భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
ద్వాదశోధ్యాయ:
భక్తియోగనిష్ఠానాం ప్రాప్యభూతస్య పరస్య బ్రహ్మణో భగవతో నారాయణస్య నిరఙ్కుశైశ్వరర్యం సాక్షాత్కర్తుకామాయార్జునాయ అనవధికాతిశయకారుణ్యాఉదార్యసౌశీల్యాదిగుణసాగరేణ సత్యసంకల్పేన భగవతా స్వైశ్వర్యం యథావదవస్థితం దర్శితమ్ ఉక్తం చ తత్త్వతో భగవజ్జ్ఞానదర్శనప్రాప్తీనామైకాన్తిక-ఆత్యన్తిక-భగవద్భక్త్యేకలభ్యత్వమ్ । అననతరమాత్మప్రాప్తిసాధనభూతాదత్మోపాసనాద్భక్తిరూపస్య భగవదుపాసనస్య స్వసాధ్యనిష్పాదనే శైఘ్ర్యాత్సుసుఖోపాదానత్వాచ్చ శ్రైష్ఠ్యమ్, భగవదుపాసనోపాయశ్చ, తదశక్తస్యాక్షరనిష్ఠతా, తదపేక్షితాశ్చోచ్యన్తే । భగవదుపాసనస్య ప్రాప్యభూతోపాస్యశ్రైష్ఠ్యాచ్శ్రైష్ఠ్యం తు, యోగినామపి సర్వేషాం మద్గతేనాన్తరాత్మనా । శ్రద్ధావాన్ భజతే యో మాం స మే యుక్తతమో మత: (౬.౪౭) ।। ఇత్యత్రోక్తమ్ ।
ఏవం సతతయుక్తా యే భక్తాస్త్వాం పర్యుపాసతే ।
యే చాప్యక్షరమవ్యక్తం తేషాం కే యోగవిత్తమా: ।। ౧ ।।
ఏవమ్ మత్కర్మకృత్ (౧౧.౫౫) ఇత్యాదినోక్తేన ప్రకారేణ, సతతయుక్తా: భగవన్తం త్వామేవ పరం ప్రాప్యం మన్వానా: యే భక్తా:, త్వాం సకలవిభూతియుక్తమనవధికాతిశయసౌన్దర్యసౌశీల్యసార్వజ్ఞ్య-సత్యసంకల్పత్వాది అనన్తగుణసాగరం పరిపూర్ణముపాసతే, యే చాప్యక్షరం ప్రత్యగాత్మస్వరూపం తదేవ చ అవ్యక్తం చక్షురాదికరణానభివ్యక్తస్వరూపముపాసతే తేషాముభయేషాం కే యోగవిత్తమా: కే స్వసాధ్యం ప్రతి శీఘ్రగామిన ఇత్యర్థ:, భవామి న చిరాత్పార్థ (౭) ఇతి ఉత్తరత్ర యోగవిత్తమత్వం శైఘ్ర్యవిషయమితి హి వ్యఞ్జయిష్యతే।।౧।।
శ్రీభగవానువాచ –
మయ్యావేశ్య మనో యే మాం నిత్యయుక్తా ఉపాసతే ।
శ్రద్ధయా పరయోపేతాస్తే మే యుక్తతమా: మతా: ।। ౨ ।।
అత్యర్థమత్ప్రియత్వేన మనో మయ్యావేశ్య శ్రద్ధయా పరయోపేతా: నిత్యయుక్తా: నిత్యయోగం కాఙ్క్షమాణా: యే మాముపాసతే ప్రాప్యవిషయం మనో మయ్యావేశ్య యే మాముపాసత ఇత్యర్థ: తే యుక్తతమా: మాం సుఖేనాచిరాత్ ప్రాప్నువన్తీత్యర్థ: ।। ౨ ।।
యే త్వక్షరమనిర్దేశ్యమవ్యక్తం పర్యుపాసతే ।
సర్వత్రగమచిన్త్యం చ కూటస్థమచలం ధ్రువమ్ ।। ౩ ।।
సన్నియమ్యేన్ద్రియగ్రామం సర్వత్ర సమబుద్ధయ: ।
తే ప్రాప్నువన్తి మామేవ సర్వభూతహితే రతా: ।। ౪ ।।
క్లేశోऽధికతరస్తేషామవ్యక్తాసక్తచేతసామ్ ।
అవ్యక్తా హి గతిర్దు:ఖం దేహవద్భిరవాప్యతే ।। ౫ ।।
యే తు అక్షరం ప్రత్యగాత్మస్వరూపమ్, అనిర్దేశ్యం దేహాదన్యతయా దేవాదిశబ్దానిర్దేశ్యం తత ఏవ చక్షురాదికరణానభివ్యక్తమ్, సర్వత్రగమచిన్త్యం చ సర్వత్ర దేవాదిదేహేషు వర్తమానమపి తద్విసజాతీయతయా తేన తేన రూపేణ చిన్తయితుమనర్హామ్, తత ఏవ కూటస్థం సర్వసాధారణమ్ తత్తద్దేవాద్యసాధారణాకారాసంబద్ధం ఇత్యర్థ: అపరిణామిత్వేన స్వాసాధారణాకారాన్న చలతి న చ్యవత ఇత్యచలమ్, తత ఏవ ధ్రువమ్, నిత్యమ్। సన్నియామ్యేన్ద్రియగ్రామం చక్షురాదికమిన్ద్రియగ్రామం సర్వం స్వవ్యాపారేభ్యస్సమ్యఙ్నియమ్య, సర్వత్ర సమబుద్ధయ: సర్వత్ర దేవాదివిషమాకారేషు దేహేష్వవస్థితేష్వాత్మసు జ్ఞానైకాకారతయా సమబుద్ధయ:, తత ఏవ సర్వభూతహితే రతా: సర్వభూతాహితరహితత్వాన్నివృత్తా: । సర్వభూతాహితరహితత్వం హ్యాత్మనో దేవాదివిషమాకారాభిమాన-నిమిత్తమ్ । య ఏవమక్షరముపాసతే, తేऽపి మాం ప్రాప్నువన్త్యేవ మత్సమానాకారమసంసారిణమాత్మానం ప్రాప్నువన్త్యేవేత్యర్థ: । మమ సాధర్మ్యమాగతా: (౧౪.౨) ఇతి హి వక్ష్యతే । శ్రూయతే చ, నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి (ము.౧.౧.౫) ఇతి । తథా అక్షరశబ్దనిర్దిష్టాత్ కూటస్థాదన్యత్వం పరస్య బ్రహ్మణో వక్ష్యతే, కూటస్థోऽక్షర ఉచ్యతే । ఉత్తమ: పురుషస్త్వన్య: (౧౫.౧౬) ఇతి । అథ పరా యయా తదక్షరమధిక్గమ్యతే (ము.౧.౧.౫) ఇత్యక్షరవిద్యాయాం తు అక్షరశబ్దనిర్దిష్టం పరమేవ బ్రహ్మ, భూతయోనిత్వాదే: ।తేషామవ్యక్తాసక్తచేతసాం క్లేశస్త్వధికతర: । అవ్యక్తా హి గతి: అవ్యక్తవిషయా మనోవృత్తి: దేహవద్భి: దేహాత్మాభిమానయుక్తై: దు:ఖేనావాప్యతే । దేహవన్తో హి దేహమేవ ఆత్మానం మన్యన్తే ।। ౩-౪-౫ ।।
భగవన్తముపాసీనానాం యుక్తతమత్వం సువ్యక్తమాహ –
యే తు సర్వాణి కర్మాణి మయి సంన్యస్య మత్పరా: ।
అనన్యేనైవ యోగేన మాం ధ్యాయన్త ఉపాసతే ।। ౬ ।।
తేషామహం సముద్ధర్తా మృత్యుసంసారసాగరాత్ ।
భవామి న చిరాత్పార్థ మయ్యావేశితచేతసామ్ ।। ౭ ।।
యే తు లౌకికాని దేహయాత్రాశేషభూతాని, దేహధారణార్థాని చ అశనాదీని కర్మాణి, వైదికాని చ యగదానహోమతప:ప్రభృతీని సర్వాణి సకారణాని సోద్దేశ్యాని అధ్యాత్మచేతసా మయి సంన్యస్య, మత్పరా: మదేకప్రాప్యా:, అనన్యేనైవ యోగేన అనన్యప్రయోజనేన యోగేన మాం ధ్యాయన్త ఉపాసతే ధ్యానార్చనప్రణామ-స్తుతికీర్తనాదీని స్వయమేవాత్యర్థప్రియాణి ప్రాప్యసమాని కుర్వన్తో మాముపాసత ఇత్యర్థ: । తేషాం మత్ప్రాప్తివిరోధితయా మృత్యుభూతాత్సంసారాఖ్యాత్సాగరాదహమచిరేణైవ కాలేన సముద్ధర్తా భవామి ।। ౬ – ౭ ।।
మయ్యేవ మన ఆధత్స్వ మయి బుద్ధిం నివేశయ ।
నివసిష్యసి మయ్యేవ అత ఊర్ధ్వం న సంశయ: ।। ౮ ।।
అతోऽతిశయితపురుషార్థత్వాత్సులభత్వాదచిరలభ్యత్వాచ్చ మయ్యేవ మన ఆధత్స్వ మయి మనస్సమా-ధానం కురు । మయి బుద్ధిం నివేశయ అహమేవ పరమప్రాప్య ఇత్యధ్యవసాయం కురు । అత ఊర్ధ్వం మయ్యేవ నివసి-ష్యసి। అహమేవ పరమప్రాప్య ఇత్యధ్యవసాయపూర్వకమనోనివేశనానన్తరమేవ మయి నివసిష్యసీత్యర్థ: ।।౮।।
అథ చిత్తం సమాధాతుం న శక్నోషి మయి స్థిరమ్ ।
అభ్యాసయోగేన తతో మామిచ్ఛాప్తుం ధనఞ్జయ ।। ౯ ।।
అథ సహసైవ మయి స్థిరం చిత్తం సమాధాతుం న శక్నోషి, తతోऽభ్యాసయోగేన మామాప్తుమిచ్ఛ స్వాభావికానవధికాతిశయసౌన్దర్యసౌశీల్యసౌహార్దవాత్సల్యకారుణ్యమాధుర్యగామ్భీర్యౌదార్యశౌర్యవీర్య-పరాక్రమసార్వజ్ఞ్యసత్యకామత్వసత్యసంకల్పత్వసర్వేశ్వరత్వసకలకారణత్వాద్యసంఖ్యేయగుణసాగరే నిఖిల-హేయప్రత్యనీకే మయి నిరతిశయప్రేమగర్భస్మృత్యభ్యాసయోగేన స్థిరం చిత్తసమాధానం లబ్ధ్వా మాం ప్రాప్తుమిచ్ఛ।।౯।।
అభ్యాసేऽప్యసమర్థోऽసి మత్కర్మపరమో భవ ।
మదర్థమపి కర్మాణి కుర్వన్ సిద్ధిమవాప్స్యసి ।। ౧౦ ।।
అథైవంవిధస్మృత్యభ్యాసేऽప్యసమర్థోऽసి, మత్కర్మపరమో భవ । మదీయాని కర్మాణ్యాలయనిర్మాణోద్యోనకరణప్రదీపారోపణమార్జనాభ్యుక్షణోపలేపనపుష్పాహరణపూజాప్రవర్తననామ-సంకీర్తనప్రదక్షిణస్తుతినమస్కారాదీని తాని అత్యర్థప్రియత్వేనాచర । అత్యర్థప్రియత్వేన మదర్థం కర్మాణి కుర్వన్నపి అచిరాదభ్యాసయోగపూర్వికాం మయి స్థిరాం చిత్తస్థితిం లబ్ధ్వా మత్ప్రాప్తిరూపాం సిద్ధిమవాప్స్యసి ।। ౧౦ ।।
అథైతదప్యశక్తోऽసి కర్తుం మద్యోగమాశ్రిత: ।
సర్వకర్మఫలత్యాగం తత: కురు యతాత్మవాన్ ।। ౧౧ ।।
అథ మద్యోగమాశ్రిత్యైతదపి కర్తుం న శక్నోషి మద్గుణానుసన్ధానకృతమదేకప్రియత్వాకారం భక్తియోగమాశ్రిత్య భక్తియోగాఙ్కురరూపమేతన్మత్కర్మాపి కర్తుం న శక్నోషి, తతోऽక్షరయోగమాత్మస్వభావానుసన్ధానరూపం పరభక్తిజననం పూర్వషట్కోదితమాశ్రిత్య తదుపాయతయా సర్వకర్మఫలత్యాగం కురు । మత్ప్రియత్వేన మదేకప్రాప్యతాబుద్ధిర్హి ప్రక్షీణాశేషపాపస్యైవ జాయతే । యతాత్మవాన్ యతమనస్క: । తతోऽనభిసంహితఫలేన మదారాధనరూపేణానుష్ఠితేన కర్మణా సిద్ధేనాత్మధ్యానేన నివృత్తావిద్యాదిసర్వతిరోధానే మచ్ఛేషతైకస్వరూపే ప్రత్యగాత్మని సాక్షాత్కృతే సతి మయి పరా భక్తి: స్వయమేవోత్పద్యతే । తథా చ వక్ష్యతే, స్వకర్మణా తమభ్యర్చ్య సిద్ధిం విన్దతి మానవ: (౧౮.౪౬) ఇత్యారభ్య, విముచ్య నిర్మమశ్శాన్తో బ్రహ్మభూయాయ కలపతే । బ్రహ్మభూత: ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాఙ్క్షతి । సమ: సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరామ్ (౫౪) ఇతి ।।౧౧ ।।
శ్రేయో హి జ్ఞానమభ్యాసాజ్జ్ఞానాద్ధ్యానం విశిష్యతే ।
ధ్యానాత్కర్మఫలత్యాగ: త్యాగాచ్ఛాన్తిరనన్తరమ్ ।। ౧౨ ।।
అత్యర్థప్రీతివిరహితాత్కర్కశరూపాత్స్మృత్యభ్యాసాదక్షరయాథాత్మ్యానుసన్ధానపూర్వకం తదాపరోక్ష్య-జ్ఞానమేవ ఆత్మహితత్వేన విశిష్యతే । ఆత్మాపరోక్ష్యజ్ఞానాదప్యనిష్పన్నరూపాత్తదుపాయభూతాత్మ-ధ్యానమేవాత్మహితత్వే విశిష్యతే। తద్ధ్యానాదప్యనిష్పన్నరూపాత్తదుపాయభూతం ఫలత్యాగేనానుష్ఠితం కర్మైవ విశిష్యతే । అనభిసంహిత-ఫలాదనుష్ఠితాత్కర్మణోऽనన్తరమేవ నిరస్తపాపతయా మనసశ్శాన్తిర్భవిష్యతి శాన్తే మనసి ఆత్మధ్యానం సంపత్స్యతే ధ్యానాచ్చ తదాపరోక్ష్యమ్ తదాపరోక్ష్యాత్పరా భక్తి: ఇతి భక్తియోగాభ్యాసాశక్తస్యాత్మనిష్ఠైవ శ్రేయసీ । ఆత్మనిష్ఠస్యాపి అశాన్తమనసో నిష్ఠాప్రాప్తయే అన్తర్గతాత్మజ్ఞానానభిసంహితఫలకర్మనిష్ఠైవ శ్రేయసీత్యర్థ: ।। ౧౨ ।।
అనభిసంహితఫలకర్మనిష్ఠస్యోపాదేయాన్ గుణానాహ –
అద్వేష్టా సర్వభూతానాం మైత్ర: కరుణ ఏవ చ ।
నిర్మమో నిరహఙ్కార: సమదు:ఖసుఖ: క్షమీ ।। ౧౩ ।।
సన్తుష్టస్సతతం యోగీ యతాత్మా దృఢనిశ్చయ: ।
మయ్యర్పితమనోబుద్ధిర్యో మద్భక్త: స మే ప్రియ: ।। ౧౪ ।।
అద్వేష్టా సర్వభూతానామ్ (౧౩) విద్విషతామపకుర్వతామపి సర్వేషాం భూతానామద్వేష్టా మదపరాధానుగుణమీశ్వర-ప్రేరితాన్యేతాని భూతాని ద్విషన్త్యపకుర్వన్తి చేత్యనుసన్దధాన: తేషు ద్విషత్సు అప్కుర్వత్సు చ సర్వభూతేషు మైత్రీం మతిం కుర్వన్మైత్ర:, తేష్వేవ దు:ఖితేషు కరుణాం కుర్వన్ కరుణ:, నిర్మమ: దేహేన్ద్రియేషు తత్సంబన్ధిషు చ నిర్మమ:, నిరహఙ్కార: దేహాత్మాభిమానరహిత:, తత ఏవ సమదు:ఖసుఖ: సుఖదు:ఖాగమయో: సాఙ్కల్పికయో: హర్షోద్వేగరహిత:, క్షమీ స్పర్శప్రభవయోరవర్జనీయయోరపి తయోర్వికారరహిత:, సంతుష్ట: యదృచ్ఛోపనతేన యేన కేనాపి దేహధారణద్రవ్యేణ సంతుష్ట:, సతతం యోగీ సతతం ప్రకృతివియుక్తాత్మానుసన్ధాన-పర:, యతాత్మా నియమితమనోవృత్తి:, దృఢనిశ్చయ: అధ్యాత్మశాస్త్రోదితేష్వర్థేషు దృఢనిశ్చయ:, మయ్యర్పితమనోబుద్ధి: భగవాన్ వాసేదేవ ఏవానభిసంహితఫలేనానుష్ఠితేన కర్మణా ఆరాధ్యతే, ఆరాధితశ్చ మమ ఆత్మాపరోక్ష్యం సాధయిష్యతీతి మయ్యర్పితమనోబుద్ధి:, య ఏవంభూతో మద్భక్త: ఏవం కర్మయోగేన్ా మాం భజమానో య:, స మే ప్రియ: ।। ౧౩ – ౧౪।।
యస్మాన్నోద్విజతే లోకో లోకాన్నోద్విజతే చ య: ।
హర్షామర్షభయోద్వేగైర్ముక్తో య: స చ మే ప్రియ: ।। ౧౫ ।।
యస్మాత్కర్మనిష్ఠాత్పురుషాన్నిమిత్తభూతాల్లోకో నోద్విజతే యో లోకోద్వేగకరం కర్మ కిఞ్చిదపి న కరోతీత్యర్థ: । లోకాచ్చ నిమిత్తభూతాద్యో నోద్విజతే యముద్దిశ్య సర్వలోకో నోద్వేగకరం కర్మ కరోతి సర్వావిరోధిత్వనిశ్చయాత్ । అత ఏవ కఞ్చన ప్రతి హర్షేణ, కఞ్చన ప్రతి అమర్షేణ, కఞ్చన ప్రతి భయేన, కఞ్చన ప్రతి ఉద్వేగేన ముక్త: ఏవంభూతో య:, సోऽపి మమ ప్రియ: ।। ౧౫ ।।
అనపేక్ష: శుచిర్దక్ష ఉదాసీనో గతవ్యథ: ।
సర్వారమ్భపరిత్యాగీ యో మద్భక్త: స మే ప్రియ: ।। ౧౬ ।।
అనపేక్ష: ఆత్మవ్యతిరిక్తే కృత్స్నే వస్తున్యనపేక్ష:, శుచి: శాస్త్రవిహితద్రవ్యవర్ధితకాయ:, దక్ష: శాస్త్రీయక్రియోపాదానసమర్థ:, అన్యత్రోదాసీన:, గనవ్యథ: శాస్త్రీయక్రియానిర్వృత్తౌ అవర్జనీయశీతోష్ణపురుష-స్పర్శాదిదు:ఖేషు వ్యథారహిత:, సర్వారమ్భపరిత్యాగీ శాస్త్రీయవ్యతిరిక్త-సర్వకర్మారమ్భపరిత్యాగీ, య ఏవంభూతో మద్భక్త:, స మే ప్రియ: ।।౧౬।।
యో న హృష్యతి న ద్వేష్టి న శోచతి న కాఙ్క్షతి ।
శుభాశుభపరిత్యాగీ భక్తిమాన్ య: స మే ప్రియ: ।।౧౭ ।।
యో న హృష్యతి యన్మనుష్యాణాం హర్షనిమిత్తం ప్రియజాతమ్, తత్ప్రాప్య య: కర్మయోగీ న హృష్యతి యచ్చాప్రియమ్, తత్ప్రాప్య న ద్వేష్టి యచ్చ మనుష్యాణాం శోకనిమిత్తం భార్యాపుత్రవిత్తక్షయాదికమ్, తత్ప్రాప్య న శోచతి తథావిధమప్రాప్తం చ న కాఙ్క్షతి శుభాశుభపరిత్యాగీ పాపవత్పుణ్యస్యాపి బన్ధహేతుత్వావిశేషాత్ ఉభయపరిత్యాగీ । య ఏవంభూతో భక్తిమాన్, స మే ప్రియ: ।। ౧౭ ।।
సమశ్శత్రౌ చ మిత్రే చ తథా మానావమానయో: ।
శీతోష్ణసుఖదు:ఖేషు సమ: సఙ్గవివర్జిత: ।। ౧౮ ।।
తుల్యనిన్దాస్తుతిర్మౌనీ సంతుష్టో యేన కేనచిత్ ।
అనికేత: స్థిరమతిర్భక్తిమాన్మే ప్రియో నర: ।। ౧౯ ।।
అద్వేష్టా సర్వభూతానామ్ ఇత్యాదినా శత్రుమిత్రాదిషు ద్వేషాదిరహితత్వముక్తమ్ అత్ర తేషు సన్నిహితేష్వపి సమచిత్తత్వం తతోऽప్యతిరిక్తో విశేష ఉచ్యతే । ఆత్మని స్థిరమతిత్వేన నికేతనాదిష్వసక్త ఇత్యనికేత: తత ఏవ మానావమానాదిష్వపి సమ: య ఏవంభూతో భక్తిమాన్, స మే ప్రియ: ।। ౧౮ – ౧౯ ।।
అస్మాదాత్మనిష్ఠాద్భక్తియోగనిష్ఠస్య శ్రైష్ఠ్యం ప్రతిపాదయన్ యథోపక్రమముపసంహరతి –
యే తు ధర్మ్యామృతమిదం యథోక్తం పర్యుపాసతే ।
శ్రద్దధానా మత్పరమా భక్తాస్తేऽతీవ మే ప్రియా: ।। ౨౦ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు …….భక్తియోగో నామ ద్వాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౨।।
ధర్మ్యం చామృతం చేతి ధర్మ్యామృతమ్, యే తు ప్రాప్యసమం ప్రాపకం భక్తియోగమ్, యథోక్తమ్ మయ్యావేశ్య మనో యే మామ్ ఇత్యాదినోక్తేన ప్రకారేణ ఉపాసతే తే భక్తా: అతితరాం మమ ప్రియా:।।౨౦।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే ద్వాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౨ ।।
