భగవద్రామానుజవిరచితం
శ్రీమద్గీతాభాష్యమ్
చతుర్దశోऽధ్యాయః
త్రయోదశే ప్రకృతిపురుషయ్ాోరన్యోన్యసంసృష్టయో: స్వరూపయాథాత్మ్యం విజ్ఞాయ అమానిత్వాదిభి: భగవద్భక్త్యను-గృహీతై: బన్ధాన్ముచ్యత ఇత్యుక్తమ్ । తత్ర బన్ధహేతు: పూర్వపూర్వసత్త్వాదిగుణమయసుఖాదిసఙ్గ ఇతి చాభిహితమ్, కారణం గుణసఙ్గోऽస్య సదసద్యోనిజన్మసు (౨౧) ఇతి । అథేదానీం గుణానాం బన్ధహేతుతాప్రకార:, గుణనివర్తనప్రకారశ్చోచ్యతే ।
శ్రీభగవానువాచ
పరం భూయ: ప్రవక్ష్యామి జ్ఞానానాం జ్ఞానముత్తమమ్ ।
యజ్జ్ఞాత్వా మునయ: సర్వే పరాం సిద్ధిమితో గతా: ।। ౧ ।।
పరం పూర్వోక్తాదన్యత్ప్రకృతిపురుషాన్తర్గతమేవ సత్త్వాదిగుణవిషయం జ్ఞానం భూయ: ప్రవక్ష్యామి । తచ్చ జ్ఞానం సర్వేషాం ప్రకృతిపురుషవిషయజ్ఞానానాముత్తమమ్ । యజ్జ్ఞానం జ్ఞాత్వా సర్వే మునయస్తన్మననశీలా: ఇత: సంసారబన్ధాత్పరాం సిద్ధిం గతా: పరాం పరిశుద్ధాత్మస్వరూపప్రాప్తిరూపాం సిద్ధిమవాప్తా: ।। ౧।। పునరపి తజ్జ్ఞానం ఫలేన విశినష్టి-
ఇదం జ్ఞానముపాశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా: ।
సర్గేऽపి నోపజాయన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ ।। ౨ ।।
ఇదం వక్ష్యమాణం జ్ఞానముపశ్రిత్య మమ సాధర్మ్యమాగతా: మత్సామ్యం ప్రాప్తా:, సర్గేऽపి నోపజాయన్తే న సృజికర్మతాం భజన్తే ప్రలయే న వ్యథన్తి చ న చ సంహృతికర్మతామ్ (భజన్తే)।।౨।।
అథ ప్రాకృతానాం గుణానాం బన్ధహేతుతాప్రకారం వక్తుం సర్వస్య భూతజాతస్య ప్రకృతిపురుషసంసర్గజత్వం యావత్సంజాయతే కిఞ్చిత్ (౧౩.౨౬) ఇత్యనేనోక్తం భగవతా స్వేనైవ కృతమిత్యాహ –
మమ యోనిర్మహద్బ్రహ్మ తస్మిన్ గర్భం దధామ్యహమ్ ।
సంభవస్సర్వభూతానాం తతో భవతి భారత ।। ౩ ।।
కృత్స్నస్య జగతో యోనిభూతం మమ మహద్బ్రహ్మ యత్, తస్మిన్ గర్భం దధామ్యహమ్, భూమిరాపోऽనలో వాయు: ఖం మనో బుద్ధిరేవ చ । అహఙ్కార ఇతీయం మే భిన్నా ప్రకృతిరష్టధా ।। అపరేయమ్ (౭.౪) ఇతి నిర్దిష్టా అచేతనప్రకృతి: మహదహఙ్కారాది-వికారాణాం కారణతయా మహద్బ్రహ్మేత్యుచ్యతే । శ్రుతావపి క్వచిత్ప్రకృతిరపి బ్రహ్మేతి నిర్దిశ్యతే, యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిద్యస్య జ్ఞానమయం తప: । తస్మాదేతద్బ్రహ్మ నామ రూపమన్నం చ జాయతే (ము.౧.౧.౧౦) ఇతి ఇతస్త్వన్యాం ప్రకృతిం విద్ధి మే పరామ్ । జీవభూతామ్ (౭.౫) ఇతి చేతనపుఞ్జరూపా యా పరా ప్రకృతిర్నిర్దిష్టా, సేహ సకలప్రాణిబీజతయా గర్భ-శబ్దేనోచ్యతే । తస్మినచేతనే యోనిభూతే మహతి బ్రహ్మణి చేతనపుఞ్జరూపం గర్భం దధామి అచేతనప్రకృత్యా భోగక్షేత్రభూతయా భోక్తృవర్గపుఞ్జభూతాం చేతనప్రకృతిం సంయోజయామీత్యర్థ: । తత: తస్మాత్ప్రకృతిద్వయసంయోగాన్మత్సంకల్పకృతాత్సర్వభూతానాం బ్రహ్మాదిస్తమ్బపర్యన్తానాం సంభవో భవతి ।।౩।।
కార్యావస్థోऽపి చిదచిత్ప్రకృతిసంసర్గో మయైవ కృత ఇత్యాహ –
సర్వయోనిషు కౌన్తేయ మూర్తయ: సంభవన్తి యా: ।
తాసాం బ్రహ్మ మహద్యోనిరహం బీజప్రద: పితా ।। ౪ ।।
సర్వాసు దేవగన్ధర్వయక్షరాక్షసమనుష్యపశుమృగపక్షిసరీసృపాదిషు యోనిషు తత్తన్మూర్తయో యా: సంభవన్తి జాయన్తే, తాసాం బ్రహ్మ మహద్యోని: కారణమ్ మయా సంయోజితచేతనవర్గా మహదాదివిశేషాన్తావస్థా ప్రకృతి: కారణమిత్యర్థ:। అహం బీజప్రద: పితా తత్ర తత్ర చ తత్తత్కర్మానుగుణ్యేన చేతనవర్గస్య సంయోజకశ్చాహమిత్యర్థ: ।।౪।।
ఏవం సర్గాదౌ ప్రాచీనకర్మవశాదచిత్సంసర్గేణ దేవాదియోనిషు జాతానాం పున: పునర్దేవాదిభావేన జన్మహేతుమాహ-
సత్త్వం రజస్తమ ఇతి గుణా: ప్రకృతిసంభవా: ।
నిబధ్నన్తి మహాబాహో దేహే దేహినమవ్యయమ్ ।। ౫ ।।
సత్త్వరజస్తమాంసి త్రయో గుణా: ప్రకృతే: స్వరూపానుబన్ధిన: స్వభావవిశేషా: ప్రకాశాదికార్యైకనిరూపణీయా: ప్రకృత్యవస్థాయామనుద్భూతా: తద్వికారేషు మహదాదిషు ఉద్భూతా: మహదాదివిశేషాన్తైరారబ్ధదేవమనుష్యాదిదేహసంబన్ధినమేనం దేహినమ్, అవ్యయం – స్వతో గుణసంబన్ధానర్హం దేహే వర్తమానం నిబధ్నన్తి, దేహే వర్తమానత్వోపాధినా నిబధ్నన్తీత్యర్థ:।।౫।।
సత్త్వరజస్తమసామాకారం బన్ధనప్రకారం చాహ –
తత్ర సత్త్వం నిర్మలత్వాత్ప్రకాశకమనామయమ్ ।
సుఖసఙ్గేన బధ్నాతి జ్ఞానసఙ్గేన చానఘ ।। ౬ ।।
తత్ర సత్త్వరజస్తమస్తు సత్త్వస్య స్వరూపమీదృశం నిర్మలత్వాత్ప్రకాశకమ్ ప్రకాశసుఖావరణస్వభావరహితతా నిర్మలత్వమ్ ప్రకాశసుఖజననైకాన్తస్వభావతయా ప్రకాశసుఖహేతుభూతమిత్యర్థ: । ప్రకాశ: వస్తుయాథాత్మ్యావబోధ:। అనామయమామయాఖ్యం కార్యం న విద్యత ఇత్యనామయమ్ అరోగతాహేతురిత్యర్థ: । ఏష సత్త్వాఖ్యో గుణో దేహినమేనం సుఖసఙ్గేన జ్ఞానసఙ్గేన చ బధ్నాతి పురుషస్య సుఖసఙ్గం జ్ఞానసఙ్గం చ జనయతీత్యర్థ:। జ్ఞానసుఖయోస్సఙ్గే హి జాతే తత్సాధనేషు లౌకికవైదికేషు ప్రవర్తతే తతశ్చ తత్ఫలానుభవసాధనభూతాసు యోనిషు జాయత ఇతి సత్త్వం సుఖజ్ఞానసఙ్గద్వారేణ పురుషం బధ్నాతి । జ్ఞానసుఖజననం పునరపి తయోస్సఙ్గజననం చ సత్త్వమిత్యుక్తం భవతి ।। ౬ ।।
రజో రాగాత్మకం విద్ధి తృష్ణాసఙ్గసముద్భవమ్ ।
తన్నిబధ్నాతి కౌన్తేయ కర్మసఙ్గేన దేహినమ్ ।। ౭ ।।
రజో రాగాత్మకం రాగహేతుభూతమ్ । రాగ: యోషిత్పురుషయోరన్యాన్యస్పృహా । తృణాసఙ్గసముద్భవం తృష్ణాసఙ్గయోరుద్భవస్థానమ్ తృష్ణాసఙ్గహేతుభూతమిత్యర్థ: । తృష్ణా శబ్దాదిసర్వవిషయస్పృహా సఙ్గ: పుత్రమిత్రాదిషు సంబన్ధిషు సంశ్లేషస్పృహా । తద్రజ: దేహినం కర్మసు క్రియాసు స్పృహాజననద్వారేణ నిబధ్నాతి క్రియాసు హి స్పృహయా యా: క్రియా ఆరభతే దేహీ, తాశ్చ పుణ్యపాపరూపా ఇతి తత్ఫలానుభవసాధనభూతాసు యోనిషు జన్మహేతవో భవన్తి । అత: కర్మసఙ్గద్వారేణ రజో దేహినం నిబధ్నాతి । తదేవం రజో రాగతృష్ణాసఙ్గహేతు: కర్మసఙ్గహేతుశ్చేత్యుక్తం భవతి ।। ౭ ।।
తమస్త్వజ్ఞానజం విద్ధి మోహనం సర్వదేహినామ్ ।
ప్రమాదాలస్యనిద్రాభిస్తన్నిబధ్నాతి భారత ।। ౮ ।।
జ్ఞానాదన్యదిహ అజ్ఞానమభిప్రేతమ్ । జ్ఞానం వస్తుయథాత్మ్యావబోధ: తస్మాదన్యత్తద్విపర్యయజ్ఞానమ్ । తమస్తు వస్తుయాథాత్మ్యవిఅపరీతవిషయజ్ఞానజమ్ । మోహనం సర్వదేహినామ్ । మోహో విపర్యయజ్ఞానమ్ విపర్యయజ్ఞానహేతురిత్యర్థ:। తత్తమ: ప్రమాదాలస్యనిద్రాహేతుతయా తద్ద్వారేణ దేహినం నిబధ్నాతి । ప్రమాద: కర్తవ్యాత్కర్మణోऽన్యత్ర ప్రవృత్తిహేతుభూతమనవధానమ్ । ఆలస్యం కర్మస్వనారమ్భస్వభావ: స్తబ్ధతేతి యావత్ । పురుషస్యేన్ద్రియప్రవర్తనశ్రాన్త్యా సర్వేన్ద్రియప్రవర్తనోపరతిర్నిద్రా తత్ర బాహ్యేన్ద్రియప్రవర్తనోపరమ: స్వప్న: మనసోऽప్యుపరతి: సుషుప్తి: ।। ౮ ।।
సత్త్వాదీనాం బన్ధద్వారభూతేషు ప్రధానాన్యాహ –
సత్త్వం సుఖే సఞ్జయతి రజ: కర్మణి భారత ।
జ్ఞానమావృత్య తు తమ: ప్రమాదే సఞ్జయత్యుత ।। ౯ ।।
సత్త్వం సుఖసఙ్గప్రధానమ్ రజ: కర్మసఙ్గప్రధానమ్ తమస్తు వస్తుయాథాత్మ్యజ్ఞానమావృత్య విపరీతజ్ఞానహేతుతయా కర్తవ్యవిపరీతప్రవృత్తిసఙ్గప్రధానమ్ ।। ౯ ।। దేహాకారపరిణతాయా: ప్రకృతే: స్వరూపానుబన్ధిన: సత్త్వాదయో గుణా: తే చ స్వరూపానుబన్ధిత్వేన సర్వదా సర్వే వర్తన్తే ఇతి పరస్పరవిరుద్ధం కార్యం కథం జనయన్తీత్యత్రాహ –
రజస్తమశ్చాభిభూయ సత్త్వం భవతి భారత ।
రజ: సత్త్వం తమశ్చైవ తమ: సత్త్వం రజస్తథా ।। ౧౦ ।।
యద్యపి సత్త్వాద్యస్త్రయ: ప్రకృతిసంసృష్టాత్మస్వరూపానుబన్ధిన:, తథాపి ప్రాచీనకర్మవశాత్ దేహాప్యాయనభూతాహారవైషమ్యాచ్చ సత్త్వాదయ: పరస్పరసముద్భవాభిభవరూపేణ వర్తన్తే । రజస్తమసీ కదాచిదభిభూయ సత్త్వముద్రిక్తం వర్తతే తథా తమస్సత్త్వే అభిభూయ రజ: కదాచిత్ కదాచిచ్చ రజస్సత్త్వే అభిభూయ తమ:।।౧౦।।
తచ్చ కార్యోపలభ్యైవావగచ్ఛేదిత్యాహ
సర్వద్వారేషు దేహేऽస్మిన్ ప్రకాశ ఉపజాయతే ।
జ్ఞానం యదా తదా విద్యాద్వివృద్ధం సత్త్వమిత్యుత ।। ౧౧ ।।
సర్వేషు చక్షురాదిషు జ్ఞానద్వారేషు యదా వస్తుయాథాత్మ్యప్రకాశే జ్ఞానముపజాయతే, తదా తస్మిన్ దేహే సత్త్వం ప్రవృద్ధమితి విద్యాత్ ।। ౧౧ ।।
లోభ: ప్రవృత్తిరారమ్భ: కర్మణామశమ: స్పృహా ।
రజస్యేతాని జాయన్తే వివృద్ధే భరతర్షభ ।। ౧౨ ।।
లోభ: స్వకీయద్రవ్యస్యాత్యాగశీలతా ప్రవృత్తి: ప్రయోజనమనుద్దిశ్యాపి చలనస్వభావతా ఆరమ్భ: కర్మణామ్ – ఫలసాధనభూతానాం కర్మణామారమ్భ:, అశమ: ఇన్ద్రియానురతి: స్పృహా విషయేచ్ఛా । ఏతాని రజసి ప్రవృద్ధే జాయన్తే । యదా లోభాదయో వర్తన్తే, తదా రజ: ప్రవృద్ధమితి విద్యాదిత్యర్థ: ।।౧౨।।
అప్రకాశోऽప్రవృత్తిశ్చ ప్రమాదో మోహ ఏవ చ ।
తమస్యేతాని జాయన్తే వివృద్ధే కురునన్దన ।। ౧౩ ।।
అప్రకాశ: జ్ఞానానుదయ: అప్రవృత్తిశ్చ స్తబ్ధతా ప్రమాద: అకార్యప్రవృత్తిఫలమనవధానమ్ మోహ: విపరీతజ్ఞానమ్ । ఏతాని తమసి ప్రవృద్ధే జాయన్తే । ఏతైస్తమ: ప్రవృద్ధమితి విద్యాత్ ।। ౧౩ ।।
యదా సత్త్వే ప్రవృద్ధే తు ప్రలయం యాతి దేహభృత్ ।
తదోత్తమవిదాం లోకానమలాన్ ప్రతిపద్యతే ।। ౧౪ ।।
యదా సత్త్వం ప్రవృద్ధం తదా, సత్త్వే ప్రవృద్ధే దేహభృత్ప్రలయం మరణం యాతి చేత్, ఉత్తమవిదాముత్తమతత్త్వవిదాం ఆత్మయాథాత్మ్యవిదాం లోకాన్ సమూహానమలాన్మలరహితాన్ అజ్ఞానరహితాన్, ప్రతిపద్యతే ప్రాప్నోతి । సత్త్వే ప్రవృద్ధే తు మృత: ఆత్మవిదాం కులేషు జనిత్వా ఆత్మయాథాత్మ్యజ్ఞానసాధనేషు పుణ్యకర్మస్వధికరోతీత్యుక్తం భవతి ।। ౧౪ ।।
రజసి ప్రలయం గత్వా కర్మసఙ్గిషు జాయతే ।
రజసి ప్రవృద్ధే మరణం ప్రాప్య ఫలార్థం కర్మ కుర్వతాం కులేషు జాయతే తత్ర జనిత్వా స్వర్గాదిఫలసాధన-కర్మస్వధికరోతీత్యర్థ:।।
తథా ప్రలీనస్తమసి మూఢయోనిషు జాయతే ।। ౧౫ ।।
తథా తమసి ప్రవృద్ధే మృతా మూఢయోనిషు శ్వసూకరాదియోనిషు జాయతే । సకలపురుషార్థారమ్భానర్హో జాయత ఇత్యర్థ: ।।౧౫।।
కర్మణ: సుకృతస్యాహు: సాత్త్వికం నిర్మలం ఫలమ్ ।
రజసస్తు ఫలం దు:ఖమజ్ఞానం తమస: ఫలమ్ ।। ౧౬ ।।
ఏవం సత్త్వప్రవృద్ధౌ మరణముపగమ్యాత్మవిదాం కులే జాతేనానుష్ఠితస్య సుకృతస్య ఫలాభిసన్ధిరహితస్య మదారాధనరూపస్య కర్మణ: ఫలం పునరపి తతోऽధికసత్త్వజనితం నిర్మలం దు:ఖగన్ధరహితం భవతీత్యాహు: సత్త్వగుణపరిణామవిద: । అన్త్యకాలప్రవృద్ధస్య రజసస్తు ఫలం ఫలసాధనకర్మసఙ్గికులజన్మఫలాభిసన్ధిపూర్వకకర్మారమ్భతత్ఫలానుభవపునర్జన్మరజోవృద్ధిఫలాభి-సన్ధిపూర్వక కర్మారమ్భపరమ్పరారూపం సాంసారికదు:ఖ-ప్రాయమేవేత్యాహు: తద్గుణయాథాత్మ్యవిద: । అజ్ఞానం తమస: ఫలమ్ ఏవమన్త్యకాలప్రవృద్ధస్య తమస: ఫలమజ్ఞానపరమ్పరారూపమ్ ।। ౧౬ ।।
తదధికసత్త్వాదిజనితం నిర్మలాదిఫలం కిమిత్యత్రాహ-
సత్త్వాత్సంజాయతే జ్ఞానం రజసో లోభ ఏవ చ ।
ప్రమాదమోహౌ తమసో భవతోऽజ్ఞానమేవ చ ।। ౧౭ ।।
ఏవం పరమ్పరయా జాతాదధికసత్త్వాదాత్మయాథాత్మ్యాపరోక్ష్యరూపం జ్ఞానం జాయతే । తథా ప్రవృద్ధాద్రజస: స్వర్గాదిఫలలోభో జాయతే । తథా ప్రవృద్ధాచ్చ తమస: ప్రమాద: అనవధాననిమిత్తా అసత్కర్మణి ప్రవృత్తి: తతశ్చ మోహ: విపరీతజ్ఞానమ్ తతశ్చాధికతరం తమ: తతశ్చాజ్ఞానమ్ జ్ఞానాభావ: ।। ౧౭ ।।
ఊర్ధ్వం గచ్ఛన్తి సత్త్వస్థా మధ్యే తిష్ఠన్తి రాజసా: ।
జఘన్యగుణవృత్తిస్థా అధో గచ్ఛన్తి తామసా: ।। ౧౮ ।।
ఏవముక్తేన ప్రకారేణ సత్త్వస్థా ఊర్ధ్వం గచ్ఛన్తి క్రమేణ సంసారబన్ధాన్మోక్షం గచ్ఛన్తి । రజస: స్వర్గాదిఫలలోభకరత్వాద్రాజసా: ఫలసాధనభుతం కర్మానుష్ఠాయ తత్ఫలమనుభూయ పునరపి జనిత్వా తదేవ కర్మానుతిష్ఠన్తీతి మధ్యే తిష్ఠన్తి । పునరావృత్తిరూపతయా దు:ఖప్రాయమేవ తత్ । తామసాస్తు జఘన్యగుణవృత్తిస్థా ఉత్తరోత్తరనికృష్టతమోగుణవృత్తిషు స్థితా అధో గచ్ఛన్తి అన్త్యత్వమ్, తతస్తిర్యక్త్వమ్, తత: క్రిమికీటాదిజన్మ, స్థావరత్వమ్, తతోऽపి గుల్మలతాత్వమ్, తతశ్చ శిలాకాష్ఠలోష్టతృణాదిత్వం గచ్ఛన్తీత్యర్థ: ।। ౧౮ ।।
ఆహారవిశేషై: ఫలాభిసన్ధిరహితసుకృతవిశేషైశ్చ పరమ్పరయా ప్రవర్ధితసత్త్వానాం గుణాత్యయద్వారేణ ఊర్ధ్వగమనప్రకారమాహ –
నాన్యం గుణేభ్య: కర్తారం యదా ద్రష్టానుపశ్యతి ।
గుణేభ్యశ్చ పరం వేత్తి మద్భావం సోऽధిగచ్ఛతి ।। ౧౯ ।।
ఏవం సాత్త్వికాహారసేవయా ఫలాభిసన్ధిరహితభగవదారాధనరూపకర్మానుష్ఠానైశ్చ రజస్తమసీ సర్వాత్మనాభిభూయ ఉత్కృష్టసత్త్వనిష్ఠో యదాయం గుణేభ్యోऽన్యం కర్తారం నానుపశ్యతి గుణా ఏవ స్వానుగుణప్రవృత్తిషు కర్తార ఇతి పశ్యతి గుణేభ్యశ్చ పరం వేత్తి కర్తృభ్యో గుణేభ్యశ్చ పరమన్యమాత్మానమకర్తారం వేత్తి స మద్భావమధిగచ్ఛతి మమ యో భావస్తమధిగచ్ఛతి । ఏతదుక్తం భవతి – ఆత్మన: స్వత: పరిశుద్ధస్వభావస్య పూర్వపూర్వకర్మమూలగుణసఙ్గనిమిత్తం వివిధకర్మసు కర్తృత్వమ్ ఆత్మా స్వతస్త్వకర్తా అపరిచ్ఛిన్నజ్ఞానైకాకార: ఇత్యేవమాత్మానం యదా పశ్యతి, తదా మద్భావమధిగచ్ఛతీతి ।। ౧౯ ।। కర్తృభ్యో గుణేభ్యోऽన్యమకర్తారమాత్మానం పశ్యన్ భగవద్భావమధిగచ్ఛతీత్యుక్తమ్ స భగవద్భావ: కీదృశ ఇత్యత ఆహ –
గుణానేతానతీత్య త్రీన్ దేహీ దేహసముద్భవాన్ ।
జన్మమృత్యుజరాదు:ఖైర్విముక్తోऽమృతమశ్నుతే ।। ౨౦ ।।
అయం దేహీ దేహసముద్భవాన్ దేహాకారపరిణతప్రకృతిసముద్భవానేతాన్ సత్త్వాదీన్ త్రీన్ గుణానతీత్య తేభ్యోऽన్యం జ్ఞానైకాకారమాత్మానం పశ్యన్ జన్మమృత్యుజరాదుహ్ఖైర్విముక్త: అమృతమాత్మానమనుభవతి । ఏష మద్భావ ఇత్యర్థ: ।। ౨౦ ।।
అథ గుణాతీతస్య స్వరూపసూచనాచారప్రకారం గుణాత్యయహేతుం చ పృచ్ఛనర్జున ఉవాచ –
అర్జున ఉవాచ
కైర్లిఙ్గైస్త్రిగుణానేతానతీతో భవతి ప్రభో ।
కిమాచార: కథం చైతాంస్త్రీన్ గుణానతివర్తతే ।। ౨౧ ।।
సత్త్వాదీన్ త్రీన్ గుణానేతానతీత: కైర్లిఙ్గై: కైర్లక్షణై: ఉపలక్షితో భవతి? కిమాచార: కేనాచారేణ యుక్తోऽసౌ? అస్య స్వరూపావగతిలిఙ్గభూతాచార: కీదృశ ఇత్యర్థ: । కథం చైతాన్ కేనోపాయేన సత్త్వాదీంస్త్రీన్ గుణానతివర్తతే? ।। ౨౧ ।।
శ్రీభగవానువాచ
ప్రకాశం చ ప్రవృత్తిం చ మోహమేవ చ పాణ్డవ ।
న ద్వేష్టి సంప్రవృత్తాని న నివృత్తాని కాంక్షతి ।। ౨౨ ।।
ఆత్మవ్యతిరిక్తేషు వస్త్వనిష్టేషు సంప్రవృత్తాని సత్త్వరజస్తమసాం కార్యాణి ప్రకాశప్రవృత్తిమోహాఖ్యాని యో న ద్వేష్టి, తథా ఆత్మవ్యతిరిక్తేష్విష్టేషు వస్తుషు తాన్యేవ నివృత్తాని న కాఙ్క్షతి ।। ౨౨ ।।
ఉదాసీనవదాసీనో గుణైర్యో న విచాల్యతే ।
గుణా వర్తన్త ఇత్యేవ యోऽవతిష్ఠతి నేఙ్గతే ।। ౨౩ ।।
ఉదాసీనవదాసీన: గుణవ్యతిరిక్తాత్మావలోకనతృప్త్యా అన్యత్రోదాసీనవదాసీన:, గుణైర్ద్వేషాకాఙ్క్షాద్వారేణే యో న విచాల్యతే గుణా: స్వేషు కార్యేషు ప్రకాశాదిషు వర్తన్త ఇత్యనుసన్ధాయ యస్తూష్ణీమవతిష్ఠతే । నేఙ్గతే న గుణకార్యానుగుణం చేష్టతే ।। ౨౩ ।।
సమదు:ఖసుఖ: స్వస్థ: సమలోష్టాశ్మకాఞ్చన: ।
తుల్యప్రియాప్రియో ధీరస్తుల్యనిన్దాత్మసంస్తుతి: ।। ౨౪ ।।
మానావమానయోస్తుల్యస్తుల్యో మిత్రారిపక్షయో: ।
సర్వారమ్భపరిత్యాగీ గుణాతీత: స ఉచ్యతే ।। ౨౫ ।।
సమదు:ఖసుఖ: సుఖదు:ఖయోస్సమచిత్త:, స్వస్థ: స్వస్మిన్ స్థిత: । స్వాత్మైకప్రియత్వేన తద్వ్యతిరిక్తపుత్రాదిజన్మమరణాదిసుఖదు:ఖయోస్సమచిత్త ఇత్యర్థ: । తత ఏవ సమలోష్టాశ్మకాఞ్చన:। తత ఏవ తుల్యప్రియాప్రియ: తుల్యప్రియాప్రియవిషయ: । ధీర: ప్రకృత్యాత్మవివేకకుశల: । తత ఏవ తుల్యనిన్దాత్మసంస్తుతి: ఆత్మని మనుష్యాద్యభిమానకృతగుణాగుణనిమిత్తస్తుతినిన్దయో: స్వాసంబన్ధానుసన్ధానేన తుల్యచిత్త: । తత్ప్రయుక్తమానావమానయో: తత్ప్రయుక్తమిత్రారిపక్షయోరపి స్వసంబన్ధాభావాదేవ తుల్యచిత్త: । తథా దేహిత్వప్రయుక్తసర్వారమ్భపరిత్యాగీ । య ఏవంభూత:, స గుణాతీత ఉచ్యతే ।। ౨౪,౨౫ ।।
అథైవంరూపగుణాత్యయే ప్రధానహేతుమాహ –
మాం చ యోऽవ్యభిచారేణ భక్తియోగేన సేవతే ।
స గుణాన్ సమతీత్యైతాన్ బ్రహ్మభూయాయ కల్పతే ।। ౨౬ ।।
నాన్యం గుణేభ్య: కర్తారమ్ ఇత్యాదినోక్తేన ప్రకృత్యాత్మవివేకానుసన్ధానమాత్రేణ న గుణాత్యయ: సంపత్స్యతే తస్యానాదికాలప్రవృత్తివిపరీతవాసనాబాధ్యత్వసంభవాత్ । మాం సత్యసఙ్కల్పం పరమకారుణికమాశ్రిత-వాత్సల్యజలధిమ్, అవ్యభిచారేన ఐకాన్త్యవిశిష్టేన భక్తియోగేన చ య: సేవతే, స ఏతాన్ సత్త్వాదీన్ గుణాన్ దురత్యయానతీత్య బ్రహ్మభూయాయ బ్రహ్మత్వాయ కల్పతే బ్రహ్మభావయోగ్యో భవతి । యథావస్థితమాత్మానమమృతమవ్యయం ప్రాప్నోతీత్యర్థ: ।। ౨౬ ।।
బ్రహ్మణో హి ప్రతిష్ఠాహమమృతస్యావ్యయస్య చ ।
శాశ్వతస్య చ ధర్మస్య సుఖస్యైకాన్తికస్య చ ।। ౨౭ ।।
ఇతి శ్రీమద్భగవద్గీతాసూపనిషత్సు గుణత్రయోవిభాగయోగో నామ ఏకాదశోऽధ్యాయ: ।। ౧౧।।
హిశబ్దో హేతౌ యస్మాదహమవ్యభిచారిభక్తియోగేన సేవితోऽమృతస్యావ్యయస్య చ బ్రహ్మణ: ప్రతిష్ఠా, తథా శాశ్వతస్య చ ధర్మస్య అతిశయితనిత్యైథ్ర్శ్వర్యస్య ఏఇకాన్తికస్య చ సుఖస్య ‘వాసుదేవ: సర్వమ్‘ ఇత్యాదినా నిర్దిష్టస్య జ్ఞానిన: ప్రాప్యస్య సుఖస్యేత్యర్థ: । యద్యపి శాశ్వతధర్మశబ్ద: ప్రాపకవచన:, తథాపి పూర్వోత్తరయో: ప్రాప్యరూపత్వేన తత్సాహచర్యాదయమపి ప్రాప్యలక్షక:। ఏతదుక్తం భవతి-పూర్వత్ర దైవీ హ్యేషా గుణమయీ మమ మాయా దురత్యయా।మామేవ యే ప్రపద్యన్తే ఇత్యారభ్య గుణాత్యయస్య తత్పూర్వకాక్షరైర్భగవత్ప్రాప్తీనాఞ్చ భగవత్ప్రపత్త్యేకోపాయతాయా: ప్రతిపాదితత్వాత్ ఏకాన్తభగవత్ప్రపత్త్యేకోపాయో గుణాత్యయ: తత్పూర్వకబ్రహ్మభావశ్చేతి ।।౨౭।।
।। ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీమద్గీతాభాష్యే చతుర్దశోऽధ్యాయః ।। ౧౪।।
