శ్రీభగవద్రామానుజవిరచిత:
శ్రీవేదాన్తసార:
అథ ప్రథమాధ్యాయే ద్వితీయ: పాద:
౧-౨-౧
౩౩। సర్వత్ర ప్రసిద్ధోపదేశాత్ – సర్వం ఖల్విదమ్ ఇతి నిర్దిష్టేన సామానాధికరణ్యేన నిర్దిష్టం బ్రహ్మ పరమాత్మా। కుత:? ప్రసిద్ధోపదేశాత్ – తజ్జలానితి హేతుత: సర్వాత్మకత్వోపదేశాదిత్యర్ధ:। ప్రసిద్ధం హి హేతుతయా వ్యపదిశ్యతే। సకలోపనిషత్సు బ్రహ్మైవ హి జగజ్జన్మలయజీవనహేతుతయా ప్రసిద్ధమ్ యతో వా ఇమాని ఇత్యాదిషు।।౧।।
౩౪। వివక్షితగుణోపపత్తేశ్చ – మనోమయత్వసత్యసఙ్కల్పత్వాదయో వివక్షితగుణా: బ్రహ్మణ్యేవోపపద్యన్తే।।౨।।
౩౫। అనుపపత్తేస్తు న శారీర: – దు:ఖమిశ్రపరిమితసుఖలవభాగిని శారీరే త్వేషాం గుణానామనుపపత్తేర్న శారీరోऽయమ్।।౩।।
౩౬। కర్మకర్తృవ్యపదేశాచ్చ – ఏతమిత: ప్రేత్యాభిసంభవితాస్మి ఇతి అభిసంభావ్యాభిసంభవితృత్వేన ప్రస్తుతబ్రహ్మజీవయోర్వ్యపదేశాత్ అభిసంభావ్యం బ్రహ్మ జీవాదర్థాన్తరమ్।।౪।।
౩౭। శబ్దవిశేషాత్ – ఏష మ ఆత్మాన్తర్హృదయ ఇతి షష్ఠ్యా ప్రథమయా చ జీవో బ్రహ్మ చ వ్యపదిశ్యతే తతశ్చార్థాన్తరమ్।।౫।।
౩౮। స్మృతేశ్చ – అత్రాపి ప్రథమయా నిర్దిష్ట: పురుషోత్తమ ఇతి నిశ్చీయతే। సర్వస్య చాహం హృది సన్నివిష్ట: ఇతి హి స్మృతిః।।౬।।
౩౯। అర్భకౌకస్త్వాత్తద్వ్యపదేశాచ్చ నేతి చేన్న నిచాయ్యత్వాదేవం వ్యోమవచ్చ – ఏష మ ఆత్మాऽన్తర్హృాదయే అణీయాన్ వ్రీహే: ఇత్యాదినాऽల్పాయతనత్వాత్, స్వరూపాల్పత్వస్య వ్యపదేశాచ్చ, నాయం పర ఇతి చేన్న, ఉపాస్యత్వాద్ధేతో: తథా వ్యపదేశ: న తు స్వరూపాల్పత్వేన, వ్యోమవత్, స్వరూపమహత్వం చాత్రైవ వ్యపదిశ్యతే జ్యాయాన్ పృథివ్యా: జ్యాయానన్తరిక్షాత్ ఇత్యాదినా।।౭।।
౪౦। సంభోగప్రాప్తిరితి చేన్న వైశేష్యాత్ – పరోऽప్యన్తశ్శరీరే వసతి చేత్, జీవవత్ సుఖదు:ఖోపభోగప్రాప్తిస్స్యాదితి చేన్న, హేతువైశేష్యాత్। పరస్య హి ఛన్దతో జీవరక్షాయై శరీరాన్తర్వాస:।।౮।। ఇతి సర్వత్ర ప్రసిద్ధ్యధికరణమ్ ।।
౧-౨-౨
౪౧। అత్తా చరాచరగ్రహణాత్ – యస్య బ్రహ్మ చ క్షత్రం చోభే భవత ఓదన: మృత్యుర్యస్యోపసేచనమ్ క ఇత్థా వేదయత్ర స: ।। ఇత్యత్ర ఓదనోపసేచనసూచితోऽత్తా పరమపురుష:। బ్రహ్మక్షత్రోపలక్షితస్య చరాచరస్య కృత్స్నస్య మృత్యూపసేచనత్వేన అదనీయతయా గ్రహణాత్ ।।౯।।
౪౨। ప్రకరణాచ్చ – మహాన్తం విభుమాత్మానం మత్వా ధీరో న శోచతి, నాయమాత్మా ప్రవచనేన లభ్య: ఇత్యాదినా పరస్యైవ ప్రకృతత్వాత్ స ఏవాయమ్।।౧౦।।
౪౩। గుహాం ప్రవిష్టావాత్మానౌ హి తద్ధర్శనాత్ – అనన్తరమ్, ఋతం పిబన్తౌ సుకృతస్య లోకే గుహాం ప్రవిష్టౌ పరమే పరార్థ్యే ఇత్యాదినా జీవపరమాత్మానావేవ ప్రయోజ్య ప్రయోజకభావేన కర్మఫలాశనేऽన్వయాదుపదిష్టౌ। తయోరేవాస్మిన్ ప్రకరణే గుహాప్రవేశ దర్శనాత్, తం దుర్దర్శం గూఢమనుప్రవిష్టం గుహాహితమ్ ఇతి పరస్య, , గుహాం ప్రవిశ్య యా ప్రాణేన సంభవత్యదితిర్దేవతామయీ తిష్ఠన్తీ ఇతి జీవస్య కర్మఫలాదనాదదితిర్జీవ:।।౧౧।।
౪౪। విశేషణాచ్చ – జీవపరావేవ హి సర్వత్రాస్మిన్ప్రకరణే విశేష్యేతే, న జాయతే మ్రియతే వా విపశ్చిత్ ఇత్యాదౌ జీవ:, అణోరణీయాన్ మహతో మహీయాన్, మహాన్తం విభుమాత్మానమ్, నాయమాత్మా ప్రవచనేన, విజ్ఞానసారథిర్యస్తు మన: ప్రగ్రహవాన్నర: , సోऽధ్వన: పారమాప్నోతి తద్విష్ణో: పరమం పదమ్ ఇత్యాదిషు పర:। త్రిపాదస్యామృతం దివి, అథ యదత: పరో దివో జ్యోతిర్దీప్యతే విశ్వత: పృష్ఠేషు సర్వత: పృష్ఠేషు అనుత్తమేషు ఉత్తమేషు లోకేషు ఇతి విశ్వత: ప్రాకృతాత్ స్థానాత్ పరమ్ విష్ణో: పరస్థానమేవ హి సంసారాధ్వన: పారభూతమ్ ముముక్షుభి: ప్రాప్యమ్, పరమం పదం సదా పశ్యన్తి సూరయ:, తదక్షరే పరమే వ్యోమన్, క్షయన్తమస్య రజస: పరాకే, విశ్వం పురాణం తమస: పరస్తాత్, తే హ నాకం మహిమానస్సచన్తే, యత్ర పూర్వే సాధ్యాస్సన్తి దేవా: ఇత్యాది సకలోపనిషత్ప్రసిద్ధమ్ ।।౧౨।। ఇతి అత్త్రధికరణమ్ ।।౨ ।।
౧-౨-౩
౪౫। అన్తర ఉపపత్తే: – య ఏషోऽన్తరక్షిణి పురుషో దృశ్యతే ఏష ఆత్మేతి హోవాచ ఏతదమృత మభయమేతద్బ్రహ్మ ఇత్యత్ర అక్ష్యాధార: పరమపురుష: నిరుపాధికామృతత్వాభయత్వసంయద్వామత్వాదీనామ్ అస్మిన్నేవోపపత్తే:।।౧౩।।
౪౬। స్థానాదివ్యపదేశాచ్చ – యశ్చక్షుషి తిష్ఠన్ ఇత్యాదినా స్థితినియమనాదివ్యపదేశాచ్చాయం పర:।।౧౪।।
౪౭। సుఖవిశిష్టాభిధానాదేవ చ – కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ ఇతి పూర్వత్రాస్యైవ సుఖవిశిష్టతయా అభిధానాచ్చాయం పర: ।।౧౫।।
౪౮। అత ఏవ చ స బ్రహ్మ – యతస్తత్ర భవభీతాయ ఉపకోసలాయ బ్రహ్మజిజ్ఞాసవే కం బ్రహ్మ ఖం బ్రహ్మ ఇత్యుపదిష్ట: యద్వా యదేవ కం తదేవ ఖమ్ ఇతి సుఖరూప:, అతస్సుఖశబ్దాభిధేయ: ఆకాశ: పరమేవ బ్రహ్మ।।౧౬।।
౪౯। శ్రుతోపనిషత్కగత్యభిధానాచ్చ – శ్రుతబ్రహ్మస్వరూపాణామధిగన్తవ్యతయా అర్చిరాదిగతేరక్షిపురుషం శ్రుతవతే, తేऽర్చిషమేవాభిసంభవన్తి ఇత్యాదినాऽభిధానాచ్చాయం పరమపురుష:।।౧౭।।
౫౦। అనవస్థితేరసంభవాచ్చ నేతర: – పరస్మాదితరో జీవాదిర్నాక్ష్యాధార:। చక్షుషి నియమేన అనవస్థితే:, అమృతత్వాద్యసంభవాచ్చ।।౧౮।। ఇతి అన్తరధికరణమ్ ।। ౩ ।।
౧-౨-౪
౫౧। అన్తర్యామ్యధిదైవాధిలోకాదిషు తద్ధర్మవ్యపదేశాత్ – య: పృథివ్యాం తిష్ఠన్ ఇత్యాదిషు అధిదైవాదిలోకాదిపదచిహ్నితేషు వాక్యేషు శ్రూయమణోऽన్తర్యామీ పరమపురుష:, సర్వాన్తరత్వసర్వావిదితత్వసర్వ- శరీరకత్వసర్వనియన్తృత్వాదిపరమాత్మధర్మవ్యపదేశాత్।।౧౯।।
౫౨। న చ స్మార్తమతద్ధర్మాభిలాపాచ్ఛారీరశ్చ – నాయం ప్రధానం జీవశ్చ, తయోరసంభావితసర్వావిదితత్వాది -ధర్మాభిలాపాత్। అసంభావనయా యథా న స్మార్తమ్, తథా జీవోऽపీత్యర్థ:।।౨౦।।
౫౩। ఉభయేऽపి హి భేదేనైనమధీయతే – ఉభయే – కాణ్వా మాధ్యన్దినాశ్చ యో విజ్ఞానే తిష్ఠన్, య ఆత్మని తిష్ఠన్నాత్మనోऽన్తరో యమాత్మా న వేద యస్యాత్మా శరీరం య ఆత్మానమన్తరో యమయతి ఇతి ప్రత్యగాత్మనో భేదేన ఏనమ్ – అన్తర్యామిణమధీయతే, అత: పర ఏవాయమ్।।౨౧।। ఇతి అన్తర్యామ్యధికరణమ్।।౪।।
౧-౨-౫
౫౪। అదృశ్యత్వాదిగుణకో ధర్మోక్తే: – అథ పరా యయా తదక్షరమధిగమ్యతే యత్తదద్రేశ్యమ్ ఇత్యారభ్య యద్భూతయోనిం పరిపశ్యన్తి ధీరా:, అక్షరాత్ పరత: పర ఇత్యాదౌ ప్రధానాత్ప్రత్యగాత్మనశ్చ అర్థాన్తరభూత: పరమాత్మా ప్రతిపాద్యతే। యస్సర్వజ్ఞస్సర్వవిత్ ఇత్యాదిధర్మోక్తే:।।౨౨।।
౫౫। విశేషణభేదవ్యపదేశాభ్యాం చ నేతరౌ – ఏకవిజ్ఞానేన సర్వవిజ్ఞానరూపవిశేషణవ్యపదేశాన్న ప్రధానమ్। అక్షరాత్పరత: పర: ఇతి ప్రధానాత్పరత: ప్రత్యాగాత్మనోऽపి పర ఇతి భేదవ్యపదేశాత్ న ప్రత్యగాత్మా చ। అథవా, సామానాధికరణ్యేన పరతోऽక్షరాత్ పఞ్చవింశకాత్ పర ఇతి భేదవ్యపదేశ:।।౨౩।।
౫౬। రూపోపన్యాసాచ్చ – అగ్నిర్మూర్ధా ఇత్యాదినా త్రైలోక్య శరీరోపన్యాసాచ్చ పరమాత్మా।।౨౪।। ఇతి అదృశ్యత్వాదిధర్మోక్త్యధికరణమ్ ।। ౫ ।।
౧-౨-౬
౫౭। వైశ్వానరస్సాధారణశబ్దవిశేషాత్ – ఆత్మానమేవేమం వైశ్వానరమ్ ఇత్యాదౌ వైశ్వానర: పరమాత్మా, జాఠరాగ్న్యాదిషు సాధారణస్యాపి వైశ్వానరశబ్దస్యాస్మిన్ప్రకరణే పరమాత్మాసాధారణై: సర్వాత్మకత్వబ్రహ్మశబ్దాదిభిః విశేష్యమాణత్వాత్।।౨౫।।
౫౮। స్మర్యమాణమనుమానం స్యాదితి – ద్యులోకప్రభృతిపృథివ్యన్తం రూపమ్ అగ్నిర్మూర్ధా ఇత్యాదిషూక్తమ్ అత్ర ప్రత్యభిజ్ఞాయమానమస్య పరమాత్మత్వే అనుమానం – లిఙ్గమిత్యర్థ:।।౨౬।।
౫౯। శబ్దాదిభ్యోऽన్త: ప్రతిష్ఠానాచ్చ నేతి చేన్న తథా దృష్ట్యుపదేశాదసంభవాత్పురుషమపి చైనమధీయతే – స ఏషోऽగ్నిర్వైశ్వానర: ఇతి అగ్నిశబ్దసామానాధికరణ్యాత్ ప్రాణాహుత్యాధారత్వాదిభి:, పురుషేऽన్త: ప్రతిష్ఠితమ్ ఇత్యాదేశ్చ నాయం పరమాత్మేతి చేత్, నైతత్ జాఠరాగ్నిశరీరకత్వేనోపాస్యత్వోపదేశాత్, కేవలజాఠరాగ్నే: త్రైలోక్యశరీరకత్వాద్యసంభవాచ్చ। స ఏషోऽగ్నిర్వైశ్వానరో యత్పురుష: ఇత్యేనం వైశ్వానరం పురుషమప్యధీయతే వాజిన:। నిరుపాధికపురుషశబ్దశ్చ పరమాత్మని నారాయణే ఏవ సహస్రశీర్షమ్ ఇత్యారభ్య, విశ్వమేవేదం పురుష: ఇత్యాదిషు ప్రసిద్ధ:।।౨౭।।
౬౦। అత ఏవ న దేవతా భూతం చ – యతోऽయం వైశ్వానర: త్రైలోక్యశరీర: పురుషశబ్దనిర్దిష్టశ్చ, తతోऽయం నాగ్న్యాఖ్యదేవతా, తృతీయమహాభూతం చ।।౨౮।।
౬౧। సాక్షాదప్యవిరోధం జైమిని: – నావశ్యమగ్నిశరీరకత్వేన ఉపాస్యత్వాయేదమగ్నిశబ్ద- సామానాధికరణ్యమ్, అగ్రనయనాదియోగేన పరమాత్మన్యేవాగ్నిశబ్దస్య సాక్షాత్ వృత్తేస్సామానాధికరణ్య- అవిరోధం జైమినిరాచార్యో మన్యతే।।౨౯।।
౬౨। అభివ్యక్తేరిత్యాశ్మరథ్య: – యస్త్వేతమేవం ప్రాదేశమాత్రమ్ ఇత్యనవచ్ఛిన్నస్య ద్యుప్రభృతిపరిచ్ఛిన్నత్వమ్ ఉపాసకాభివ్యక్త్యర్థమితి ఆశ్మరథ్య:।।౩౦।।
౬౩। అనుస్మృతేర్బాదరి: – ద్యుప్రభృతిపృథివ్యన్తానాం మూర్ధాదిపాదాన్తావయవత్వకల్పనం, తథానుస్మృత్యర్థం – బ్రహ్మ ప్రతిపత్తయ ఇతి బాదరి:।।౩౧।।
౬౪। సంపత్తేరితి జైమినిస్తథా హి దర్శయతి – ఉర ఏవ వేదిర్లోమాని బర్హిర్హృాదయం గార్హాపత్య: ఇత్యాదినా ఉపాసకహృదయాదీనాం వేద్యాదిత్వకల్పనమ్ విద్యాఙ్గభూతాయా: ప్రాణాహుతే: అగ్నిహోత్రత్వసంపాదనార్థమితి జైమిని: । దర్శయతి చ శ్రుతి: య ఏతదేవం విద్వానగ్నిహోత్రం జుహోతి ఇతి। ఏతే పక్షాస్స్వీకృతా:, పూజార్థమాచార్యగ్రహణమ్।।౩౨।।
౬౫। ఆమనన్తి చైవమస్మిన్ – ఏనమ్ – పరమాత్మానమ్, అస్మిన్ – ఉపాసితృశరీరే ప్రాణాహుతి- వేలాయామ్ అనుసన్ధానార్థం తస్య హ వా ఏతస్య మూర్ధైవ సుతేజా: ఇత్యాది అమనన్తి చ, ఉపాసకస్య మూర్ధాదిరేవాస్య పరమాత్మనో మూర్ధాదిరిత్యర్థ:।।౩౩।। ఇతి వైశ్వానరాధికరణమ్ ।। ౬ ।।
ఇతి శ్రీభగవద్రామానుజవిరచితే శ్రీవేదాన్తసారే ప్రథమస్యాధ్యాయస్య ద్వితీయ: పాద:
