భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
త్రయోదశోऽధ్యాయ:
పూర్వస్మిన్ షట్కే పరమప్రాప్యస్య పరస్య బ్రహ్మణో భగవతో వాసుదేవస్య ప్రాప్త్యుపాయభూతభక్తిరూప-భగవదుపాసనాఙ్గభూతం ప్రాప్తు: ప్రత్యగాత్మనో యాథాత్మ్యదర్శనం జ్ఞానయోగ-కర్మయోగలక్షణనిష్ఠాద్వయసాధ్యముక్తమ్। మధ్యమే చ పరమప్రాప్యభూతభగవత్తత్త్వయాథాత్మ్య-తన్మాహాత్మ్యజ్ఞానపూర్వకైకాన్తికాత్యన్తికభక్తియోగనిష్ఠా ప్రతిపాదితా । అతిశయితైశ్వర్యాపేక్షాణాం ఆత్మకైవల్యమాత్రాపేక్షాణాం చ భక్తియోగస్తత్తదపేక్షితసాధనమితి చోక్తమ్ । ఇదానీముపరితనే షట్కే ప్రకృతిపురుషతత్సంసర్గరూపప్రపఞ్చేశ్వరతద్యాథాత్మ్యకర్మజ్ఞానభక్తిస్వరూపతదుపాదానప్రకారాశ్చ షట్కద్వ-యోదితా విశోధ్యన్తే । తత్ర తావత్త్రయోదశే దేహాత్మనో: స్వరూపమ్, దేహయాథాత్మ్యశోధనమ్, దేహవియుక్తాత్మప్రాప్త్యుపాయ:, వివిక్తాత్మస్వరూపసంశోధనమ్, తథావిధస్యాత్మనశ్చ అచిత్సంబన్ధహేతు:, తతో వివేకానుసన్ధానప్రకారశ్చోచ్యతే ।
శ్రీభగవానువాచ
ఇదం శరీరం కౌన్తేయ క్షేత్రమిత్యభిధీయతే ।
ఏతద్యో వేత్తి తం ప్రాహు: క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విద: ।। ౧ ।।
ఇదం శరీరం దేవోऽహమ్, మనుష్యోऽహమ్, స్థూలోऽహమ్, కృశోऽహమితి ఆత్మనో భోక్త్రా సహ సామానాధికరణ్యేన ప్రతీయమానం భోక్తురాత్మనోऽర్థాన్తరభూతస్య భోగక్షేత్రమితి శరీరయాథాత్మ్యవిద్భిః అభిధీయతే। ఏతదవయవశ: సంఘాతరూపేణ చ, ఇదమహం వేద్మీతి యో వేత్తి, తం వేద్యభూతాదస్మాత్ వేదితృత్వేనార్థాన్తరభూతమ్, క్షేత్రజ్ఞ ఇతి తద్విద: ఆత్మయాథాత్మ్యవిద: ప్రాహు: । యద్యపి దేహవ్యతిరిక్తఘటాది అర్థానుసన్ధానవేలాయాం దేవోऽహమ్, మనుష్యోऽహం ఘటాదికం జానామి‘ ఇతి దేహసామానాధికరణ్యేన జ్ఞాతారమాత్మానమనుసన్ధత్తే, తథాపి దేహానుభవవేలాయాం దేహమపి ఘటాదికమివ ఇదమహం వేద్మి ఇతి వేద్యతయా వేదితానుభవతీతి వేదితురాత్మనో వేద్యతయా శరీరమపి ఘటాదివదర్థాన్తరభూతమ్। తథా ఘటాదేరివ వేద్యభూతాచ్ఛరీరాదపి వేదితా క్షేత్రజ్ఞోऽర్థాన్తరభూత: । సామానాధికరణ్యేన ప్రతీతిస్తు వస్తుతశ్శరీరస్య గోత్వాదివదత్మవిశేషణతైకస్వభావతయా తదపృథక్సిద్ధేరుపపన్నా । తత్ర వేదితురసాధారణాకారస్య చక్షురాదికరణావిషయత్వాత్ యోగసంస్కృతమనోవిషయత్వాచ్చ ప్రకృతిసన్నిధానాదేవ మూఢా: ప్రకృత్యాకారమేవ వేదితారం పశ్యన్తి, తథా చ వక్ష్యతి, ఉత్క్రామన్తం స్థితం వాపి భుఞ్జానం వా గుణాన్వితమ్। విమూఢా నానుపశ్యన్తి పశ్యన్తి జ్ఞానచక్షుష: (౧౫.౧౦) ఇతి ।।౧।।
క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి సర్వక్షేత్రేషు భారత ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్జ్ఞానం యత్తజ్జ్ఞానం మతం మమ ।। ౨ ।।
దేవమనుష్యాదిసర్వక్షేత్రేషు వేదితృత్వాకారం క్షేత్రజ్ఞం చ మాం విద్ధి మదాత్మకం విద్ధి క్షేత్రజ్ఞం చాపీతి అపిశబ్దాత్ క్షేత్రమపి మాం విద్ధీత్యుక్తమితి గమ్యతే । యథా క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞవిశేషణతైకస్వభావతయా తదపృథక్సిద్ధే: తత్సామానాధికరణ్యేనైవ నిర్దేశ్యమ్, తథా క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞం చ మద్విశేషణతైకస్వభావతయా మదపృథక్సిద్ధే: మత్సామానాధికరణ్యేనైవ నిర్దేశ్యౌ విద్ధి । పృథివ్యాదిసంఘాతరూపస్య క్షేత్రస్య క్షేత్రజ్ఞస్య చ భగవచ్ఛరీరతైకస్వరూపతయా భగవదాత్మకత్వం శ్రుతయో వదన్తి, య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం య: పృథివీమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౩) ఇత్యారభ్య, య ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౨౨) ఇత్యాద్యా: । ఇదమేవాన్తర్యామితయా సర్వక్షేత్రజ్ఞానామాత్మత్వేనావస్థానం భగవత: తత్సామానాధికరణ్యేన వ్యపదేశహేతు: । అహమాత్మా గుడాకేశ సర్వభూతాశయస్థిత: (౧౦.౨౦), న తదస్తి వినా యత్స్యాన్మయా భూతం చరాచరమ్ (౧౦.౩౯), విష్టభ్యాహమిదం కృత్స్నమేకాంశేన స్థితో జగత్ ( ౧౦.౪౨) ఇతి పురస్తాదుపరిష్టాచ్చాభిధాయ, మధ్యే సామానాధికరణ్యేన వ్యపదిశతి, ఆదిత్యానామహం విష్ణు: (౧౦.౨౧) ఇత్యాదినా। యదిదం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయో: వివేకవిషయం తయోర్మదాత్మకత్వవిషయం చ జ్ఞానముక్తమ్, తదేవోపాదేయం జ్ఞానమితి మమ మతమ్ । కేచిదాహు: క్షేత్రజ్ఞం చాపి మాం విద్ధి ఇతి సామానాధికరణ్యేనైకత్వమవగమ్యతే । తతశ్చేశ్వరస్యైవ సతోऽజ్ఞానాత్క్షేత్రజ్ఞత్వమివ భవతీత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ । తన్నివృత్త్యర్థశ్చాయమేకత్వోపదేశ: । అనేన చ ఆప్తతమభగవదుపదేశేన, రజ్జురేషా న సర్ప: ఇత్యాప్తోపదేశేన సర్పత్వభ్రమనివృత్తివత్క్షేత్రజ్ఞత్వభ్రమో నివర్తత ఇతి ।
తే ప్రష్టవ్యా: అయముపదేష్టా భగవాన్ వాసుదేవ: పరమేశ్వర: కిమాత్మయాథాత్మ్యసాక్షాత్కారేణ నివృత్తాజ్ఞాన: ఉత నేతి । నివృత్తాజ్ఞానశ్చేత్, నిర్విశేషచిన్మాత్రైకస్వరూపే ఆత్మని అన్యతద్రూపాధ్యాసాసంభావనయా కౌన్తేయాదిభేదదర్శనం, తాన్ ప్రత్యుపదేశాదివ్యాపారాశ్చ న సంభవన్తి । అథాత్మసాక్షాత్కారాభావాదనివృత్తాజ్ఞాన:, న తర్హ్యజ్ఞత్వాదేవాత్మజ్ఞానోపదేశసంభవ: ఉపదేక్ష్యన్తి తే జ్ఞానం జ్ఞానినస్తత్త్వదర్శిన: (౪.౩౪) ఇతి హ్యుక్తమ్। అత ఏవమాదివాదా అనాకలితశ్రుతిస్మృతి-ఇతిహాసపురాణ-న్యాయస్వవాగ్విరోధైరజ్ఞానిభిర్జగన్మోహనాయ ప్రవర్తితా ఇత్యనాదరణీయా: ।
అత్రేదం తత్త్వమ్ – అచిద్వస్తునశ్చిద్వస్తున: పరస్య చ బ్రహ్మణో భోగ్యత్వేన భోక్తృత్వేన చేశితృత్వేన చ స్వరూపవివేకమాహు: కాశ్చన శ్రుతయ:, అస్మాన్మాయీ సృజతే విశ్వమేతత్తస్మింశ్చాన్యో మాయయా సన్నిరుద్ధ: (శ్వే.౯) , మాయాం తు ప్రకృతిం విద్యాన్మాయినం తు మహేశ్వరమ్ (శ్వే.౪.౧౦), క్షరం ప్రధానమమృతాక్షరం హర: క్షరాత్మానావీశతే దేవ ఏక: (శ్వే.౧.౧౦) – అమృతాక్షరం హర: ఇతి భోక్తా నిర్దిశ్యతే ప్రధానమాత్మనో భోగ్యత్వేన హరతీతి హర: స కారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిఞ్జనితా న చాధిప: (శ్వే.౬.౯), ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశ: (శ్వే.౬.౧౩), పతిం విశ్వస్యాత్మేశ్వరం శాశ్వతం శివమచ్యుతమ్ (నా), జ్ఞాజ్ఞౌ ద్వావజావీశనీశౌ (శ్వే.౧.౯), నిత్యో నిత్యానాం చేతనశ్చేతనానామేకో బహూనాం యో విదధాతి కామాన్ (శ్వే.౪.౧౦), భోక్తా భోగ్యం ప్రేరితారం చ మత్వా (శ్వే.౧.౫), పృథగాత్మానం ప్రేరితారం చ మత్వా జుష్టస్తతస్తేనామృతత్వమేతి (శ్వే.౧.౬), తయోరన్య: పిప్పలం స్వాద్వత్త్యనశ్నన్నన్యోऽభిచాకశీతి (ము.౩.౧.౧), అజామేకాం లోహితశుక్లకృష్ణాం బహ్వీం ప్రజాం జనయన్తీం సరూపామ్ । అజో హ్యేకో జుషమాణోऽనుశేతే జహాత్యేనాం భుక్తభోగామజోऽన్య: (శ్వే.౪.౫, తై.నా.౨౨.౫) గౌరనాద్యన్తవతీ సా జనిత్రీ భూతభావినీ (మ.ఉ) సమానే వృక్షే పురుషో నిమగ్నోऽనీశయా శోచతి ముహ్యమాన: । జుష్టం యదా పశ్యత్యన్యమీశం అస్య మహిమానమితి వీతశోక: (శ్వే.౪.౭) ఇత్యాద్యా:। అత్రాపి, అహఙ్కార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా । అపరేయమితస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్। జీవభూతాం (భ.గీ.౭,౪), సర్వభూతాని కౌన్త్తేయ ప్రకృతిం యాన్తి మామికామ్ । కల్పక్షయే పునస్తాని కల్పాదౌ విసృజామ్యహమ్ ।। ప్రకృతిం స్వామవష్టభ్య విసృజామి పున: పున: । భూతగ్రామమిమం కృత్స్నమవశం ప్రకృతేర్వశాత్ ।। …. మయాధ్యక్షేణ ప్రకృతిస్సూయతే సచరాచరమ్ । హేతునానేన కౌన్తేయ జగద్ధి పరివర్తతే ।। (భ.గీ.౯.౭,౮,౧౦), ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి, మమ యోనిర్మహద్బ్రహ్మ తస్మిన్ గర్భం దధామ్యహమ్ । సంభవస్సర్వభూతానాం తతో భవతి భారత (భ.గీ.౧౪.౩) ఇతి । జగద్యోనిభూతం మహద్బ్రహ్మ మదీయం ప్రకృత్యాఖ్యం భూతసూక్ష్మమచిద్వస్తు యత్, తస్మిన్ చేతనాఖ్యం గర్భం సంయోజయామి తతో మత్సఙ్కల్పకృతాత్ చిదచిత్సంసర్గాదేవ దేవాదిస్థావరాన్తానామచిన్మిశ్రాణాం సర్వభూతానాం సంభవో భవతీత్యర్థ:।
ఏవం భోక్తృభోగ్యరూపేణావస్థితయో: సర్వావస్థావస్థితయోశ్చిదచితో: పరమపురుషశరీరతయా తన్నియామ్యత్వేన తదపృథక్స్థితిం పరమపురుషస్య చాత్మత్వమాహు: కాశ్చన శ్రుతయ:, య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ పృథివ్యా అన్తరో యం పృథివీ న వేద యస్య పృథివీ శరీరం య: పృథివీమన్తరో యమయతి (బృ.ఆ.౫.౭.౩) ఇత్యారభ్య, య ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి స త ఆత్మాన్తర్యామ్యమృత: (బృ.౫.౭.౨౨) ఇతి; తథా, య: పృథివీమన్తరే సఞ్చరన్ యస్య పృథివీ శరీరం యం పృథివీ న వేద ఇత్యారభ్య, యోऽక్షరమన్తరే సఞ్చరన్ యస్యాక్షరం శరీరం యమక్షరం న వేద, యో మృత్యుమన్తరే సఞ్చరన్ యస్య మృత్యుశ్శరీరం యం మృత్యుర్న వేద ఏష సర్వభూతాన్తరాత్మాపహతపాప్మా దివ్యో దేవ ఏకో నారాయణ (సుబా.౭), అత్ర మృత్యుశబ్దేన తమశ్శబ్దవాచ్యం సూక్ష్మావస్థమచిద్వస్త్వభిధీయతే, అస్యామేవోపనిషది, అవ్యక్తమక్షరే లీయతే అక్షరం తమసి లీయతే (సుబా.౨) ఇతి వచనాత్ అన్త:ప్రవిష్టశ్శాస్తా జనానాం సర్వాత్మా (య.ఆ.౩.౧౧.౨) ఇతి చ । ఏవం సర్వావస్థావస్థితచిదచిద్వస్తుశరీరతయా తత్ప్రకార: పరమపురుష ఏవ కార్యావస్థకారణావస్థజగద్రూపేణావస్థిత ఇతీమమర్థం జ్ఞాపయితుం కాశ్చన శ్రుతయ: కార్యావస్థం కారణావస్థం చ జగత్స ఏవేత్యాహు:, సదేవ సోమ్యేదమగ్ర ఆసీదేకమేవాద్వితీయమ్ (ఛా.౬.౨.౧), తదైక్షత బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి । తత్తేజోऽసృజత (ఛా.౬.౨.౩) ఇత్యారభ్య, సన్మూలాస్సోమ్యేమాస్సర్వా: ప్రజాస్సదాయతనాస్సత్ప్రతిష్ఠా (ఛా.౬.౮.౬), ఐతదాత్మ్యమిదం సర్వం తత్సత్యం స ఆత్మా తత్త్వమసి శ్వేతకేతో (ఛా.౬.౮.౭) ఇతి । తథా, సోऽకామయత , బహు స్యాం ప్రజాయేయేతి । స తపోऽతప్యత, స తపస్తప్త్వా, ఇదం సర్వమసృజత ఇత్యారభ్య, సత్యం చామృతం చ సత్యమభవత్ (ఆ.౬) ఇతి । అత్రాపి శ్రుత్యన్తరసిద్ధిశ్చిదచితో: పరమపురుషస్య చ స్వరూపవివేక: స్మారిత:, హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.౬.౩.౨), తత్సృష్ట్వా, తదేవానుప్రవిశత్, తదనుప్రవిశ్య, సచ్చ త్యచ్చాభవత్….. విజ్ఞానం చావిజ్ఞానం చ సత్యం చానృతం చ సత్యమభవత్ (ఆ.౬) ఇతి చ । ఏవం భూతమేవ నామరూపవ్యాకరణమ్, తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్, తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత (బృ.౩.౪.౭) ఇత్యత్రాప్యుక్తమ్।
అత: కార్యావస్థ: కారణావస్థశ్చ స్థూలసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీర: పరమపురుష ఏవేతి కారణాత్కార్యస్య అనన్యత్వేన కారణవిజ్ఞానేన కార్యస్య జ్ఞాతతయైకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానం చ సమీహితముపపన్నతరమ్ । హన్తాహమిమాస్తిస్రో దేవతా అనేన జీవేనాత్మనానుప్రవిశ్య నామరూపే వ్యాకరవాణి (ఛా.౬.౩.౨) ఇతి, తిస్రో దేవతా: ఇతి సర్వమచిద్వస్తు నిర్దిశ్య తత్ర స్వాత్మకజీవానుప్రవేశేన నామరూపవ్యాకరణవచనాత్సర్వే వాచకా: శబ్దా: అచిజ్జీవవిశిష్టపరమాత్మన ఏవ వాచకా ఇతి కారణావస్థపరమాత్మవాచినా శబ్దేన కార్యవాచిన: శబ్దస్య సామానాధికరణ్యం ముఖ్యవృత్తమ్ । అత: స్థూలసూక్ష్మచిదచిత్ప్రకారం బ్రహ్మైవ కార్యం కారణం చేతి బ్రహ్మోపాదానం జగత్ । సూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరం బ్రహ్మైవ కారణమితి జగతో బ్రహ్మోపాదానత్వేऽపి సంఘాతస్యోపాదానత్వేన చిదచితోర్బ్రహ్మణశ్చ స్వభావాసఙ్కరోऽప్యుపపన్నతర: । యథా శుక్లకృష్ణరక్త-తన్తుసంఘాతోపాదానత్వేऽపి చిత్రపటస్య తత్తత్తన్తుప్రదేశ ఏవ శౌక్ల్యాదిసంబన్ధ ఇతి కార్యావస్థాయా-మపి న సర్వత్ర వణసఙ్కర:, తథా చిదచిదీశ్వరసంఘాతోపాదానత్వేऽపి జగత: కార్యావస్థాయామపి భోక్తృత్వభోగ్యత్వనియన్తృత్వాద్యసఙ్కర:। తన్తూనాం పృథక్స్థితియోగ్యానామేవ పురుషేచ్ఛయా కదాచిత్సంహతానాం కారణత్వం కార్యత్వం చ ఇహ తు చిదచితోస్సర్వావస్థయో: పరమపురుషశరీరత్వేన తత్ప్రకారతయైవ పదార్థత్వాత్తత్ప్రకార: పరమపురుష ఏవ కరాణ కార్యం చ స ఏవ సర్వదా సర్వశబ్దవాచ్య ఇతి విశేష: । స్వభావభేదస్తదసఙ్కరశ్చ తత్ర చాత్ర చ తుల్య: । ఏవం చ సతి పరస్య బ్రహ్మణ: కార్యానుప్రవేశేऽపి స్వరూపాన్యథాభావాభావాత్ అవికృతత్వముపపన్నతరమ్ । స్థూలావస్థస్య నామరూపవిభాగవిభక్తస్య చిదచిద్వస్తున: ఆత్మతయావస్థానాత్ కార్యత్వమప్యుపపన్నమ్ । అవస్థాన్తరాపత్తిరేవ హి కార్యతా ।
నిర్గుణవాదాశ్చ పరస్య బ్రహ్మణో హేయగుణసంబన్ధాభావాదుపపద్యన్తే । అపహతపాప్మా విజరో విమృత్యుర్విశోకో విజిఘత్సోऽపిపాస: (ఛా.౮.౧.౫) ఇతి హేయగుణాన్ ప్రతిషిధ్య, సత్యకామస్సత్యసఙ్కల్ప: ఇతి కల్యాణగుణగణాన్ విదధతీయం శ్రుతిరేవ అన్యత్ర సామాన్యేనావగతం గుణనిషేధం హేయగుణవిషయం వ్యవస్థాపయతి। జ్ఞానస్వరూప బ్రహ్మ ఇతి వాదశ్చ సర్వజ్ఞస్య సర్వశక్తేర్నిఖిలహేయప్రత్యనీకకయ్లాణగుణాకరస్య బ్రహ్మణ: స్వరూపం జ్ఞానైకనిరూపణీయం స్వప్రకాశతయా జ్ఞానస్వరూపం చేత్యభ్యుపగమాదుపపన్నతర: । యస్సర్వజ్ఞ: సర్వవిత్ (ము.౧.౧.౧౦), పరాస్య శక్తిర్వివిధైవ శ్రూయతే స్వాభావికీ జ్ఞానబలక్రియా చ (శ్వే.౬.౮), విజ్ఞాతారమరే కేన విజానీయాత్ (బృ.౪.౪.౧౪) ఇత్యాదికా: జ్ఞాతృత్వమావేదయన్తి । సత్యం జ్ఞానమ్ (ఆ.౧) ఇత్యాదికాశ్చ జ్ఞానైకనిరూపణీయతయా స్వప్రకాశతయా చ జ్ఞానస్వరూపతామ్।
సోऽకామయత బహు స్యామ్ (ఆ), తదైక్షత బహు స్యామ్ (ఛా.౬.౨.౩), తన్నామరూపాభ్యామేవ వ్యాక్రియత (బృ.౩.౪.౭) ఇతి బ్రహ్మైవ స్వసఙ్కల్పాద్విచిత్రస్థిరత్రసరూపతయా నానాప్రకారమవస్థితమితి తత్ప్రత్యనీకాబ్రహ్మాత్మకవస్తునానాత్వం అతత్త్వమితి ప్రతిషిధ్యతే, మృత్యోస్స మృత్యుమాప్నోతి య ఇహ నానేవ పశ్యతి ….. నేహ నానాస్తి కిఞ్చన (కఠో.౪.౧౦), ‘యత్ర హి ద్వైతమివ భవతి తదితర ఇతరం పశ్యతి । యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్తత్కేన కం పశ్యేత్ (బృ.౪.౪.౧౪) ఇత్యాదినా । న పున:, బహు స్యాం ప్రజాయేయ ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధం స్వసఙ్కల్పకృతం బ్రహ్మణో నానానామరూపభాక్త్వేన నానాప్రకారత్వమపి నిషిధ్యతే । యత్ర త్వస్య సర్వమాత్మైవాభూత్ (బృ.౬.౪.౧౫) ఇతి నిషేధవాక్యారమ్భే చ తత్స్థాపితమ్, సర్వం తం పరాదాద్యోऽన్యతరాత్మనస్సర్వం వేద (బృ.౪.౪.౬), తస్య ఏతస్య మహతో భూతస్య నిశ్శ్వసితమేతద్యదృగ్వేద: (సుబా.౨) ఇత్యాదినా।
ఏవం చిదచిదీశ్వరాణాం స్వరూపభేదం స్వభావభేదం చ వదన్తీనాం కార్యకారణభావం కార్యకారణయోరనన్యత్వం వదన్తీనాం చ సర్వాసాం శ్రుతీనామవిరోధ:, చిదచితో: పరమాత్మనశ్చ సర్వదా శరీరాత్మభావం శరీరభూతయో: కారణదశాయాం నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మదశాపత్తిం కార్యదశాయాం చ తదర్హాస్థూలదశాపత్తిం వదన్తీభి: శ్రుతిభిరేవ జ్ఞాయత ఇతి బ్రహ్మాజ్ఞానవాదస్య ఔపాధికబ్రహ్మభేద-వాదస్య అన్యస్యాపి అపన్యాయమూలస్య సకలశ్రుతివిరుద్ధస్య న కథంచిదప్యవకాశో దృశ్యత ఇత్యలమతివిస్తరేణ ।। ౨ ।।
తత్క్షేత్రం యచ్చ యాదృక్చ యద్వికారి యతశ్చ యత్ ।
స చ యో యత్ప్రభావశ్చ తత్సమాసేన మే శృణు ।। ౩ ।।
తత్క్షేత్రం యచ్చ యద్ద్రవ్యమ్, యాదృక్చ యేషామాశ్రయభూతమ్, యద్వికారి యే చాస్య వికారా:, యతశ్చ యతో హేతోరిదముత్పన్నమ్ యస్మై ప్రయోజనాయోత్పన్నమిత్యర్థ:, యత్ – యత్స్వరూపం చేదమ్, స చ య: – స చ క్షేత్రజ్ఞో య: యత్స్వరూప:, యత్ప్రభావశ్చ యే చాస్య ప్రభావా:, తత్సర్వమ్, సమాసేన సంక్షేపేణ మత్త: శృణు ।। ౩ ।।
ఋషిభిర్బహుధా గీతం ఛన్దోభిర్వివిధై: పృథక్ ।
బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ హేతుమద్భిర్వినిశ్చితై: ।। ౪ ।।
తదిదం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యమృషిభి: పరాశరాదిభి: బహుధా బహుప్రకారం గీతమ్ అహం త్వం చ తథాన్యే చ భూతైరుహ్యామ పార్థివ । గుణప్రవాహపతితో భూతవర్గోऽపి యాత్యయమ్ ।। కర్మవశ్యా గుణా హ్యేతే సత్త్వాద్యా: పృథివీపతే । అవిద్యాసఞ్చితం కర్మ తచ్చాశేషేషు జన్తుషు ।। ఆత్మా శుద్ధోऽక్షరశ్శాన్తో నిర్గుణ: ప్రకృతే: పర: ।। (వి.పు.౨.౧౩.౭౧) తథా, పిణ్డ: పృథక్యత: పుంస: శిర:పాణ్యాదిలక్షణ:। తతోऽహమితి కుత్రైతాం సంజ్ఞాం రాజన్ కరోమ్యహమ్ (వి.పు.౨.౧౩.౮౯) తథా చ, కిం త్వమేతచ్ఛిర: కిం ను ఉరస్తవ తథోదరమ్ । కిము పాదాదికం త్వం వై తవైతత్కిం మహీపతే ।। సమస్తావయవేభ్యస్త్వం పృథక్భూయ వ్యవస్థిత: । కోऽహమిత్యేవ నిపుణో భూత్వా చిన్తయ పార్థివ।। (వి.పు.౨.౧౩.౧౦౩) ఇతి । ఏవం వివిక్తయోర్ద్వయో: వాసుదేవాత్మకత్వం చాహు:, ఇన్ద్రియాణి మనో బుద్ధిస్సత్త్వం తేజో బలం ధృతి: । వాసుదేవాత్మకాన్యాహు: క్షేత్రం క్షేత్రజ్ఞమేవ చ ।। (వి.స) ఇతి । ఛన్దోభిర్వివిధై: పృథక్ – పృథగ్విధైశ్ఛన్దోభిశ్చ ఋగ్యజుస్సామాథర్వభి: దేహాత్మనో: స్వరూపం పృథగ్గీతమ్ – తస్మాద్వా ఏతస్మాదాత్మన ఆకాశస్సంభూత: । ఆకాశాద్వాయు: । వాయోరగ్ని: । అగ్నేరాప: । అద్భ్య: పృథివీ । పృథివ్యా ఓషధయ: । ఓషధీభ్యోऽన్నమ్ । అన్నాత్పురుష: । స వా ఏష పురుషోऽన్నరసమయ: (ఆ.౧) ఇతి శరీరస్వరూపమభిధాయ తస్మాదన్తరం ప్రాణమయం తస్మాచ్చాన్తరం మనోమయమభిధాయ, తస్మాద్వా ఏతస్మాద్మనోమయాదన్యోऽన్తర ఆత్మా విజ్ఞానమయ: ఇతి క్షేత్రజ్ఞస్వరూపమభిధాయ, తస్మాద్వా ఏతస్మాద్విజ్ఞానమయాదన్యోऽన్తర ఆత్మానన్దమయ: ఇతి క్షేత్రజ్ఞస్యాప్యన్తరాత్మతయా ఆనన్న్దమయ: పరమాత్మాభిహిత: । ఏవమృక్సామాథర్వసు చ తత్ర తత్ర క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయో: పృథగ్భావస్తయోర్బ్రహ్మాత్మకత్వం చ సుస్పష్టం గీతమ్ । బ్రహ్మసూత్రపదైశ్చైవ బ్రహ్మప్రతిపాదనసూత్రాఖ్యై: పదై: శారీరకసూత్రై:, హేతుమద్భి: హేయయుక్తై:, వినిశ్చితై: నిర్ణయాన్తైః । న వియదశ్రుతే: (బ్ర.సూ.౨.౩.౧) ఇత్యారభ్య క్షేత్రప్రకారనిర్ణయ ఉక్త: । నాత్మా శ్రుతేర్నిత్యత్వాచ్చ తాభ్య: (బ్ర.సూ.౨.౩.౧౯) ఇత్యారభ్య క్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యనిర్ణయ ఉక్త:। పరాత్తు తచ్ఛ్రుతే: (౨–౩–౪౦) ఇతి భగవత్ప్రవర్త్యత్వేన భగవదాత్మకత్వముక్తమ్। ఏవం బహుధా గీతం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యం మయా సంక్షేపేణ సుస్పష్టముచ్యమానం శృణ్విత్యర్థ:।।౪।
మహాభూతాన్యహఙ్కారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చ ।
ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరా: ।। ౫ ।।
ఇచ్ఛా ద్వేష: సుఖం దు:ఖం సంఘాతశ్చేతనాధృతి: ।
ఏతత్క్షేత్రం సమాసేన సవికారముదాహృతమ్ ।। ౬ ।।
మహాభూతాన్యహంకారో బుద్ధిరవ్యక్తమేవ చేతి క్షేత్రారమ్భకద్రవ్యాణి పృథివ్యప్తేజోవాయ్వాకాశా: మహాభూతాని, అహంకారో భూతాది:, బుద్ధి: మహాన్, అవ్యక్తం ప్రకృతి: ఇన్ద్రియాణి దశైకం చ పఞ్చ చేన్ద్రియగోచరా ఇతి క్షేత్రాశ్రితాని తత్త్వాని శ్రోత్రత్వక్చక్షుర్జిహ్వాఘ్రాణాని పఞ్చ జ్ఞానేన్ద్రియాణి, వాక్పాణిపాదపాయూపస్థాని పఞ్చ కర్మేన్ద్రియాణీతి తాని దశ, ఏకమితి మన: ఇన్ద్రియగోచరాశ్చ పఞ్చ శబ్దస్పర్శరూపరసగన్ధా: ఇచ్ఛా ద్వేషస్సుఖం దు:ఖమితి క్షేత్రకార్యాణి క్షేత్రవికారా ఉచ్యన్తే యద్యపీచ్ఛాద్వేషసుఖదు:ఖాన్యాత్మధర్మభూతాని, తథాప్యాత్మన: క్షేత్రసంబన్ధప్రయుక్తానీతి క్షేత్రకార్యతయా క్షేత్రవికారా ఉచ్యన్తే । తేషాం పురుషధర్మత్వమ్, పురుషస్సుఖదు:ఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే (౨౦) ఇతి వక్ష్యతే; సంఘాతశ్చేతనాధృతి: । ఆధృతి: – ఆధార: సుఖదు:ఖే భుఞ్జానస్య భోగాపవర్గౌ సాధయతశ్చ చేతనస్యాధారతయోత్పన్నో భూతసంఘాత: । ప్రకృత్యాదిపృథివ్యన్త-ద్రవ్యారబ్ధమిన్ద్రియాశ్రయ-భూతమిచ్ఛా-ద్వేషసుఖదు:ఖవికారి భూతసంఘాతరూపం చేతనసుఖదు:ఖోపభోగాధారత్వప్రయోజనం క్షేత్రమిత్యుక్తం భవతి ఏతత్క్షేత్రం సమాసేన సంక్షేపేణ సకివారం సకార్యముదాహృతమ్ ।। ౫ – ౬ ।।
అథ క్షేత్రకార్యేష్వాత్మజ్ఞానసాధనతయోపాదేయా గుణా: ప్రోచ్యన్తే –
అమానిత్వమదమ్భిత్వమహింసా క్షాన్తిరార్జవమ్।
ఆచార్యోపాసనం శౌచం స్థైర్యమాత్మవినిగ్రహ: ।। ౭ ।।
అమానిత్వమ్ – ఉత్కృష్టజనేష్వవధీరణారహితత్వమ్; అదమ్భిత్వమ్ – ధార్మికత్వయశ-:ప్రయోజనతయా ధర్మానుష్ఠానం దమ్భ:, తద్రహితత్వమ్; అహింసా – వాఙ్మన:కాయై: పరపీడారహితత్వమ్ ; క్షాన్తి: – పరై: పీడ్యమానస్యాపి తాన్ ప్రతి అవికృతచిత్తత్వమ్; ఆర్జవమ్ – పరాన్ ప్రతి వాఙ్మన:కాయప్రభృతీనామేకరూపతా; ఆచార్యోపాసనమ్ – ఆత్మజ్ఞానప్రదాయిని ఆచార్యే ప్రణిపాతపరిప్రశ్నసేవాదినిరతత్వమ్; శౌచమ్ – ఆత్మజ్ఞానతత్సాధనయోగ్యతా మనోవాక్కాయగతా శాస్త్రసిద్ధా; స్తైర్యమ్ – అధ్యాత్మశాస్త్రోదితేऽర్థే నిశ్చలత్వమ్; ఆత్మవినిగ్రహ: – ఆత్మస్వరూపవ్యతిరిక్తవిషయేభ్యో మనసో నివర్తనమ్ ।।౭।।
ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్యమనహఙ్కార ఏవ చ ।
జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదు:ఖదోషానుదర్శనమ్ ।। ౮ ।।
ఇన్ద్రియార్థేషు వైరాగ్యమ్ – ఆత్మవ్యతిరిక్తేషు విషయేషు సదోషతానుసంధానేనోద్వేజనమ్ ; అనహంకార: – అనాత్మని దేహే ఆత్మాభిమానరహితత్వమ్; ప్రదర్శనార్థమిదమ్; అనాత్మీయేష్వాత్మీయాభిమానరహితత్వం చ వివక్షితమ్। జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదు:ఖదోషానుదర్శనమ్ – సశరీరత్వే జన్మమృత్యుజరావ్యాధిదు:ఖరూపస్య దోషస్యావర్జనీయత్వానుసంధానమ్ ।।౮।।
అసక్తిరనభిష్వఙ్గ: పుత్రదారగృహాదిషు ।
నిత్యం చ సమచిత్తత్వమిష్టానిష్టోపపత్తిషు ।। ౯ ।।
అసక్తి: – ఆత్మవ్యతిరిక్తపరిగ్రహేషు సఙ్గరహితత్వమ్; అనభిష్వఙ్గ: పుత్రదారగృహాదిషు – తేషు శాస్త్రీయకర్మోపకరణత్వాతిరేకేణ శ్లేషరహితత్వమ్; సంకల్పప్రభవేష్విష్టానిష్టోపనిపాతేషు హర్షోద్వేగరహితత్వమ్।।౯।।
మయి చానన్యయోగేన భక్తిరవ్యభిచారిణీ ।
వివిక్తదేశసేవిత్వమరతిర్జనసంసది ।। ౧౦ ।।
మయి సర్వేశ్వరే చ ఐకాన్త్యయోగేన స్థిరా భక్తి:, జనవర్జితదేశవాసిత్వమ్, జనసంసది చాప్రీతి:।।౧౦।।
అధ్యాత్మజ్ఞాననిత్యత్వం తత్త్వజ్ఞానార్థచిన్తనమ్ ।
ఏతజ్జ్ఞానమితి ప్రోక్తమజ్ఞానం యదతోऽన్యథా ।। ౧౧ ।।
ఆత్మని జ్ఞానమ్ అధ్యాత్మజ్ఞానం తన్నిష్ఠత్వమ్; తత్త్వజ్ఞానార్థచిన్తనమ్ – తత్త్వజ్ఞానప్రయోజనం యచ్చిన్తనం తన్నిరతత్వ-మిత్యర్థ: । జ్ఞాయతేऽనేనాత్మేతి జ్ఞానమ్, ఆత్మజ్ఞానసాధనమిత్యర్థ:; క్షేత్రసంబన్ధిన: పురుషస్యామానిత్వాదికముక్తం గుణబృన్దమేవాత్మజ్ఞానోపయోగి, ఏతద్వ్యతిరిక్తం సర్వం క్షేత్రకార్యమాత్మజ్ఞానవిరోధీతి అజ్ఞానమ్ ।। ౧౧ ।।
అథ ఏతద్యో వేత్తీతి వేదితృత్వలక్షణేనోక్తస్య క్షేత్రజ్ఞస్య స్వరూపం విశోధ్యతే –
జ్ఞేయం యత్తత్ప్రవక్ష్యామి యజ్జ్ఞాత్వామృతమశ్నుతే ।
అనాది మత్పరం బ్రహ్మ న సత్తన్నాసదుచ్యతే ।। ౧౨ ।।
అమానిత్వాదిభి: సాధనై: జ్ఞేయం ప్రాప్యం యత్ప్రత్యగాత్మస్వరూపం తత్ప్రవక్ష్యామి, యజ్జ్ఞాత్వా జన్మజరామరణాది-ప్రాకృతధర్మరహితమమృతమాత్మానం ప్రాప్నోతి, (అనాది) ఆదిర్యస్య న విద్యతే, తదనాది; అస్య హి ప్రత్యగాత్మన ఉత్పత్తిర్న విద్యతే తత ఏవాన్తో న విద్యతే । శ్రుతిశ్చ, న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్ (క.౨.౧౮) ఇతి, మత్పరమ్ – అహం పరో యస్య తన్మత్పరమ్ । ఇతస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్, జీవభూతామ్ (భ.గీ.౭.౫) ఇతి హ్యుక్తమ్ । భగవచ్ఛరీరతయా భగవచ్ఛేషతైకరసం హ్యాత్మస్వరూపమ్ తథా చ శ్రుతి:, య ఆత్మని తిష్ఠనాత్మనోऽన్తరో యమత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి (బృ.ఆ.౭.౨.౨౨.మా) ఇతి, తథా, స కారణం కరణాధిపాధిపో న చాస్య కశ్చిఞ్జనితా న చాధిప: (శ్వే.౬.౯), ప్రధానక్షేత్రజ్ఞపతిర్గుణేశ: (శ్వే.౬.౧౬) ఇత్యాదికా । బ్రహ్మ బృహత్త్వగుణయోగి, శరీరాదేరర్థాన్తరభూతమ్, స్వత: శరీరాదిభి: పరిచ్ఛేదరహితం క్షేత్రజ్ఞతత్త్వమిత్యర్థ: స చానన్త్యాయ కల్పతే (శ్వే.౫.౯) ఇతి హి శ్రూయతే శరీరపరిచ్ఛిన్నత్వమణుత్వం చాస్య కర్మకృతమ్ । కర్మబన్ధాన్ముక్తస్యానన్త్యమ్ । ఆత్మన్యపి బ్రహ్మశబ్ద: ప్రయుజ్యతే, స గుణాన్ సమతీత్యైతాన్ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే । బ్రహ్మణో హి ప్రతిష్ఠాహమమృతస్యావ్యయస్య చ (భ.గీ.౧౪.౨౬-౨౭), బ్రహ్మభూత: ప్రసన్నాత్మా న శోచతి న కాఙ్క్షతి । సమ: సర్వేషు భూతేషు మద్భక్తిం లభతే పరామ్ ।। (భ.గీ.౧౮.౨౬-౫౪) ఇతి । న సత్తన్నాసదుచ్యతే – కార్యకారణరూపావస్థాద్వయ-రహితతయా సదసచ్ఛబ్దాభ్యామాత్మసవరూపం నోచ్యతే । కార్యావస్థాయాం హి దేవాదినామరూపభాక్త్వేన సదిత్యుచ్యతే, తదనర్హాతా కారణావస్థాయామసదిత్యుచ్యతే । తథా చ శ్రుతి:, అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ । తతో వై సదజాయత, తద్ధేదం తర్హ్యవ్యాకృతమాసీత్తన్నామరూపాభ్యాం వ్యాక్రియత (బృ.౩.౪.౭.) ఇత్యాదికా । కార్యకారణావస్థాద్వయాన్వయస్త్వాత్మన: కర్మరూపావిద్యా-వేష్టనకృత:, న స్వరూపకృత ఇతి సదసచ్ఛబ్దాభ్యామాత్మస్వరూపం నోచ్యతే । యద్యపి అసద్వా ఇదమగ్ర ఆసీత్ ఇతి కారణావస్థం పరం బ్రహ్మోచ్యతే, తథాపి నామరూపవిభాగానర్హాసూక్ష్మచిదచిద్వస్తుశరీరం పరం బ్రహ్మ కారణావస్థమితి కారణావస్థాయాం క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞస్వరూపమపి అసచ్ఛబ్దవాచ్యమ్, క్షేత్రజ్ఞస్య సావస్థా కర్మకృతేతి పరిశుద్ధస్వరూపం న సదసచ్ఛబ్దనిర్దేశ్యమ్ ।। ౧౨ ।।
సర్వత: పాణిపాదం తత్సర్వతోऽక్షిశిరోముఖమ్ ।
సర్వతశ్శ్రుతిమల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి ।। ౧౩ ।।
సర్వత: పాణిపాదం తత్పరిశుద్ధాత్మస్వరూపం సర్వత: పాణిపాదకార్యశక్తమ్, తథా సర్వతోऽక్షిశిరోముఖం సర్వతశ్శ్రుతిమత్సర్వతశ్చక్షురాదికార్యకృత్, అపాణిపాదో జవనో గ్రహీతా పశ్యత్యచక్షు: స శృణోత్యకర్ణ: (శ్వే.౩.౧౯) ఇతి పరస్య బ్రహ్మణోऽపాణిపాదస్యాపి సర్వత: పాణిపాదాదికార్యకృత్త్వం శ్రూయతే । ప్రత్యగాత్మనోऽపి పరిశుద్ధస్య తత్సామ్యాపత్త్యా సర్వత: పాణిపాదాదికార్యకృత్త్వం శ్రుతిసిద్ధమేవ । తదా విద్వాన్ పుణ్యపాపే విధూయ నిరఞ్జన: పరమం సామ్యముపైతి (ము.౩.౧.౩) ఇతి హి శ్రూయతే । ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా: (భ.గీ.౧౪.౨) ఇతి చ వక్ష్యతే । లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠతి – లోకే యద్వస్తుజాతం తత్సర్వం వ్యాప్య తిష్ఠతి, పరిశుద్ధస్వరూపం దేశాదిపరిచ్ఛేదరహితతయా సర్వగతమిత్యర్థ: ।। ౧౩ ।।
సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియవివర్జితమ్ ।
అసక్తం సర్వభృచ్చైవ నిర్గుణం గుణభోక్తృ చ ।। ౧౪ ।।
సర్వేన్ద్రియగుణాభాసం సర్వేన్ద్రియగుణైరాభాసో యస్య తత్సర్వేన్ద్రియాభాసమ్ । ఇన్ద్రియగుణా ఇన్ద్రియవృత్తయ: । ఇన్ద్రియవృత్తిభిరపి విషయాన్ జ్ఞతుం సమర్థమిత్యర్థ: । స్వభావతస్సర్వేన్ద్రియవివర్జితం వినైవేన్ద్రియవృత్తిభి: స్వత ఏవ సర్వం జానాతీత్యర్థ: । అసక్తం స్వభావతో దేవాదిదేహసఙ్గరహితమ్, సర్వభృచ్చైవ దేవాదిసర్వదేహభరణసమర్థం చ స ఏకధా భవతి త్రిధా భవతి (ఛా.౭.౨౬.౨) ఇత్యాదిశ్రుతే: । నిర్గుణం తథా స్వభావత: సత్త్వాదిగుణరహితమ్ । గుణభోక్తృ చ సత్త్వాదీనాం గుణానాం భోగసమర్థం చ ।। ౧౪ ।।
బహిరన్తశ్చ భూతానామచరం చరమేవ చ ।
సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయం దూరస్థం చాన్తికే చ తత్ ।। ౧౫ ।।
పృథివ్యాదీని భూతాని పరిత్యజ్యాశరీరో బహిర్వర్తతే తేషామన్తశ్చ వర్తతే, జక్షత్క్రీడన్ రమమాణ: స్త్రీభిర్వా యానైర్వా (ఛా.౮.౧౨.౩) ఇత్యాదిశ్రుతిసిద్ధస్వచ్ఛన్దవృత్తిషు । అచరం చరమేవ చ స్వభావతోऽచరమ్ చరం చ దేహిత్వే । సూక్ష్మత్వాత్తదవిజ్ఞేయమేవం సర్వశక్తియుక్తం సర్వజ్ఞాం తదత్మతత్త్వమస్మిన్ క్షేత్రే వర్తమానమప్యతిసూక్ష్మత్వాత్ దేహాత్పృథక్త్వేన సంసారిభిరవిజ్ఞేయమ్, దూరస్థం చాన్తికే చ తదమానిత్వాద్యుక్తగుణరహితానాం విపరీతగుణాణాం పుంసాం స్వదేహే వర్తమానమప్యతిదూరస్థమ్, తథా అమానిత్వాదిగుణోపేతానాం తదేవాన్తికే వర్తతే ।।౧౫।।
అవిభక్తం చ భూతేషు విభక్తమివ చ స్థితమ్ ।
భూతభర్తృ చ తజ్జ్ఞేయం గ్రసిష్ణు ప్రభవిష్ణు చ ।। ౧౬ ।।
దేవమనుష్యాదిభూతేషు సర్వత్ర స్థితమాత్మవస్తు వేదితృత్వైకాకారతయా అవిభక్తమ్ । అవిదుషాం దేవాద్యాకారేణ ‘అయం దేవో మనుష్య:‘ ఇతి విభక్తమివ చ స్థితమ్ । దేవోऽహమ్, మనుష్యోऽహమితి దేహసామానాధికరణ్యేన అనుసన్ధీయమానమపి వేదితృత్వేన దేహాదర్థాన్తరభూతం జ్ఞాతుం శక్యమితి ఆదావుక్తమేవ, ఏతద్యో వేత్తి (?) ఇతి, ఇదానీం ప్రకారాన్తరైశ్చ జ్ఞాతుం శక్యమిత్యాజ భూతభర్తృ చేతి। భూతానాం పృథివ్యాదీనాం దేహరూపేణ సంహతానాం యద్భర్తృ, తద్భర్తవ్యేభ్యో భూతేభ్యోऽర్థాన్తరం జ్ఞేయమ్ అర్థాన్తరమితి జ్ఞాతుం శక్యమిత్యర్థ: । తథా గ్రసిష్ణు అన్నాదీనాం భౌతికానాం గ్రసిష్ణు, గ్రస్యమానేభ్యో భూతేభ్యో గ్రసితృత్వేనార్థాన్త్రభూతమితి జ్ఞాతుం శక్యమ్। ప్రభవిష్ణు చ ప్రభవహేతుశ్చ, గ్రస్తానామన్నాదీనామాకారాన్తరేణ పరిణతానాం ప్రభహేతు:, తేభ్యోऽర్థాన్తరమితి జ్ఞాతుం శక్యమిత్యర్థ: మృతశరీరే గ్రసనప్రభవాదీనామదర్శనాన్న భూతసంఘాతరూపం క్షేత్రం గ్రసనప్రభవభరణహేతురితి నిశ్చీయతే ।।౧౬।।
జ్యోతిషామపి తజ్జ్యోతిస్తమస: పరముచ్యతే ।
జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానగమ్యం హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్ ।। ౧౭ ।।
జ్యోతిశాం దీపాదిత్యమణిప్రభృతీనామపి తదేవ జ్యోతి: ప్రకాశకమ్, దీపాదిత్యాదీనామప్యాత్మప్రభారూపమ్। జ్ఞానమేవ ప్రకాశకమ్ । దీపాదయస్తు విషయేన్ద్రియసన్నికర్ష-విరోధిసంతమసనిరసనమాత్రం కుర్వతే । తావన్మాత్రేణ తేషాం ప్రకాశకత్వమ్ । తమస: పరముచ్యతే । తమశ్శబ్ద: సూక్ష్మావస్థప్రకృతివచన: । ప్రకృతే: పరముచ్యత ఇత్యర్థ: । అతో జ్ఞానం జ్ఞేయం జ్ఞానైకాకారమితి జ్ఞేయమ్ । తచ్చ జ్ఞానగమ్యమమానిత్వాదిభిర్జ్ఞానసాధనైరుక్తై: ప్రాప్యమిత్యర్థ: । హృది సర్వస్య విష్ఠితం సర్వస్య మనుష్యాదే: హృది విశేషణావస్థితమ్ సన్నిహితమ్ ।। ౧౭।।
ఇతి క్షేత్రం తథా జ్ఞానం జ్ఞేయం చోక్తం సమాసత: ।
మద్భక్త ఏతద్విజ్ఞాయ మద్భావాయోపపద్యతే ।। ౧౮ ।।
ఏవం మహాభూతాన్యహఙ్కార: ఇత్యాదినా సంఘాతశ్చేతనాధృతిర్ ఇత్యన్తేన క్షేత్రతత్త్వం సమాసేనోక్తమ్ । అమానిత్వమ్ (౭) ఇత్యాదినా తత్త్వజ్ఞానార్థచిన్తనమ్ ఇత్యన్తేన జ్ఞాతవ్యస్యాత్మతత్త్వస్య జ్ఞానసాధనముక్తమ్। అనాది మత్పరమ్ (౧౨) ఇత్యాదినా హృది సర్వస్య విష్ఠితమ్ ఇత్యన్తేన జ్ఞేయస్య క్షేత్రజ్ఞస్య యాథాత్మ్యం చ సంక్షేపేణోక్తమ్। మద్భక్త: ఏతత్క్షేత్రయాథాత్మ్యం, క్షేత్రాద్వివిక్తాత్మస్వరూపప్రాప్త్యుపాయయాథాత్మ్యం క్షేత్రజ్ఞయాథాత్మ్యం చ విజ్ఞాయ, మద్భావాయ ఉపపద్యతే । మమ యో భావ: స్వభావ:, అసంసారిత్వమ్ అసంసారిత్వప్రాప్తయే ఉపపన్నో భవతీత్యర్థ:।।౧౮।।
అథాత్యన్తవివిక్తస్వభావయో: ప్రకృత్యాత్మనో: సంసర్గస్యానాదిత్వం సంసృష్టయోర్ద్వయో: కార్యభేద: సంసర్గహేతుశ్చోచ్యతే –
ప్రకృతిం పురుషం చైవ విద్ధ్యనాదీ ఉభావపి ।
వికారాంశ్చ గుణాంశ్చైవ విద్ధి ప్రకృతిసంభవాన్ ।। ౧౯ ।।
ప్రకృతిపురుషౌ ఉభౌ అన్యోన్యసంసృష్టౌ అనాదీ ఇతి విద్ధి బన్ధహేతుభూతాన్ వికారానిచ్ఛాద్వేషాదీన్, అమానిత్వాదికాంశ్చ గుణాం మోక్షహేతుభూతాన్ ప్రకృతిసంభవాన్ విద్ధి । పురుషేణ సంసృష్టేయమనాదికాలప్రవృత్తా క్షేత్రాకారపరిణాతా ప్రకృతి: స్వవికారైరిచ్ఛాద్వేషాదిభి: పురుషస్య బన్ధుహేతుర్భవతి సైవామానిత్వాదిభి: స్వవికారై: పురుషస్యాపవర్గహేతుర్భవతీత్యర్థ: ।। ౧౯ ।।
కార్యకారణకర్తృత్వే హేతు: ప్రకృతిరుచ్యతే ।
పురుష: సుఖదు:ఖానాం భోక్తృత్వే హేతురుచ్యతే ।। ౨౦ ।।
కార్యం శరీరమ్ కారణాని జ్ఞానకర్మాత్మకాని సమనస్కానీన్ద్రియాణి । తేషాం క్రియాకారిత్వే పురుషాధిష్ఠితా ప్రకృతిరేవ హేతు: పురుషాధిష్ఠితక్షేత్రాకారపరిణతప్రకృత్యాశ్రయా: భోగసాధనభూతా: క్రియా ఇత్యర్థ: । పురుషస్యాధిష్ఠాతృత్వమేవ తదపేక్షయా, కర్తా శాస్త్రార్థవత్త్వాత్ (బ్ర.సూ.౨.౩.౩౩) ఇత్యాదికముక్తమ్ శరీరాధిష్ఠానప్రయత్నహేతుత్వమేవ హి పురుషస్య కర్తృత్వమ్ । ప్రకృతిసంసృష్ట: పురుష: సుఖదు:ఖానాం భోక్తృత్వే హేతు:, సుఖదు:ఖానుభవాశ్రయ ఇత్యర్థ:।।౨౦।। ఏవమన్యోన్యసంసృష్టయో: ప్రకృతిపురుషయో: కార్యభేద ఉక్త: పురుషస్య స్వతస్స్వానుభవైకసుఖస్యాపి వైషయిక-సుఖదు:ఖోపభోగహేతుమాహ –
పురుష: ప్రకృతిస్థో హి భుఙ్క్తే ప్రకృతిజాన్ గుణాన్ ।
గుణశబ్ద: స్వకార్యేష్వౌపచారిక: । స్వతస్స్వానుభవైకసుఖ: పురుష: ప్రకృతిస్థ: ప్రకృతిసంసృష్ట:, ప్రకృతిజాన్ గుణాన్ ప్రకృతిసంసర్గోపాధికాన్ సత్త్వాదిగుణకార్యభూతాన్ సుఖదు:ఖాదీన్, భుఙ్క్తే అనుభవతి। ప్రకృతిసంసర్గహేతుమాహ –
కారణం గుణసఙ్గోऽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ।। ౨౧ ।।
పూర్వపూర్వప్రకృతిపరిణామరూపదేవమనుష్యాదియోనివిశేషేషు స్థితోऽయం పురుషస్తత్తద్యోనిప్రయుక్త-సత్త్వాదిగుణమయేషు సుఖదు:ఖాదిషు సక్త: తత్సాధనభూతేషు పుణ్యపాపకర్మసు ప్రవర్తతే తతస్తత్పుణ్యపాపఫలానుభవాయ సదసద్యోనిషు సాధ్వసాధుషు యోనిషు జాయతే తతశ్చ కర్మారభతే తతో జాయతే యావదమానిత్వాదికానాత్మప్రాప్తిసాధనభూతాన్ గుణాన్ సేవతే, తావదేవ సంసరతి । తదిదముక్తం కారణం గుణసఙ్గోऽస్య సదసద్యోనిజన్మసు ఇతి ।।౨౧ ।।
ఉపద్రష్టానుమన్తా చ భర్తా భోక్తా మహేశ్వర: ।
పరమాత్మేతి చాప్యుక్తో దేహేऽస్మిన్ పురుష: పర: ।। ౨౨ ।।
అస్మిన్ దేహేऽవస్థితోऽయం పురుషో దేహప్రవృత్త్యనుగుణసఙ్కల్పాదిరూపేణ దేహస్యోపద్రష్టా అనుమన్తా చ భవతి । తథా దేహస్య భర్తా చ భవతి తథా దేహప్రవృత్తిజనితసుఖదు:ఖయోర్భోక్తా చ భవతి । ఏవం దేహనియమనేన, దేహభరణేన, దేహశేషిత్వేన చ దేహేన్ద్రియమనాంసి ప్రతి మహేశ్వరో భవతి । తథా చ వక్ష్యతే, శరీరం యదవాప్నోతి యచ్చాప్యుత్క్రామతీశ్వర: । గృహీత్వైతాని సంయాతి వాయుర్గన్ధానివాశయాత్।। (౧౫.౮) ఇతి। అస్మిన్ దేహే దేహేన్ద్రియమనాంసి ప్రతి పరమాత్మేతి చాప్యుక్త: । దేహే మనసి చ ఆత్మశబ్దోऽనన్తరమేవ ప్రయుజ్యతే, ధ్యానేనాత్మని పశ్యన్తి కేచిదాత్మానమాత్మనా ఇతి అపిశబ్దాన్మహేశ్వర ఇత్యప్యుక్త ఇతి గమ్యతే పురుష: పర: అనాది మత్పరమ్ ఇత్యాదినోక్తోऽపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానశక్తిరయం పురుషోऽనాదిప్రకృతిసంబన్ధకృతగుణసఙ్గాదేతద్దేహమాత్ర-మహేశ్వరో దేహమాత్రపరమాత్మా చ భవతి ।। ౨౨ ।।
య ఏనం వేత్తి పురుషం ప్రకృతిం చ గుణైస్సహ ।
సర్వథా వర్తమానోऽపి న స భూయోऽభిజాయతే ।। ౨౩ ।।
ఏనముక్తస్వభావం పురుషమ్, ఉక్తస్వభావాం చ ప్రకృతిం వక్ష్యమాణస్వభావయుక్తై: సత్త్వాదిభిర్గుణై: సహ, యో వేత్తి యథావద్వివేకేన జానాతి, స సర్వథా దేవమనుష్యాదిదేహేష్వతిమాత్రక్లిష్టప్రకారేణ వర్తమానోऽపి, న భూయోऽభిజాయతే న భూయ: ప్రకృత్యా సంసర్గమర్హాతి, అపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానలక్షణమపహతపాప్మానమాత్మానం తద్దేహావసానసమయే ప్రాప్నోతీత్యర్థ: ।।౨౩।।
ధ్యానేనాత్మని పశ్యన్తి కేచిదాత్మానమాత్మనా ।
అన్యే సాఙ్ఖ్యేన యోగేన కర్మయోగేన చాపరే ।। ౨౪ ।।
కేచిన్నిష్పన్నయోగా: ఆత్మని శరీరేऽవస్థితమాత్మానమాత్మనా మనసా ధ్యానేన యోగేన పశ్యన్తి । అన్యే చ అనిష్పన్నయోగా:, సాంఖ్యేన యోగేన జ్ఞానయోగేన యోగయోగ్యం మన: కృత్వా ఆత్మానం పశ్యన్తి । అపరే జ్ఞానయోగానధికారిణ:, తదధికారిణశ్చ సుకరోపాయసక్తా:, వ్యపదేశ్యాశ్చ కర్మయోగేనాన్తర్గతజ్ఞానేన మనసో యోగయోగ్యతామాపాద్య ఆత్మానం పశ్యన్తి ।। ౨౪ ।।
అన్యే త్వేవమజానన్త: శ్రుత్వాన్యేభ్యశ్చ ఉపాసతే ।
తేऽపి చాతితరన్త్యేవ మృత్యుం శ్రుతిపరాయణా: ।। ౨౫ ।।
అన్యే తు కర్మయోగాదిషు ఆత్మావలోకనసాధనేష్వనధికృతా: అన్యేభ్య: తత్త్వదర్శిభ్యో జ్ఞానిభ్య: శ్రుత్వా కర్మయోగాదిభిరాత్మానముపాసతే తేऽప్యాత్మదర్శనేన మృత్యుమతితరన్తి । యే శ్రుతిపరాయణా: శ్రవణమాత్రనిష్ఠా:, ఏతే చ శ్రవణనిష్ఠా: పూతపాపా: క్రమేణ కర్మయోగాదికమారభ్యాతితరన్త్యేవ మృత్యుమ్ । అపిశబ్దాచ్చ పూర్వభేదోऽవగమ్యతే ।। ౨౫ ।। అథ ప్రకృతిసంసృష్టస్యాత్మనో వివేకానుసన్ధానప్రకారం వక్తుం సర్వం స్థావరం జఙ్గమం చ సత్త్వం చిదచిత్సంసర్గజమిత్యాహ –
యావత్సంజాయతే కిఞ్చిత్సత్త్వం స్థావరజఙ్గమమ్ ।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞసంయోగాత్తద్విద్ధి భరతర్షభ ।। ౨౬ ।।
యావత్స్థావరజఙ్గమాత్మనా సత్త్వం జాయతే, తావత్క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరితరేతరసంయోగాదేవ జాయతే సంయుక్తమేవ జాయతే, న త్వితరేతరవియుక్తమిత్యర్థ: ।। ౨౬ ।।
సమం సర్వేషు భూతేషు తిష్ఠన్తం పరమేశ్వరమ్ ।
వినశ్యత్స్వవినశ్యన్తం య: పశ్యతి స పశ్యతి ।। ౨౭ ।।
ఏవమితరేతరయుక్తేషు సర్వేషు భూతేషు దేవాదివిషమాకారాద్వియుక్తం తత్ర తత్ర తత్తద్దేహేన్ద్రియమనాంసి ప్రతి పరమేశ్వరత్వేన స్థితమాత్మానం జ్ఞాతృత్వేన సమానాకారం తేషు దేహాదిషు వినశ్యత్సు వినాశానర్హాస్వభావేనావినశ్యన్తం య: పశ్యతి, స పశ్యతి స ఆత్మానం యథావదవస్థితం పశ్యతి । యస్తు దేవాదివిషమాకారేణాత్మానమపి విషమాకారం జన్మవినాశాదియుక్తం చ పశ్యతి, స నిత్యమేవ సంసరతీత్యభిప్రాయ: ।। ౨౭ ।।
సమం పశ్యన్ హి సర్వత్ర సమవస్థితమీశ్వరమ్ ।
న హినస్త్యాత్మనాత్మానం తతో యాతి పరాం గతిమ్ ।। ౨౮ ।।
సర్వత్ర దేవాదిశరీరేషు తత్తచ్ఛేషిత్వేనాధారతయా వియన్తృతయా చ స్థితమీశ్వరమాత్మానం దేవాదివిషమాకారవియుక్తం జ్ఞానైకాకారతయా సమం పశ్యనాత్మనా మనసా, స్వమాత్మానం న హినస్తి రక్షతి, సంసారాన్మోచయతి । తత: తస్మాజ్జ్ఞాతృతయా సర్వత్ర సమానాకారదర్శనాత్పరాం గతిం యాతి; గమ్యత ఇతి గతి:; పరం గన్తవ్యం యథావదవస్థితమాత్మానం ప్రాప్నోతి దేవాద్యాకారయుక్తతయా సర్వత్ర విషమమాత్మానం పశ్యన్నాత్మానం హినస్తి భవజలధిమధ్యే ప్రక్షిపతి ।। ౨౮ ।।
ప్రకృత్యైవ చ కర్మాణి క్రియమాణాని సర్వశ: ।
య: పశ్యతి తథాత్మానమకర్తారం స పశ్యతి ।। ౨౯ ।।
సర్వాణి కర్మాణి, కార్యకారణకర్తృత్వే హేతు: ప్రకృతిరుచ్యతే (౨౦) ఇతి పూర్వోక్తరీత్యా ప్రకృత్యా క్రియమాణానీతి య: పశ్యతి, తథా ఆత్మానం జ్ఞానాకారమకర్తారం చ య: పశ్యతి, తస్య ప్రకృతిసంయోగస్తదధిష్ఠానం తజ్జన్యసుఖదు:ఖానుభవశ్చ కర్మరూపాజ్ఞానకృతానీతి చ య: పశ్యతి, స ఆత్మానం యథావదవస్థితం పశ్యతి ।।౨౯।।
యదా భూతపృథగ్భావమేకస్థమనుపశ్యతి ।
తత ఏవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా ।। ౩౦ ।।
ప్రకృతిపురుషతత్త్వద్వయాత్మకేషు దేవాదిషు సర్వేషు భూతేషు సత్సు తేషాం దేవత్వమనుష్యత్వహ్రస్వత్వదీర్ఘత్వాది-పృథగ్భావమేకస్థం ఏకతత్త్వస్థమ్ ప్రకృతిస్థం యదా పశ్యతి, నాత్మస్థమ్, తత ఏవ ప్రకృతిత ఏవోత్తరోత్తరపుత్రపౌత్రాది-భేదవిస్తారం చ యదా పశ్యతి, తదైవ బ్రహ్మసంపద్యతే అనవచ్ఛిన్నం జ్ఞానైకాకారమాత్మానం ప్రాప్నోతీత్యర్థ:।।౩౦।।
అనాదిత్వాన్నిర్గుణత్వాత్పరమాత్మాయమవ్యయ: ।
శరీరస్థోऽపి కౌన్తేయ న కరోతి న లిప్యతే ।। ౩౧ ।।
అయం పరమాత్మా దేహాన్నిష్కృష్య స్వస్వభావేన నిరూపిత:, శరీరస్థోऽపి అనాదిత్వాదనారభ్యత్వాదవ్యయ: వ్యయరహిత:, నిర్గుణత్వాత్సత్త్వాదిగుణరహితత్వాన్న కరోతి, న లిప్యతే దేహస్వభావైర్న లిప్యతే ।। ౩౧ ।।
యద్యపి నిర్గుణత్వాన్న కరోతి, నిత్యసంయుక్తో దేహస్వభావై: కథం న లిప్యత ఇత్యత్రాహ
యథా సర్వగతం సౌక్ష్మ్యాదాకాశం నోపలిప్యతే ।
సర్వత్రావస్థితో దేహే తథాత్మా నోపలిప్యతే ।। ౩౨ ।।
యథా ఆకాశం సర్వగతమపి సర్వైర్వస్తుభిస్సంయుక్తమపి సౌక్ష్మ్యాత్సర్వవస్తుస్వభావైర్న లిప్యతే, తథా ఆత్మా అతిసౌక్ష్మ్యాత్సర్వత్ర దేవమనుష్యాదౌ దేహేऽవస్థితోऽపి తత్తద్దేహస్వభావైర్న లిప్యతే ।।౩౨।।
యథా ప్రకాశయత్యేక: కృత్స్నం లోకమిమం రవి: ।
క్షేత్రం క్షేత్రీ తథా కృత్స్నం ప్రకాశయతి భారత ।। ౩౩ ।।
యథైక ఆదిత్య: స్వయా ప్రభయా కృత్స్నమిమం లోకం ప్రకాశయతి, తథా క్షేత్రమపి క్షేత్రీ, మమేదం క్షేత్రమీదృశమ్ ఇతి కృత్స్నం బహిరన్తశ్చాపాదతలమస్తకం స్వకీయేన జ్ఞానేన ప్రకాశయతి । అత: ప్రకాశ్యాల్లోకాత్ ప్రకాశకాదిత్యవద్వేదితృత్వేన వేద్యభూతాదస్మాత్క్షేత్రాదత్యన్తవిలక్షణోऽయముక్తలక్షణ ఆత్మేత్యర్థ: ।। ౩౩ ।।
క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరేవమన్తరం జ్ఞానచక్షుషా ।
భూతప్రకృతిమోక్షం చ యే విదుర్యాన్తి తే పరమ్ ।। ౩౪ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞవిభాగయోగో నామ త్రయోదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౩।।
ఏవముక్తేన ప్రకారేణ క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోరన్తరం విశేషం వివేకవిషయజ్ఞానాఖ్యేన చక్షుషా యే విదు:, భూతప్రకృతిమోక్షం చ, తే పరం యాన్తి నిర్ముక్తబన్ధమాత్మానం ప్రాప్నువన్తి । మోక్ష్యతేऽనేనేతి మోక్ష:, అమానిత్వాదికం మోక్షసాధనమిత్యర్థ:। క్షేత్రక్షేత్రజ్ఞయోర్వివేకవిషయేణోక్తేన జ్ఞానేన తయోర్వివేకం విదిత్వా భూతాకారపరిణతప్రకృతిమోక్షోపాయమమానిత్వాదికం చాగమ్య య ఆచరన్తి, తే నిర్ముక్తబన్ధా: స్వేన రూపేణావస్థితమనవచ్ఛిన్నజ్ఞానలక్షణమాత్మానం ప్రాప్నువన్తీత్యర్థ: ।।౩౪।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే త్రయోదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౩।।
