, తతస్తతో యత్నేన మనో నియమ్య ఆత్మన్యేవ అతిశయితసుఖభావనయా వశం నయేత్ ।। ౨౬ ।।
ప్రశాన్తమనసం హ్యేనం యోగినం సుఖముత్తమమ్ ।
ఉపైతి శాన్తరజసం బ్రహ్మభూతమకల్మషమ్ ।। ౨౭ ।।
ప్రశాన్తమనసమాత్మని నిశ్చలమనసమ్, ఆత్మన్యస్తమనసం తదేవ హేతోర్దగ్ధాశేషకల్మషమ్, తత ఏవ శాన్తరజసం వినష్టరజోగుణమ్, తత ఏవ బ్రహ్మభూతం స్వస్వరూపేణావస్థితమేనం యోగినమాత్మస్వరూపా-నుభవరూపముత్తమం సుఖముపైతి । హీతి హేతౌ ఉత్తమసుఖరూపత్వాదాత్మస్వరూపస్యేత్యర్థ: ।। ౨౭ ।।
ఏవం యుఞ్జన్ సదాత్మానం యోగీ విగతకల్మష: ।
సుఖేన బ్రహ్మసంస్పర్శమత్యన్తం సుఖమశ్నుతే ।। ౨౮ ।।
ఏవముక్తప్రకారేణాత్మానం యుఞ్జన్ తేనైవ విగతప్రాచీనసమస్తకల్మషో బ్రహ్మసంస్పర్శం బ్రహ్మానుభవరూపం సుఖమత్యన్తమపరిమితం సుఖేన అనాయాసేన సదాశునుతే ।। ౨౮ ।।
అథ యోగవిపాకదశా చతుష్ప్రకారోచ్యతే-
సర్వభూతస్థమాత్మానం సర్వభూతాని చాత్మని ।
ఈక్షతే యోగయుక్తాత్మా సర్వత్ర సమదర్శన: ।। ౨౯ ।।
స్వాత్మన: పరేషాం చ భూతానాం ప్రకృతివియుక్తస్వరూపాణాం జ్ఞానైకాకారతయా సామ్యాద్వైషమ్యస్య చ ప్రకృతిగతత్వాద్యోగయుక్తాత్మా ప్రకృతివియుక్తేష్వాత్మసు సర్వత్ర జ్ఞానైకాకారతయా సమదర్శన: సర్వభూతస్థం స్వాత్మానం సర్వభూతాని చ స్వాత్మనీక్షతే సర్వభూతసమానాకారం స్వాత్మానం స్వాత్మసమానాకారాణి చ సర్వభూతాని పశ్యతీత్యర్థ: । ఏకస్మినాత్మని దృష్టే సర్వస్యాత్మవస్తునస్తత్సామ్యాత్సర్వమాత్మవస్తు దృష్టం భవతీత్యర్థ: । ‘సర్వత్ర సమదర్శన:‘ ఇతి వచనాత్ । యోऽయం యోగస్త్వయా ప్రోక్త: సామ్యేన (౩౩) ఇత్యనుభాషణాచ్చ । నిర్దోషం హి సమం బ్రహ్మ (భ.గీ.౫.౧౯) ఇతి వచనాచ్చ ।। ౨౯ ।।
యో మాం పశ్యతి సర్వత్ర సర్వం చ మయి పశ్యతి ।
తస్యాహం న ప్రణశ్యామి స చ మే న ప్రణశ్యతి ।। ౩౦ ।।
తతోऽపి విపాకదశాపన్నో మమ సాధర్మ్యముపాగత:, నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి (ము.౩.౧.౩) ఇత్యుచ్యమానం సర్వస్యాత్మవస్తునో విధూతపుణ్యపాపస్య స్వరూపేణావస్థితస్య మత్సామ్యం పశ్యన్ య: సర్వత్రాత్మవస్తుని మాం పశ్యతి, సర్వమాత్మవస్తు చ మయి పశ్యతి అన్యోన్యసామ్యాదన్యతరదర్శనేన అన్యతరదపీదృశమితి పశ్యతి, తస్య స్వాత్మస్వరూపం పశ్యతోऽహం తత్సామ్యాన్న ప్రణశ్యామి నాదర్శనముపయామి మమాపి మాం పశ్యత:, మత్సామ్యాత్స్వాత్మానం మత్సమమవలోకయన్ స నాదర్శనముపయాతి ।। ౩౦ ।। తతోऽపి విపాకదశామాహ –
సర్వభూతస్థితం యో మాం భజత్యేకత్వమాస్థిత: ।
సర్వథా వర్తమానోऽపి స యోగీ మయి వర్తతే ।। ౩౧ ।।
యోగదశాయాం సర్వభూతస్థితం మామసంకుచితజ్ఞానైకాకారతయా ఏకత్వమాస్థిత: ప్రాకృతభేదపరి-త్యాగేన సుదృఢం యో భజతే, స యోగీ వ్యుత్థానకాలేऽపి యథా తథా వర్తమాన: స్వాత్మానం సర్వభూతాని చ పశ్యన్మయి వర్తతే మామేవ పశ్యతి । స్వాత్మని సర్వభూతేషు చ సర్వదా మత్సామ్యమేవ పశ్యతీత్యర్థ: ।। ౩౧ ।।
తతోऽపి కాష్ఠామాహ –
ఆత్మౌపమ్యేన సర్వత్ర సమం పశ్యతి యోऽర్జున ।
సుఖం వా యది వా దు:ఖం స యోగీ పరమో మత: ।। ౩౨ ।।
స్వాత్మనశ్చాన్యేషాం చాత్మనామసంకుచితజ్ఞానైకాకారతయోపమ్యేన స్వాత్మని చాన్యేషు చ సర్వత్ర వర్తమానం పుత్రజన్మాదిరూపం సుఖం తన్మరణాదిరూపం చ దు:ఖమసంబన్ధసామ్యాత్సమం య: పశ్యతి పరపుత్రజన్మమరణాదిసమం స్వపుత్రజన్మమరణాదికం య: పశ్యతీత్యర్థ: । స యోగీ పరమో మత: యోగకాష్ఠాం గతో మత: ।। ౩౨ ।।
అర్జున ఉవాచ
యోऽయం యోగస్త్వయా ప్రోక్త: సామ్యేన మధుసూదన ।
ఏతస్యాహం న పశ్యామి చఞ్చలత్వాత్స్థితిం స్థిరామ్ ।। ౩౩ ।।
చఞ్చలం హి మన: కృష్ణ ప్రమాథి బలవద్దృఢమ్ ।
తస్యాహం నిగ్రహం మన్యే వాయోరివ సుదుష్కరమ్ ।। ౩౪ ।।
యోऽయం దేవమనుష్యాదిభేదేన జీవేశ్వరభేదేన చాత్యతభిన్నతయైతావన్తం కాలమనుభూతేషు సర్వేష్వాత్మసు జ్ఞానైకాకారతయా పరస్పరసామ్యేన అకర్మవశ్యతయా చేశ్వరసామ్యేన సర్వత్ర సమదర్శనరూపో యోగస్త్వయా ప్రోక్త:, ఏతస్య యోగస్య స్థిరాం స్థితిం న పశ్యామి, మనసశ్చఞ్చలత్వాత్ । తథా అనవరతాభ్యస్తవిషయేష్వపి స్వత ఏవ చఞ్చలం పురుషేణైకత్రావస్థాపయితుమశక్యం మన: పురుషం బలాత్ప్రమథ్య దృఢమన్యత్ర చరతి తస్య స్వాభ్యస్తవిషయేష్వపి చఞ్చలస్వభావస్య మనసస్తద్విపరీతాకారాత్మని స్థాపయితుం నిగ్రహం ప్రతికూలగతేర్మహావాతస్య వ్యజనాదినైవ సుదుష్కరమహం మన్యే । మనోనిగ్రహోపాయో వక్తవ్య ఇత్యభిప్రాయ: ।। ౩౩ ।।౩౪।।
శ్రీభగవానువాచ
అసంశయం మహాబాహో మనో దుర్నిగ్రహం చలమ్ ।
అభ్యాసేన తు కౌన్తేయ వైరాగ్యేణ చ గృహ్యతే ।। ౩౫ ।।
అసంయతాత్మనా యోగో దుష్ప్రాప ఇతి మే మతి: ।
వశ్యాత్మనా తు యతతా శక్యోऽవాప్తుముపాయత: ।। ౩౬ ।।
చలస్వభావతయా మనో దుర్నిగ్రహమేవేత్యత్ర న సంశయ: తథా అఅప్యాత్మనో గుణాకరత్వాభ్యాస-జనితాభిముఖ్యేన ఆత్మవ్యతిరిక్తేషు దోషాకరత్వజనితవైతృష్ణ్యేన చ కథంచిద్గృహ్యతే అసంయతాత్మనా అజితమనసా మహతాపి బలేన యోగో దుష్ప్రాప ఏఅ । ఉపాయతస్తు వశ్యాత్మనా పూర్వోక్తేన మదారాధనరూపేణాన్తర్గతజ్ఞానేన కర్మణా జితమనసా యతమానేనాయమేవ సమదర్శనరూపో యోగోऽవాప్తుం శక్య: ।। ౩౫ – ౩౬।।
అథ నేహాభిక్రమనాశోऽస్తి (భ.గీ.౨.౪౦) ఇతి ఆదావేవ శ్రుతం యోగమాహాత్మ్యం యథావచ్ఛ్రోతుమర్జున: పృచ్ఛతి । అన్తర్గతాత్మజ్ఞానతయా యోగశిరస్కతయా చ హి కర్మయోగస్య మాహాత్మ్యం తత్రోదితమ్ తచ్చ యోగమాహాత్మ్యమేవ।
అర్జున ఉవాచ
అయతి: శ్రద్ధయోపేతో యోగాచ్చలితమానస: ।
అప్రాప్య యోగసంసిద్ధిం కాం గతిం కృష్ణ గచ్ఛతి ।। ౩౭ ।।
కచ్చిన్నోభయవిభ్రష్టశ్ఛిన్నాభ్రమివ నశ్యతి ।
అప్రతిష్ఠో మహాబాహో విమూఢో బ్రహ్మణ: పథి ।। ౩౮ ।।
ఏతం మే సంశయం కృష్ణ చ్ఛేతుమర్హాస్యశేషత: ।
త్వదన్య: సంశయస్యాస్య చ్ఛేత్తా న హ్యుపపద్యతే ।। ౩౯ ।।
శ్రద్ధయా యోగే ప్రవృత్తో దృఢతరాభ్యాసరూపయతనవైకల్యేన యోగసంసిద్ధిమప్రాప్య యోగాచ్చలిత-మానస: కాం గతిం గచ్ఛతి ఉభయవిభ్రష్టోऽయం చ్ఛిన్నాభ్రమివ కచ్చిన్న నశ్యతి? యథా మేఘశకల: పూర్వస్మాద్బృహతో మేఘాచ్ఛిన్న: పరం బృహన్తం మేఘమప్రాప్య మధ్యే వినష్టో భవతి, తథైవ కచ్చిన్న నశ్యతి । కథముభయవిభ్రష్టతా? అప్రతిష్ఠ:, విమూఢో బ్రహ్మణ: పథీతి । యథావస్థితం స్వర్గాదిసాధనభూతం కర్మ ఫలాభిసన్ధిరహితస్యాస్య పురుషస్య స్వఫలసాధనత్వేన ప్రతిష్ఠా న భవతీత్యప్రతిష్ఠ: । ప్రక్రాన్తే బ్రహ్మణ: పథి విమూఢ: తస్మాత్పథ: ప్రచ్యుత: । అత: ఉభయవిభ్రష్టతయా కిమయం నశ్యత్యేవ, ఉత న నశ్యతి? తమేనం సంశయమశేషతశ్ఛేత్తుమర్హాసి। స్వత: ప్రత్యక్షేణ యుగపత్సర్వం సదా పశ్యతస్త్వత్తోऽన్య: సంశయస్యాస్య ఛేత్తా న హ్యుపపద్యతే ।।౩౭-౩౮-౩౯।।
శ్రీభగవానువాచ
పార్థ నైవేహ నాముత్ర వినాశస్తస్య విద్యతే ।
న హి కల్యాణకృత్కశ్చిద్దుర్గతిం తాత గచ్ఛతి ।। ౪౦ ।।
శ్రద్ధయా యోగే ప్రక్రాన్తస్య తస్మాత్ప్రచ్యుతస్యేహ చాముత్ర చ వినాశో న విద్యతే ప్రాకృతస్వర్గాదిభోగానుభవే బ్రహ్మానుభవే చాభిలషితానవాప్తిరూప: ప్రత్యవాయాఖ్యానిష్టావాప్తిరూపశ్చ వినాశో న విద్యత ఇత్యర్థ: । న హి నిరతిశయకల్యాణరూపయోగకృత్కశ్చిత్కాలత్రయేऽపి దుర్గతిం గచ్ఛతి ।। ౪౦ ।।
కథమయం భవిష్యతీత్యత్రాహ –
ప్రాప్య పుణ్యకృతాం లోకానుషిత్వా శాశ్వతీ: సమా: ।
శుచీనాం శ్రీమతాం గేహే యోగభ్రష్టోऽభిజాయతే ।। ౪౧ ।।
యజ్జాతీయభోగాభికాఙ్క్షయా యోగాత్ప్రచ్యుతోऽయమ్, అతిపుణ్యకృతాం ప్రాప్యాన్ లోకాన్ ప్రాప్య తజ్జాతీయానతికల్యాణాన్ భోగాన్ యోగమాహాత్మ్యాదేవ భుఞ్జానో యావత్తద్భోగతృష్ణావసానం శశ్వతీ: సమాస్తత్రోషిత్వా తస్మిన్ భోగే వితృష్ణ: శుచీనాం శ్రీమతాం యోగోపక్రమయోగ్యానాం కులే యోగోపక్రమే భ్రష్టో యోగమాహాత్మ్యాజ్జాయతే ।। ౪౧ ।।
అథ వా యోగినామేవ కులే భవతి ధీమతామ్ ।
ఏతద్ధి దుర్లభతరం లోకే జన్మ యదీదృశమ్ ।। ౪౨ ।।
పరిపక్వయోగశ్చలితశ్చేత్, యోగినాం ధీమతాం యోగం కుర్వతాం స్వయమేవ యోగోపదేశక్షమాణాం మహతాం కులే భవతి తదేతదుభయవిధం యోగయోగ్యానాం యోగినాం చ కులే జన్మ లోకే ప్రాకృతానాం దుర్లభతరమ్ । ఏతత్తు యోగమాహాత్మ్యకృతమ్ ।।౪౨।।
తత్ర తం బుద్ధిసంయోగం లభతే పౌర్వదైహికమ్ ।
యతతే చ తతో భూయ: సంసిద్ధౌ కురునన్దన ।। ౪౩ ।।
పూర్వాభ్యాసేన తేనైవ హ్రియతే హ్యవశోऽపి స: ।
తత్ర జన్మని పౌర్వదైహికం తమేవ యోగవిషయం బుద్ధిసంయోగం లభతే । తత: సుప్తప్రబుద్ధవద్భూయ: సంసిద్ధౌ యతతే యథా నాన్తరాయహతో భవతి, తథా యతతే । తేన పూర్వాభ్యాసేన పూర్వేణ యోగవిష్యేణాభ్యాసేన స: యోగభ్రష్టో హ్యవశోऽపి యోగ ఏవ హ్రియతే । ప్రసిద్ధం హ్యేతద్యోగమాహాత్మ్యమిత్యర్థ: ।। ౪౩ ।।
జిజ్ఞాసురపి యోగస్య శబ్దబ్రహ్మాతివర్తతే ।। ౪౪ ।।
అప్రవృత్తయోగో యోగే జిజ్ఞాసురపి తతశ్చలితమానస: పునరపి తామేవ జిజ్ఞాసాం ప్రాప్య కర్మయోగాదికం యోగమనుష్ఠాయ శబ్దబ్రహ్మాతివర్తతే । శబ్దబ్రహ్మ దేవమనుష్యపృథివ్యన్తరిక్షస్వర్గాదిశబ్దాభిలాపయోగ్యం బ్రహ్మ ప్రకృతి: । ప్రకృతిబన్ధాద్విముక్తో దేవమనుష్యాదిశబ్దాభిలాపానర్హం జ్ఞానానన్దైకతానమాత్మానం ప్రాప్నోతీత్యర్థ:।।౪౪।।
ప్రయత్నాద్యతమానస్తు యోగీ సంశుద్ధకిల్బిష: ।
అనేకజన్మసంసిద్ధస్తతో యాతి పరాం గతిమ్ ।। ౪౫ ।।
యత ఏవం యోగమాహాత్మ్యమ్, తత: అనేకజన్మార్జితపుణ్యసఞ్చయై: సంశుద్ధకిల్బిషస్సంసిద్ధి: సంజాత: ప్రయత్నాద్యతమానస్తు యోగీ చలితోऽపి పున: పరాం గతిం యాత్యేవ ।। ౪౫ ।।
అతిశయితపురుషార్థనిష్ఠతయా యోగిన: సర్వస్మాదాధిక్యమాహ –
తపస్విభ్యోऽధికో యోగీ జ్ఞానిభ్యోऽపి మతోऽధిక: ।
కర్మిభ్యశ్చాధికో యోగీ తస్మాద్యోగీ భవార్జున ।।౪౬।।
కేవలతపోభిర్య: పురుషార్థ: సాధ్యతే, ఆత్మజ్ఞానవ్యతిరిక్తైర్జ్ఞానైశ్చ య:, యశ్చ కేవలైరశ్వమేధాదిభి: కర్మభి:, తేభ్యస్సర్వేభ్యోऽధికపురుషార్థసాధనత్వాద్యోగస్య, తపస్విభ్యో జ్ఞానిభ్య: కర్మిభ్యశ్చాధికో యోగీ తస్మాద్యోగీ భవార్జున।।౪౬।।
తదేవం పరవిద్యాఙ్గభూతం ప్రజాపతివాక్యోదితం ప్రత్యగాత్మదర్శనముక్తమ్ అథ పరవిద్యాం ప్రస్తౌతి –
యోగినామపి సర్వేషాం మద్గతేనాన్తరాత్మనా ।
శ్రద్ధావాన్ భజతే యో మాం స మే యుక్తతమో మత: ।। ౪౭ ।।
యోగినామితి పఞ్చమ్యర్థే షష్ఠీ । సర్వభూతస్థమాత్మానమ్ (౨౯) ఇత్యాదినా చతుర్విధా యోగిన: ప్రతిపాదితా:। తేష్వనన్తర్గతత్వాద్వక్ష్యమాణస్య యోగిన: న నిర్ధారణే షష్ఠీ సంభవతి । అపి సర్వేషామితి సర్వశబ్దనిర్దిష్టాస్తపస్విప్రభృతయ: । తత్రాప్యుక్తేన న్యాయేన పఞ్చమ్యర్థో గ్రహీతవ్య: । యోగిభ్య:, అపి సర్వేభ్యో వక్ష్యమాణో యోగీ యుక్తతమ: । తదపేక్షయా అవరత్వే తపస్విప్రభృతీనాం యోగినాం చ న కశ్చిద్విశేష ఇత్యర్థ: మేర్వపేక్షయా సర్షపాణామివ । యద్యపి సర్షపేషు అన్యోన్యన్యూనాధికభావో విద్యతే తథాపి మేర్వపేక్షయా అవరత్వనిర్దేశ: సమాన: । మత్ప్రియత్వాతిరేకేన అనన్యధారణస్వభావతయా మద్గతేన అన్తరాత్మనా మనసా, శ్రద్ధావానత్యర్థమత్ప్రియత్వేన క్షణమాత్రవిశ్లేషాసహతయా మత్ప్రాప్తిప్రవృత్తౌ త్వరావాన్ యో మాం భజతే మాం విచిత్రానన్తభోగ్యభోక్తృవర్గభోగోపకరణభోగస్థానపరిపూర్ణనిఖిలజగదుదయవిభవ-లయలీలమ్, అస్పృష్టాశేష-దోషానవధికాతిశయజ్ఞానబలైశ్వర్యవీర్యశక్తితేజ:ప్రభృతి అసఙ్ఖ్యేయకల్యాణ-గుణగణనిధిమ్, స్వాభిమతానురూపైకరూపాచిన్త్యదివ్యాద్భుతనిత్యనిరవద్య-నిరతిశయాఉజ్జ్వల్య-సౌన్దర్యసౌగన్ధ్యసౌకుమార్యలావణ్య-యౌవనాద్యనన్తగుణనిధిదివ్యరూపమ్, వాఙ్మనసాపరిచ్ఛేద్యస్వరూప-స్వభావమ్, అపారకారుణ్యసౌశీల్య-వాత్సల్యోదార్యమహోదధిమ్, అనాలోచితవిశేషాశేషలోక-శరణ్యమ్, ప్రణతార్తిహరమ్, ఆశ్రితవాత్సల్యైకజలధిమ్, అఖిలమనుజనయనవిషయతాం గతమ్, అజహత్స్వస్వభావమ్, వసుదేవగృహేऽవతీర్ణమ్, అనవధికాతిశయతేజసా నిఖిలం జగద్భాసయన్తమ్, ఆత్మకాన్త్యా విశ్వమాప్యాయయన్తమ్, భజతే సేవతే, ఉపాస్త ఇత్యర్థ: స మే యుక్తతమో మత: స సర్వేభ్యశ్శ్రేష్టతమ: ఇతి సర్వం సర్వదా యథావస్థితం స్వత ఏవ సాక్షాత్కుర్వనహం మన్యే।।౪౭।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే ప్షష్ఠోऽధ్యాయ: ।। ౬।।
