భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
నవమోऽధ్యాయ:
ఉపాసకభేదనిబన్ధనా విశేషా: ప్రతిపాదితా: । ఇదానీముపాస్యస్య పరమపురుషస్య మాహాత్మ్యమ్, జ్ఞానినాం విశేషం చ విశోధ్య భక్తిరూపస్యోపాసనస్య స్వరూపముచ్యతే ।
శ్రీభగవానువాచ
ఇదం తు గుహ్యతమం ప్రవక్ష్యామ్యనసూయవే ।
జ్ఞానం విజ్ఞానసహితం యజ్జ్ఞాత్వా మోక్షసేऽశుభాత్ ।। ౧ ।।
ఇదం తు గుహ్యతమం భక్తిరూపముపాసనాఖ్యం జ్ఞానం విజ్ఞానసహితముపాసనగతవిశేషజ్ఞానసహితమ్, అనసూయవే తే ప్రవక్ష్యామి మద్విషయం సకలేతరవిసజాతీయమపరిమితప్రకారం మాహాత్మ్యం శ్రుత్వా, ఏవమేవ సంభవతీతి మన్వానాయ తే ప్రవక్ష్యామీత్యర్థ: । యజ్జ్ఞానమనుష్ఠానపర్యన్తం జ్ఞాత్వా మత్ప్రాప్తివిరోధిన: సర్వస్మాదశుభాన్మోక్ష్యసే ।। ౧।।
రాజవిద్యా రాజగుహ్యం పవిత్రమిగముత్తమమ్ ।
ప్రత్యక్షావగమం ధర్మ్యం సుసుఖం కర్తుమవ్యయమ్ ।। ౨ ।।
రాజవిద్యా విద్యానాం రాజా, రాజగుహ్యం గుహ్యానాం రాజా । రాజ్ఞాం విద్యేతి వా రాజవిద్యా । రాజానో హి విస్తీర్ణాగాధ్యమనస: । మహామనసామియం విద్యేత్యర్థ: । మహామనస ఏవ హి గోపనీయగోపనకుశలా ఇతి తేషామేవ గుహ్యమ్ । ఇదముత్తమం పవిత్రం మత్ప్రాప్తివిరోధ్యశేషకల్మషాపహమ్ । ప్రత్యక్షావగమమ్ । అవగమ్యత ఇత్యవగమ: విషయ: ప్రత్యక్షభూతోऽవగమ: విషయో యస్య జ్ఞానస్య తత్ప్రత్యక్షావగమమ్ । భక్తిరూపేణోపాసనేన ఉపాస్యమానోऽహం తాదానీమేవోపాసితు: ప్రత్యక్షతాముపగతో భవామీత్యర్థ: । అథాపి ధర్మ్యం ధర్మాదనపేతమ్ । ధర్మత్వం హి నిశ్శ్రేయససాధనత్వమ్ । స్వరూపేణైవాత్యర్థప్రియత్వేన తదానీమేవ మద్దర్శనాపాదనతయా చ స్వయం నిశ్శ్రేయసరూపమపి నిరతిశయనిశ్శ్రేయసరూపాత్యన్తికమత్ప్రాప్తి-సాధనమిత్యర్థ: । అత ఏవ సుసుఖం కర్తుం సుసుఖోపాదానమ్ । అత్యర్థప్రియత్వేనోపాదేయమ్ । అవ్యయమక్షయమ్ మత్ప్రాప్తిం సాధయిత్వా అపి స్వయం న క్షీయతే। ఏవంరూపముపాసనం కుర్వతో మత్ప్రదానే కృతేऽపి కించిత్కృతం మయాఅఅస్యేతి మే ప్రతిభాతీత్యర్థ:।।౨।।
అశ్రద్దధానా: పురుషా ధర్మస్యాస్య పరన్తప ।
అప్రాప్య మాం నివర్తన్తే మృత్యుసంసారవర్త్మని ।। ౩ ।।
అస్యోపాసనాఖ్యస్య ధర్మస్య నిరతిశయప్రియమద్విషయతయా స్వయం నిరతిశయప్రియరూపస్య పరమనిశ్శ్రేయసరూపమత్ప్రాప్తిసాధనస్యావ్యయస్యోపాదానయోగ్యదశాం ప్రాప్య అశ్రద్దధానా: విశ్వాసపూర్వకత్వరారహితా: పురుషా: మామప్రాప్య మృత్యురూపే సంసారవర్త్మని నితరాం వర్తన్తే । అహో మహదిదమాశ్చర్యమిత్యర్థ: ।। ౩ ।।
శృణు తావత్ప్రాప్యభూతస్య మమాచిన్త్యమహిమానమ్ –
మయా తతమిదం సర్వం జగదవ్యక్తమూర్తినా ।
మత్స్థాని సర్వభూతాని న చాహం తేష్వవస్థిత: ।। ౪ ।।
న చ మత్స్థాని భూతాని పశ్య మే యోగమైశ్వరమ్ ।
భూతభృన్న చ భూతస్థో మమాత్మా భూతభావన: ।। ౫ ।।
ఇదం చేతనాచేతనాత్మకం కృత్స్నం జగదవ్యక్తమూర్తినా అప్రకాశితస్వరూపేణ మయా అన్తర్యామిణా, తతమస్య జగతో ధారణార్థం నియమనార్థం చ శేషిత్వేన వ్యాప్తమిత్యర్థ: । యథాన్తర్యామిబ్రాహ్మణే, య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ … యం పృథివీ న వేద (బృ.౫.౭.౩), య ఆత్మని తిష్ఠన్ … యమాత్మా న వేద (బృ.౫.౭.౨౨) ఇతి చేతనాచేతనవస్తుజాతైరదృష్టేణాన్తర్యామిణా తత్ర తత్ర వ్యాప్తిరుక్తా । తతో మత్స్థాని సర్వభూతాని సర్వాణి భూతాని మయ్యన్తర్యామిణి స్థితాని । తత్రైవ బ్రాహ్మణే, యస్య పృథివీ శరీరం … య: పృథివీమన్తరో యమయతి, యస్యాత్మా శరీరం … య ఆత్మానమన్తరో యమయతి ఇతి శరీరత్వేన నియామ్యత్వప్రతిపాదనాత్తదాయత్తే స్థితినియమనే ప్రతిపాదితే శేషిత్వం చ । న చాహం తేష్వవస్థిత: అహం తు న తదాయత్తస్థితి: మత్స్థితౌ తైర్న కశ్చిదుపకార ఇత్యర్థ: । న చ మత్స్థాని భూతాని న ఘటాదీనాం జలాదేరివ మమ ధారకత్వమ్ । కథమ్? మత్సఙ్కల్పేన । పశ్య మమైశ్వరం యోగమన్యత్ర కుత్రచిదసంభావనీయం మదసాధారణమాశ్చర్యం యోగం పశ్య । కోऽసౌ యోగ? భూతభృన్న చ భూతస్థో మమాత్మా భూతభావన: । సర్వేషాం భూతానాం భర్తాహమ్ న చ తై: కశ్చిదపి మమోపకార: । మమాత్మైవ భూతభావన: మమ మనోమయస్సఙ్కల్ప ఏవ భూతానాం భావయితా ధారయితా నియన్తా చ ।। ౪-౫ ।।
సర్వస్యాస్య స్వసఙ్కల్పాయత్తస్థితిప్రవృత్తిత్వే నిదర్శనమాహ
యథాకాశస్థితో నిత్యం వాయు: సర్వత్రగో మహాన్ ।
తథా సర్వాణి భూతాని మత్స్థానీత్యుపధారయ ।। ౬ ।।
యథా ఆకశే అనాలమ్బనే మహాన్ వాయు: స్థిత: సర్వత్ర గచ్ఛతి స తు వాయుర్నిరాలమ్బనో మదాయత్తస్థితిరిత్యవశ్యాభ్యుపగమనీయ: ఏవమేవ సర్వాణి భూతాని తైరదృష్టే మయి స్థితాని మయైవ ధృతానీత్యుపధారయ। యథాహుర్వేదవిద:, మేఘోదయ: సాగరసన్నివృత్తిరిన్దోర్విభాగ: స్ఫురితాని వాయో: । విద్యుద్విభఙ్గో గతిరుష్ణరశ్మేర్విష్ణోర్విచిత్రా: ప్రభవన్తి మాయా: ఇతి విష్ణోరనన్యసాధారణాని మహాశ్చర్యాణీత్యర్థ: । శ్రుతిరపి, ఏతస్య వా అక్షరస్య ప్రశాసనే గార్గి సూర్యాచన్ద్రమసౌ విధృతౌ తిష్ఠత: (బృ.౫.౮.౯), భీషాస్మాద్వాత: పవతే,భీషోదేతి సూర్య:, భీషాస్మాదగ్నిశ్చేన్ద్రశ్చ (ఆ.౮) ఇత్యాదికా।।౬।।
సకలేతరనిరపేక్షస్య భగవతస్సఙ్కల్పాత్సర్వేషాం స్థితి: ప్రవృత్తిశ్చోక్తా తథా తత్సఙ్కల్పాదేవ సర్వేషాముత్పత్తిప్రలయావపీత్యాహ –
సర్వభూతాని కౌన్తేయ ప్రకృతిం యాన్తి మామికామ్ ।
కల్పక్షయే పునస్తాని కల్పాదౌ విసృజామ్యహమ్ ।। ౭ ।।
స్థావరజఙ్గమాత్మకాని సర్వాణి భూతాని, మామికాం మచ్ఛరీరభూతామ్, ప్రకృతిం తమశ్శబ్దవాచ్యాం నామరూపవిభాగానర్హామ్, కల్పక్షయే చతుర్ముఖావసానసమయే మత్సఙ్కల్పాద్యాన్తి తాన్యేవ భూతాని కల్పాదౌ పునర్విసృజ్యామ్యహమ్ యథా ఆహ మను: ఆసీదిదం తమోభూతం … సోऽభిధ్యాయ శరీరాత్స్వాత్ (మ.స్మృ.౧.౫) ఇతి । శ్రుతిరపి యస్యావ్యక్తం శరీరమ్ (సు.౨), అవ్యక్తమక్షరే లీయతే, అక్షరం తమసి లీయతే (సు.౭) ఇత్యాదికా, తమాసీత్తమసా గూఢమగ్రే ప్రకేతమ్ (అష్ట.౨.౮.౯) ఇతి చ ।। ౭ ।।
ప్రకృతిం స్వామవష్టభ్య విసృజామి పున: పున: ।
భూతగ్రామమిమం కృత్స్నమవశం ప్రకృతేర్వశాత్ ।। ౮ ।।
స్వకీయాం విచిత్రపరిణామినీం ప్రకృతిమవష్టభ్య అష్టధా పరిణామ్య్యిమం చతుర్విధం దేవతిర్యఙ్మనుష్య-స్థావరాత్మకం భూతగ్రామం మదీయాయా మోహిన్యా గుణమయ్యా: ప్రకృతేర్వశాదవశం పున:పున: కాలేకాలే విసృజామి ।। ౮ ।। ఏవం తర్హి విషమసృష్ట్యాదీని కర్మాణి నైఘృణ్యాద్యాపాదనేన భవన్తం బధ్నన్తీత్యత్రాహ –
న చ మాం తాని కర్మాణి నిబధ్నన్తి ధనఞ్జయ ।
ఉదాసీనవదాసీనమసక్తం తేషు కర్మసు ।। ౯ ।।
న చ తాని విషమసృష్ట్యాదీని కర్మాణి మాం నిబధ్నన్తి మయి నైర్ఘృణ్యాదికం నాపాదయన్తి, యత: క్షేత్రజ్ఞానాం పూర్వకృతాన్యేవ కర్మాణి దేవాదివిషమభావహేతవ: అహం తు తత్ర వైషమ్యే అసక్త: తత్రోదాసీనవదాసీన: యథాహ సూత్రకార: వైషమ్యనైర్ఘృణ్యే న సాపేక్షత్వాత్ (బ్ర.సూ.౨.౧.౩౫), న కర్మావిభాగాదితి చేన్నానాదిత్వాత్ (౨.౧.౩౫) ఇతి ।। ౯ ।।
మయాధ్యక్షేణ ప్రకృతి: సూయతే సచరాచరమ్ ।
హేతునానేన కౌన్తేయ జగద్ధి పరివర్తతే ।। ౧౦ ।।
తస్మాత్క్షేత్రజ్ఞకర్మానుగుణం మదీయా ప్రకృతి: సత్యసఙ్కల్పేన మయాఅఅధ్యక్షేణేక్షితా సచరాచరం జగత్సూయతే। అనేన క్షేత్రజ్ఞకర్మానుగుణమదీక్షణేన హేతునా జగత్పరివర్తత ఇతి మత్స్వామ్యం సత్యసఙ్కల్పత్వం నైర్ఘృణ్యాదిదోష-రహితత్వమిత్యేవమాదికం మమ వసుదేవసూనోరైశ్వరం యోగం పశ్య । యథాఅఆహ శ్రుతి:, అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్ తస్మింశ్చాన్యో మాయయా సన్నిరుద్ధ: । మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౪.౯) ।।ఇతి।।౧౦।।
అవజానన్తి మాం మూఢా మానుషీం తనుమాశ్రితమ్ ।
పరం భావమజానన్తో మమ భూతమహేశ్వరమ్ ।। ౧౧ ।।
ఏవం మాం భూతమహేశ్వరం సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పం నిఖిలజగదేకకారణం పరమకారుణికతయా సర్వసమాశ్రయణీయత్వాయ మానుషీం తనుమాశ్రితం స్వకృతై: పాపకర్మభిర్మూఢా అవజానన్తి ప్రాకృతమనుష్యసమం మన్యన్తే । భూతమహేశ్వరస్య మమాపారకారుణ్యోదార్యసౌశీల్యవాత్సల్యనిబన్ధనం మనుష్యత్వసమాశ్రయణ-లక్షణమిమం పరం భావమజానన్తో మనుష్యత్వసమాశ్రయణమాత్రేణ మామితరసజాతీయం మత్వా తిరస్కుర్వన్తీత్యర్థ: ।। ౧౧ ।।
మోఘాశా మోఘకర్మాణో మోఘజ్ఞానా విచేతస: ।
రాక్షసీమాసురీం చైవ ప్రకృతిం మోహినీం శ్రితా: ।। ౧౨ ।।
మమ మనుష్యత్వే పరమకారుణ్యాదిపరత్వతిరోధానకరీం రాక్షసీమాసురీం చ మోహినీం ప్రకృతిమాశ్రితా:, మోఘాశా: మోఘ్వాఞ్ఛితా: నిష్ఫలవాఞ్ఛితా:, మోఘ్కర్మాణ: మోఘారమ్భా:, మోఘజ్ఞానా: సర్వేషు మదీయేషు చరాచరేష్వర్థేషు విపరీతజ్ఞానతయా నిష్ఫలజ్ఞానా:, విచేతస: తథా సర్వత్ర విగతయాథాత్మ్యజ్ఞానా: మాం సర్వేశ్వరమితరసమం మత్వా మయి చ యత్కర్తుమిచ్ఛన్తి, యదుద్దిశ్యారమ్భాన్ కుర్వతే, తత్సర్వం మోఘం భవతీత్యర్థ: ।। ౧౨ ।।
మహాత్మానస్తు మాం పార్థ దైవీం ప్రకృతిమాశ్రితా: ।
భజన్త్యనన్యమనసో జ్ఞాత్వా భూతాదిమవ్యయమ్ ।। ౧౩ ।।
యే తు స్వకృతై: పుణ్యసఞ్చయై: మాం శరణముపగమ్య విధ్వస్తసమస్తపాపబన్ధా దైవీం ప్రకృతిమాశ్రితా మహాత్మాన:, తే, భూతాదిమవ్యయం వాఙ్మనసాగోచరనామకర్మస్వరూపం పరమకారుణికతయా సాధుపరిత్రాణాయ మనుష్యత్వేనావతీర్ణం మాం జ్ఞాత్వాఅఅనన్యమనసో మాం భజన్తే మత్ప్రియత్వాతిరేకేణ మద్భజనేన వినా మనసశ్చాత్మనశ్చ బాహ్యకరణానాం చ ధారణమలభమానా మద్భజనైకప్రయోజనా భజన్తే ।। ౧౩ ।।
సతతం కీర్తయన్తో మాం యతన్తశ్చ దృఢవ్రతా: ।
నమస్యన్తశ్చ మాం భక్త్యా నిత్యయుక్తా ఉపాసతే ।। ౧౪ ।।
అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన మత్కీర్తనయతననమస్కారైర్వినా క్షణాణుమాత్రేऽప్యాత్మధారణమలభమానా:, మద్గుణవిశేషవాచీని మన్నామాని స్మృత్వా పులకాఞ్చితసర్వాఙ్గా: హర్షగద్గదకణ్ఠా:, నారాయణకృష్ణవాసుదేవేత్యేవమాదీని సతతం కీర్తయన్త:, తథైవ యతన్త: మత్కర్మస్వర్చనాదికేషు, తదుపకారేషు భవననన్దనవనకరణాదికేషు చ దృఢసఙ్కల్పా యతమానా:, భక్తిభారావనమితమనోబుద్ధ్య-భిమానపదద్వయ-కరద్వయశిరోభిరష్టాఙ్గైరచిన్తితపాంసుకర్దమశర్కరాదికే ధరాతలే దణ్డవత్ ప్రణిపతన్త:, సతతం మాం నిత్యయుక్తా: నిత్యయోగం కాఙ్క్షమాణా ఆత్మాన్తం మద్దాస్యవ్యవసాయిన: ఉపాసతే ।। ౧౪ ।।
జ్ఞానయజ్ఞేన చాప్యన్యే యజన్తో మాముపాసతే ।
ఏకత్వేన పృథక్త్వేన బహుధా విశ్వతోముఖమ్ ।। ౧౫ ।।
అన్యేऽపి మహాత్మన: పూర్వోక్తై: కీర్తనాదిభిర్జ్ఞానాఖ్యేన యజ్ఞేన చ యజన్తో మాముపాసతే । కథమ్? బహుధా పృథక్త్వేన జగదాకారేణ, విశ్వతోముఖం విశ్వప్రకారమవస్థితం మామేకత్వేనోపాసతే । ఏతదుక్తం భవతి భగవాన్ వాసుదేవ ఏవ నామరూపవిభాగానర్హాతిసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరస్సన్ సత్యసఙ్కల్పో వివిధవిభక్తనామరూపస్థూలచిదచిద్వస్తుశరీర: స్యామితి సంకల్ప్య స ఏక ఏవ దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాఖ్య-విచిత్రజగచ్ఛరీరోऽవతిష్ఠత ఇత్యనుసందధానాశ్చ మాముపాసతే ఇతి ।। ౧౫ ।।
తథా హి విశ్వశరీరోऽహమేవావస్థిత ఇత్యాహ –
అహం క్రతురహం యజ్ఞ: స్వధాహమహమౌషధమ్ ।
మన్త్రోऽహమహమేవాజ్యమహమగ్నిరహం హుతమ్ ।। ౧౬ ।।
అహం క్రతు: అహం జ్యోతిష్టోమాదిక: క్రతు: అహమేవ మహాయజ్ఞ: అహమేవ పితృగణపుష్టిదా స్వధా ఔషధం హవిశ్చాహమేవ, అహమేవ చ మన్త్ర: అహమేవ చ ఆజ్యమ్ । ప్రదర్శనార్థమిదం సోమాదికం చ హవిరహమేవేత్యర్థ: అహమాహవనీయాదికోऽగ్ని: హోమశ్చాహమేవ ।। ౧౬ ।।
పితాహమస్య జగతో మాతా ధాతా పితామహ: ।
వేద్యం పవిత్రమోఙ్కార ఋక్సామ యజురేవ చ ।। ౧౭ ।।
అస్య స్థావరజఙ్గమాత్మకస్య జగత:, తత్ర తత్ర పితృత్వేన, మాతృత్వేన, ధాతృత్వేన, పితామహత్వేన చ వర్తమానోऽహమేవ । అత్ర ధాతృశబ్దో మాతాపితృవ్యతిరిక్తే ఉత్పత్తిప్రయోజకే చేతనవిశేషే వర్తతే । యత్కిఞ్చిద్వేదవేద్యం పవిత్రం పావనమ్,తదహమేవ । వేదకశ్చ వేదబీజభూత: ప్రణవోऽహమేవ । ఋక్సామయజురాత్మకో వేదశ్చాహమేవ।।౧౭।।
గతిర్భర్తా ప్రభుస్సాక్షీ నివాసశ్శరణం సుహృత్ ।
ప్రభవప్రలయస్థానం నిధానం బీజమవ్యయమ్ ।। ౧౮ ।।
గమ్యత ఇతి గతి: తత్ర తత్ర ప్రాప్యస్థానమిత్యర్థ: భర్తా ధారయితా, ప్రభు: శాసితా, సాక్షీ సాక్షాద్దృష్టా, నివాస: వాసస్థానం వేశ్మాది । శరణమ్ । ఇష్టస్య ప్రాపకతయా అనిష్టస్య నివారణతయా చ సమాశ్రయణీయశ్చేతన: శరణమ్ । స చాహమేవ సుకృద్ధితైషీ, ప్రభవప్రలయస్థానం యస్య కస్యచిద్యత్ర కుత్రచిదుత్పత్తిప్రలయయోర్యత్స్థానమ్, తదహమేవ । నిధానం నిధీయత ఇతి నిధానమ్, ఉత్పాద్యముపసంహార్యం చాహమేవేత్యర్థ: అవ్యయం బీజం తత్ర తత్ర వ్యయరహితం యత్కారణమ్, తదహమేవ ।। ౧౮ ।।
తపామ్యహమహం వర్షం నిగృహ్ణామ్యిత్యుత్సృజ్యామి చ ।
అమృతం చైవ మృత్యుశ్చ సదసచ్చాహమర్జున ।। ౧౯ ।।
అగ్న్యాదిత్యాదిరూపేణాహమేవ తపామి గ్రీష్మాదావహమేవ వర్షం నిగృహ్ణామి । తథా వర్షాసు చాహమేవోత్సృజామి। అమృతం చైవ మృత్యుశ్చ । యేన జీవతి లోకో యేన చ మ్రియతే, తదుభయమహమేవ । కిమత్ర బహునోక్తేన సదసచ్చాహమేవ । సద్యద్వర్తతే, అసద్యదతీతమనాగతం చ సర్వావస్థావస్థితచిదచిద్వస్తు-శరీరతయా తత్తత్ప్రకారోऽహమేవావస్థిత ఇత్యర్థ: । ఏవం బహుధా పృథక్త్వేన విభక్తనామరూపావస్థితకృత్స్న-జగచ్ఛరీరతయా తత్ప్రకారోऽహమేవావస్థిత ఇత్యేకత్వ-జ్ఞానేనాననుసందధానాశ్చ మాముపాసతే ।। ౧౯ ।।
ఏవం మహాత్మనాం జ్ఞానినాం భగవదనుభవైకభోగానాం వృత్తముక్త్వా తేషామేవ విశేషం దర్శయితుమజ్ఞానాం కామకామానాం వృత్తమాహ –
త్రైవిద్యా మాం సోమపా: పూతపాపా: యజ్ఞైరిష్ట్వా స్వర్గతిం ప్రార్థయన్తే ।
తే పుణ్యమాసాద్య సురేన్ద్రలోకమశ్నన్తి దివ్యాన్ దివి దేవభోగాన్।। ౨౦ ।।
తే తం భుక్త్వా స్వర్గలోకం విశాలం క్షీణే పుణ్యే మర్త్యలోకం విశన్తి ।
ఏవం త్రయీధర్మమనుప్రపన్నా: గతాగతం కామకామా లభన్తే ।। ౨౧ ।।
ఋగ్యజుస్సామరూపాస్తిస్రో విద్యా: త్రివిద్యమ్ కేవలం త్రివిద్యనిష్ఠాస్త్రైవిద్యా:, న తు త్రయ్యన్తనిష్ఠా: । త్రయ్యన్తనిష్ఠా హి మహాత్మన: పూర్వోక్తప్రకారేణ నిఖిలవేదవేద్యం మామేవ జ్ఞాత్వాతిమాత్రమద్భక్తికారిత-కీర్తనాదిభిర్జ్ఞానయజ్ఞేన చ మదేకప్రాప్యా మామేవోపాసతే । త్రైవిద్యాస్తు వేదప్రతిపాద్యకేవలేన్ద్రాదియాగశిష్టసోమాన్ పిబన్త:, పూతపాపా: స్వర్గాదిప్రాప్తివిరోధిపాపాత్పూతా:, తై: కేవలేన్ద్రాదిదేవత్యతయానుసంహితైర్యజ్ఞైర్వస్తుతస్తద్రూపం మామిష్ట్వా, తథావస్థితం మామజానన్త: స్వర్గగతిం ప్రార్థయన్తే । తే పుణ్యం దు:ఖాసంభిన్నం సురేన్ద్రలోకం ప్రాప్య తత్ర తత్ర దివ్యాన్ దేవభోగానశ్నన్తి । తే తం విశాలం స్వర్గలోకం భుక్త్వా తదనుభవహేతుభూతే పుణ్యే క్షీణే పునరపి మర్త్యలోకం విశన్తి । ఏవం త్రయ్యన్తసిద్ధజ్ఞానవిధురా: కామ్యస్వర్గాదికామా: కేవలం త్రయీధర్మమనుప్రపన్నా: గతాగతం లభన్తే అల్పాస్థిరస్వర్గాదీననుభూయ పున: పునర్నివర్తన్త ఇత్యర్థ: ।। ౨౦-౨౧ ।।
మహాత్మనస్తు నిరతిశయప్రియరూపమచ్చిన్తనం కృత్వా మామనవధికాతిశయానన్దం ప్రాప్యన పునరావర్తన్త ఇతి తేషాం విశేషం దర్శయతి –
అనన్యాశ్చిన్తయన్తో మాం యే జనా: పర్యుపాసతే ।
తేషాం నిత్యాభియుక్తానాం యోగక్షేమం వహామ్యహమ్ ।। ౯.౨౨ ।।
అనన్యా: అనన్యప్రయోజనా:, మచ్చిన్తనేన వినాఅఆత్మధారణాలాభాన్మచ్చిన్తనైకప్రయోజనా: మాం చిన్తయన్తో యే మహాత్మానో జనా: పర్యుపాసతే సర్వకల్యాన్ణగుణాన్వితం సర్వవిభూతియుక్తం మాం పరిత ఉపాసతే, అన్యూనముపాసతే, తేషాం నిత్యాభియుక్తానాం మయి నిత్యాభియోగం కాఙ్క్షమాణానామ్, అహం మత్ప్రాప్తిలక్షణం యోగమ్, అపునరావృత్తిరూపం క్షేమం చ వహామి ।। ౨౨ ।।
యే త్వన్యదేవతాభక్తా యజన్తే శ్రద్ధయాఅఅన్వితా: ।
తేऽపి మామేవ కౌన్తేయ యజన్త్యవిధిపూర్వకమ్ ।। ౨౩ ।।
యే త్విన్ద్రాదిదేవతాభక్తా: కేవలత్రయీనిష్ఠా: శ్రద్ధయాన్వితా: ఇన్ద్రాదీన్ యజన్తే, తేऽపి పూర్వోక్తేన న్యాయేన సర్వస్య మచ్ఛరీరతయా మదాత్మకత్వేన, ఇన్ద్రాదిశబ్దానాం చ మద్వాచిత్వాద్వస్తుతో మామేవ యజన్తే అపి త్వవిధిపూర్వకం యజన్తే । ఇన్ద్రాదీనాం దేవతానాం కరమ్స్వారాధ్యతయా అన్వయం యథా వేదాన్తవాక్యాని, చతుర్హోతారో యత్ర సంపదం గచ్ఛన్తి దేవై: (య.ఆ.౩.౧౧.౧౨) ఇత్యాదీని విదధతి, న తత్పూర్వకం యజన్తే । వేదాన్తవాక్యజాతం హి పరమపురుషశరీరతయావస్థితానామిన్ద్రాదీనామారాధ్యత్వం విదధదత్మభూతస్య పరమపురుషస్యైవ సాక్షాదారాధ్యత్వం విదధాతి । చతుర్హోతార: అగ్నిహోత్రదర్శపూర్ణమాసాదీని కర్మాణి, యత్ర పరమాత్మన్యాత్మతయావస్థితే సత్యేవ తచ్ఛరీరభూతేన్ద్రాదిదేవై: సంపదం గచ్ఛన్తి ఇన్ద్రాదిదేవానామారాధనాన్యేతాని కర్మాణీతీమాం సంపదం గచ్ఛన్తీత్యర్థ:।।౨౩।।
అతస్త్రైవిద్యా ఇన్ద్రాదిశరీరస్య పరమపురుషస్యారాధనాన్యేతాని కర్మాణి ఆరాధ్యశ్చ స ఏవేతి న జానన్తి, తే చ పరిమితఫలభాగినశ్చ్యవనస్వభావాశ్చ భవన్తి తదాహ –
అహం హి సర్వయజ్ఞానాం భోక్తా చ ప్రభురేవ చ ।
న తు మామభిజానన్తి తత్త్వేనాతశ్చ్యవన్తి తే ।। ౨౪ ।।
ప్రభురేవ చ తత్ర తత్ర ఫలప్రదాతా చాహమేవ ఇత్యర్థ: ।। ౨౪ ।।
అహో మహదిదం వైచిత్ర్యమ్, యదేకస్మిన్నేవ కర్మణి వర్తమానా: సఙ్కల్పమాత్రభేదేన కేచిదత్యల్పఫల-భాగినశ్చ్యవనస్వభావాశ్చ భవన్తి కేచన అనవధికాతిశయానన్దపరమపురుషప్రాప్తి-రూపఫల-భాగినోऽపునరావర్తినశ్చ భవన్తీత్యాహ –
యాన్తి దేవవ్రతా దేవాన్ పిత్న్ యాన్తి పితృవ్రతా: ।
భూతాని యాన్తి భూతేజ్యా: యాన్తి మద్యాజినోऽపి మామ్ ।।౨౫।।
వ్రతశబ్ద: సఙ్క్ల్పవాచీ దేవవ్రతా: దర్శపూర్ణమాసాదిభి: కర్మభి: ఇన్ద్రాదీన్ యజామహే ఇతి ఇన్ద్రాదియజనసఙ్కల్పా యే, తే ఇన్ద్రాదీన్ దేవాన్ యాన్తి । యే చ పితృయజ్ఞాదిభి: పిత్న్ యజామహే ఇతి పితృయజనసఙ్కల్పా:, తే పితౄన్ యాన్తి । యే చ ‘యక్షరక్ష:పిశాచాదీని భూతాని యజామహే‘ ఇతి భూతయజనసఙ్కల్పా:, తే భూతాని యాన్తి । యే తే తైరేవ యజ్ఞై: ‘దేవపితృభూతశరీరకం పరమాత్మానం భగవన్తం వాసుదేవం యజామహే‘ ఇతి మాం యజన్తే, తే మద్యాజినో మామేవ యాన్తి । దేవాదివ్రతా: దేవాదీన్ ప్రాప్య తైస్సహ పరిమితం భోగం భుక్త్వా తేషాం వినశకాలే తైస్సహ వినష్టా భవన్తి । మద్యాజినస్తు మామనాదినిధనం సర్వజ్ఞం సత్యసఙ్కల్పమనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణమహోదధిమనవధికాతిశయానన్దం ప్రాప్య న పునర్నివర్తన్త ఇత్యర్థ: ।। ౨౫ ।।
మద్యాజినామయమపి విశేషోऽస్తీత్యాహ –
పత్రం పుష్పం ఫలం తోయం యో మే భక్త్యా ప్రయచ్ఛతి ।
తదహం భక్త్యుపహృతమశ్నామి ప్రయతాత్మన: ।। ౨౬ ।।
సర్వసులభం పత్రం వా పుష్పం వా ఫలం వా తోయం వా యో భక్త్యా మే ప్రయచ్ఛతి అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన తత్ప్రదానేన వినా ఆత్మధారణమలభమానతయా తదేకప్రయోజనో యో మే పత్రాదికం దదాతి తస్య ప్రయతాత్మన: తత్ప్రదానైకప్రయోజనత్వరూపశుద్ధియుక్తమనస:, తత్తథావిధభక్త్యుపహృతమ్, అహం సర్వేశ్వరో నిఖిలజగదుదయ-విభవలయలీలాఅఅవాప్తసమస్తకామ: సత్యసఙ్కల్పోऽనవధికాతిశయాసంఖ్యేయకల్యాణగుణగణ: స్వాభావికానవధికాతిశయానన్దస్వానుభవే వర్తమానోऽపి, మనోరథపథదూరవర్తి ప్రియం ప్రాప్యైవాశ్నామి । యథోక్తం మోక్షధర్మే, యా: క్రియా: సంప్రయుక్తాస్స్యురేకాన్తగతబుద్ధిభి: । తా: సర్వా: శిరసా దేవ: ప్రతిగృహ్ణాతి వై స్వయమ్ (మో.ధ.౩౫౩.౬౪) ఇతి ।। ౨౬ ।।
యస్మాజ్జ్ఞానినాం మహాత్మనాం వాఙ్మనసాగోచరోऽయం విశేష:, తస్మాత్త్వం చ జ్ఞానీ భూత్వా ఉక్తలక్షణభక్తిభారావనమితాత్మా ఆత్మీయ: కీర్తనయతనార్చనప్రణామాదికం సతతం కుర్వాణో లౌకికం వైదికం చ నిత్యనైమిత్తికం కర్మ చేత్థం కుర్విత్యాహ –
యత్కరోషి యదశ్నాసి యజ్జహోషి దదాసి యత్ ।
యత్తపస్యసి కౌన్తేయ తత్కురుష్వ మదర్పణమ్ ।। ౨౭ ।।
యద్దేహయాత్రాశేషభూతం లౌకికం కర్మ కరోషి, యచ్చ దేహధారణాయాశ్నాసి, యచ్చ వైదికం హోమదానతప:ప్రభృతి నిత్యనైమిత్తికం కర్మ కరోషి, తత్సర్వం మదర్పణం కురుష్వ । అర్ప్యత ఇత్యర్పణం సర్వస్య లౌకికస్య వైదికస్య చ కర్మణ: కర్తృత్వం భోక్తృత్వమారాధ్యత్వం చ యథా మయి సమర్పితం భవతి తథా కురు । ఏతదుక్తం భవతి – యాగదానాదిషు ఆరాధ్యతయా ప్రతీయమానానాం దేవాదీనాం కర్మకర్తుర్భోక్తు: తవ చ మదీయతయా మత్సఙ్కల్పాయత్తస్వరూపస్థితిప్రవృత్తితయా చ మయ్యేవ పరమశేషిణి పరమకర్తరి త్వాం చ కర్తారం భోక్తారమారాధకమ్, ఆరాధ్యం చ దేవతాజాతమ్, ఆరాధనం చ క్రియాజాతం సర్వం సమర్పయ తవ మన్నియామ్యతాపూర్వకమచ్ఛేషతైక-రసతామారాధ్యాదేస్చైతత్స్వభావగర్భతామత్యర్థప్రీతియుక్తోऽనుసంధత్స్వ ఇతి।।౨౭।।
శుభాశుభఫలైరేవం మోక్ష్యసే కర్మబన్ధనై: ।
సంన్యాసయోగయుక్తాత్మా విముక్తో మాముపైష్యసి ।। ౨౮ ।।
ఏవం సంన్యాసాఖ్యయోగయుక్తమనా: ఆత్మానం మచ్ఛేషతామన్నియామ్యతైకరసం కర్మ చ సర్వం మదారాధనమనుసందధానో లౌకికం వైదికం చ కర్మ కుర్వన్ శుభాశుభఫలైరనన్తై: ప్రాచీనకర్మాఖ్యైర్బన్ధ-నైర్మత్ప్రాప్తివిరోధిభిస్సర్వైర్మోక్ష్యసే తైర్విముక్తో మామేవోపైష్యసి ।। ౨౮ ।। మమేమం పరమమతిలోకం స్వభావం శృణు ।
సమోऽహం సర్వభూతేషు న మే ద్వేష్యోऽస్తి న ప్రియ:।
యే భజన్తి తు మాం భక్త్యా మయి తే తేషు చాప్యహమ్ ।। ౨౯ ।।
దేవతిర్యఙ్మనుష్యస్థావరాత్మనాఅఅవస్థితేషు జాతితశ్చాకారత: స్వభావతో జ్ఞానతశ్చ అత్యన్తోత్కృష్టాపకృష్టరూపేణ వర్తమానేషు సర్వేషు భూతేషు సమాశ్రయణీయత్వే సమోऽహమ్ అయం జాత్యాకారస్వభావ-జ్ఞానాదిభిర్నిర్కృష్ట ఇతి సమాశ్రయణే న మే ద్వేష్యోऽస్తి ఉద్వేజనీయతయా న త్యాజ్యోऽస్తి । తథా సమాశ్రితత్వాతిరేకేణ జాత్యాదిభిరత్యన్తోత్కృష్టోऽయమితి తద్యుక్తతయా సమాశ్రయణే న కశ్చిత్ ప్రియోऽస్తి న సంగ్రాహ్యోऽస్తి । అపి తు అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన మద్భజనేన వినా ఆత్మధారణాలాభాన్మద్భజనైకప్రయోజనా యే మాం భజన్తే, తే జాత్యాదిభిరుత్కృష్టా అపకృష్టా వా మత్సమానగుణవద్యథాసుఖం మయ్యేవ వర్తన్తే । అహమపి తేషు మదుత్కృష్టేష్వివ వర్తే ।। ౨౯ ।।
తత్రాపి –
అపి చేత్సుదురాచారో భజతే మామనన్యభాక్ ।
సాధురేవ స మన్తవ్య: సమ్యగ్వ్యవసితో హి స: ।। ౩౦ ।।
తత్ర తత్ర జాతివిశేషే జాతానాం య: సమాచార ఉపాదేయ: పరిహరణీయశ్చ, తస్మాదతివృత్తోऽపి ఉక్తప్రకారేణ మామనన్యభాక్భజనైకప్రయోజనో భజతే చేత్, సాధురేవ స: వైష్ణవాగ్రేసర ఏవ స: । మన్తవ్య: బహుమన్తవ్య: పూర్వోక్తైస్సమ ఇత్యర్థ: । కుత ఏతత్? సమ్యగ్వ్యవసితో హి స: యతోऽస్య వ్యవసాయ: సుసమీచీన: భగవాన్నిఖిలజగదేకకారణభూత: పరం బ్రహ్మ నారాయణశ్చరాచరపతిరస్మత్స్వామీ మమ గురుర్మమ సుహృన్మమ పరమం భోగ్యమితి సర్వైర్దుష్ప్రాపోऽయం వ్యవసాయస్తేన కృత: తత్కార్యం చానన్యప్రయోజనం నిరన్తరం భజనం తస్యాస్తి అత: సాధురేవ బహుమన్తవ్య: । అస్మిన్ వ్యవసాయే, తత్కార్యే చోక్తప్రకారభజనే సంపన్నే సతి తస్యాచారవ్యతిక్రమ: స్వల్పవైకల్యమితి న తావతాఅఅనాదరణీయ:, అపి తు బహుమన్తవ్య ఏవేత్యర్థ: ।। ౩౦ ।।
నను నావిరతో దుశ్చరితాన్నాశాన్తో నాసమాహిత: । నాశన్తమానసో వాఅఅపి ప్రజ్ఞానేనైనమాప్నుయాత్।। (కఠ.౨.౨౪) ఇత్యాదిశ్రుతే: ఆచారవ్యతిక్రమ ఉత్తరోత్తరభజనోత్పత్తిప్రవాహం నిరుణద్ధీత్యత్రాహ –
క్షిప్రం భవతి ధర్మాత్మా శశ్వచ్ఛాన్తిం నిగచ్ఛతి ।
కౌన్తేయ ప్రతిజానీహి న మే భక్త: ప్రణశ్యతి ।। ౩౧ ।।
మత్ప్రియత్వకారితానన్యప్రయోజనమద్భజనేన విధూతపాపతయైవ సమూలోన్మూలితరజస్తమోగుణ: క్షిప్రం ధర్మాత్మా భవతి క్షిప్రమేవ విరోధిరహితసపరికరమద్భజనైకమనా భవతి । ఏవంరూపభజనమేవ హి ధర్మస్యాస్య పరన్తప (౩) ఇతి ఉపక్రమే ధర్మశబ్దోదితమ్ । శశ్వచ్ఛాన్తిం నిగచ్ఛతి – శాశ్వతీమపునరావర్తినీం మత్ప్రాప్తివిరోధ్యాచారనివృత్తిం గచ్ఛతి । కౌన్తేయ త్వమేవాస్మిన్నర్థే ప్రతిజ్ఞాం కురు మద్భక్తావుపక్రాన్తో విరోధ్యాచారమిశ్రోऽపి న నశ్యతి అపి తు మద్భక్తి-మాహాత్మ్యేన సర్వం విరోధిజాతం నాశయిత్వా శాశ్వతీం విరోధినివృత్తిమధిగమ్య క్షిప్రం పరిపూర్ణభక్తిర్భవతీతి ।। ౩౧ ।।
మాం హి పార్థ వ్యపాశ్రిత్య యేऽపి స్యు: పాపయోనయ:।
స్త్రియో వైశ్యాస్తథా శూద్రాస్తేऽపి యాన్తి పరాం గతిమ్ ।।౩౨।।
కిం పునర్బ్రాహ్మణా: పుణ్యా భక్తా రాజర్షయస్తథా ।
అనిత్యమసుఖం లోకమిమం ప్రాప్య భజస్వ మామ్ ।। ౩౩ ।।
స్త్రియో వైశ్యా: శూద్రాశ్చ పాపయోనయోऽపి మాం వ్యపాశ్రిత్య పరాం గతిం యాన్తి కిం పున: పుణ్యయోనయో బ్రాహ్మణా రాజర్షయశ్చ మద్భక్తిమాస్థితా: । అతస్త్వం రాజర్షిరస్థిరం తాపత్రయాభిహతతయా అసుఖం చేమం లోకం ప్రాప్య వర్తమానో మాం భజస్వ ।। ౩౨ – ౩౩ ।।
భక్తిస్వరూపమాహ –
మన్మనా భవ మద్భక్తో మద్యాజీ మాం నమస్కురు ।
మామేవైష్యసి యుక్త్వైవమాత్మానం మత్పరాయణ: ।। ౩౪ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు ……..రాజవిద్యారాజగుహ్యయోగో నామ నవమోऽధ్యాయ: ।। ౯ ।।
మన్మనా భవ మయి సర్వేశ్వరేశ్వరే, నిఖిలహేయప్రత్యనీకకల్యాణైకతానే, సర్వజ్ఞే, సత్యసఙ్కల్పే నిఖిలజగదేకకారణే, పరస్మిన్ బ్రహ్మణి, పురుషోత్తమే, పుణ్డరీకదలామలాయతాక్షే, స్వచ్ఛనీలజీమూత-సఙ్కాశే, యుగపదుదితదినకరసహస్రసదృశతేజసి, లావణ్యామృతమహోదధౌ, ఉదారపీవరచతుర్బాహౌ, అత్యుజ్జ్వలపీతామ్బరే, అమలకిరీటమకరకుణ్డలహారకేయూరకటకభూషితే, అపారకారుణ్యసౌశీల్యసౌన్దర్య-మాధుర్యగామ్భీయౌదార్య-వాత్సల్యజలధౌ, అనాలోచితవిశేషాశేషలోకశరణ్యే సర్వస్వామిని తైలధారావత్ అవిచ్ఛేదేన నివిష్టమనా భవ । తదేవ విశినష్టి మద్భక్త: అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన యుక్తో మన్మనా భవేత్యర్థ: । పునరపి విశినష్టి మద్యాజీ అనవధికాతిశయప్రియ-మదనుభవకారితమద్యజనపరో భవ । యజనం నామపరిపూర్ణశేషవృత్తి: । ఔపచారికసాంస్పర్శికాభ్యవహారికాదిసకలభోగప్రదానరూపో హి యాగ: । యథా మదనుభవజనితనిర్వధికాతిశయ-ప్రీతికారితమద్యజనపరో భవసి, తథా మన్మనా భవేత్యుక్తం భవతి । పునరపి తదేవ విశినష్టి మాం నమస్కురు । అనవధికాతిశయప్రియమదనుభవ-కారితాత్యర్థప్రియాశేషశేషవృత్తౌ అపర్యవస్యన్మయ్యన్తరాత్మని అతిమాత్రప్రహ్వీభావవ్యవసాయం కురు । మత్పరాయణ: అహమేవ పరమయనం యస్యాసౌ మత్పరాయణ: మయా వినా ఆత్మధారణాసంభావనయా మదాశ్రయ ఇత్యర్థ: । ఏవమాత్మానం యుక్త్వా మత్పరాయణసేవమనవధికాతిశయప్రీత్యా మదనుభవసమర్థం మన: ప్రాప్య మామేవైష్యసి । ఆత్మశబ్దో హ్యత్ర మనోవిషయ: । ఏవంరూపేణ మనసా మాం ధ్యాత్వా మామనుభూయ మామిష్ట్వా మాం నమస్కృత్య మత్పరాయణో మామేవ ప్రాప్స్యసీత్యర్థ: । తదేవం లౌకికాని శరీరధారణార్థాని, వైదికాని చ నిత్యనైమిత్తికాని కర్మాణి మత్ప్రీతయే మచ్ఛేషతైకరసో
మయైవ కారిత ఇతి కుర్వన్ సతతం మత్కీర్తనయతననమస్కారాదికాన్ ప్రీత్యా కుర్వాణో మన్నియామ్యం నిఖిలజగన్మచ్ఛేషతైకరసమితి చానుసన్ధాన: అత్యర్థప్రియమద్గుణగణం చానుసన్ధాయాహరహరుక్త-లక్షణమిదముపాసన-ముపాదదానో మామేవ ప్రాప్స్యసి ।। ౩౪ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే నవమోऽధ్యాయ: ।। ౯ ।।
