భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
దశమోధ్యాయ:
భక్తియోగ: సపరికర ఉక్త: । ఇదానీం భక్త్యుత్పత్తయే తద్వివృద్ధయే చ భ్గవతో నిరఙ్కుశ-ఐశ్వర్యాదికల్యాణగుణగణానన్త్యమ్, కృత్స్నస్య జగతస్తచ్ఛరీరతయా తదాత్మకత్వేన తత్ప్రవర్త్యత్వం చ ప్రపఞ్చ్యతే –
శ్రీభగవానువాచ
భూయ ఏవ మహాబాహో శృణు మే పరమం వచ: ।
యత్తేऽహం ప్రీయమాణాయ వక్ష్యామి హితకామ్యయా ।।౧ ।।
మమ మాహాత్మ్యం శ్రుత్వా ప్రీయమాణాయ తే మద్భక్త్యుత్పత్తివివృద్ధిరూపహితకామనయా భూయో మన్మాహాత్మ్యప్రపఞ్చ-విషయమేవ పరమం వచో యద్వక్ష్యామి తదవహితమనాశ్శృణు ।। ౧ ।।
న మే విదు: సురగణా: ప్రభవం న మహర్షయ: ।
అహమాదిర్హి దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశ: ।। ౨ ।।
సురగణామహర్షయశ్చాతీన్ద్రియార్థదర్శినోऽధికతరజ్ఞానా అపి మే ప్రభవం ప్రభావం న విదు: మమ నామకర్మస్వరూపస్వభావాదికం న జానన్తి యతస్తేషాం దేవానాం మహర్షీణాం చ సర్వశోऽహమాది: తేషాం స్వరూపస్య జ్ఞానశక్త్యాదేశ్చాహమాది: తేషాం దేవత్వమహర్షిత్వాదిహేతుభూతపుణ్యానుగుణం మయా దత్తం జ్ఞానం పరిమితమ్ అతస్తే పరిమితజ్ఞానా మత్స్వరూపాదికం యథావన్న జానన్తి ।। ౨ ।।
తదేతద్దేవాద్యచిన్త్యస్వయాథాత్మ్యవిషయజ్ఞానం భక్త్యుత్పత్తివిరోధిపాపవిమోచనోపాయమాహ –
యో మామజమనాదిం చ వేత్తి లోకమహేశ్వరమ్ ।
అసంమూఢస్స మర్త్యేషు సర్వపాపై: ప్రముచ్యతే ।। ౩ ।।
న జాయత ఇత్యజ:, అనేన వికారిద్రవ్యాదచేతనాత్తత్సంసృష్టాత్సంసారిచేతనాచ్చ విసజాతీయత్వముక్తమ్। సంసారిచేతనస్య హి కర్మకృతాచిత్సంసర్గో జన్మ । అనాదిమిత్యనేన పదేన ఆదిమతోऽజాన్ముక్తాత్మనో విసజాతీయత్వముక్తమ్ । ముక్తాత్మనో హ్యజత్వమాదిమత్ తస్య హేయసంబన్ధస్య పూర్వవృత్తత్వాత్తదర్హాతాస్తి । అతోऽనాదిమిత్యనేన తదనర్హాతయా తత్ప్రత్యనీకతోచ్యతే నిరవద్యమ్ (శ్వే.౬.౧౯) ఇత్యాదిశ్రుత్యా చ । ఏవం హేయసంబన్ధప్రత్యనీకస్వరూపతయా తదనర్హం మాం లోకమహేశ్వరం లోకేశ్వరాణామపీశ్వరం మర్త్యేష్వసంమూఢో యో వేత్తి ఇతరసజాతీయతయైకీకృత్య మోహ: సంమోహ:, తద్రహితోऽసంమూఢ: స మద్భక్త్యుత్పత్తివిరోధిభిస్సర్వై: పాపై: ప్రముచ్యతే । ఏతదుక్తం భవతి లోకే మనుష్యాణాం రాజా ఇతరమనుష్యసజాతీయ: కేనచిత్కర్మణా తదాధిపత్యం ప్రాప్త: తథా దేవానామధిపతిరపి తథాణ్డాధిపతిరపీతరసంసారిసజాతీయ: తస్యాపి భావనాత్రయాన్తర్గతత్వాత్। యో బ్రహ్మాణం విదధాతి (శ్వే.౬.౮) ఇతి శ్రుతేశ్చ । తథాన్యేऽపి యే కేచనాణిమాద్యైశ్వర్యం ప్రాప్తా: । అయం తు లోకమహేశ్వర: కార్యకారణావస్థాదచేతనాద్బద్ధాన్ముక్తాచ్చ చేతనాదిశితవ్యాత్సర్వస్మాన్నిఖిలహేయ-ప్రత్యనీకానవధి-కాతిశయ అసంఖ్యేయకల్యాణగుణైకతానతయా నియమనైకస్వభావతయా చ విసజాతీయ ఇతీత్రసజాతీయతామోహరహితో యో మాం వేత్తి, స సర్వై: పాపై: ప్రముచ్యతే ఇతి ।। ౩ ।।
ఏవం స్వస్వభావానుసన్ధానేన భక్త్యుత్పత్తివిరోధిపాపనిరసనమ్, విరోధినిరసనా దేవార్థతో భక్త్యుత్పత్తిం చ ప్రతిపాద్య స్వైశ్వర్యస్వకల్యాణగుణగణప్రపఞ్చానుసన్ధానేన భక్తివివృద్ధిప్రకారమాహ –
బుద్ధిర్జ్ఞానమసంమోహ: క్షమా సత్యం దమ: శమ: ।
సుఖం దు:ఖం భవోऽభావో భయం చాభయమేవ చ ।। ౪ ।।
అహింసా సమతా తుష్ఠిస్తపో దానం యశోऽయశ: ।
భవన్తి భావా భూతానాం మత్త ఏవ పృథగ్విధా: ।। ౫ ।।
బుద్ధి: మనసో నిరూపణసామర్థ్యమ్, జ్ఞానం చిదచిద్వస్తువిశేషవిషయో నిశ్చయ:, అసంమోహ: పూర్వగృహీతాద్రజతాదేర్విసజాతీయే శుక్తికాదివస్తుని సజాతీయతాబుద్ధినివృత్తి: క్షమా మనోవికారహేతౌ సత్యప్యవికృతమనస్త్వమ్ సత్యం యథాదృష్టవిషయం భూతహితరూపం వచనమ్ । తదనుగుణా మనోవృత్తిరిహాభిప్రేతా, మనోవృత్తిప్రకరణాత్ । దమ: బాహ్యకరణానామనర్థవిషయేభ్యో నియమనమ్ శమ: అన్త:కరణస్య తథా నియమనమ్ సుఖమాత్మానుకూలానుభవ: దు:ఖం ప్రతికూలానుభవ: భవ: భవనమ్ అనుకూలానుభవహేతుకం మనసో భవనమ్ అభావ: ప్రతికూలానుభవహేతుకో మనసోऽవసాద: భయమాగామినో దు:ఖస్య హేతుదర్శనజం దు:ఖమ్ తన్నివృత్తి: అభయమ్ అహింసా పరదు:ఖాహేతుత్వమ్ సమతా ఆత్మని సుకృత్సు విపక్షేషు చార్థానర్థయోస్సమమతిత్వమ్ తుష్టి: సర్వేష్వాత్మసు దృష్టేషు తోషస్వభావత్వమ్ తప: శాస్త్రీయో భోగసఙ్కోచరూప: కాయక్లేశ: దానం స్వకీయభోగ్యానం పరస్మై ప్రతిపాదనమ్ యశ: గుణవత్తాప్రథా అయశ: – నైర్గుణ్యప్రథా । ఏతచ్చోభయం తదనుగుణమనోవృత్తిద్వయం మన్తవ్యమ్, తత్ప్రకరణాత్ । తపోదానే చ తథా । ఏవమాద్యా: సర్వేషాం భూతానాం భావా: ప్రవృత్తినివృత్తిహేతవో మనోవృత్తయో మత్త ఏవ మత్సఙ్కల్పాయత్తా భవన్తి ।। ౪ – ౫ ।।
సర్వస్య భూతజాతస్య సృష్టిస్థిత్యో: ప్రవర్తయితారశ్చ మత్సంకల్పాయత్తప్రవృత్తయ ఇత్యాహ –
మహర్షయస్సప్త పూర్వే చత్వారో మనవస్తథా ।
మద్భావా మానసా జాతా యేషాం లోక ఇమా: ప్రజా: ।। ౬ ।।
పూర్వే సప్త మహర్షయ: అతీతమన్వన్తరే యే భృగ్వాదయస్సప్త మహర్షయో నిత్యసృష్టిప్రవర్తనాయ బ్రహ్మణో మనస్సంభవా:, నిత్యస్థితిప్రవర్తనాయ యే చ సార్వణికా నామ చత్వారో మనవ: స్థితా:, యేషాం సన్తానమయే లోకే జాతా ఇమా: సర్వా: ప్రజా: ప్రతిక్షణమాప్రలయాదపత్యానాముత్పాదకా: పాలకాశ్చ భవన్తి తే భృగ్వాదయో మనవశ్చ మద్భావా: మమ యో భావ: స ఏవ యేషాం భావ: తే మద్భావా:, మన్మతే స్థితా:, మత్సఙ్కల్పానువర్తిన ఇత్యర్థ: ।। ౬ ।।
ఏతాం విభూతిం యోగం చ మమ యో వేత్తి తత్త్వత: ।
సోऽవికమ్పేన యోగేన యుజ్యతే నాత్ర సంశయ: ।। ౭ ।।
విభూతి: ఐశ్వర్యమ్ । ఏతాం సర్వస్య మదాయత్తోత్పత్తిస్థితిప్రవృత్తితారూపాం విభూతిమ్, మమ హేయప్రత్యనీకకల్యాణగుణగణరూపం యోగం చ యస్తత్త్వతో వేత్తి, సోऽవికమ్పేన అప్రకమ్ప్యేన భక్తియోగేన యుజ్యతే । నాత్ర సంశయ: । మద్విభూతివిషయం కల్యాణగుణవిషయం చ జ్ఞానం భక్తియోగవర్ధనమితి స్వయమేవ ద్రక్ష్యసీత్యభిప్రాయ: ।। ౭ ।। విభూతిజ్ఞానవిపాకరూపాం భక్తివృద్ధిం దర్శయతి –
అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్త: సర్వం ప్రవర్తతే ।
ఇతి మత్వా భజన్తే మాం బుధా భావసమన్వితా: ।। ౮ ।।
అహం, సర్వస్య విచిత్రచిదచిత్ప్రపఞ్చస్య ప్రభవ: ఉత్పత్తికారణమ్, సర్వం మత్త ఏవ ప్రవర్తతే ఇతీదం మమ స్వాభావికం నిరంకుశైశ్వర్యం, సౌశీల్యసౌన్దర్యవాత్సల్యాదికల్యాణగుణగణయోగం చ మత్వా బుధా జ్ఞానిన: భావసమన్వితా: మాం సర్వకల్యాణగుణాన్వితం భజన్తే । భావ: మనోవృత్తివిశేష: । మయి స్పృహయాలవో మాం భజన్త ఇత్యర్థ: ।। ౮ ।। కథమ్?
మచ్చిత్తా మద్గతప్రాణా బోధయన్త: పరస్పరమ్ ।
కథయన్తశ్చ మాం నిత్యం తుష్యన్తి చ రమన్తి చ ।। ౯ ।।
మచ్చిత్తా: మయి నివిష్టమనస:, మద్గతప్రాణా: మద్గతజీవితా:, మయా వినాత్మధారణమలభమానా ఇత్యర్థ: స్వై: స్వైరనుభూతాన్మదీయాన్ గుణాన్ పరస్పరం బోధయన్త:, మదీయాని దివ్యాని రమణీయాని కర్మాణి చ కథయన్త: తుష్యన్తి చ రమన్తి చ వక్తారస్తద్వచనేనానన్యప్రయోజనేన తుష్యన్తి శ్రోతారశ్చ తచ్ఛ్రవణేనానవధికాతిశయప్రియేణ రమన్తే ।। ౯ ।।
తేషాం సతతయుక్తానాం భజతాం ప్రీతిపూర్వకమ్ ।
దదామి బుద్ధియోగం తం యేన మాముపయాన్తి తే ।। ౧౦ ।।
తేషాం సతతయుక్తానాం మయి సతతయోగమాశంసమానానాం మాం భజమానానామహం తమేవ బుద్ధియోగం విపాకదశాపన్నం ప్రీతిపూర్వకం దదామి యేన తే మాముపయాన్తి ।। ౧౦ ।। కిఞ్చ,
తేషామేవానుకమ్పార్థమహమజ్ఞానజం తమ: ।
నశ్యామ్యాత్మభావస్థో జ్ఞానదీపేన భాస్వతా ।। ౧౧ ।।
తేషామేవానుగ్రహార్థమహమ్, ఆత్మభావస్థ: తేషాం మనోవృత్తౌ విషయతయావస్థిత: మదీయాన్ కల్యాణగుణ-గణాంశ్చావిష్కుర్వన్మద్విషయజ్ఞానాఖ్యేన భాస్వతా దీపేన జ్ఞానవిరోధిప్రాచీనకర్మరూపాజ్ఞానజం మద్వ్యతిరిక్తపూర్వాభ్యస్త-విషయప్రావణ్యరూపం తమో నాశయామి ।। ౧౧ ।।
అర్జున ఉవాచ
ఏవం సకలేతరవిసజాతీయం భగవదసాధారణం శృణ్వతాం నిరతిశయానన్దజనకం కల్యాణగుణగణయోగం తదైశ్వర్యవితతిం చ శ్రుత్వా తద్విస్తారం శ్రోతుకామోऽర్జున ఉవాచ –
పరం బ్రహ్మ పరం ధామ పవిత్రం పరమం భవాన్ ।
పరం బ్రహ్మ పరం ధామ పరమం పవిత్రమితి యం శ్రుతయో వదన్తి, స హి భవాన్ । యతో వా ఇమాని భూతాని జాయన్తే, యేన జాతాని జీవన్తి, యత్ప్రయన్త్యభిసంవిశన్తి, తద్విజిజ్ఞాసస్వ తద్బ్రహ్మేతి (తై,ఉ,భృ), బ్రహ్మవిదాప్నోతి పరమ్ (తై.ఉ.ఆ), స యో హ వై తత్పరమం బ్రహ్మ వేద బ్రహ్మైవ భవతి (ము.౩.౨.౯) ఇతి । తథా పరం ధామ ధామశబ్దో జ్యోతిర్వచన: పరం జ్యోతి: అథ యదత: పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే (ఛా.౩.౧౩.౭), పరం జ్యోతిరుపసంపద్య స్వేన రూపేణాభినిష్పద్యతే (ఛా.౮.౧౨.౨), తం దేవా జ్యోతిషాం జ్యోతి: (౬.౪.౧౬) ఇతి । తథా చ పరమం పవిత్రం పరమం పావనమ్ స్మర్తురశేషకల్మషాశ్లేషకరమ్, వినాశకరం చ । యథా పుష్కరపలాశ ఆపో న శ్లిష్యన్తే ఏవమేవంవిది పాపం కర్మ న శ్లిష్యతే (ఛా.౪.౧౪.౬), తద్యథేషీకాతూలమగ్నౌ ప్రోతం ప్రదూయేతైవం హాస్య సర్వే పాప్మాన: ప్రదూయన్తే (ఛా.౫.౨౪.౩), నారాయణ పరం బ్రహ్మ తత్త్వం నగరాయణ: పర: । నారాయణ పరో జ్యోతిరాత్మా నారాయణ: పర: (నా.ఉ.) ఇతి హి శ్రుతయో వదన్తి ।। ౧౨ ।।
పురుషం శాశ్వతం దివ్యమాదిదేవమజం విభుమ్ ।। ౧౨ ।।
ఆహుస్త్వామృషయ: సర్వే దేవర్షిర్నారదస్తథా ।
అసితో దేవలో వ్యాస: స్వయం చైవ బ్రవీషి మే ।। ౧౩ ।।
ఋషయశ్చ సర్వే పరావరతత్త్వయాథాత్మ్యవిదస్త్వామేవ శాశ్వతం దివ్యం పురుషమాదిదేవమజం విభుమాహు: తథైవ దేవర్షిర్నారద: అసిత: దేవల: వ్యాసశ్చ । యే చ దేవవిదో విప్రో యే చాధ్యాత్మవిదో జనా: । తే వదన్తి మహాత్మానం కృష్ణం ధర్మం సనాతనమ్ ।। పవితాణాం హి గోవిన్ద: పవిత్రం పరముచ్యతే । పుణ్యానామపి పుణ్యోऽసౌ మఙ్గలానాం చ మఙ్గలమ్ । త్రైలోక్యం పుణ్డరీకాక్షో దేవదేవ: సనాతన: । ఆస్తే హరిరచిన్త్యాత్మా తత్రైవ మధుసూదన: ।। (భా.వ.౬౬), ఏష నారాయణ: శ్రీమాన్ క్షీరార్ణవనికేతన: । నాగపర్యఙ్కముత్సృజ్య హ్యాగతో మధురాం పురీమ్ ।। (భా.వ.౮౬.౨౪), పుణ్యా ద్వారవతీ తత్ర యత్రాస్తే మధుసూదహ: । సాక్షాద్దేవ: పురాణోऽసౌ స హి ధర్మస్సనాతన: । (భా.వ.౮౬.౨౮?) తథా, యత్ర నారాయణో దేవ: పరమాత్మా సనాతన: । తత్ర కృత్స్నం జగత్పార్థ తీర్థాన్యాయతనాని చ ।। తత్పుణ్యం తత్పరం బ్రహ్మ తత్తీర్థం తత్తపోవనమ్ । తత్ర దేవర్షయస్సిద్ధా: సర్వే చైవ తపోధనా: ।। ఆదిదేవో మహాయోగీ యత్రాస్తే మధుసూదన: । పుణ్యానామపి తత్పుణ్యం మా భూత్తే సంశయోऽత్ర వై ।। (భా.వ.౮౮), కృష్ణ ఏవ హి లోకానాముత్పత్తిరపి చాప్యయ: । కృష్ణస్య హి కృతే భూతమిదం విశ్వం చరాచరమ్ ।।(భా.స.౪.౨౩) ఇతి । తథా స్వయమేవ బ్రవీషి చ, భూమిరపోऽనలో వాయు: ఖం మనో బుధిరేవ చ । అహంకార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా ।। (భ.గీ.౭.౪) ఇత్యాదినా, అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (భ.గీ.౧౦.౮) ఇత్యన్తేన ।।౧౨-౧౩।।
సర్వమేతదృతం మన్యే యన్మాం వదసి కేశవ ।
న హి తే భగవన్ వ్యక్తిం విదుర్దేవా న దానవా: ।। ౧౪ ।।
అత: సర్వమేతద్యథావస్థితవస్తుకథనం మన్యే, న ప్రశంసాద్యభిప్రాయమ్ యన్మాం ప్రతి అనన్యసాధారణం అనవధికాతిశయం స్వాభావికం తవైశ్వర్యం కల్యాణగుణానన్త్యం చ వదసి । అతో భగవన్నిరతిశయ-జ్ఞానశక్తిబలైశ్వర్యవీర్యతేజసాం నిధే, తే వ్యక్తిం వ్యఞ్జనప్రకారం న హి పరిమితజ్ఞానా దేవా దానవాశ్చ విదు:।।౧౪।।
స్వయమేవాత్మనాత్మానం వేత్థ త్వం పురుషోత్తమ ।
భూతభావన భూతేశ దేవదేవ జగత్పతే ।। ౧౫ ।।
హే పురుషోత్తమ!, ఆత్మనా, ఆత్మానం త్వాం స్వయమేవ స్వేన జ్ఞానేనైవ వేత్థ । భూతభావన! సర్వేషాం భూతానాముత్పాదయిత:, భూతేశ! సర్వేషాం నియన్త:!, దేవదేవ! దైవతానామపి పరమదైవత!, యథా మనుష్యమృగపక్షిసరీసృపాదీన్ సౌన్దర్యసౌశీల్యాదికల్యాణగుణగణైర్దైవతాని అతీత్య వర్తన్తే, తథా తాని సర్వాణి దైవతాన్యపి తైస్తైర్గుణైరతీత్య వర్తమాన!, జగత్పతే! జగత్స్వామిన్! ।। ౧౫ ।।
వక్తుమర్హాస్యశేషేణ దివ్యా హ్యాత్మవిభూతయ: ।
యాభిర్విభూతిభిర్లోకానిమాంస్త్వం వ్యాప్య తిష్ఠసి ।। ౧౬ ।।
దివ్యా: త్వదసాధారణ్యో విభూతయో యా:, తాస్త్వమేవాశేషేణ వక్తుమర్హాసి । త్వమేవ వ్యఞ్జయేత్యర్థ:। యాభిరనన్తాభిర్విభూతిభి: యైర్నియమనవిశేషైర్యుక్త: ఇమాన్ లోకాన్ త్వం నియన్తృత్వేన వ్యాప్య తిష్ఠసి।।౧౬।।
కథం విద్యామహం యోగీ త్వాం సదా పరిచిన్తయన్ ।
కేషు కేషు చ భావేషు చిన్త్యోऽసి భగవన్మయా ।। ౧౭ ।।
అహం యోగీ భక్తియోగనిష్ఠస్సన్ భక్త్యా త్వాం సదా పరిచిన్తయన్ చిన్తయితుం ప్రవృత్త: చిన్తనీయం త్వాం పరిపూర్ణైశ్వర్యాదికల్యాణగుణగణం కథం విద్యామ్? పూర్వోక్తబుద్ధిజ్ఞానాదిభావవ్యతిరిక్తేషు కేషు కేషు చ భావేషు మయా నియన్తృత్వేన చిన్త్యోऽసి? ।। ౧౭ ।।
విస్తరేణాత్మనో యోగం విభూతిం చ జనార్దన ।
భూయ: కథయ తృప్తిర్హి శృణ్వతో నాస్తి మేऽమృతమ్ ।। ౧౮ ।।
అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (౧౨.౮) ఇతి సంక్షేపేణోక్తం తవ స్రష్టృత్వాదియోగం విభూతిం నియమనం చ భూయో విస్తరేణ కథయ । త్వయోచ్యమానం త్వన్మాహాత్మ్యామృతం శృణ్వతో మే తృప్తిర్నాస్తి హి మమాతృప్తిస్త్వయైవ విదితేత్యభిప్రాయ: ।। ౧౮ ।।
శ్రీభగవానువాచ
హన్త తే కథయిష్యామి విభూతీరాత్మనశ్శుభా: ।
ప్రాధాన్యత: కురుశ్రేష్ఠ నాస్త్యన్తో విస్తరస్య మే ।। ౧౯ ।।
హే కురుశ్రేష్ఠ! మదీయా: కల్యాణీర్విభూతీ: ప్రాధాన్యతస్తే కథయిష్యామి । ప్రాధన్యశబ్దేన ఉత్కర్షో వివక్షిత: పురోధసాం చ ముఖ్యం మామ్ (భ.గీ.౧౦.౨౪) ఇతి హి వక్ష్యతే । జగత్యుత్కృష్టా: కాశ్చన విభూతీర్వక్ష్యామి, విస్తరేణ వక్తుం శ్రోతుం చ న శక్యతే, తాసామానన్త్యాత్ । విభూతిత్వం నామ నియామ్యత్వమ్ సర్వేషాం భూతానాం బుద్ధ్యాదయ: పృథగ్విధా భావా మత్త ఏవ భవన్తీత్యుక్త్వా, ఏతాం విభూతిం యోగం చ మమ యో వేత్తి తత్త్వత: (భ.గీ.౧౦.౭) ఇతి ప్రతిపాదనాత్ । తథా తత్ర యోగశబ్దనిర్దిష్టం స్రష్టృత్వాదికం విభుతిశబ్దనిర్దిష్టం తత్ప్రవర్త్యత్వమితి హ్యుక్తం పునశ్చ, అహం సర్వస్య ప్రభవో మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే । ఇతి మత్వా భజన్తే మాం బుధా భావసమన్వితా: (భ.గీ.౧౦.౭) ఇతి ।। ౧౯ ।। తత్ర సర్వభూతానాం ప్రవర్తనరూపం నియమనమాత్మతయావస్థాయ ఇతీమమర్థమ్, యోగశబ్దనిర్దిష్టం సర్వస్య స్రష్టృత్వం పాలయితృత్వం సంహర్తృత్వం చేతి సుస్పష్టమాహ –
అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థిత: ।
అహమాదిశ్చ మధ్యం చ భూతానామన్త ఏవ చ ।। ౨౦ ।।
సర్వేషాం భూతానాం మమ శరీరభూతానామాశయే హృదయే అహమాత్మతయావస్థిత: । ఆత్మా హి నామ శరీరస్య సర్వాత్మనా ఆధార:, నియన్తా, శేషీ చ । తథా వక్ష్యతే, సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్టో మత్తస్స్మృతిర్జ్ఞానమపోహనం చ (భ.గీ.౧౫.౧౫), ఈశ్వరస్సర్వభూతానాం హృద్దేశేऽర్జున తిష్ఠతి । భ్రామయన్ సర్వభూతాని యన్త్రారూఢాని మాయయా ।। (భ.గీ.౧౮.౬౧) ఇతి। శ్రూయతే చ, య: సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్ సర్వేభ్యో భూతేభ్యోऽన్తరో యం సర్వాణి భూతాని న విదు: (బృ.౫.౭.౧౫), యస్య సర్వాణి భూతాని శరీరం యస్సర్వాణి భూతాన్యన్తరో యమయతి, ఏష త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: ఇతి, య ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి, స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (శత.౧౪.౫.౩౦) ఇతి చ। ఏవం సర్వభూతానామాత్మతయావస్థితోऽహం తేషామాదిర్మధ్యం చాన్తశ్చ తేషాముత్పత్తిస్థితిప్రలయహేతురిత్యర్థ: ।।౨౦।।
ఏవం భగవత: స్వవిభూతిభూతేషు సర్వేష్వాత్మతయావస్థానం తత్తచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్యనిర్దేశహేతుం ప్రతిపాద్య విభూతివిశేషాన్ సామానాధికరణ్యేన వ్యపదిశతి । భగవత్యాత్మతయావస్థితే హి సర్వే శబ్దాస్తస్మిన్నేవ పర్యవస్యన్తి యథా దేవో మనుష్య: పక్షీ వృక్ష: ఇత్యాదయ: శబ్దా: శరీరాణి ప్రతిపాదయన్తః తత్తదాత్మని పర్యవస్యన్తి । భగవతస్తత్తదాత్మతయావస్థానమేవ తత్తచ్ఛబ్దసామానాధికరణ్య-నిబన్ధనమితి విభూత్యుపసంహారే వక్ష్యతి న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ (౧౦.౩౯) ఇతి సర్వేషాం స్వేనావినాభావవచనాత్ । అవినాభావశ్చ నియామ్యతయేతి మత్తస్సర్వం ప్రవర్తతే (౧౦.౮) ఇత్యుపక్రమోదితమ్ ।
ఆదిత్యానామహం విష్ణుర్జ్యోతిషాం రవిరంశుమాన్ ।
మరీచిర్మరుతామస్మి నక్షత్రాణామహం శశీ ।। ౨౧ ।।
ద్వాదశసంఖ్యాసంఖ్యాతానామాదిత్యానాం ద్వాదశో య ఉత్కృష్టో విష్ణుర్నామాదిత్య:, సోऽహమ్ । జ్యోతిషాం జగతి ప్రకాశకానాం య: అంశుమాన్ రవి: ఆదిత్యగణ:, సోऽహమ్ । మరుతాముత్కృష్టో మరీచిర్య:, సోऽహమస్మి। నక్షత్రాణామహం శశీ। నేయం నిర్ధారణే షష్ఠీ, భూతానామస్మి చేతనా (౧౦.౨౨) ఇతివత్ । నక్షత్రాణాం పతిర్యశ్చన్ద్ర:, సోऽహమస్మి।।౨౧।।
వేదానాం సామవేదోऽస్మి దేవానామస్మి వాసవ: ।
ఇన్ద్రియాణాం మనశ్చాస్మి భూతానామస్మి చేతనా ।। ౨౨ ।।
వేదానామృగ్యజుస్సామాథర్వణాం య ఉత్కృష్ట: సామవేద:, సోऽహమ్ । దేవానామిన్ద్రోऽహమస్మి । ఏకాదశానామిన్ద్రియాణాం యదుత్కృష్టం మన ఇన్ద్రియమ్, తదహమస్మి । ఇయమపి న నిర్ధారణే । భూతానాం చేతనావతాం యా చేతనా, సోऽహమస్మి ।। ౨౨ ।।
రుద్రాణాం శఙ్కరశ్చాస్మి విత్తేశో యక్షరక్షసామ్ ।
వసూనాం పావకశ్చాస్మి మేరు: శిఖరిణామహమ్ ।। ౨౩ ।।
రుద్రాణామేకాదశానాం శఙ్కరోऽహమస్మి । యక్షరక్షసాం వైశ్రవణోऽహమ్ । వసూనామష్టానాం పావకోऽహమ్ । శిఖరిణాం శిఖరశోభినాం పర్వతానాం మధ్యే మేరురహమ్ ।। ౨౩ ।
పురోధసాం చ ముఖ్యం మాం విద్ధి పార్థ బృహస్పతిమ్ ।
సేనానీనామహం స్కన్ద: సరసామస్మి సాగర: ।। ౨౪ ।।
పురోధసాముత్కృష్టో బృహస్పతిర్య:, సోऽహమస్మి, సేనానీనాం సేనాపతీనాం స్కన్దోऽహమస్మి । సరసాం సాగరోऽహమస్మి ।। ౨౪ ।।
మహర్షీణాం భృగురహం గిరామస్మ్యేకమక్షరమ్ ।
యజ్ఞానాం జపయజ్ఞోऽస్మి స్థావరాణాం హిమాలయ: ।। ౨౫ ।।
మహర్షీణాం మరీచ్యాదీనాం భృగురహమ్ । అర్థాభిధాయిన: శబ్దా గిర:, తాసామేకమక్షరం ప్రణవోऽహమస్మి। యజ్ఞానాముత్కృష్టో జపయజ్ఞోऽస్మి । పూర్వమాత్రాణాం హిమవానహమ్ ।। ౨౫ ।।
అశ్వత్థస్సర్వవృక్షాణాం దేవర్షీణాం చ నారద: ।
గన్ధర్వాణాం చిత్రరథ: సిద్ధానాం కపిలో ముని: ।। ౨౬ ।।
ఉచ్చైశ్శ్రవసమశ్వానాం విద్ధి మామమృతోద్భవమ్ ।
ఐరావతం గజేన్ద్రాణాం నరాణాం చ నరాధిపమ్ ।। ౨౭ ।।
ఆయుధానామహం వజ్రం ధేనూనామస్మి కామధుక్ ।
ప్రజనశ్చాస్మి కన్దర్ప: సర్పాణామస్మి వాసుకి: ।। ౨౮ ।।
అనన్తశ్చాస్మి నాగానాం వరుణో యాదసామహమ్ ।
పితౄణామర్యమా చాస్మి యమ: సంయమతామహమ్ ।। ౨౯ ।।
వృక్షాణాం పూజ్యోऽశ్వత్థోऽహమ్ । దేవర్షీణం నారదోऽహమ్ । కామధుక్దివ్యా సురభి: । జననహేతు: కన్దర్పశ్చాహమస్మి । సర్పా: ఏకాశిరస: నాగా: బహుశిరస: । యాదాంసి జలవాసిన:, తేషాం వరుణోऽహమ్। దణ్డయతాం వైవస్వతోऽహమ్ ।। ౨౬,౨౭,౨౮,౨౯ ।।
ప్రహ్లాదశ్చాస్మి దైత్యానాం కాల: కలయతామహమ్ ।
మృగాణాం చ మృగేన్ద్రోऽహం వైనతేయశ్చ పక్షిణామ్ ।। ౩౦ ।।
అనర్థప్రేప్సుతయా గణయతాం మధ్యే కాల: మృత్యురహమ్ ।। ౩౦ ।।
పవన: పవతామస్మి రామ: శస్త్రభృతామహమ్ ।
ఝషాణాం మకరశ్చాస్మి స్రోతసామస్మి జాహ్నవీ ।। ౩౧ ।।
పవతాం గమనస్వభావానాం పవనోऽహమ్ । శస్త్రభృతాం రామోऽహమ్ । శస్త్రభృత్త్వమత్ర విభూతి:, అర్థాన్తరాభావాత్। ఆదిత్యాదయశ్చ క్షేత్రజ్ఞా ఆత్మత్వేనావస్థితస్య భగవత: శరీరతయా ధర్మభూతా ఇతి శస్త్రభృత్త్వస్థానీయా: ।। ౩౧ ।।
సర్గాణామాదిరన్తశ్చ మధ్యం చైవాహమర్జున ।
అధ్యాత్మవిద్యా విద్యానాం వాద: ప్రవదతామహమ్ ।। ౩౨ ।।
సృజ్యన్త ఇతి సర్గా:, తేషామాది: కారణమ్ సర్వదా సృజ్యమానానాం సర్వేషాం ప్రాణినాం తత్ర తత్ర స్రష్టారోऽహమేవేత్యర్థ: । తథా అన్త: సర్వదా సంహ్రియమాణానాం తత్ర తత్ర సంహర్తారోऽప్యహమేవ । తథా చ మధ్యం పాలనమ్ సర్వదా పాల్యమానానాం పాలయితారశ్చాహమేవేత్యర్థ: । జల్పవితణ్డాది కుర్వతాం తత్త్వనిర్ణయాయ ప్రవృత్తో వాదో య:, సోऽహమ్ ।। ౩౨ ।।
అక్షరాణామకారోऽస్మి ద్వన్ద్వస్సామాసికస్య చ ।
అహమేవ అక్షయ: కాల: ధాతాహం విశ్వతోముఖ: ।। ౩౩ ।।
అక్షరాణాం మధ్యే అకారో వై సర్వా వాక్ ఇతి శ్రుతిసిద్ధి: సర్వవర్ణానాం ప్రకృతిరకారోऽహం సామాసిక: సమాససమూహ: తస్య మధ్యే ద్వన్ద్వసమాసోऽహమ్ । స హ్యుభయపదార్థప్రధానత్వేనోత్కృష్ట: । కలాముహూర్తాదిమయోऽక్షయ: కాలోऽహమేవ । సర్వస్య స్రష్టా హిరణ్యగర్భశ్చతుర్ముఖోऽహమ్ ।। ౩౩ ।।
మృత్యుస్సర్వహరశ్చాహముద్భవశ్చ భవిష్యతామ్ ।
కీర్తిశ్శ్రీర్వాక్చ నారీణాం స్మృతిర్మేధా ధృతి: క్షమా ।। ౩౪ ।।
సర్వప్రాణహరో మృత్యుశ్చాహమ్ । ఉత్పత్స్యమానానాముద్భవాఖ్యం కర్మ చాహమ్ । శ్రీరహమ్ కీర్తిశ్చాహమ్ వాక్చాహమ్ స్మృతిశ్చాహమ్ మేధా చాహమ్ ధృతిశ్చాహమ్ క్షమా చాహమ్ ।। ౩౪ ।।
బృహత్సామ తథా సామ్నాం గాయత్రీ ఛన్దసామహమ్ ।
మాసానాం మార్గశీర్షోऽహమృతూనాం కుసుమాకర: ।। ౩౫ ।।
సామ్నాం బృహత్సామ అహమ్ । ఛన్దసాం గాయత్ర్యహమ్ । కుసుమాకర: వసన్త: ।। ౩౫ ।।
ద్యూతం ఛలయతామస్మి తేజస్తేజస్వినామహమ్ ।
జయోऽస్మి వ్యవసాయోऽస్మి సత్త్వం సత్త్వవతామహమ్ ।। ౩౬ ।।
ఛలం కుర్వతాం ఛలాస్పదేష్వక్షాదిలక్షణం ద్యుతమహమ్ । జేత్ణాం జయోऽస్మి । వ్యవసాయినాం వ్యవసాయోऽస్మి। సత్త్వవతాం సత్త్వమహమ్ । సత్త్వం మహామనస్త్వమ్ ।। ౩౬ ।।
వృష్ణీనాం వాసుదేవోऽస్మి పాణ్డవానాం ధనఞ్జయ: ।
మునీనామప్యహం వ్యాస: కవీనాముశనా కవి: ।। ౩౭ ।।
వసుదేవసూనుత్వమత్ర విభూతి:, అర్థాన్తరాభావాదేవ । పాణ్డవానాం ధనఞ్జయోऽర్జునోऽహమ్ । మునయ: మననేనాత్మయాథాత్మ్యదర్శిన: తేషాం వ్యాసోऽహమ్ । కవయ: విపశ్చిత: ।। ౩౭ ।।
దణ్డో దమయతామస్మి నీతిరస్మి జిగీషతామ్ ।
మౌనం చైవాస్మి గుహ్యానాం జ్ఞానం జ్ఞానవతామహమ్ ।। ౩౮ ।।
నియమాతిక్రమణే దణ్డం కుర్వతాం దణ్డోऽహమ్ । విజిగీషూణాం జయోపాయభూతా నీతిరస్మి । గుహ్యానాం సంబన్ధిషు గోపానేషు మౌనమస్మి । జ్ఞానవతాం జ్ఞానం చాహమ్ ।। ౩౮ ।।
యచ్చాపి సర్వభూతానాం బీజం తదహమర్జున ।
న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ ।। ౩౯ ।।
సర్వభూతానాం సర్వావస్థావస్థితానాం తత్తదవస్థాబీజభూతం ప్రతీయమానమప్రతీయమానం చ యత్, తదహమేవ। భూతజాతం మయా ఆత్మతయావస్థితేన వినా యత్స్యాత్, న తదస్తి । అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థిత: (౨) ఇతి ప్రక్రమాత్, న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ ఇత్యత్రాప్యాత్మతయావస్థానమేవ వివక్షితమ్। సర్వం వస్తుజాతం సర్వావస్థం మయా ఆత్మభూతేన యుక్తం స్యాదిత్యర్థ: । అనేన సర్వస్యాస్య సామానాధికరణ్యనిర్దేశస్యాత్మతయావస్థితిరేవ హేతురితి ప్రకటితమ్ ।। ౩౯ ।।
నాన్తోऽస్తి మమ దివ్యానాం విభూతీనాం పరన్తప ।
ఏష తూద్దేశత: ప్రోక్తో విభూతేర్విస్తరో మయా ।। ౪౦ ।।
మమ దివ్యానాం కల్యాణీనాం విభూతీనామన్తో నాస్తి ఏష తు విభూతేర్విస్తరో మయా కైశ్చిదుపాధిభి: సంక్షేపత: ప్రోక్త: ।। ౪౦ ।।
యద్యద్విభూతిమత్సత్త్వం శ్రీమదుర్జితమేవ వా ।
తత్తదేవావగచ్ఛ త్వం మమ తేజోంऽశసంభవమ్ ।। ౪౧ ।।
యద్యద్విభూతిమదిశితవ్యసంపన్నం భూతజాతం శ్రీమత్కాన్తిమత్, ధనధాన్యసమృద్ధం వా, ఊర్జితం కల్యాణారమ్భేషు ఉద్యుక్తమ్ తత్తన్మమ తేజోంऽశసంభవమిత్యవగచ్ఛ । తేజ: పరాభిభవనసామర్థ్యమ్, మమాచిన్త్యశక్తేర్నియమన-శక్త్యేకదేశస్సంభవతీత్యర్థ: ।। ౪౧ ।।
అథ వా బహునైతేన కిం జ్ఞానేన తవార్జున ।
విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ ।। ౪౨ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు ……..విభూతివిస్తరయోగో నామ దశమోऽధ్యాయ: ।। ౧౦।।
బహునా ఏతేన ఉచ్యమానేన జ్ఞానేన కిం ప్రయోజనమ్ । ఇదం చిదచిదాత్మకం కృత్స్నం జగత్కార్యావస్థం కారణావస్థం స్థూలం సూక్ష్మం చ స్వరూపసద్భావే, స్థితౌ, ప్రవృత్తిభేదే చ యథా మత్సఙ్కల్పం నాతివర్తేత, తథా మమ మహిమ్నోऽయుతాయుతాంశేన విష్టభ్యాహమవస్థిత: । యథోక్తం భగవతా పరాశరేణ, యస్యాయుతాయుతాంశాంశే విశ్వశక్తిరియం స్థితా (వి.పు.౧.౯.౫౩) ఇతి ।। ౪౨ ।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే దశమోऽధ్యాయ: ।। ౧౦।।
