ಶ್ರೀಃ

ಶ್ರೀಮತೇ ರಾಮಾನುಜಾಯ ನಮಃ

ಕಠೋಪನಿಷತ್

ಶಾನ್ತಿಮನ್ತ್ರಃ

ಓಂ ಸಹ ನಾವವತು । ಸಹ ನೌ ಭುನಕ್ತು । ಸಹ ವೀರ್ಯಂ ಕರವಾವಹೈ । ತೇಜಸ್ವಿ ನಾವಧೀತಮಸ್ತು । ಮಾ ವಿದ್ವಿಷಾವಹೈ ।।

। ಓಂ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ।।

ಪ್ರಥಮಾ ವಲ್ಲೀ

ಉಶನ್ ಹ ವೈ ವಾಜಶ್ರವಸಃ ಸರ್ವವೇದಸಂ ದದೌ ।

ತಸ್ಯ ಹ ನಚಿಕೇತಾ ನಾಮ ಪುತ್ರ ಆಸ ।। ೧ ।।

| ಪ್ರಕಾಶಿಕಾ |

(ಶ್ರೀರಙ್ಗರಾಮಾನುಜಮುನಿವಿರಚಿತಾ)

ಅತಸೀಗುಚ್ಛಸಚ್ಛಾಯಮಞ್ಚಿತೋರಸ್ಸ್ಥಲಂ ಶ್ರಿಯಾ । ಅಞ್ಜನಾಚಲಶೃಙ್ಗಾರಮಞ್ಜಲಿರ್ಮಮ ಗಾಹತಾಮ್ ।।

ವ್ಯಾಸಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣಯೋಗೀನ್ದ್ರಂ ಪ್ರಣಮ್ಯಾನ್ಯಾನ್ ಗುರೂನಪಿ । ವ್ಯಾಖ್ಯಾಸ್ಯೇ ವಿದುಷಾಂ ಪ್ರೀತ್ಯೈ ಕಠವಲ್ಲೀಂ ಯಥಾಮತಿ ।।

ಉಶನ್ ಹ ವೈ ವಾಜಶ್ರವಸಃ ಇತಿ – ಉಶನ್ – ಕಾಮಯಮಾನಃ । ‘ವಶ-ಕಾನ್ತೌ’ (ಧಾ.ಪಾ. ೧೦೭೦) ಇತ್ಯಸ್ಮಾತ್ ಶತರಿ ‘ಗ್ರಹಿಜ್ಯಾ ……..’ (ಪಾ.ಸೂ. ೬-೧-೧೬) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಸಮ್ಪ್ರಸಾರಣಮ್। ಹ ವೈ ಇತಿ ವೃತ್ತಾರ್ಥಸ್ಮರಣಾರ್ಥೌ ನಿಪಾತೌ । ಫಲಮ್ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ವಾಜಶ್ರವಸಃ – ವಾಜೇನ-ಅನ್ನೇನ ದಾನಾದಿಕರ್ಮಭೂತೇನ, ಶ್ರವಃ – ಕೀರ್ತಿಃ ಯಸ್ಯ, ಸ ವಾಜಶ್ರವಾಃ । ತಸ್ಯಾಪತ್ಯಂ ವಾಜಶ್ರವಸಃ । ರೂಢಿರ್ವಾ ವಾಜಶ್ರವಾಃ ಇತಿ । ಸ ಕಿಲ ಋಷಿಃ ವಿಶ್ವಜಿತಾ ಸರ್ವಸ್ವದಕ್ಷಿಣೇನ ಯಜಮಾನಃ ತಸ್ಮಿನ್ ಕ್ರತೌ ಸರ್ವವೇದಸಮ್ – ಸರ್ವಸ್ವಮ್, ದದೌ – ದತ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಶನ್ ಇತ್ಯನೇನ ಕರ್ಮಣಃ ಕಾಮ್ಯತ್ವಾತ್ ದಕ್ಷಿಣಾಸಾದ್ಗುಣ್ಯಮ್ ಆವಶ್ಯಕಮಿತಿ ಸೂಚ್ಯತೇ । ಆಸ – ಬಭೂವ । ‘ಛನ್ದಸ್ಯುಭಯಥಾ (ಪಾ.ಸೂ. ೩-೪-೧೧೭) ಇತಿ ಲಿಟಃ ಸಾರ್ವಧಾತುಕತ್ವಾತ್ ‘ಸ್ವಸ್ತಯೇ ತಾರ್ಕ್ಷ್ಯಮ್’ (ಋಗ್ವೇದ. ೧೦-೧೭೮-೧) ಇತ್ಯಾದಿವತ್ ಅಸ್ತೇಃ ಭೂಭಾವಾಭಾವಃ ।। ೧ ।।

ತಂ ಹ ಕುಮಾರಂ ಸನ್ತಂ ದಕ್ಷಿಣಾಸು ನೀಯಮಾನಾಸು ಶ್ರದ್ಧಾಽಽವಿವೇಶ । ಸೋಽಮನ್ಯತ ।। ೨ ।।

ತಂ ಹೇ ಕುಮಾರಂ ಸನ್ತಮ್ ಇತಿ । ತಮ್ – ನಚಿಕೇತಸಂ, ಕುಮಾರಂ ಸನ್ತಮ್ – ಬಾಲಮೇವ ಸನ್ತಂ, ಋತ್ವಿಗ್ಭ್ಯೋ ದಕ್ಷಿಣಾಸು ಗೋಷು ನೀಯಮಾನಾಸು ಸತೀಷು ಶ್ರದ್ಧಾ – ಆಸ್ತಿಕ್ಯಬುದ್ಧಿ ಪಿತುಃ ಹಿತಕಾಮಪ್ರಯುಕ್ತಾ ಆವಿವೇಶ – ಆವಿಷ್ಟವತೀ ।।।

ಯದ್ಯಪಿ ಯತ್ ಆನತಿಕರಂ ದ್ರವ್ಯಂ, ತತ್ ದಕ್ಷಿಣಾ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಏಕಾ ಚಾಸೌ ಕ್ರತಾವಾನತಿರಿತಿ ತದುಪಾಧಿಕೋ ದಕ್ಷಿಣಾಶಬ್ದಃ ಏಕವಚನಾನ್ತತಾಮೇವ ಲಭತೇ । ಅತ ಏವ ಭೂನಾಮಕ ಏಕಾಕ್ರತೌ, ‘ತಸ್ಯ ಧೇನುರ್ದಕ್ಷಿಣಾಂ’ (ಪೂ.ಮೀ. ವಿಷಯವಾಕ್ಯಮ್ ೧೦-೩-೫೬) ಇತ್ಯತ್ರ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಗವಾಶ್ವಾದೇಃ ಪ್ರಕೃತಸ್ಯ ದಾಕ್ಷಿಣ್ಯಸ್ಯ ನಿವೃತ್ತಿಃ ಇತಿ ತಸ್ಯ ಧೇನುರಿತಿ ಗವಾಮ್’ (ಪೂ.ಮೀ.೧೦-೩-೧೯) ಇತಿ ದಾಶಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ತಥಾಪಿ ದಕ್ಷಿಣಾಶಬ್ದೋಽಯಂ ಭೂತಿವಚನಃ । ಸ ಚ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಇಯಂ ಭೂತಿಃ ಇತಿ । ಕರ್ತುರಪೇಕ್ಷಯಾಪಿ ಪ್ರವರ್ತತೇ, ಅಸ್ಮಿನ್ ಕರ್ಮಣಿ ಅಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಇಯಂ ಭೂತಿಃ ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಋತ್ವಿಗ್ಬಹುತ್ವಾಪೇಕ್ಷಯಾ ದಕ್ಷಿಣಾಬಹುತ್ವಸಮ್ಭವಾತ್ ದಕ್ಷಿಣಾಸು ಇತಿ ಬಹುವಚನಮ್। ಉಪಪದ್ಯತೇ । ಅತ ಏವ ಋತಪೇಯೇ ‘ಔದುಮ್ಬರಸ್ಸೋಮಚಮಸೋ ದಕ್ಷಿಣಾ, ಸಪ್ರಿಯಾಯ ಸಗೋತ್ರಾಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೇ ದೇಯಃ’ ಇತ್ಯತ್ರ ವಾಕ್ಯತಾಪಕ್ಷೇ ಬ್ರಹ್ಮಭಾಗಮಾತ್ರೇಽಪಿ ದಕ್ಷಿಣಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಅವಯವಲಕ್ಷಣಾಮನ್ತರೇಣ ಮುಖ್ಯತ್ವೋಪಪತ್ತೇಃ ತನ್ಮಾತ್ರಬಾಧ ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ದಶಮೇ, ‘ಯದಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ತದ್ನಂ ತದ್ವಿಕಾರಸ್ಯಾತ್ (ಪೂ.ಮೀ.೧೦-೩-೬೯) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ । ತತಶ್ಚ ಕ್ರತ್ವಪೇಕ್ಷಯಾ ದಕ್ಷಿಣೈಕ್ಯೇಽಪಿ ಋತ್ವಿಗಪೇಕ್ಷಯಾ ದಕ್ಷಿಣಾಭೇದಸಮ್ಭವಾತ್, ದಕ್ಷಿಣಾಸು ಇತಿ ಬಹುವಚನಸ್ಯ ನಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್   ।।೨।।

ಪೀತೋದಕಾ ಜಗ್ಧತೃಣಾ ದುಗ್ಧದೋಹಾ ನಿರಿನ್ದ್ರಿಯಾಃ ।।

ಅನನ್ದಾ ನಾಮ ತೇ ಲೋಕಾಂಸ್ತಾನ್ ಸ ಗಚ್ಛತಿ ತಾ ದದತ್ ।। ೩ ।।

ಶ್ರದ್ಧಾಪ್ರಕಾರಮೇವ ದರ್ಶಯತಿ – ಪೀತೋದಕಾಃ ಇತಿ । ಪೀತಮುದಕಂ ಯಾಭಿಃ ತಾಃ ಪೀತೋದಕಾಃ । ಜಗ್ಧಂ – ಭಕ್ಷಿತಂ ತೃಣಂ ಯಾಭಿಃ, ತಾಃ ಜಗ್ಧತೃಣಾಃ, ದುಗ್ಧಃ ದೋಹಃ ಕ್ಷೀರಾಖ್ಯೋ ಯಾಭಿಃ ತಾಃ ದುಗ್ಧದೋಹಾಃ, ನಿರಿನ್ದ್ರಿಯಾಃ – ಅಪ್ರಜನನಸಮರ್ಥಾಃ, ಜೀರ್ಣಾಃ – ನಿಷ್ಫಲಾಃ ಇತಿ ಯಾವತ್ । ಯಾ ಏವಮ್ಭೂತಾ ಗಾವಃ, ತಾ ಋತ್ವಿಗ್ಭ್ಯಃ ದಕ್ಷಿಣಾಬುದ್ಧ್ಯಾ ದದತ್ – ಪ್ರಯಚ್ಛನ್, ಅನನ್ದಾಃ – ಅಸುಖಾಃ, ತೇ – ಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾಃ ಲೋಕಾಃ ಸನ್ತಿ, ನಾಮ – ಖಲು, ತಾನ್ ಸಃ – ಯಜಮಾನಃ ಗಚ್ಛತಿ । ಏವಮ್ ಅಮನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೩ ।।

ಸ ಹೋವಾಚ ಪಿತರಂ, ತತ! ಕಸ್ಮೈ ಮಾಂ ದಾಸ್ಯಸೀತಿ ।।

ದ್ವಿತೀಯಂ ತೃತೀಯಂ ತಂ ಹೋವಾಚ ಮೃತ್ಯವೇ ತ್ವಾ ದದಾಮೀತಿ ।। ೪ ।।

ಸ ಹೋವಾಚ ಪಿತರಮ್ ಇತಿ । ದೀಯಮಾನದಕ್ಷಿಣಾವೈಗುಣ್ಯಂ ಮನ್ಯಮಾನಃ ನಚಿಕೇತಾಃ ಸ್ವಾತ್ಮದಾನೇನಾಪಿ ಪಿತುಃ ಕ್ರತುಸಾದ್ಗುಣ್ಯಮಿಚ್ಛನ್, ಆಸ್ತಿಕಾಗ್ರೇಸರಃ ಪಿತರಮುಪಗಮ್ಯ ಉವಾಚ – ತತ – ಹೇ ತಾತ ! ಕಸ್ಮೈ ಋತ್ವಿಜೇ ದಕ್ಷಿಣಾರ್ಥಂ, ಮಾಂ ದಾಸ್ಯಸೀತಿ । ಸ ಏವಮುಕ್ತೇನಾಪಿ ಪಿತ್ರಾ ಉಪೇಕ್ಷ್ಯಮಾಣೋ ದ್ವಿತೀಯಂ ತೃತೀಯಮಪಿ ಪರ್ಯಾಯಂ ಕಸ್ಮೈ ಮಾಂ ದಾಸ್ಯಸಿ ಇತಿ ಉವಾಚ’ – ತಂ ಹೋವಾಚ । ಬಹು ನಿರ್ಬಧ್ಯಮಾನಃ ಪಿತಾ ಕುಪಿತಃ ತಮ್ – ಪುತ್ರಮ್, ‘ಮೃತ್ಯವೇ ತ್ವಾ ದದಾಮಿ’ ಇತಿ ಉಕ್ತವಾನ್ ।। ೪ ।।

ಬಹೂನಾಮೇಮಿ ಪ್ರಥಮಃ ಬಹೂನಾಮೇಮಿ ಮಧ್ಯಮಃ ।

ಕಿಂ ಸ್ವಿತ್ ಯಮಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಯನ್ಮಯಾಽದ್ಯ ಕರಿಷ್ಯತಿ ।। ೫ ।।

ಏವಮುಕ್ತೋಽಪಿ ಪುತ್ರಃ, ವಿಗತಸಾಧ್ವಸಶೋಕಃ, ಪಿತರಮುವಾಚ ಬಹೂನಾಮೇಮಿ ಇತಿ । ಸರ್ವೇಷಾಂ ಮೃತ್ಯುಸದನಗನ್ತೃಣಾಂ ಪುರತೋ ಮಧ್ಯೇ ವಾ ಗಚ್ಛಾಮಿ, ನ ತು ಪಶ್ಚಾತ್ । ಮೃತ್ಯುಸದನಗಮನೇ ನ ಕೋಽಪಿ  ಮಮ ವಿಚಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ ? ಇತ್ಯತ್ರಾಹ – ಕಿಂ ಸ್ವಿದ್ಯಮಸ್ಯ ಇತಿ । ಮೃತ್ಯುರ್ಯದದ್ಯ ಮಯಾ ಕರಿಷ್ಯತಿ; ತತ್ ತಾದೃಶಂ ಯಮಸ್ಯ ಕರ್ತವ್ಯಂ ಕಿಂ ವಾ ? ಪೂರ್ಣಕಾಮಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋಃ ಮಾದೃಶೇನ ಬಾಲಿಶೇನ ಕಿಂ ಪ್ರಯೋಜನಂ ಸ್ಯಾತ್ ? ಯೇನ ಋತ್ವಿಗ್ಭ್ಯ ಇವ ತಸ್ಮೈ ಮದರ್ಪಣಂ ಸಫಲಂ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಏತದೇವ ಅನುಶೋಚಾಮಿ ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ೫ ।।

ಅನುಪಶ್ಯ ಯಥಾ ಪೂರ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಶ್ಯ ತಥಾಽಪರೇ ।

ಸಸ್ಯಮಿವ ಮರ್ತ್ಯಃ ಪಚ್ಯತೇ ಸಸ್ಯಮಿವಾಽಽಜಾಯತೇ ಪುನಃ ।। ೬ ।।

ಸಾಧ್ವಸರೋಷಾವೇಶಹೀನಮ್ ಈದೃಶಂ ಪುತ್ರವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾ, ಕ್ರೋಧಾವೇಶಾತ್ ಮಯಾ ಮೃತ್ಯವೇ ತ್ವಾ ದದಾಮಿ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ನ ಈದೃಶಂ ಪುತ್ರಂ ಮೃತ್ಯವೇ ದಾತುಮುತ್ಸಹೇ ಇತಿ ಪಶ್ಚಾತ್ತಪ್ತಹೃದಯಂ ಪಿತರಮಾಲೋಕ್ಯ ಉವಾಚ – ಅನುಪಶ್ಯ ಇತಿ । ಪೂರ್ವೇ – ಪಿತಾಮಹಾದಯಃ ಯಥಾ ಮೃಷಾವಾದಂ ವಿನೈವ ಸ್ಥಿತಾಃ, ಯಥಾ ಚ ಅಪರೇ ಸಾಧವಃ ಅದ್ಯಾಪಿ ತಿಷ್ಠನ್ತಿ; ತಾನ್ ಅನ್ವೀಕ್ಷ್ಯ ತಥಾ ವರ್ತಿತವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಸಸ್ಯಮಿವ ಇತಿ । ಮರ್ತ್ಯಃ ಸಸ್ಯಮಿವ ಅಲ್ಪೇನಾಪಿ ಕಾಲೇನ ಜೀರ್ಯತಿ । ಜೀರ್ಣಶ್ಚ ಮೃತ್ವಾ ಸಸ್ಯಮಿವ ಪುನಃ ಆಜಾಯತೇ । ಏವಮನಿತ್ಯೇ ಜೀವಲೋಕೇ ಕಿಂ ಮೃಷಾಕರಣೇನ ? ಪಾಲಯ ಸತ್ಯಮ್, ಪ್ರೇಷಯ ಮಾಂ ಮೃತ್ಯವೇ, ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ೬ ।।

ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪ್ರವಿಶತ್ಯತಿಥಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಗೃಹಾನ್ ।

ತಸ್ಯೈತಾಂ ಶಾನ್ತಿಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ ಹರ ವೈವಸ್ವತೋದಕಮ್ ೥ ೭ ೥

ಏವಮುಕ್ತ್ವಾ ಪ್ರೇಷಿತಃ, ಪ್ರೋಷಿತಸ್ಯ ಮೃತ್ಯೋರ್ದ್ವಾರ ತಿಸ್ರೋ ರಾತ್ರೀಃ ಅನಶ್ನನ್ ಉವಾಸ । ತತಃ ಪ್ರೋಷ್ಯ ಆಗತಂ ಯಮಮ್, ದ್ವಾಸ್ರ್ಥಾ: ವೃದ್ಧಾಃ ಊಚುಃ, – ವೈಶ್ವಾನರಃ ಪ್ರವಿಶತಿ ಇತಿ । ಸಾಕ್ಷಾದಗ್ನಿರೇವ ಅತಿಥಿರ್ಬ್ರಾಹ್ಮಣಸ್ಸನ್ ಗೃಹಾನ್ ಪ್ರವಿಶತಿ । ತಸ್ಯ – ಅಗ್ನೇಃ, ಏತಾಮ್ – ಪಾದ್ಯಾಸನದಾನಾದಿಲಕ್ಷಣಾಂ ಶಾನ್ತಿಂ ಕುರ್ವನ್ತಿ ಸನ್ತಃ, ‘ತದಪಚಾರೇಣ ದಗ್ಧಾ ಮಾ ಭೂಮ’ ಇತಿ । ಅತಃ ಹೇ ವೈವಸ್ವತ ! ನಚಿಕೇತಸೇ ಪಾದ್ಯಾರ್ಥಮುದಕಂ ಹರ – ಆಹರ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೭ ।।।

ಆಶಾಪ್ರತೀಕ್ಷೇ ಸಙ್ಗತಂ ಸುನತಾಞ್ಚ ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ ಪುತ್ರಪಶೂಂಶ್ಚ ಸವಾನ್  ।

ಏತದ್ವೃಙ್ಕ್ತೇ ಪುರುಷಸ್ಯಾಲ್ಪಮೇಧಸಃ ಯಸ್ಯಾನಶ್ನನ್  ವಸತಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣೋ ಗೃಹೇ ।। ೮ ।।

ಅಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯಂ ಚ ದರ್ಶಯನ್ತಿ ಸ್ಮ – ಆಶಾಪ್ರತೀಕ್ಷೇ ಇತಿ । ಯಸ್ಯ ಅಲ್ಪಮೇಧಸಃ – ಅಲ್ಪಪ್ರಜ್ಞಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಗೃಹೇ ಅನಶ್ನನ್ – ಅಭುಞ್ಜಾನಃ, ಅತಿಥಿರ್ವಸತಿ, ತಸ್ಯ ಆಶಾಪ್ರತೀಕ್ಷೇ – ಕಾಮಸಂಕಲ್ಪೌ । ಯದ್ವಾ, ಅನುತ್ಪನ್ನವಸ್ತುವಿಷಯೇಚ್ಛಾ – ಆಶಾ; ಉತ್ಪನ್ನವಸ್ತುಪ್ರಾಪ್ತೀಚ್ಛಾ – ಪ್ರತೀಕ್ಷಾ । ಸಙ್ಗತಮ್ – ಸತ್ಸಙ್ಗಮಮ್ । ಸೂನೃತಾಮ್ – ಸತ್ಯಪ್ರಿಯವಾಚಮ್ । ಇಷ್ಟಾಪೂರ್ತೇ – ಇಷ್ಟಂ ಯಾಗಾದಿ, ಪೂರ್ತ ಖಾತಾದಿ । ಪುತ್ರಾನ್ ಪಶೂಶ್ಚ, ಏತತ್ ಅನಶನರೂಪಂ ಪಾಪಂ ವೃಙ್ಕ್ತೇ – ವರ್ಜಯತಿ – ನಾಶಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ವೃಜೀ-ವರ್ಜನೇ’ (ಧಾ.ಪಾ.೧೪೬೨) ರುಧಾದಿತ್ವಾತ್ ಶ್ನಮ್ । ‘ವೃಜಿ-ವರ್ಜನೇ (ಧಾ.ಪಾ.೧೦೨೯) ಇತ್ಯಸ್ಮಾದ್ಧಾತೋರ್ವಾ ಇದಿತೋ ನುಮ್ । ಅದಾದಿತ್ವಾತ್ ಶಪೋ ಲುಕ್ ।। ೮ ।।

ತಿಸ್ರೋ ರಾತ್ರೀರ್ಯದವಾತ್ಸೀಗೃಹೇ ಮೇಽನಶ್ನನ್ ಬ್ರಹ್ಮನ್ನತಿಥಿರ್ನಮಸ್ಯಃ ।

ನಮಸ್ತೇಽಸ್ತು ಬ್ರಹ್ಮನ್ ಸ್ವಸ್ತಿ ಮೇಽಸ್ತು ತಸ್ಮಾತ್ ಪ್ರತಿ ತ್ರೀನ್ ವರಾನ್ ವೃಣೀಷ್ವ ।। ೯ ।।

ಏವಂ ವೃದ್ಧೇಃ ಉಕ್ತೋ ಮೃತ್ಯುಃ ನಚಿಕೇತಸಮ್ ಉವಾಚ – ತಿಸ್ರಃ ರಾತ್ರೀರ್ಯದವಾಸೀಃ ಇತಿ । ಮೇ ಗೃಹೇ – ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ, ಹೇ ಬ್ರಹ್ಮನ್! ನಮಸ್ಕಾರಾರ್ಹೋಽತಿಥಿಃ ತ್ವಂ ತಿಸ್ರಃ ರಾತ್ರೀಃ – ಅಭುಞ್ಜಾನ ಏವ ಅವಾತ್ಸೀ: ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನಮಸ್ತೇ ಇತಿ । ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ।। ತಸ್ಮಾತ್ ಇತಿ – ತಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ ಮಹ್ಯಂ ಸ್ವಸ್ತಿ ಯಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯೇವಮರ್ಥಂ ತ್ರೀನ್ ವರಾನ್ ಪ್ರತಿ – ಉದ್ದಿಶ್ಯ, ವೃಣೀಷ್ವ – ಪ್ರಾರ್ಥಯಸ್ವ । ತವ ಲಿಪ್ಸಾಭಾವೇಽಪಿ ಮದನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮ್ ಅನಶನರಾತ್ರಿಸಮಸಂಖ್ಯಾಕಾನ್ ತ್ರೀನ್ ವರಾನ್ ವೃಣೀಷ್ವ ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ೯ ।।

ಶಾನ್ತಸಕಲ್ಪಃ ಸುಮನಾ ಯಥಾ ಸ್ಯಾದ್ವೀತಮನ್ಯುರ್ಗೌತಮೋ ಮಾಽಭಿ ಮೃತ್ಯೋ ।

ತ್ವತ್ಪ್ರಸೃಷ್ಟಂ ಮಾಽಭಿವದೇತ್ ಪ್ರತೀತ ಏತತ್ ತ್ರಯಾಣಾಂ ಪ್ರಥಮಂ ವರಂ ವೃಣೇ ।। ೧೦

ಏವಂ ಪ್ರಾರ್ಥಿತೋ ನಚಿಕೇತಾಸ್ತ್ವಾಹ – ಶಾನ್ತಸಂಕಲ್ಪಃ ಇತಿ । ಹೇ ಮೃತ್ಯೋ! ಮತ್ಪುತ್ರೋ ಯಮಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ? ಇತಿ ಮದ್ವಿಷಯಚಿನ್ತಾರಹಿತಃ ಪ್ರಸನ್ನಮನಾಃ ಮಾಽಭಿ – ಮಾಂ ಪ್ರತಿ ಮಮ ಪಿತಾ ಗೌತಮಃ, ವೀತಮನ್ಯುಃ – ವೀತರೋಷಶ್ಚ ಯಥಾ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕಿಞ್ಚ ತ್ವತ್ಪ್ರಸೃಷ್ಟಮ್ ಇತಿ । ತ್ವಯಾ ಗೃಹಾಯ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮಾ ಅಭಿ – ಮಾಂ ಪ್ರತಿ, ಪ್ರತೀತಃ – ಯಥಾ ಪೂರ್ವಂ ಪ್ರೀತಸ್ಸನ್ ವದೇತ್ । ಯದ್ವಾ, ಅಭಿವದೇತ್ – ಆಶಿಷಂ ಪ್ರಯುಙ್ಕ್ತಾಮ್ ।’ ಅಭಿವದತಿ ನಾಭಿವಾದಯತೇ’ ಇತಿ ಸ್ಮೃತಿಷು ಅಭಿವದನಸ್ಯ ಆಶೀರ್ವಾದ ಪ್ರಯೋಗಾತ್ । ಏತದಿತಿ – ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ।। ೧೦ ।।

ಯಥಾ ಪುರಸ್ತಾದ್ಭವಿತಾ ಪ್ರತೀತ ಔದ್ದಾಲಕಿರಾರುಣಿರ್ಮತಪ್ರಸೃಷ್ಟಃ (ಷ್ಟಮ್) ।

ಸುಖೇಂ, ರಾತ್ರೀಃ ಶಯಿತಾ ವೀತಮನ್ಯುಃ ತ್ವಾಂ ದೃಶಿವಾನ್ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ ಪ್ರಮುಕ್ತಮ್ ।। ೧೧ ।।

ಏವಮುಕ್ತೋ ಮೃತ್ಯುಃ ಪ್ರತ್ಯುವಾಚ – ಯಥಾ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಇತಿ । ಯಥಾಪೂರ್ವಂ ತ್ವಯಿ ಹಷ್ಟೋ ಭವಿತಾ । ಔದ್ದಾಲಕಿರಾರುಣಿ: ಮತ್ಪ್ರಸೃಷ್ಟಃ ಉದ್ದಾಲಕ ಏವ ಔದ್ದಾಲಕಿಃ, ಅರುಣಸ್ಯ ಅಪತ್ಯಮ್ ಆರುಣಿಃ ವ್ದ್ಯಾಮುಷ್ಯಾಯಣೋ ವಾ । ಉದ್ದಾಲಕಸ್ಯ ಅಪತ್ಯಮ್, ಅರುಣಸ್ಯ ಗೋತ್ರಾಪತ್ಯಂ ಇತಿ ವಾಽರ್ಥಃ । ಮತ್ಪ್ರಸೃಷ್ಟಃ – ಮದನುಜ್ಞಾತ: ಮದನುಗೃಹೀತಸ್ಸನ್, ಮದನುಗ್ರಹಾದಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಸುಖಮ್ ಇತಿ – ತ್ವಯಿ ವಿಗತಮನ್ಯುಸ್ಸನ್ ಉತ್ತರಾ ಅಪಿ ರಾತ್ರೀಃ ಸುಖಂ ಶಯಿತಾ । ಲುಟ್, ಸುಖನಿದ್ರಾಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯತೀತಿ ಯಾವತ್ । ದೃಶಿವಾನ್ – ದೃಷ್ಟವಾನ್ ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಕ್ವಸನ್ತೋಽಯಂ ಶಬ್ದಃ, ‘ದೃಶೇಶ್ಚೇತಿ ವಕ್ತವ್ಯಮ್’ (ವಾ.೪೪೫೨) ಇತಿ ಕಸೋರಿಟ್ । ಛಾನ್ದಸೋ ದ್ವಿರ್ವಚನಾಭಾವಃ । ಮತ್ಪ್ರಸೃಷ್ಟಮ್ ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಾನ್ತಪಾಠೇ ಮತ್ಪ್ರೇಷಿತಂ ತ್ವಾಮ್ ಇತಿ ಯೋಜನಾ ।। ೧೧ ।।

ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ನ ಭಯಂ ಕಿಶನಾಸ್ತಿ ನ ತತ್ರ ತ್ವಂ ನ ಜರಯಾ ಬಿಭೇತಿ ।

ಉಭೇ ತೀರ್ತ್ವಾ ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಶೋಕಾತಿಗೋ ಮೋದತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ।। ೧೨ ।।

ನಚಿಕೇತಾ ವರಂ ದ್ವಿತೀಯಂ ಪ್ರಾರ್ಥಯತೇ – ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮನ್ತ್ರದ್ವಯೇನ । ಅತ್ರಾ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಃ ಮೋಕ್ಷಸ್ಥಾನಪರಃ । ಯಥಾ ಚ ಏತತ್ ತಥಾ ಉತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ನ ತತ್ರ ತ್ವಂ, ನ ಜರಯಾ ಬಿಭೇತಿ । ಹೇ ಮೃತ್ಯೋ ! ತ್ವಂ ತತ್ರ ನ ಪ್ರಭವಸಿ । ಜರಾಯುಕ್ತಸ್ಸನ್ ನ ಬಿಭೇತಿ । ಜರಾತೋ ನ ಬಿಭೇತಿ । ತತ್ರ ವರ್ತಮಾನಃ ಪುರುಷಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಉಭೇ ಇತಿ । ಅಶನಾಯಾ – ಬುಭುಕ್ಷಾ । ಅತ್ರಾಪಿ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಃ ಮೋಕ್ಷಸ್ಥಾನಪರಃ ।। ೧೨ ।।।

ಸ ತ್ವಮಗ್ನಿ ಸ್ವಯಂಮಧ್ಯೇಷಿ ಮೃತ್ಯೋ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ ತಂ ಶ್ರದ್ಧಧಾನಾಯ ಮಹ್ಯಮ್ ।

ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾ ಅಮೃತತ್ತ್ವಂ ಭಜನ್ತೇ ಏತತ್ ದ್ವಿತೀಯೇನ ವೃಣೇ ವರೇಣ ।। ೧೩ ।।

ಸ ತ್ವಮ್ ಇತಿ । ಪುರಾಣಾದಿಪ್ರಸಿದ್ಧಸಾರ್ವಜ್ಞ: ತ್ವಂ ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಯೋಜನಕಮಗ್ನಿ ಜಾನಾಸಿ । ‘ಸ್ವರ್ಗಾದಿಭ್ಯೋ ಯದ್ವಕ್ತವ್ಯಃ’ ಇತಿ ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಯತ್ । ಸ್ಥಣ್ಡಿಲರೂಪಾಗ್ನೇ: ಸ್ವರ್ಗಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಞ್ಚ ಉಪಾಸನಾದ್ವಾರೇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ಸ್ಫುಟಮ್ । ಶ್ರದ್ಧಧಾನಾಯ – ಮೋಕ್ಷಶ್ರದ್ಧಾವತೇ; ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇನ ತವ ಕಿಂ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ? ಇತ್ಯತ್ರಾಹ – ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾಃ ಇತಿ । ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೋ ಯೇಷಾಂ ತೇ – ಪರಮಪದಂ ಪ್ರಾಪ್ತಾ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । “ಪರಞ್ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಮ್ಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ” (ಛಾಂ.ಉ. ೮-೧೨-೨) ಇತಿ ದೇಶವಿಶೇಷವಿಶಿಷ್ಟ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಪೂರ್ವಕತ್ವಾತ್ ಸ್ವರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಶಬ್ದಿತಾಮೃತತ್ವಸ್ಯೇತಿ ಭಾವಃ । ಏತತ್ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ।। ೧೩ ।।

ಪ್ರ ತೇ ಬ್ರವೀಮಿ ತದು ಮೇಂ ನಿಬೋಧ ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮಗ್ನಿಂ ನಚಿಕೇತಃ ಪ್ರಜಾನನ್ ।

ಅನನ್ತಲೋಕಾಪ್ತಿಮಥೋ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ವಿದ್ಧಿ ತ್ವಮೇತನ್ನಿಹಿತಂ ಗುಹಾಯಾಮ್ ।। ೧೪ ೥

ಏವಮುಕ್ತ: ಮೃತ್ಯುರಾಹ – ಪ್ರ ತೇ ಬ್ರವೀಮಿ ಇತಿ । ಪ್ರಾರ್ಥಿತವತೇ ತುಭ್ಯಂ ಪ್ರಬ್ರವೀಮಿ। ‘ವ್ಯವಹಿತಾಶ್ಚ’ (ಪಾ.ಸೂ.೧-೪-೮೨) ಇತಿ ವ್ಯವಹಿತಪ್ರಯೋಗಃ । ಮೇ – ಮಮ ಉಪದೇಶಾತ್ , ಜಾನೀಹಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಫಲಂ ದರ್ಶಯತಿ – ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮಗ್ನಿಂ ಇತಿ । ಅನನ್ತಸ್ಯ – ವಿಷ್ಣೋಃ ಲೋಕಃ, ತತ್ಪ್ರಾಪ್ತಿಮ್ । ತದ್ವಿಷ್ಣೋಃ ಪರಮಂ ಪದಮ್’ (ಕ.ಉ.೩-೯) ಇತಿ ಉತ್ತರತ್ರ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣತ್ವಾತ್ । ಅಥೋ – ತತ್ಪ್ರಾಪ್ಯನನ್ತರಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮ್ – ಅಪುನರಾವೃತ್ತಿಂ ಚ; ‘ಲಭತೇ’ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಈದೃಶಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಕಥಂ ಸಮ್ಭವತಿ? ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಂ ಪ್ರತ್ಯಾಹ ವಿದ್ಧಿ ಇತಿ। ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನಾಙ್ಗತಯಾ ಏತಜ್ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಹೇತುತ್ವಲಕ್ಷಣಮ್ ಏತತ್ಸ್ವರೂಪಂ ಗುಹಾಯಾಂ ನಿಹಿತಮ್ ಅನ್ಯೇ ನ ಜಾನನ್ತಿ । ತ್ವಂ ಜಾನೀಹಿ ಇತಿ ಭಾವಃ।

ಯದ್ವಾ – ಜ್ಞಾನಾರ್ಥಕಸ್ಯ ವಿದೇಃ ಲಾಭಾರ್ಥಕತ್ವಸಮ್ಭವಾತ್ ಅಗ್ನಿ ಪ್ರಜಾನನ್ ತ್ವಮ್ ಅನನ್ತಲೋಕಾಪ್ತಿಂ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಂ ಲಭಸ್ವ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಹೇ ತುಹೇ ತುಮದ್ಭಾವಃ ಸಿದ್ಧೋ ಭವತಿ । ಪ್ರಜಾನನ್ । ‘ಲಕ್ಷಣಹೇತ್ವೋಃ (ಪಾ.ಸೂ.೩-೨-೧೨೬) ಇತಿ ಶತೃಪ್ರತ್ಯಯಃ ।। ೧೪।।

ಲೋಕಾದಿಮಗ್ನಿ ತಮುವಾಚ ತಸ್ಮೈ ಯಾ ಇಷ್ಟಕಾ ಯಾವತೀರ್ವಾ ಯಥಾ ವಾ ।

ಸ ಚಾಪಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯವದದ್ಯಥೋಕ್ತಮಥಾಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಃ ಪುನರಾಹ ತುಷ್ಟಃ ।। ೧೫ ।।

ಅನನ್ತರಂ ಶ್ರುತಿವಾಕ್ಯಮ್ – ಲೋಕಾದಿಮಗ್ನಿಮ್ ಇತಿ । ಲೋಕಸ್ಯ ಆದಿಮ್ – ಹೇತುಮ್; ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ತಮಗ್ನಿಮುವಾಚ ಇತಿ । ಯಲ್ಲಕ್ಷಣಾಃ ಇಷ್ಟಕಾಶ್ಚೇತವ್ಯಾಃ, ಯತ್ಸಂಖ್ಯಾಕಾಃ, ಯೇನ ಪ್ರಕಾರೇಣ ಚೇತವ್ಯಾಃ, ತತ್ – ಸರ್ವಮ್ ಉಕ್ತವಾನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಯಾವತೀಃ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಸವರ್ಣಃ ಛಾನ್ದಸಃ । ಸ ಚಾಪಿ ಇತಿ । ಸ ಚ ನಚಿಕೇತಾಃ, ತತ್ – ಶ್ರುತಂ ಸರ್ವಂ ತಥೈವ ಅನೂದಿತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಥಾಸ್ಯ ಇತಿ । ಶಿಷ್ಯಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯದರ್ಶನೇನ ಸನ್ತುಷ್ಟಸ್ಸನ್ ಮೃತ್ಯುಃ ಪುನರಪಿ ಉಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।। ೧೫।।

ತಮಬ್ರವೀತ್ ಪ್ರೀಯಮಾಣೋ ಮಹಾತ್ಮಾ ವರಂ ತವೇಹಾದ್ಯ ದದಾನಿ (ಮಿ) ಭೂಯಃ ।

ತವೈವ ನಾಮ್ನಾ ಭವಿತಾಽಯಮಗ್ನಿಃ ಸೃಂಕಾಞ್ಚೇಮಾಮನೇಕರೂಪಾಂ ಗೃಹಾಣ ।। ೧೬ ।।

ತಮಬ್ರವೀತ್ ಇತಿ । ಸನ್ತುಷ್ಯನ್ ಮಹಾಮನಾಃ ಮೃತ್ಯುಃ ನಚಿಕೇತಸಮ್ ಅಬ್ರವೀತ್ । ಪುನಃ ಚತುರ್ಥಂ ವರಂ ದದಾನಿ – ಪ್ರಯಚ್ಛಾನೀತಿ ಕಿಂ ತತ್ ? ತತ್ರಾಹ – ತವೈವ ನಾಮ್ನಾ ಇತಿ । ಮಯಾ ಉಚ್ಯಮಾನೋಽಗ್ನಿಃ ತವೈವ ನಾಮ್ನಾ – ನಾಚಿಕೇತಃ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೋ ಭವಿತಾ । ಕಿಞ್ಚ ವಿಚಿತ್ರ ಸೃಂಕಾಮ್ – ಶಬ್ದವತೀ ರತ್ನಮಾಲಾಂ ಸ್ವೀಕುರು ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೧೬ ।।

ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಸ್ತ್ರಿಭಿರೇತ್ಯ ಸನ್ಧಿ ತ್ರಿಕರ್ಮಕೃತ್ತರತಿ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯೂ ।

ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞಜ್ಞಂ ದೇವಮೀಡ್ಯಂ ವಿದಿತ್ವಾ ನಿಚಾಯ್ಯೇಮಾಂ ಶಾನ್ತಿಮತ್ಯನ್ತಮೇತಿ ।। ೧೭ ।।

ಪುನರಪಿ ಕರ್ಮ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ – ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಃ ಇತಿ । ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಃ – ‘ಅಯಂ ವಾವ ಯಃ ಪವತೇ’ (ತೈ.ಬ್ರಾ.೩-೧೧-೭) ಇತ್ಯಾದ್ಯನುವಾಕತ್ರಯಾಧ್ಯಾಯೀ । ತ್ರಿಕರ್ಮಕೃತ್ – ಯಜನ-ಅಧ್ಯಯನ ದಾನಕೃತ್, ಪಾಕಯಜ್ಞ-ಹವಿರ್ಯಜ್ಞ-ಸೋಮಯಜ್ಞಕೃದ್ವಾ, ತ್ರಿಭಿಃ – ಅಗ್ನಿಭಿಃ, ತ್ರಿರನುಷ್ಠಿತೈರಗ್ನಿಭಿಃ (ಹೇತುಭಿಃ ?) ಸನ್ಧಿಮ್ – ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನೇನ ಸಮ್ಬನ್ಧಮ್, ಏತ್ಯ – ಪ್ರಾಪ್ಯ, ಜನ್ಮಮೃತ್ಯೂ ತರತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಕರೋತಿ ತತ್ ಯೇನ ಪುನರ್ನ ಜಾಯತೇ’ (ಕ.ಉ. ೧-೧೯) ಇತ್ಯನೇನ ಐಕಾರ್ಯಾತ್ । ಏವಮೇವ ಹಿ ಅಯಂ ಮನ್ತ್ರಃ ‘ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೪-೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ವ್ಯಾಸಾರ್ಯೈ: ವಿವೃತಃ । ತ್ರಿಭಿರೇತ್ಯ ಸನ್ಧಿಮಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮ್ ಅಙ್ಗಿಭೂತಂ ಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಮಾಹ – ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞಮ್ ಇತಿ । ಅಯಂ ಮನ್ತ್ರಃ ‘ವಿಶೇಷಣಾಚ್ಚ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೨-೧೨) ಇತಿ ಸೂತ್ರಭಾಷ್ಯೇ, ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞ: – ಜೀವಃ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಜಾತತ್ವಾತ್ ಜ್ಞತ್ವಾಚ್ಚ । ತಂ ದೇವಮೀಡ್ಯಂ ವಿದಿತ್ವಾ – ‘ಜೀವಾತ್ಮಾನಮ್ ಉಪಾಸಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವೇನಾವಗಮ್ಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ’ ಇತಿ ವಿವೃತಃ । ದೇವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮವಾಚಿತಯಾ ಜೀವಪರಯೋಶ್ಚ ಐಕ್ಯಾಸಮ್ಭವಾತ್, ಅತ್ರತ್ಯ ದೇವಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವ ಪರ್ಯನ್ತೋಽರ್ಥಃ ಇತಿ ಭಾಷ್ಯಾಭಿಪ್ರಾಯಃ । ನಿಚಾಯ್ಯೇತಿ ನಿಚಾಯ್ಯ – ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಸ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ । ಇಮಾಂ ತ್ರಿಕರ್ಮಕೃತ್ತರತಿ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮನ್ತ್ರನಿರ್ದಿಷ್ಟಾಂ ಸಂಸಾರರೂಪಾನರ್ಥಶಾನ್ತಿಮ್ ಏತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೧೭ ।।

ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಸ್ತ್ರಯಮೇತತ್ ವಿದಿತ್ವಾ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾಂಶ್ಚಿನುತೇ ನಾಚಿಕೇತಮ್ ।

ಸ ಮೃತ್ಯುಪಾಶಾನ್ ಪುರತಃ ಪ್ರಣೋದ್ಯ ಶೋಕಾತಿಗೋ ಮೋದತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ।।೧೮।।

ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಃ ಇತಿ । ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಃ; ಉಕ್ತಾರ್ಥಃ । ತ್ರಯಮೇತತ್ ವಿದಿತ್ವಾ ‘ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞಂ ದೇವಮೀಡ್ಯಮ್’ ಇತಿ ಮನ್ತ್ರನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ, ತದಾತ್ಮಕಸ್ವಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ, ‘ತ್ರಿಭಿರೇತ್ಯ ಸನ್ಧಿಮ್’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮಗ್ನಿಸ್ವರೂಪಂ ಚ, ವಿದಿತ್ವಾ – ಗುರೂಪದೇಶೇನ ಶಾಸ್ತ್ರತೋ ವಾ ಜ್ಞಾತ್ವಾ । ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾನ್ ಇತಿ । ಏತಾದೃಶಾರ್ಥತ್ರಯಾನುಸನ್ಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ನಾಚಿಕೇತಮಗ್ನಿಂ ಯಶ್ಚಿನುತೇ, ಸಃ ಮೃತ್ಯುಪಾಶಾನ್ – ರಾಗದ್ವೇಷಾದಿಲಕ್ಷಣಾನ್; ಪುರತಃ – ಶರೀರಪಾತಾತ್ ಪೂರ್ವಮೇವ । ಪ್ರಣೋದ್ಯ – ತಿರಸ್ಕೃತ್ಯ । ಜೀವದ್ದಶಾಯಾಮೇವ ರಾಗಾದಿರಹಿತಸ್ಸನ್ನಿತ್ಯರ್ಥಃ । ಶೋಕಾತಿಗೋ ಮೋದತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ ।। ೧೮ ।।

ಯೋ ವಾ ಏ(ಪ್ಯೇ)ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞಾತ್ಮಭೂತಾಂ ಚಿತಿಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಚಿನುತೇ ನಾಚಿಕೇತಮ್ ।

ಸ ಏವ ಭೂತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞಾತ್ಮಭೂತಃ ಕರೋತಿ ತದ್ ಯೇನ ಪುನರ್ನ ಜಾಯತೇ ।। ೧೯ ।।

ಯೋ ವಾಪ್ಯೇತಾಮಿತಿ । ಯಃ ಏತಾಂ ಚಿತಿಂ, ಬ್ರಹ್ಮಜಜ್ಞಾತ್ಮಭೂತಾಂ ವಿದಿತ್ವಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕ ಸ್ವಸ್ವರೂಪತಯಾ ಅನುಸನ್ಧಾಯ ನಾಚಿಕೇತಮ್ – ಅಗ್ನಿ ಚಿನುತೇ, ಸ ಏವ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಸ್ವಾತ್ಮಾನುಸನ್ಧಾನ ಶಾಲೀ ಸನ್, ಅಪುನರ್ಭವಹೇತುಭೂತಂ ಯತ್ ಭಗವದುಪಾಸನಮ್, ತದನುತಿಷ್ಠತಿ । ತತಶ್ಚ ಅಗ್ನೌ ಭಗವದಾತ್ಮಕಸ್ವಾತ್ಮತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪೂರ್ವಕಮೇವ ಚಯನಂ ‘ತ್ರಿಭಿರೇತ್ಯ ಸನ್ಧಿಂ ತ್ರಿಕರ್ಮಕೃತ್ತರತಿ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯೂ’ ಇತಿ ಪೂರ್ವಮನ್ತ್ರೇ ಭಗವದುಪಾಸನದ್ವಾರಾ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟತ್ವಾತ್; ನ ಅನ್ಯತ್ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಯಂ ಚ ಮನ್ತ್ರಃ ಕೇಷುಚಿತ್ಕೋಶೇಷು ನ ದೃಷ್ಟಃ; ಕೈಶ್ಚಿತ್ ಅವ್ಯಾಕೃತಶ್ಚ । ಅಥಾಪಿ ಪ್ರತ್ಯಯಿತವ್ಯತಮೈಃ ವ್ಯಾಸಾರ್ಯಾದಿಭಿರೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್, ನ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಶಙ್ಕಾ ಕಾರ್ಯಾ ।। ೧೯ ।।

ಏಷ ತೇಽಗ್ನಿರ್ನಚಿಕೇತಃ ಸ್ವರ್ಗ್ಯೋ ಯಮವೃಣೀಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇನ ವರೇಣ ।

ಏತಮಗ್ನಿಂ ತವೈವ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ ಜನಾಸಃ ತೃತೀಯಂ ವರಂ ನಚಿಕೇತೋ ವೃಣೀಷ್ವ ೥ ೨೦ ೥

ಏಷ ತೇಽಗ್ನಿರ್ನಚಿಕೇತಃ ಸ್ವರ್ಗ್ಯ: । ಉಪದಿಷ್ಟಃ ಇತಿ ಶೇಷಃ । ಯಮವೃಣೀಥಾ ದ್ವಿತೀಯೇನ ವರೇಣ । ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಕಿಞ್ಚ ಏನಮಗ್ನಿಮ್ ಇತ್ಯಾದಿ । ಜನಾಃ ತವೈವ ನಾಮ್ನಾ ಏನಮಗ್ನಿಂ ಪ್ರವಕ್ಷ್ಯನ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತೃತೀಯಮ್ ಇತಿ ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ ।।

ನನು ಏತತ್ಪ್ರಕರಣಗತಾನಾಂ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಾನಾಂ ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವೇ ಕಿಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ಇತಿ ಚೇತ್ । ಉಚ್ಯತೇ । ಭಗವತೈವ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ ಸ್ವರ್ಗ್ಯಮಗ್ನಿಮ್ ಇತಿ ಮನ್ತ್ರಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದೇನಾತ್ರ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷೋಽಭಿಧೀಯತೇ; ‘ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜನ್ತೇ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೩) ಇತಿ, ತತ್ರಸ್ಥಸ್ಯ ಜನನಮರಣಾಭಾವಶ್ರವಣಾತ್ । ‘ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಸ್ತ್ರಿಭಿರೇತ್ಯ ಸನ್ಧಿಂ ತ್ರಿಕರ್ಮಕೃತ್ತರತಿ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯೂ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೭) ಇತಿ ಚ ಪ್ರತಿವಚನಾತ್ । ತೃತೀಯವರಪ್ರಶ್ನೇ ನಚಿಕೇತಸಾ ಕ್ಷಯಿಫಲಾನಾಂ ನಿನ್ದಿಷ್ಯಮಾಣತಯಾ ಕ್ಷಯಿಫಲವಿಮುಖೇನ ನಚಿಕೇತಸಾ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಸ್ವರ್ಗಫಲಸಾಧನಸ್ಯ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ, ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಕೃಷ್ಟಸುಖವಚನತಯಾ ನಿರವಧಿಕಾನನ್ದರೂಪಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವಸಮ್ಭವಾತ್ ಇತಿ ಕಣ್ಠತಃ ತಾತ್ಪರ್ಯತಶ್ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ ನ ಶಙ್ಕಾವಕಾಶಃ।

ನನು – ‘ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ನ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚನಾಸ್ತಿ ನ ತತ್ರ ತ್ವಂ ನ ಜರಯಾ ಬಿಭೇತಿ । ಉಭೇ ತೀರ್ತ್ವಾ ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ ಶೋಕಾತಿಗೋ ಮೋದತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ ।।

ಸ ತ್ವಮಗ್ನಿಂ ಸ್ವರ್ಗಯಮಧ್ಯೇಷಿ ಮೃತ್ಯೋ ಪ್ರಬ್ರೂಹಿ ತಂ ಶ್ರದ್ಧಧಾನಾಯ ಮಹ್ಯಮ್ ।ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜನ್ತ ಏತತ್ ದ್ವಿತೀಯೇನ ವೃಣೇ ವರೇಣ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೨,೧೩) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯವರಪ್ರಶ್ನಮನ್ತ್ರದ್ವಯೇ ಚತುರಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವಂ, ಕಿಂ ಮುಖ್ಯಯಾ ವೃತ್ತ್ಯಾ ? ಉತ ಅಮುಖ್ಯಯಾ ?

ನಾದ್ಯಃ ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಮಾರ್ಗಾಭ್ಯಾಮ್, ‘ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಯೋರೇಕಮ್, ನ ಸ್ವರ್ಗ ನಾಪುನರ್ಭವಮ್  ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯಾತ್ತ್ ಸರ್ವಾನ್ ಪ್ರತ್ಯವಿಶಿಷ್ಟ ತ್ವಾತ್’ (ಪ.ಮೀ. ೪-೩-೧೫) ಇತ್ಯಾದಿ ಪ್ರಯೋಗೇಷು ಅಪವರ್ಗಪ್ರತಿದ್ವನ್ದ್ವಿವಾಚಿತಯಾ ಲೋಕವೇದಪ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷವಾಚಿತ್ವಾಭಾವಾತ್ ।

‘ಧ್ರುವಸೂರ್ಯಾನ್ತರಂ ಯತ್ತು ನಿಯುತಾನಿ ಚತುರ್ದಶ ।। ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಃ ಸ ಕಥಿತೋ ಲೋಕಸಂಸ್ಥಾನಚಿನ್ತಕೈಃ’ (ವಿ.ಪು.೨-೭-೧೮) ಇತಿ ಪುರಾಣವಚನಾನುಸಾರೇಣ ಸೂರ್ಯಧ್ರುವಾನ್ತರ್ವತಿಲೋಕವಿಶೇಷಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯತಯಾ ತತ್ರೈವ ಲೌಕಿಕ ವೈದಿಕವ್ಯವಹಾರದರ್ಶನೇನ ಮೋಕ್ಷಸ್ಥಾನಸ್ಯಾತಥಾತ್ವಾತ್ ।

ನಾಪಿ ಅಮುಖ್ಯಯೇತಿ ದ್ವಿತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ, ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಬಾಧಕಾಭಾವಾತ್ । ಕಿಮತ್ರ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಗತಂ ಜರಾಮರಣರಾಹಿತ್ಯಾಮೃತತ್ತ್ವಭಾಕ್ತ್ವಾದಿಕಂ ಬಾಧಕಮ್ ? ಉತ ಪ್ರತಿವಚನಗತಜರಾಮೃತ್ಯುತರಣಾದಿ ? (ಉತ) ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಸರ್ವಕಾಮವಿಮುಖನಚಿಕೇತಃ ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿರ್ವಾ ?

ನಾದ್ಯಃ; ‘ಸ್ವರ್ಗಲೋಕವಾಸಿನಾಂ ಜರಾ-ಮರಣ-ಕ್ಷುತ್-ಪಿಪಾಸಾ-ಶೋಕಾದಿರಾಹಿತ್ಯಸ್ಯ ಅಮೃತಪಾನಾತ್ ಅಮೃತತ್ವಾಪ್ರಾಪ್ತೇಶ್ಚ ಪುರಾಣೇಷು ಸ್ವರ್ಗಸ್ವರೂಪಕಥನಪ್ರಕರಣೇಷು ದರ್ಶನಾತ್, ‘ಆಭೂತಸಮ್ಪ್ಲವಂ ಸ್ಥಾನಮಮೃತತ್ತ್ವಂ ಹಿ ಭಾಷ್ಯತೇ’ (ವಿ.ಪು.೨-೮-೯೫) ಇತಿ ಸ್ಮರಣಾತ್, ತತ್ರೈವ ‘ಅಜೀರ್ಯತಾಮಮೃತಾನಾಮುಪೇತ್ಯ’ ಇತಿ ಮೃತ್ಯಾವಪಿ ಅಮೃತಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾಞ್ಚ, ಸ್ವರ್ಗಲೋಕವಾಸಿನಾಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮೋಪಾಸನದ್ವಾರಾ ‘ತೇ ಬ್ರಹ್ಮಲೋಕೇ ತು ಪರಾನ್ತಕಾಲೇ’ (ತೈ.ನಾ.೧೨) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಅಮೃತತ್ತ್ವಪ್ರಾಪ್ತೇಃ ಸಮ್ಭವೇನ, ‘ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜನ್ತೇ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೩) ಇತ್ಯಸ್ಯ ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ಆಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವಪರತಯಾ ಲೋಕವೇದನಿರೂಢೌಪಸಂಹಾರಿಕಾಮೃತಶಬ್ದಾನುಸಾರೇಣ ಪ್ರಕ್ರಮಸ್ಥಾನನ್ಯಥಾಸಿದ್ಧವಿಶೇಷ್ಯವಾಚಿಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಅನ್ಯಥಾನಯನಾಸಮ್ಭವಾತ್ । ನ ಹಿ ದೇವದತ್ತೋಽಭಿರೂಪಃ ಇತ್ಯುಕ್ತೇ ಅಭಿರೂಪಪದಸ್ವಾರಸ್ಯಾನುಸಾರೇಣ ದೇವದತ್ತಪದಸ್ಯ ಅತ್ಯನ್ತಾಭಿರೂಪಯಜ್ಞದತ್ತಪರತ್ವಮಾಶ್ರೀಯತೇ ।।

ನ ದ್ವಿತೀಯಃ। ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಸ್ತ್ರಿಭಿಃ’ (ಕ.ಉ. ೧-೧೭) ಇತಿ ಮನ್ತ್ರಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಸ್ಯೈವಾಗ್ರೇ: ತ್ರಿರಭ್ಯಾಸೇ, ಜನ್ಮಮೃತ್ಯುಮರಣಹೇತುಭೂತಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಹೇ ತತ್ತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯೇತದರ್ಥಕತಯಾ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರತ್ವಾಬಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ಏವ ತತ್ತುಲ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ‘ಕರೋತಿ ತದ್ಯೇನ ಪುನರ್ನ ಜಾಯತೇ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೯) ಇತ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ನ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥಬಾಧಕತ್ವಮ್ ।।

ನಾಪಿ – ಕ್ಷಯಿಷ್ಣೋಃ ಸ್ವರ್ಗಸ್ಯ ಫಲಾನ್ತರವಿಮುಖನಚಿಕೇತ: ಪ್ರಾರ್ಥ್ಯಮಾನತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿಃ ಇತಿ ತೃತೀಯಃ ಪಕ್ಷಃ । ಸ್ವರ್ಗಸಾಧನಾಗ್ನಿಪ್ರಶ್ನ ಪ್ರತಿಬ್ರುವತಾ ಹಿತೈಷಿಣಾ ಮೃತ್ಯುನಾ ಅಪೃಷ್ಟೇಽಪಿ ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪೇ, ‘ಅನನ್ತಲೋಕಾಪ್ತಿಮಥೋ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಮ್’ (ಕ.ಉ.೧-೧೪) ‘ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಸ್ತ್ರಿಭಿರೇತ್ಯ ಸನ್ಧಿಂ ತ್ರಿಕರ್ಮಕೃತ್ತರತಿ ಜನ್ಮಮೃತ್ಯೂ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೭) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಕ್ಷಿಪ್ತೇ, ಉತ್ಪನ್ನಾ ಮುಮುಕ್ಷಾ, ಅನ್ಯಂ ವರಂ ನಚಿಕೇತೋ ವೃಣೀಷ್ವ’ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷೇಧೇನ ದೃಢೀಕೃತಾ । ತಸ್ಯಾಂ ಚ ದಶಾಯಾಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾ ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಫಲನಿನ್ದಾ ಪ್ರಾಚೀನಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾರ್ಥನಾಯಾಃ ಕಥಂ ಬಾಧಿಕಾ ಸ್ಯಾತ್ ?

ಕಿಞ್ಚ – ‘ಶ್ವೋಽಭಾವಾ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯ’ ಇತ್ಯಾದೌ ಮರ್ತ್ಯಭೋಗನಿನ್ದಾಯಾ ಏವ ದರ್ಶನೇನ ಸ್ವರ್ಗನಿನ್ದಾಯಾಃ ಅದರ್ಶನಾತ್ ; ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷಪರತ್ವೇ ತಸ್ಯ ಜ್ಞಾನೈಕಸಾಧ್ಯತಯಾ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಕತ್ವಸ್ಯ ಅಗ್ನೌ ಅಭಾವಾತ್ ಉಪಕ್ರಮೋಪಸಂಹಾರಮಧ್ಯಾಭ್ಯಸ್ತಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಪೀಡಾಪ್ರಸಙ್ಗಾಚ್ಚ ।

ಸನ್ತು ವಾ ಪ್ರತಿವಚನೇ ಬಾಧಕಾನಿ; ಅಥಾಪಿ ಉಪಕ್ರಮಾಧಿಕರಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರಕ್ರಮಸ್ಥ ಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯಸ್ಥ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯೈವ ಪ್ರಬಲತ್ವಾತ್ । ನ ಚ – ‘ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸಧರ್ಮತ್ವಮ್’ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧೨-೨-೨೩) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ ಔಪಸಂಹಾರಿಕಬಹ್ವಪೇಕ್ಷಯಾಽಪಿ ಮುಖ್ಯಸ್ಯೈವ ಪ್ರಾಬಲ್ಯೋಕ್ತೇಃ । ತಸ್ಮಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥಪರಿತ್ಯಾಗೇ ನ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಕಾರಣಮಿತಿ ।

ಅತ್ರೋಚ್ಯತೇ – ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಮುಖ್ಯಯೈವ ವೃತ್ತ್ಯಾ ಮೋಕ್ಷವಾಚಿತ್ವಮ್ । ‘ಸ್ವರ್ಗಕಾಮಾಧಿಕರಣೇ’ (ಪೂ.ಮೀ.೬-೧-೧), ‘ನಾಗೃಹೀತವಿಶೇಷಣನ್ಯಾಯೇನ’ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧-೩-೧೦) ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿವಚನತ್ವಮೇವ; ನ ಪ್ರಾತಿವಿಶಿಷ್ಟದ್ರವ್ಯವಾಚಿತಾ ಇತ್ಯಕ್ತ್ವಾ ನನ್ – ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ನಾಗೃಹೀತ ವಿಶೇಷಣನ್ಯಾಯೇನ ಪ್ರತಿವಚನತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇಽಪಿ ದೇಹಾನ್ತರದೇಶಾನ್ತರಭೋಗ್ಯಪ್ರೀತಿವಾಚಿತಾ ನ ಸಿದ್ಧಯೇತ್ । ನ ಚ ಯಸ್ಮಿನ್ನೋಷ್ಣಮ್ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ ವಿಧ್ಯುದ್ದೇಶಸ್ಥಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರೀತಿವಿಶೇಷವಾಚಿತಾನಿಶ್ಚಯಃ – ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್ । ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರವಾಚಿತ್ವೇನ ನಿರ್ಣೀತಶಕ್ತಿಕತಯಾ ಸನ್ದೇಹಾಭಾವೇನ ‘ಸನ್ದಿಗ್ಧೇ ತು ವಾಕ್ಯಶಪಾತ್ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧-೪-೨೯) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಸ್ಯಾನವತಾರಾತ್ ಇತಿ ಪರಿಚೋದ್ಯ, ಯದ್ಯಪಿ ಲೋಕ ಏವ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿರ್ಣೀತಾರ್ಥತಾ; ತಥಾಪಿ ಲೋಕಾವಗತಸಾತಿಶಯಸುಖವಾಚಿತ್ಚೇ, ತತ್ಸಾಧನತ್ವಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೀನಾಂ ಸ್ಯಾತ್ । ತಥಾ ಚ ಅಲ್ಪಧನನರಾಯಾಸಸಾಧ್ಯೇ ಲೌಕಿಕೇ ತದುಪಾಯಾನ್ತರೇ ಸಮ್ಭವತಿ; ನ ಬಹುಧನನರಾಯಾಸಸಾಧ್ಯೇ ಬಹ್ವನ್ತರಾಯೇ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದೌ ಪ್ರೇಕ್ಷಾವಾನ್ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ, ಪ್ರವರ್ತಕತ್ವಂ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಾದಿವಿಧೇಃ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾವಗತೇ ನಿರತಿಶಯಪ್ರಾತಿವಿಶೇಷೇ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ತೌ ನಿಶ್ಚಿತಾಯಾಂ, ವಾಕ್ಯಶೇಷಾಭಾವಸ್ಥಲೇಽಪಿ ಯವವರಾಹಾದಿಷ್ವಿವ ಸ ಏವಾರ್ಥಃ । ಲೌಕಿಕೇ ಸಾತಿಶಯಪ್ರೀತಿಭರಿತೇ ಗುಣಯೋಗಾದೇವ ವೃತ್ತೇರುಪಪತ್ತೇಃ ನ ಶಕ್ತಯನ್ತರಕಲ್ಪನಾ । ನ ಚ – ಪ್ರೀತಿಮಾತ್ರವಚನಸ್ಯೈವ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ವೇದೇ ನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿವಾಚಿತ್ವಮಸ್ತು – ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ನಿರತಿಶಯತ್ವಾಂಶಸ್ಯ ಅನ್ಯತೋಽನವಗತತ್ವೇನ, ತತ್ರಾಪಿ ಶಕ್ತಯವಶ್ಯಂಭಾವೇನ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಲೋಕವೇದಯೋಃ ಅನೇಕಾರ್ಥತಾ (ಹಿ) ಸ್ಯಾತ್ (?) । ಯದಾ ತು ವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗಾವಗತನಿರತಿಶಯಪ್ರೀತಿವಾಚಿತಾ, ತದಾ ಸಾತಿಶಯೇ ಲೌಕಿಕೇ ಪ್ರೀತಿತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಯೋಗಾತ್ ಗೌಣೀ ವೃತ್ತಿಃ – ಇತಿ ಮೀಮಾಂಸಕೈ ನಿರತಿಶಯಸುಖವಾಚಿತ್ವಸ್ಯೈವ ಸಮರ್ಥಿತತಯಾ, ಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದವಾಚ್ಯತ್ವೇ ವಿವಾದಾಽಯೋಗಾತ್।ಪಾರ್ಥಶಬ್ದಸ್ಯ ಅರ್ಜುನ ಇವ, ತದಿತರಪೃಥಾಪುತ್ರೇಷು ಪ್ರಚುರಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ, ಪಾರ್ಥಶಬ್ದಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನ್ಪಾಯವತ, ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಧುವಾನ್ತರ್ವರ್ತಿಲೋಕಗತಸುಖವಿಶೇಷ ಇವ, ಅನ್ಯತ್ರ ಪ್ರಚುರಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ವಾಚ್ಯತ್ವಾನಪಾಯಾತ್ ।।

‘ಬರ್ಹಿರಾಜ್ಯಾದಿಶಬ್ದಾನಾಮ್ ಅಸಂಸ್ಕೃತತೃಣಘೃತಾದಿಷು ಆರ್ಯೈರಪ್ರಯುಜ್ಯಮಾನಾನಾಮಪಿ, ಅಸ್ತ್ಯೇವ ತದ್ವಾಚಿತ್ವಮ್ । ಕೇಷಾಞ್ಚಿದಪ್ರಯೋಗಮಾತ್ರಸ್ಯ ಶಕ್ತಯಭಾವಾಸಾಧಕತ್ವಾತ್ । ಅತ ತೃಣತ್ವಾದಿಜಾತಿವಚನಾ ಏವಂ ಬರ್ಹಿರಾದಿಶಬ್ದಾಃ ಇತಿ ‘ಬರ್ಹಿರಾಜ್ಯಾಧಿಕರಣೇ (ಪೂ.ಮೀ.೧-೪-೮) ಸ್ಥಿತತ್ವಾತ್।

ತದುಕ್ತಮ್ ವಾರ್ತಿಕೇ – ‘ಏಕದೇಶೇಽಪಿ ಯೋ ದೃಷ್ಟಃ ಶಬ್ದೋ ಜಾತಿನಿಬನ್ಧನಃ ।। ತದತ್ಯಾಗಾನ್ನ ತಸ್ಯಾಸ್ತಿ ನಿಮಿತ್ತಾನ್ತರಗಾಮಿತಾ’ ।। (ತನ್ತ್ರವಾ. ೧-೪-೧೦) ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದೋ ಮೋಕ್ಷಸಾಧಾರಣ ಏವ ।

ನನು – ಬರ್ಹಿರಾಜ್ಯಾದಿಶಬ್ದೇಷು ಅಸಂಸ್ಕೃತತೃಣಘೃತಾದೌ ಆರ್ಯಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ ಅನಾರ್ಯಪ್ರಯೋಗಸತ್ತ್ವಾತ್, ಅಸಂಸ್ಕೃತವಾಚಿತಾ, ಅಸ್ತು ನಾಮ । ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಸೂರ್ಯಧುವಾನ್ತರ್ವರ್ತಿಪ್ರಯೋಗ ವಿಶೇಷೇಣ ರೂಢತ್ವಾತ್ , ತಸ್ಯ ಚ ಉದ್ಗಾತುಃ ಏಕತ್ವೇನ, ಪ್ರೈತು ಹೋತುಶ್ಚಮಸಃ ಪ್ರೋದ್ಗಾತೃಣಾಮ್ ಇತಿ ಬಹುವಚನಾರ್ಥಬಹುತ್ಯಾಸಮ್ಭವಾತ್ , ತದನ್ವಯಾರ್ಥಂ ರೂಢಿಪೂರ್ವಕಲಕ್ಷಣಯಾ ಅಪಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಾಮ್ ಏಕಸ್ತೋತ್ರಸಮ್ಬನ್ಧಿನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಂ ವಾ, ಸಸುಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾ ವಾ ಉದ್ಗಾತ್ರಾದೀನಾಂ ಛನ್ದೋಗಾನಾಂ ಗ್ರಹಣಮ್ ಇತ್ಯೇತದ್ವಿರುಧ್ಯೇತ ।।

ತಥಾ ಹಿ’ಅಹೀನಾಧಿಕರಣೇ (ಪ.ಮೀ.೩-೩-೮) ತಿಸ್ರ ಏವ ಸಾಹ್ನಸ್ಯೋಪಸದ: ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯ (ತೈ.ಸಂ.೬-೨-೪) ಇತ್ಯತ್ರತ್ಯ ಅಹೀನ ಶಬ್ದಸ್ಯ ‘ಅಹ್ನ: ಖಃ । ಕ್ರತೌ’ (ವಾ ೨೭೨೨,೨೭೨೩) ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸ್ವಪ್ರತ್ಯಯಾನ್ತತಯಾ, ಅಹರ್ಗಣಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯಾಪಿ, ಅಹೋನಶಬ್ದಸ್ಯ ನಿಯಮನೇ ಸತ್ರೇ ಅಪ್ರಯೋಗಾತ್, ಅಹರ್ಗಣವಿಶೇಷರೂಢಿಮಙ್ಗೀಕೃತ್ಯ, ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಸ್ಯ ಅಹರ್ಗಣವಿಶೇಷತ್ವಾಭಾವಾತ್ ಅಹೀನ ಇತಿ ಯೋಗಸ್ಯ ರೂಢ಼ಿ ಪರಾಹತತ್ವೇನ, ಯೋಗೇನ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮೇ ವೃತ್ತ್ಯಸಮ್ಭವಾತ್ ಜ್ಯೋತಿಷ್ಟೋಮಪ್ರಕರಣಾಧೀತಾಯಾ ಅಪಿ ದ್ವಾದಶಾಹೀನಸ್ಯ ಇತಿ ದ್ವಾದಶೋಪಸತ್ತಾಯಾಃ ಅಹರ್ಗಣವಿಶೇಷ ಉತ್ಕರ್ಷಃ – ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ।

ತಥಾ, ‘ಪಾಯ್ಯಸಾನ್ನಾಯನಿಕಾಯ್ಯಧಾಯ್ಯಾಮಾನಹವಿರ್ನಿವಾಸಸಾಮಿಧೇನೀಷು’ (ಪಾ.ಸೂ. ೩-೧-೧೨೦) ಇತಿ ವ್ಯಾಕರಣಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಾಮಿಧೇನೀಮಾತ್ರವಾಚಿತಯಾ ವ್ಯುತ್ಪಾದಿತಸ್ಯಾಪಿ ಧಾಯ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ, ನ ಸಾಮಿಧೇನೀಮಾತ್ರವಚನತ್ವಮ್; ನಾಪಿಧೀಯಮಾನತ್ವರೂಪಯೋಗಾರ್ಥವಶೇನ ಧೀಯಮಾನಮಾತ್ರವಚನತ್ವಮ್ ; ಸ್ತುತಿ ಶಸ್ತ್ರಾರ್ಥತಯಾಧೀಯಮಾನಾಸು ಋಕ್ಷು ಸಾಮಧೇನೀಮಾತ್ರೇ ಚ ಧಾಯ್ಯಾಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗಾತ್; ಅಪಿ ತು, ಪೃಥುಪಾಜವತ್ಯೋ ಧಾಯ್ಯೇ ಭವತಃ ಇತ್ಯಾದಿವೈದಿಕಪ್ರಯೋಗವಿಷಯೇಷು ಪೃಥುಪಾಜವತ್ಯಾದಿಷ್ವೇವ ಧಾಯ್ಯಾಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಕ್ತಿರಿತಿ ‘ಸಮಿಧಮಾನವರ್ತೀ ಸಮಿಧ್ಯವರ್ತೀ ಚ ಅನ್ತರೇಣ ಧಾಯ್ಯಾಸ್ಸ್ಯುಃ ‘ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೫-೩-೪) ಇತಿ ಪಾಞ್ಚಮಿಕಾಧಿಕರಣೇ ಸ್ಥಿತಮ್ । ಏವಮಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ವಿರುದ್ಧಯೇತ । ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದೇ ತ್ವದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ, ಶಕ್ತಿಸಮ್ಭವೇ ಉದ್ಗಾತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಋತ್ವಿಗ್ವಿಶೇಷಾದಿಷು ರೂಢೇ: ಅಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ – ಇತಿ ಚೇತ್।

ಸತ್ಯಮ್; ಯದಿ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ತದತಿರಿಕ್ತೇ ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಪ್ರಯೋಗೋ ನ ಸ್ಯಾತ್ । ತದಾ ಧ್ಯಾವೃತ್ತಾ ರೂಢ಼ಿಃ ಅಭ್ಯುಪಗನ್ತವ್ಯಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಅಸ್ತಿ ಹಿ ತತ್ರಾಪಿ ಪ್ರಯೋಗಃ । ‘ತಸ್ಯಾಂ ಹಿರಣ್ಮಯಃ ಕೋಶಃ ಸ್ವರ್ಗೋಂ ಲೋಕೋ ಜ್ಯೋತಿಷಾವೃತಃ ಯೋ ವೈ ತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವೇದ’ (ತೈ.ಆರ.೧-೨೭-೧೧೫) ‘ತೇನ ಧೀರಾ ಅಪಿಯನ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿದಃ ಸ್ವರ್ಗ ಲೋಕಮಿತ ಊರ್ಧ್ವಂ ವಿಮುಕ್ತಾಃ’ (ಬೃ.ಉ. ೬-೪-೮) ‘ಅಪಹತ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾನಮ್, ಅನನ್ತೇ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಜ್ಯೇಯೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ’ (ಕೇ.ಉ. ೪-೯) ಇತಿ ತೈತ್ತಿರೀಯಕ-ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ-ತಲವಕಾರಾದಿಷು ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇಷು ಪ್ರಯೋಗದರ್ಶನಾತೂ, ಪೌರಾಣಿಕಪರಿಕಲ್ಪಿತಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದರೂಢ಼ೇ: ಸಾಂಖ್ಯಪರಿಕಲ್ಪಿತಾವ್ಯಕ್ತ ಶಬ್ದರೂಢಿವತ್ ಅನಾದರಣೀಯತ್ವಾತ್ । ಅಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರಕರಣೇ, ತ್ವದುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಪ್ರಯೋಗಾಭಾವೇಽಪಿ, ಶಕ್ತಿಸಮ್ಭವೇ ಉದ್ಗಾತ್ರಾದಿಶಬ್ದಾನಾಂ ಋತ್ವಿಗ್ವಿಶೇಷಾದಿಷು ರೂಢ಼ೇ: ಅಕಲ್ಪನೀಯತ್ವಾತ್ – ಇತಿ ಚೇತ್ ; ‘ತ್ರಿಣಾಚಿಕೇತಸ್ತ್ರಯಮೇತದ್ವಿದಿತ್ವಾ ಯ ಏವಂ ವಿದ್ವಾಂಶ್ಚಿನುತೇ ನಾಚಿಕೇತಮ್ । ಸ ಮೃತ್ಯುಪಾಶಾನ್ ಪುರತಃ ಪ್ರಣೋದ್ಯ ಶೋಕಾತಿಗೋ ಮೋದತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ’ ।। (ಕ.ಉ. ೧-೧೮) ಇತಿ ಮನ್ತ್ರೇ, ಕರ್ಮಜ್ಞಾನಸಮುಚ್ಚಯ ಸಾಧ್ಯವಾಚಕತಯಾ ಶ್ರೂಯಮಾಣಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಶಬ್ದಸ್ಯ, ಸೂರ್ಯಧ್ರುವಾನ್ತರ್ವಾರ್ತಿಲೋಕವ್ಯತಿರಿಕ್ತ ವೈರಾಜಪದವಾಚಕತಯಾ ಪರೈರಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾಚ್ಚ ।।

ನನು – ಸೂರ್ಯಲೋಕೋರ್ಧ್ವವರ್ತಿಲೋಕತ್ವಸ್ಯೈವ ಪ್ರವೃತ್ತಿನಿಮಿತ್ತತಯಾ, ತಸ್ಯ ಚ ವೈರಾಜಪದೇಽಪಿ ಸತ್ತ್ವಾತ್, ನ ಅಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್ ಇತಿ ಚೇತ್ – ತರ್ಹಿ ಭಗವಲ್ಲೋಕೇಽಪಿ ಊರ್ಧ್ವರ್ವಾರ್ತಿತ್ವಾವಿಶೇಷೇಣ ಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಾನಪಾಯಾತ್, ಸ್ವರ್ಗಾಪವರ್ಗಮಾರ್ಗಾಭ್ಯಾಮ್ ಇತ್ಯಾದಿವ್ಯವಹಾರಸ್ಯ ‘ಬ್ರಾಹ್ಮಣಪರಿವ್ರಾಜಕನ್ಯಾಯೇನ’ ಉಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।

ಅಸ್ತು ವಾ ಅಮುಖ್ಯಾರ್ಥತ್ವಮ್; ಮುಖ್ಯಾರ್ಥೇ ಬಾಧಕಸತ್ತ್ವಾತ್ । ಕಿಮತ್ರ ಬಾಧಕಮ್ ? ಇತಿ ಚೇತ್ ಶ್ರೂಯತಾಮವಧಾನೇನ । ‘ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ನ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚನಾಸ್ತಿ’ (ಕ.ಉ. ೧-೧೨) ಇತಿ ಪ್ರಥಮೇ ಪ್ರಶ್ನಮನ್ತ್ರೇ ‘ನ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚನಾಸ್ತಿ’ ಇತಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । (ಕಥಮ್ ?) ‘ಸ್ವರ್ಗಽಪಿ ಪಾತಭೀತಸ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ಕೇನ ಪಾಪೇನ ? ಕದಾ ಪತಿಷ್ಯಾಮಿ ? ಇತಿ ಭೀತ್ಯಭಾವಃ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ಸ ಹಿ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮನ ಏವ ಸಮ್ಭವತಿ ‘ನ ತತ್ರ ತ್ವಂ ನ ಜರಯಾ ಬಿಭೇತಿ’ (ಕ.ಉ. ೧-೧೨) ಇತ್ಯನೇನ ವಿಜರತ್ವ-ವಿಮೃತ್ಯುತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತೇ । ‘ಉಭೇ ತೀರ್ತ್ವಾ ಅಶನಾಯಾಪಿಪಾಸೇ’ (ಕ.ಉ. ೧-೧೨) ಇತ್ಯನೇನ ವಿಜಿಘತ್ಸತ್ತ್ವಾಪಿಪಾಸತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇತೇ । ಶೋಕಾತಿಗಃ ಇತಿ ವಿಶೋಕತ್ವಮ್ । ‘ಮೋದತೇ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕೇ’ ಇತ್ಯನೇನ ‘ಸ ಯದಿ ಪಿತೃಲೋಕಕಾಮೋ ಭವತಿ, ಸಂಕಲ್ಪಾದೇವಾಸ್ಯ ಪಿತರಸ್ಸಮುತ್ತಿಷ್ಠನ್ತಿ । ತೇನ ಪಿತೃಲೋಕನ ಸಮ್ಪನ್ನೋ ಮಹೀಯತೇ’ (ಛಾಂ.ಉ. ೮-೨-೧) ಇತಿ ಶ್ರುತಿಸನ್ದರ್ಭಪ್ರತಿಪಾದ್ಯೇ ಸತ್ಯಕಾಮತ್ವ – ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪತ್ವೇ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ । ತತಶ್ಚ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮಗುಣಾಷ್ಟಕಾವಿರ್ಭಾವಸ್ಯ ಇಹ ಪ್ರತೀಯಮಾನತಯಾ ತಸ್ಯೈವೇಹ ಗ್ರಹಣಸಮ್ಭವೇ, ಪೌರಾಣಿಕಸ್ಯ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಗತಾಪೇಕ್ಷಿಕ ಜರಾಮರಣಾದ್ಯಭಾವಸ್ವೀಕಾರಸ್ಯ ಅನುಚಿತತ್ತ್ವಾತ್ ।।

ಅತ ಏವ – ‘ಸಪ್ತಮೇ ವಿಧ್ಯತಾಧಿಕರಣೇ’ (ಪೂ.ಮೀ. ೭-೪-೧) ಅನುಪದಿಷ್ಟೇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಸು ಸೌರ್ಯಾದಿವಿಕೃತಿಭಾವನಾಸು ಇತಿ ಕರ್ತವ್ಯತಾಕಾಙ್ಕ್ಷಾಯಾಮ್, ವೈತಾನಿಕ ಕರ್ಮಾಧಿಕಾರ ಪ್ರವೃತ್ತತ್ರಯೀವಿಹಿತತ್ವಸಾಮಾನ್ಯಾತ್, ವೈದಿಕ್ಯೇವ ದರ್ಶಪೌರ್ಣಮಾಸೀ ಇತಿಕರ್ತವ್ಯತಾ ಉಪತಿಷ್ಠತೇ – ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್ । ಉಕ್ತಂ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರದೀಪಿಕಾಯಾಮ್ –

‘ವೈದಿಕೀ ವೈದಿಕತ್ವೇನ ಸಾಮಾನ್ಯೇನೋಪತಿಷ್ಠತೇ । | ಲೌಕಿಕೀ ತ್ವಸಮಾನತ್ವಾನ್ನೋಪಸ್ಥಾಸ್ಯತ್ಯಪೇಕ್ಷಿತಾ’ ।। (ಶಾ.ದೀ.೭-೪-೧) ಇತಿ ।।

ನ ಚ – ಯದ್ಯೇಕಂ ಯೂಪಮುಪಸ್ಪೃಶೇತ್, ‘ಏಷ ತೇ ವಾಯಾವಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿ ವಿಹಿತಸ್ಯ ‘ಏಷ ತೇ ವಾಯೌ’ ಇತಿ ವಚನಸ್ಯ ವೈದಿಕತ್ವಸಾಮಾನ್ಯೇನ ವಿಹಿತವೈದಿಕಯೂಪಸ್ಪರ್ಶನಿಮಿತ್ತಕತ್ವಮೇವ ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚ ಇಷ್ಟಾಪತ್ತಿಃ । ‘ಲೌಕಿಕೇ ದೋಷಸಂಯೋಗಾತ್’ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೯-೩-೯) ಇತಿ ನಾವಮಿಕಾಧಿಕರಣ ವಿರೋಧಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್ – ಇತಿ ವಾಚ್ಯಮ್; ‘ಯೂಪೋ ವೈ ಯಜ್ಞಸ್ಯ ದುರಿಷ್ಟಮಾಮುಞ್ಚತೇ ತಸ್ಮಾತ್ ಯೂಪೋ ನೋಪಸ್ಪೃಶ್ಯಃ ಇತಿ ಪ್ರತಿಷಿಧ್ಯ; ‘ಯದ್ಯೇಕಂ ಯೂಪಮುಪಸ್ಪೃಶೇತ್, ಏಷ ತೇ ವಾಯಾವಿತಿ ಬ್ರೂಯಾತ್’ ಇತಿ, ಅನನ್ತರಮೇವ ವಿಹಿತಸ್ಯಪ್ರತಿಷಿದ್ಧಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸಾಕಾಙ್ಕ್ಷಲೌಕಿಕಸ್ಪರ್ಶವಿಷಯತ್ವಾವಶ್ಯಮ್ಭಾವೇನ ವೈದಿಕವಿಷಯ ಯತ್ವಾಸಮ್ಭವೇಽಪಿ ಅಸತಿ ಬಾಧಕೇ ವೈದಿಕವಿಷಯತ್ವಸ್ಯ ಯುಕ್ತತ್ವಾತ್ ।।

ಅತ ಏವ – ‘ಯಾವತೋಽಶ್ವಾನ್ ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಣೀಯಾತ್ ತಾವತೋ ವಾರುಣಾನ್ ಚತುಷ್ಕಪಾಲಾನ್ನಿರ್ವಪೇತ್’ (ತೈ.ಸಂ. ೨-೩-೧೨) ಇತಿ ವಿಹಿತೇಷ್ಟಿಃ ವೈದಿಕೇ ಏವ ಅಶ್ವದಾನೇ; ನ ತು ನ ಕೇಸರಿಣೋ ದದಾತಿ ಇತಿ ನಿಷಿದ್ಧೇ, ಪ್ರಾಯಶ್ಚಿತ್ತಸಾಪೇಕ್ಷೇ ಸುಹೃದಾದಿಭ್ಯಃ ಸ್ನೇಹಾದಿನಾ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ – ಇತಿ ನಿರ್ಣೀತಂ ತೃತೀಯೇ।

ತಥಾ – ‘ಯೋಗಿನಃ ಪ್ರತಿ ಸ್ಮರ್ಥೇತೇ ಸ್ಮಾರ್ತೇ ಚೈತೇ’ (ಬ್ರ.ಸೂ.೪-೨-೨೦) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ, ಸ್ಮಾರ್ತಸ್ಯ ವೇದಾನ್ತೇನ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಮ್ = ಇತ್ಯುಕ್ತಂ ಪರೈಃ । ತತಶ್ಚ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೨) ಇತಿ ಮನ್ತ್ರೇ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರಸಿದ್ಧಸ್ಯ ಅಪಹತಮಾಪ್ಮತ್ವಾದಿ ಬ್ರಹ್ಮ ಗುಣಾಷ್ಟಕಸ್ಯೈವ ಗ್ರಹಣಮ ಉಚಿತಮ್ : ‘ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಾ ಅಮೃತತ್ವಂ ಭಜನ್ತೇ’ (ಕ.ಉ.೧-೧೩) ಇತಿ ದ್ವಿತೀಯಪ್ರಶ್ನೇ ಮನ್ತ್ರೇ ಅಮೃತತ್ತ್ವಭಾಕ್ತ್ವಶ್ರವಣಾತ್ , ಅಮೃತತ್ವಶಬ್ದಸ್ಯ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಶಾಸ್ತ್ರೇ ಮೋಕ್ಷ ಏವಂ ಪ್ರಯೋಗಾತ್, ‘ಅಜೀರ್ಯತಾಮಮೃತಾನಾಮ್’ (ಕ.ಉ.೧-೨೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಅಮೃತಶಬ್ದಸ್ಯಾಪಿ ಮುಕ್ತಪರತ್ವೇನ ಆಪೇಕ್ಷಿಕಾಮೃತತ್ವಪರತ್ವಾಭಾವಾತ್, ‘ಉತ್ತರತ್ರ ತತೋ ಮಯಾ ನಾಚಿಕೇತಶ್ಚಿತೋಽಗ್ನಿರನಿತ್ಯೈರ್ದ್ರವ್ಯೈಃ ಪ್ರಾಪ್ತವಾನಸ್ಮಿ ನಿತ್ಯಮ್’ (ಕ.ಉ.೨-೧೦) ‘ಅಭಯಂ ತಿತಷಿತಾಂ ಪಾರಂ ನಾಚಿಕೇತಂ ಶಕೇಮಹಿ’ (ಕ.ಉ.೩-೨) ಇತಿ, ಪರಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ನಾಚಿಕೇತಾಗ್ನಿಪ್ರಾಪ್ಯತ್ವಕಥನೇನ, ಸ್ವರ್ಗಶಬ್ದಸ್ಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಸ್ವರ್ಗಪರತ್ವಾಸಮ್ಭವಾತ್, ನಾನ್ಯಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಚಿಕೇತಾ ವೃಣೀತೇ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತರವಿಮುಖತಯಾ ಪ್ರತಿಪಾದಿತಸ್ಯ ನಚಿಕೇತಸಃ, ಕ್ಷಯಿಷ್ಣುಸ್ವರ್ಗಪ್ರಾರ್ಥನಾನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚ ।।

‘ಮುಖ್ಯಂ ವಾ ಪೂರ್ವಚೋದನಾಲ್ಲೋಕವತ್’ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧೨-೨-೨೩) ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಸಂಖ್ಯಾಕಯೋಃ ಪರಸ್ಪರವಿರೋಧೇ ಏವ ಮುಖ್ಯಸ್ಯ ಪ್ರಾಬಲ್ಯಮ್ । ನ ಹಿ ಅಲ್ಪವೈಗುಣ್ಯೇ ಸಮ್ಭವತಿ, ಬಹುವೈಗುಣ್ಯಂ ಪ್ರಯೋಗವಚನಂ ಕ್ಷಮತೇ । ಅತಃ ಯತ್ರ ಜಘನ್ಯಾನಾಂ ಭೂಯಸ್ತ್ವಮ್, ತತ್ರ ‘ಭೂಯಸಾಂ ಸ್ಯಾತ್ ಸ್ವಧರ್ಮತ್ವಮ್ (ಪೂ.ಮೀ.ಸೂ.೧೨-೨-೨೨) ಇತಿ ನ್ಯಾಯ ಏವ ಪ್ರವರ್ತತೇ – ಇತ್ಯೇವಂ ಮೀಮಾಂಸಕೈಃ ಸಿದ್ಧಾನ್ತಿತತ್ವಾತ್ । ಪ್ರತರ್ದನವಿದ್ಯಾಯಾಮ್, ‘ಏಷ ಹ್ಯೇವ ಸಾಧುಕರ್ಮ ಕಾರಯತಿ’ (ಕೌ.ಉ.೩-೯) ‘ಏಷ ಲೋಕಾಧಿಪತಿರೇಷ ಲೋಕಪಾಲಃ’ (ಕೌ.ಉ.೩-೬೬) ಆನನ್ದೋಽಜರೋಽಮೃತಃ’ (ಕೋ.ಉ.೩-೬೨) ಇತಿ ಔಪಸಂಹಾರಿಕ ಪರಮಾತ್ಮಧರ್ಮಬಾಹುಲ್ಯೇನ ಪ್ರಕೃತ ಶ್ರುತಜೀವಲಿಙ್ಗಬಾಧಸ್ಯ ‘ಪ್ರಾಣಸ್ತಥಾನುಗಮಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೧-೨೯) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿತತ್ವಾತ್ ಇತ್ಯಲಮತಿಚರ್ಚಯಾ । ಪ್ರಕೃತಮನುಸರಾಮಃ ।। ೨೦ ।।।

ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇ ಅಸ್ತೀತ್ಯೇಕೇ ನಾಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೈಕೇ ।

ಏತದ್ ವಿದ್ಯಾಮನುಶಿಷ್ಟಸ್ತ್ವಯಾಽಹಂ ಬರಾಣಾಮೇಷ ವರಸ್ತೃತೀಯಃ ।। ೨೧ ।।

ನಚಿಕೇತಾ ಆಹ – ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ಇತಿ । ‘ಅತ್ತಾ ಚರಾಚರಗ್ರಹಣಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೨-೯) ಇತ್ಯಧಿಕರಣೇ ಇಮಂ ಮನ್ತ್ರಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯ, ಇತ್ಯಂ ಹಿ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ – ‘ಅತ್ರ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥರೂಪ ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಯಾಥಾತ್ಮ್ಯವಿಜ್ಞಾನಾಯ, ತದುಪಾಯಭೂತಪರಮಾತ್ಮೋಪಾಸನಪರಾವರಾತ್ಮತತ್ವಾಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಅಯಂ ಪ್ರಶ್ನಃ ಕ್ರಿಯತೇ । ಏವಂ ಚ ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತಿ ನ ಶರೀರವಿಯೋಗಮಾತ್ರಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ ಅಪಿ ತು ಸರ್ವಬನ್ಧವಿನಿರ್ಮೋಕ್ಷಾಭಿಪ್ರಾಯಮ್ । ಯಥಾ ನ ‘ಪ್ರೇತ್ಯ ಸಂಜ್ಞಾಽಸ್ತಿ’ (ಬೃ.ಉ. ೪-೪-೧೨) ಇತಿ । ಅಯಮರ್ಥಃ – ಮೋಕ್ಷಾಧಿಕೃತೇ ಮನುಷ್ಯೇ, ಪ್ರೇತೇ . ಸರ್ವಬನ್ಧವಿನಿರ್ಮುಕ್ತೇ, ತತ್ಸ್ವರೂಪವಿಷಯಾ ಬಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತಿನಿಮಿತ್ತಾ, ಅಸ್ತಿನಾಸ್ತ್ಯಾತ್ಮಿಕಾ ಯೇಯಂ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ, ತದಪನೋದನಾಯ ತತ್ಸ್ವರೂಪಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಂ ತ್ವಯಾ ಅನುಶಿಷ್ಟಃ ಅಹಮ್, ವಿದ್ಯಾಮ್ – ಜಾನೀಯಾಮಿತಿ ।

ತಥಾ ಹಿ ಬಹುಧಾ ವಿಪ್ರತಿಪದ್ಯನ್ತೇ – ಕೇಚಿತ್ ವಿತ್ತಮಾತ್ರಸ್ಯ ಆತ್ಮನ: ಸ್ವರೂಪೋಚ್ಛಿತ್ತಿಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಅನ್ಯೇ ತು ವಿತ್ತಿಮಾತ್ರಸ್ಯೈವ ಸತಃ ಅವಿದ್ಯಾಸ್ತಮಯಮ್ । ಪರೇ ಪಾಷಾಣಕಲ್ಪಸ್ಯಾತ್ಮನಃ ಜ್ಞಾನಾದ್ಯಶೇಷವೈಶೇಷಿಕಗುಣೋಚ್ಛೇದಲಕ್ಷಣಂ ಕೈವಲ್ಯರೂಪಮ್ । ಅಪರೇ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಮ್ ಅಭ್ಯುಪಗಚ್ಛನ್ತಃ, ತಸ್ಯೈವ ಉಪಾಧಿಸಂಸರ್ಗನಿಮಿತ್ತಜೀವಭಾವಸ್ಯ ಉಪಾಧ್ಯಪಗಮೇನ ತದ್ಭಾವಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಮ್ ಆತಿಷ್ಠನ್ತೇ ।।

ತಥಾ ತ್ರಯ್ಯನ್ತನಿಷ್ಣಾತಾಸ್ತು, – ನಿಖಿಲಜಗದೇಕಕಾರಣಸ್ಯ ಅಶೇಷಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಾನನ್ತ ಜ್ಞಾನಾನನ್ದೈಕಸ್ವರೂಪಸ್ಯ, ಸ್ವಾಭಾವಿಕಾನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಾಕರಸ್ಯ, ಸಕಲೇತರವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ, ಸರ್ವಾತ್ಮಭತಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹಣಃ ಶರೀರತಯಾ ಪ್ರಕಾರಭೂತಸ್ಯ, ಅನುಕೂಲಾಪರಿಚ್ಛಿನ್ನಜ್ಞಾನಸ್ವರೂಪಸ್ಯ, ಪರಮಾತ್ಮಾನುಭವೈಕರಸಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ, ಅನಾದಿಕರ್ಮರೂಪಾವಿದ್ಯೋಚ್ಛೇದ ಪೂರ್ವಕಸ್ವಾಭಾವಿಕಪರಮಾತ್ಮಾನುಭವಮೇವ ಮೋಕ್ಷಮಾಚಕ್ಷತೇ । ‘ತತ್ರ ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಂ ತತ್ಸಾಧನಂ ಚ ತ್ವತ್ಪ್ರಸಾದಾತ್ ವಿದ್ಯಾಮ್ ಇತಿ ನಚಿಕೇತಸಾ ಪೃಷ್ಟೋ ಮೃತ್ಯುಃ’ – ಇತಿ ಭಾಷಿತಮ್ ।।

ತಥಾ ‘ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೧-೪-೬) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ, ‘ತೃತೀಯೇನ ವರೇಣ ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಪ್ರಶ್ನದ್ವಾರೇಣ ಉಪೇಯಸ್ವರೂಪಮ್, (ಉಪೇತೃಸ್ವರೂಪಮ) ಉಪಾಯಭೂತಕರ್ಮಾನುಗೃಹೀತೋಪಾಸನಸ್ವರೂಪಂ ಚ ಪೃಷ್ಟಮ್’ ಇತಿ ಚ ಭಾಷಿತಮ್ । ಶ್ರುತಪ್ರಕಾಶಿಕಾಯಾಂ ‘ಚ’. ‘ಯೇಯಮ್’ ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಶ್ನವಾಕ್ಯೇ ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಪ್ರಶ್ನಃ ಕಣ್ಠೋಕ್ತಃ । ಪ್ರತಿವಚನಪ್ರಕಾರೇಣ ಉಪಾಸನಾದಿಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ಅರ್ಥಸಿದ್ಧಃ ನಿರ್ವಿಶೇಷಾಪತ್ತಿ: ಮೋಕ್ಷಶ್ಚೇತ್, ವಾಕ್ಯಾರ್ಥಜ್ಞಾನಸ್ಯ ಉಪಾಯತಾ ಸ್ಯಾತ್ । ಉಭಯಲಿಙ್ಗಕಂ ಪ್ರಾಪ್ಯಂ ಚೇತ್, ತಥಾತ್ವೇನೋಪಾಸನಮ್ ಉಪಾಯ: ಸ್ಯಾತ್ । ಅತಃ ಮೋಕ್ಷಸ್ವರೂಪಜ್ಞಾನಂ ತದನುಬನ್ಧಜ್ಞಾನಾಪೇಕ್ಷಮ್ – ಇತಿ ವಣಿೆತಮ್ ।

ಅತಃ ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತ್ಯಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪಪ್ರಶ್ನಪರತ್ವಮೇವ ನ ದೇಹಾತಿರಿಕ್ತಪಾರಲೌಕಿಕ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನೋಪಯೋಗಿಕರ್ತೃಭೋಕ್ತ್ರಾತ್ಮಕ ಜೀವಸ್ವರೂಪಮಾತ್ರಪರತ್ವಮ್ । ಅನ್ಯಥಾ ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ದುರಧಿಗಮವತ್ವಪ್ರದರ್ಶನವಿವಿಧಭೋಗವಿತರಣಪ್ರಲೋಭನಪರೀಕ್ಷಾಯಾಃ ಅಸಮ್ಭವಾದಿತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ನಚಿಕೇತಸೋ ಹಿ ಅಯಮ್ ಅಭಿಪ್ರಾಯಃ – ಹಿತೈಷಿವಚನಾತ್ ಆತ್ಮಾ ಪರಿತ್ಯಕ್ತಚರಮದೇಹಃ, ಆವಿರ್ಭೂತಾಪಹತ ಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಾಷ್ಟಕೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯುಪಶ್ರುತ್ಯ, ‘ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ನ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚನಾಸ್ತಿ’ (ಕ.ಉ. ೧-೧೨) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮನ್ತ್ರದ್ವಯೇನ ಮೋಕ್ಷಸಾಧನಭೂತಾಗ್ನಿಮ್ ಅಪ್ರಾಕ್ಷಮ್ । ಅಧುನಾ ತು ವಾದಿವಿಪ್ರತಿಪತ್ತ್ಯಾ ತದ್ವಿಷಯೇ ಸನ್ದೇಹೋ ಜಾಯತೇ । ಅಯಂ ‘ಸ್ವರ್ಗ ಲೋಕೇ ನ ಭಯಂ ಕಿಞ್ಚನಾಸ್ತಿ’ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಮಯಾ ಉಪನ್ಯಸ್ತ ಅಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿವಿಶಿಷ್ಟರೂಪಃ ಆತ್ಮಾ, ಅಸ್ತಿ ಇತ್ಯೇಕೇ, ನಾಯಮಸ್ತಿ ಇತ್ಯಪರೇ, ತ್ವಯಾ ಉಪದಿಷ್ಟಃ ಏತತ್ ಜಾನೀಯಾತ್ – ಇತಿ । ಅತ ಏವ ಪ್ರತಿವಚನೇ, ‘ಏತಚ್ಛ್ರುತ್ವಾ ಸಮ್ಪ್ರತಿಗೃಹ್ಯ ಮರ್ತ್ಯಃ ಪ್ರವೃಹ್ಯ ಧರ್ಮ್ಯಮಣುಮೇತಮಾಪ್ಯ । ಸ ಮೋದತೇ ಮೋದನೀಯಂ ಹಿ ಲಬ್ಧ್ವಾ’ ಇತಿ ಏತತ್ಪ್ರಶ್ನಾನುಗುಣ್ಯಮೇವ ದೃಶ್ಯತೇ । ಅತೋ ಯಥೋಕ್ತ ಏವಾರ್ಥಃ । ।

ಕೇಚಿತ್ತು – ‘ಪರಾಭಿಧ್ಯಾನಾತ್ತು ತಿರೋಹಿತಂ ತತೋ ಹ್ಯಸ್ಯ ಬನ್ಧವಿಪರ್ಯಯೌ’ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩-೨-೪) ಇತಿ ಸೂತ್ರೇ, ‘ತಿರೋಹಿತಮ್ ಇತಿ ನಿಷ್ಠಾನ್ತಪದೇ,’ ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ತಿರೋಧಾನಸ್ಯ, ದೇಹಯೋಗಾದ್ವಾ  ಸೋಽಪಿ (ಬ್ರ.ಸೂ. ೩-೨-೫) ಇತಿ ತದುತ್ತರಸೂತ್ರೇ, ‘ಸೋಽಪಿ – ತಿರೋಧಾನಭಾವೋಽಪಿ’ ಇತಿ ಪುಲ್ಲಿಙ್ಗ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್, ‘ಗುಹಾಂ ಪ್ರವಿಷ್ಟಾವಾತ್ಮಾನೌ ಹಿ ತದ್ದರ್ಶನಾತ್’ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧-೨-೧೧) ಇತ್ಯತ್ರಾಪಿ ‘ಪ್ರವಿಷ್ಟೌ’ ಇತಿ ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯ ಪ್ರವೇಶಸ್ಯ, ‘ತದ್ದರ್ಶನಾತ್’ ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮರ್ಶದರ್ಶನಾತ್, ಸರ್ವನಾಮ್ನಾಽನುಸನ್ಧಿರ್ವೃತ್ತಿಚ್ಛನ್ನಸ್ಯ’ (೨-೧೧) ಇತಿ ವಾಮನಸೂತ್ರೇ ಕೃತ್ತದ್ಧಿತಾದಿವೃತ್ತಿನ್ಯಾಗ್ಭೂತಸ್ಯಾಪಿ ಸರ್ವನಾಮ್ನಾ ಪರಾಮರ್ಶಸ್ಯಾಙ್ಗೀಕೃತತ್ವಾತ್ , ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ಇತಿ ನಿಷ್ಟಾನ್ತಪ್ರೇತಶಬ್ದೇ ಉಪಸರ್ಜನತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಸ್ಯಾಪಿ ಪ್ರಾಯಣಶಬ್ದಿತಮೋಕ್ಷಸ್ಯ ‘ನಾಯಮಸ್ತೀತಿ ಚೈಕೇ’ ಇತ್ಯತ್ರ ‘ಅಯಮ್’ ಇತಿ ಪದೇನ ಪರಾಮರ್ಶೋಽಸ್ತು ।।

ನ ಚ – ಏವಂ ಭುಕ್ತವತ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಭೋಜನಮಸ್ತಿ ವಾ ನ ವಾ ? ಇತಿ ವಾಕ್ಯವತ್, ಮುಕ್ತೇಽಸ್ಮಿನ್ ಮೋಕ್ಷೋಽಸ್ತಿ ನ ವಾ ?’ ಇತಿ ಸನ್ದೇಹಕಥನಂ ವ್ಯಾಹತಾರ್ಥಮ್ ಇತಿ – ವಾಚ್ಯಮ್; ಮೋಕ್ಷಸಾಮಾನ್ಯಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯ ಮೋಕ್ಷವಿಶೇಷಸನ್ದೇಹಸ್ಯ ಉಪಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ಯತ್ವಾತ್ । ಅಯಮ್ ಇತ್ಯನೇನ ವಿಶೇಷಪರಾಮರ್ಶಸಮ್ಭವಾತ್ ।।

ನನು – ನ ಪ್ರಾಯಣಶಬ್ದಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷವಾಚಿತ್ವಂ ಕ್ವಚಿದ್ದೃಷ್ಟಮ್ । ಶರೀರವಿಯೋಗವಾಚಿತ್ವಾತ್ । ಶ್ರುತಪ್ರಕಾಶಿಕಾಯಾಂ ಶರೀರವಿಯೋಗವಾಚಿತ್ವಮಭ್ಯುಪೇತ್ಯೈವ ಚರಮಶರೀರವಿಯೋಗಪರತಯಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತತ್ವಾತ್ ಇತಿ ಚೇತ್, ‘ಅಸ್ತ್ವೇವಮ್; ತಥಾಪಿ ಅಯಮ್ ಇತ್ಯನೇನ’ ಚರಮಶರೀರವಿಯೋಗಪರಾಮರ್ಶಸಮ್ಭವಾತ್ , ತದ್ವಿಷಯಿಣ್ಯೇವ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಽಸ್ತು ।

ನನು – ತಸ್ಯ ನಿಶ್ಚಿತತ್ವಾತ್, ತದ್ವಿಷಯಿಣೀ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ನೋಪಪದ್ಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್ – ಸತ್ಯಮ್ । ಅಯಂ ಚರಮಶರೀರವಿಯೋಗ: ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಾವಿರ್ಭಾವಪೂರ್ವಭಾವಿತ್ವೇನ ರೂಪೇಣ ಅಸ್ತಿ ? ನ ವಾ ? ಇತಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾಯಾಃ ಸೂಪಪಾದತ್ವಾತ್ – ಇತಿ ವದನ್ತಿ

।। ೨೧।।

ದೇವೈರತ್ರಾಪಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಂ ಪುರಾ ನ ಹಿ ಸುಜ್ಞೇಯಮಣುರೇಷ ಧರ್ಮಃ ।।

ಅನ್ಯಂ ವರಂ ನಚಿಕೇತೋ ವೃಣೀಷ್ವ ಮಾ ಮೋಪರೋತ್ಸೀರತಿ ಮಾ ಸೃಜೈನಮ್ ।। ೨೨ ।।

ಏವಂ ಮುಕ್ತಸ್ವರೂಪಂ ಪೃಷ್ಟೋ ಮೃತ್ಯುಃ – ಉಪದಿಶ್ಯಮಾನಾರ್ಥಸ್ಯಾತಿಗಹನತಯಾ ಪಾರಂ ಪ್ರಾಪ್ತುಮ್ ಅಪ್ರಭವತೇ, ಮಧ್ಯೇ ಪತಯಾಲವೇ, ನೋಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾಽಽಹ – ದೇವೈರತ್ರಾಪಿ ಇತಿ । ಬಹುದರ್ಶಿಭಿರಪಿ ದೇವೈಃ ಅಸ್ಮಿನ್ ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಮ್ – ಸಂಶಯಿತಮ್ । ನ ಹಿ ಇತಿ । ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನ ಸುಜ್ಞಾನಮಿತಿ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಏಷ ಧರ್ಮಃ । ಅನ್ಯಂ ವರಂ ಇತಿ । ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಮಾ ಮೋಪರೋತ್ಸೀಃ ಇತಿ । ಮಾ ಮಾ ಇತಿ ನಿಷೇಧೇ ವೀಪ್ಸಾಯಾಂ ದ್ವಿರ್ವಚನಮ್ । ಉಪರೋಧಂ ಮಾ ಕಾರ್ಷೀಃ । ಏನಂ ಮಾ – ಮಾಮ್ ಅತಿಸೃಜ – ಮುಞ್ಚ ।। ೨೨ ।।

ದೇವರತ್ರಾಪಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಂ ಕಿಲ ತ್ವಂ ಚ ಮೃತ್ಯೋ ಯನ್ನ ಸುಜ್ಞೇಯಮಾತ್ಥ ।।

ವಕ್ತಾ ಚಾಸ್ಯ ತ್ವಾದೃಗನ್ಯೋ ನ ಲಭ್ಯೋ ನಾನ್ಯೋ ವರಸ್ತುಲ್ಯ ಏತಸ್ಯ ಕಶ್ಚಿತ್ ।।೨೩ ।।

ಏವಮುಕ್ತೋ ನಚಿಕೇತಾ ಆಹ – ದೇವೈರತ್ರಾಪಿ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಿತಂ ಕಿಲ ಇತಿ । ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ತ್ವಂ ಚ ಇತಿ । ತ್ವಂ ಚ ಮೃತ್ಯೋ ನ ಸುವಿಜ್ಞೇಯಮ್ ಇತಿ ಯದಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್ ಉಕ್ತವಾನ್ । ವಕ್ತೇತಿ । ತ್ವಾದೃಕ್ – ಚಾದೃಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ಯತ್ ಸ್ಪಷ್ಟಮ್ ।। ೨೩ ।।।

ಶತಾಯುಷಃ ಪುತ್ರಪೌತ್ರಾನ್ ವೃಣೀಷ್ವ ಬಹೂನ್ ಪಶೂನ್ ಹಸ್ತಿಹಿರಣ್ಯಮಶ್ವಾನ್ ।

ಭೂಮೇರ್ಮಹದಾಯತನಂ ವೃಣೀಷ್ವ ಸ್ವಯಂ ಚ ಜೀವ ಶರದೋ ಯಾವದಿಚ್ಛಸಿ ।। ೨೪ ।।

ಏವಂ ನಚಿಕೇತಸೋಕ್ತೋ ಮೃತ್ಯುಃ, ‘ವಿಷಯಸ್ಯ ದುರಧಿಗಮತಯಾ ಮಧ್ಯೇ ನ ತ್ಯಕ್ಷತಿ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ, ಸತ್ಯಪಿ ಗ್ರಹಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ, ವಿಷಯಾನ್ತರಾಸಕ್ತಚೇತಸೇ ಏತಾದೃಶಂ ಮುಕ್ತಾತ್ಮತತ್ತ್ವಂ ನೋಪದೇಶಾರ್ಹಮ್ ಇತಿ ಮತ್ವಾ, ಮುಮುಕ್ಷಾಸ್ಥೈರ್ಯಾನುವೃತ್ತ್ಯರ್ಥಂ ಪ್ರಲೋಭಯನ್ ಉವಾಚ – ಶತಾಯುಷಮ್ ಇತಿ । ಸ್ಪಷ್ಟೋಽರ್ಥಃ । ಭೂಮೇಃ ಇತಿ । ಪೃಥಿವ್ಯಾಃ ವಿಸ್ತೀರ್ಣಮ್ ಆಯತನಮ್ – ಮಣ್ಡಲಂ ರಾಜ್ಯಂ ವೃಣೀಷ್ವ । ಅಥವಾ ಭೂಮೇಃ ಸಮ್ಬನ್ಧಿ ಮಹದಾಯತನಮ್ – ವಿಚಿತ್ರಶಾಲಾಪ್ರಾಸಾದಾದಿಯುಕ್ತಂ ಗೃಹಂ ವೃಣೀಷ್ವ । ಸ್ವಯಂ ಚೇತಿ । ಯಾವದ್ವರ್ಷಾಣಿ ಜೀವಿತುಮಿಚ್ಛಸಿ, ತಾವಜ್ಜೀವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೨೪ ।।।

ಏತತ್ತುಲ್ಯಂ ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ವರಂ ವೃಣೀಷ್ವ ವಿತ್ತಂ ಚಿರಜೀವಿಕಾಂ ಚ ।

ಮಹಾಭೂಮೌ ನಚಿಕೇತಸ್ತ್ವಮೇಧಿ ಕಾಮಾನಾಂ ತ್ವಾ ಕಾಮಭಾಜಂ ಕರೋಮಿ ।। ೨೫ ।।

ಏತತ್ತುಲ್ಯಮ್ ಇತಿ । ಉಕ್ತೇನ ವರೇಣ ಸದೃಶಮ್ ಅನ್ಯದಪಿ ವರಂ ಮನ್ಯಸೇ ಚೇತ್ ! ತದಪಿ ವೃಣೀಷ್ವ; ಪ್ರಭೂತಂ ಹಿರಣ್ಯರತ್ನಾದಿಕಂ ಚಿರಂಜೀವನಂ ಚ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಮಹಾಭೂಮೌ ನಚಿಕೇತಸ್ತ್ವಮೇಧಿ । ಏಧಿ – ಭವ । ರಾಜೇತಿ ಶೇಷಃ । ಅಸ್ತೇಃ ಲೋಣ್ಮಧ್ಯಮಪುರುಷೈಕವಚನಮ್ । ಕಾಮಾನಾಮ್ – ಕಾಮ್ಯಮಾನಾನಾಮ್ ಅಪ್ಸರ:ಪ್ರಭೃತಿ-ವಿಷಯಾಣಾಮ್ । ಕಾಮಭಾಜಮ್ – ಕಾಮಃ ಕಾಮನಾ । ತಾಂ ವಿಷಯತಯಾ ಭಜತೀತಿ ಕಾಮಭಾಕ್; ತಮ್ । ಕಾಮ್ಯಮಾನಾಪ್ಸರ:ಪ್ರಭೃತೀನಾಮಪಿ ಕಾಮನಾವಿಷಯಂ ಕರೋಮಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೨೫ ।।

ಯೇ ಯೇ ಕಾಮಾ ದುರ್ಲಭಾಃ ಮರ್ತ್ಯಲೋಕೇ ಸರ್ವಾನ್ ಕಾಮಾನ್ ಛನ್ದತಃ ಪ್ರಾರ್ಥಯಸ್ವ ।

ಇಮಾ ರಾಮಾಸ್ಸರಥಾಸ್ಸತೂರ್ಯಾ ನ ಹೀದೃಶಾ ಲೋಭನೀಯಾ ಮನುಷ್ಯೈಃ ।

ಆಭಿರ್ಮತ್ಪ್ರತ್ತಾಭಿಃ ಪರಿಚಾರಯಸ್ವ ನಚಿಕೇತೋ ಮರಣಂ ಮಾಽನುಪ್ರಾಕ್ಷೀಃ ।। ೨೬ ।।

ಯೇ ಯೇ ಕಾಮಾಃ ಇತಿ । ಛನ್ದತಃ – ಯಥೇಷ್ಟಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಇಮಾಃ ರಾಮಾಃ ಇತಿ । ರಥವಾದಿತ್ರ ಸಹಿತಾಃ ಮಯಾ ದೀಯಮಾನಾಃ ಸ್ತ್ರಿಯಃ, ಮನುಷ್ಯಾಣಾಂ ದುರ್ಲಭಾಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆಭಿರಿತಿ । ಆಭಿಃ = ಮಯಾ ದತ್ತಾಭಿಃ ಪರಿಚಾರಿಕಾಭಿಃ, ಪಾದಸಂವಾಹನಾದಿಶುಶ್ರೂಷಾಂ ಕಾರಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಮರಣಮನು – ಮರಣಾತ್, ಮುಕ್ತೇಃ ಪಶ್ಚಾತ್; ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಿತಿ ಯಾವತ್ । ಮರಣಶಬ್ದಸ್ಯ ದೇಹವಿಯೋಗಸಾಮಾನ್ಯವಾಚಿನೋಽಪಿ, ಪ್ರಕರಣವಶೇನ ವಿಶೇಷವಾಚಿತ್ವಂ ನ ದೋಷಾಯ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ ।। ೨೬ ।।

ಶ್ವೋಽಭಾವಾ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಯದನ್ತಕೈತತ್ ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಜರಯನ್ತಿ ತೇಜಃ ।।

ಅಪಿ ಸರ್ವಂ ಜೀವಿತಮಲ್ಪಮೇವ ತವೈವ ವಾಹಾಸ್ತವ ನೃತ್ಯಗೀತೇ ।। ೨೭ ।।

ಏವಂ ಪ್ರಲೋಭ್ಯಮಾನೋಽಪಿ ನಚಿಕೇತಾಃ ಅಕ್ಷುಭಿತಹೃದಯ ಆಹ – ಶ್ವೋಽಭಾವಾಃ ಇತಿ । ಹೇ। ಅನ್ತಕ ! ತ್ವದುಪನ್ಯಸ್ತಾ ಯೇ ಮರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮಾಃ ತೇ ಶ್ವೋಽಭಾವಾಃ – ಶ್ವಃ ಅಭಾವಃ ಯೇಷಾಂ ತೇ ತಥೋಕ್ತಾಃ ।। ದಿನದ್ವಯಸ್ಥಾಯಿನೋ ನ ಭವನ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಾಂ ಯದೇತತ್ ತೇಜಃ, ತತ್ ಕ್ಷಪಯನ್ತಿ । ಅಪ್ಸರ:ಪ್ರಭೃತಿಭೋಗಾ ಹಿ ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯದೌರ್ಬಲ್ಯಾವಹಾ ಇತಿ ಭಾವಃ । ಅಪಿ ಸರ್ವಮಿತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಿ ಜೀವಿತಂ ಸ್ವಲ್ಪಮ್, ಕಿಮುತ ಅಸ್ಮದಾದಿಜೀವಿತಮ್ । ಅತಃ ಚಿರಜೀವಿಕಾಽಪಿ ನ ವರಣಾರ್ಹೇತಿ ಭಾವಃ । ತವೈವ ವಾಹಾಃ ಇತಿ । ವಾಹಾಃ – ರಥಾದಯಃ । ತಿಷ್ಠನ್ತು ಇತಿ ಶೇಷಃ ।। ೨೭ ।।

ನ ವಿತ್ತೇನ ತರ್ಪಣೀಯೋ ಮನಷ್ಯೋ ಲಪ್ಸ್ಯಾಮಹೇ ವಿತ್ತಮದ್ರಾಕ್ಷ್ಮ ಚೇತ್ ತ್ವಾ ।

ಜೀವಿಷ್ಯಾಮೋ ಯಾವದೀಶಿಷ್ಯಸಿ ತ್ವಂ ವರಸ್ತು ಮೇ ವರಣೀಯಃ ಸ ಏವ ।। ೨೮ ।।

ನ ವಿತ್ತೇನೇತಿ । ನ ಹಿ ವಿತ್ತೇನ ಲಬ್ಧೇನ ಕಸ್ಯಚಿತ್ ತೃಪ್ತಿಃ ದೃಷ್ಟಚರೀ । ನ ಜಾತುಕಾಮಃ ಕಾಮಾನಾಮುಪಭೋಗೇನ ಶಾಮ್ಯತಿ’ (ವಿ.ಪು. ೪-೧೦-೨೩) ಇತಿ ನ್ಯಾಯಾದಿತಿ ಭಾವಃ । ಕಿಞ್ಚ ಲಪ್ಸ್ಯಾಮಹೇ ವಿತ್ತಮಿತಿ । ತ್ವಾಂ ವಯಂ ದೃಷ್ಟವನ್ತಶ್ಚೇತ್, ವಿತ್ತಂ ಪ್ರಾಪ್ಸ್ಯಾಮಹೇ (?) ತ್ಚದ್ದರ್ಶನಮ್ ಅಸ್ತಿ ಚೇತ್, ವಿತ್ತಲಾಭೇ ಕೋ ಭಾರ ಇತಿ ಭಾವಃ । ತರ್ಹಿ ಚಿರಜೀವಿಕಾ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯಾ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ – ಜೀವಿಷ್ಯಾಮೋ ಯಾವದಿತಿ – ಯಾವತ್ಕಾಲಂ ಯಾಮ್ಯೇ ಪದೇ ತ್ವಮ್ ಈಶ್ವರತಯಾ ವರ್ತಸೇ – ವ್ಯತ್ಯಯೇನ ಪರಸ್ಮೈಪದಮ್ – ತಾವತ್ಪರ್ಯನ್ತಮ್ ಅಸ್ಮಾಕಮಪಿ ಜೀವನಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ । ನ ಹಿ ತ್ವದಾಜ್ಞಾತಿಲಙ್ಘನೇನ ಅಸ್ಮಜ್ಜೀವಿತಾನ್ತಕರಃ ಕಶ್ಚಿದಸ್ತಿ । ವರಲಾಭಾಲಾಭಯೋರಪಿ ತಾವದೇವ ಜೀವನಮಿತಿ ಭಾವಃ । ವಸ್ತು ಮೇ ವರಣೀಯಃ ಸ ಏವ । ಅತಃ ‘ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ’ ಇತಿ ಪ್ರಾಕ್ಪ್ರಸ್ತುತೋ ವರ ಏವ ವರಣೀಯ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೨೮ ।।

ಅಜೀರ್ಯತಾಮಮೃತಾನಾಮುಪೇತ್ಯ ಜೀರ್ಯನ್ ಮರ್ತ್ಯಃ ಕ್ವ ತದಾಸ್ಥಃ ಪ್ರಜಾನನ್ ।

ಅಭಿಧ್ಯಾಯನ್ ವರ್ಣರತಿಪ್ರಮೋದಾನತಿದೀರ್ಘೇ ಜೀವಿತೇ ಕೋ ರಮೇತ ।। ೨೯ ।।

ಅಜೀರ್ಯತಾಮಿತಿ । ಜರಾಮರಣಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಮುಕ್ತಾನಾಂ ಸ್ವರೂಪಂ ಜ್ಞಾತ್ವಾ । ಪ್ರಜಾನನ್ – ವಿವೇಕೀ ಜರಾಮರಣೋಪಪ್ಲುತೋಽಯಂ ಜನಃ ತದಾಸ್ಥಃ – ಜರಾಮರಣಾದ್ಯುಪಪ್ಲುತಾಪ್ಸರಃ ಪ್ರಭೃತಿವಿಷಯ ವಿಷಯಕಾಸ್ಥಾವಾನ್, ಕ್ವ – ಕಥಂ ಭವೇತ್ ? ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅಭಿಧ್ಯಾಯನ್ನಿತಿ । ತತ್ರತ್ಯಾನ್ ವರ್ಣರತಿಪ್ರಮೋದಾನ್ । ವರ್ಣಾಃ ಆದಿತ್ಯವರ್ಣತ್ವಾದಿರೂಪವಿಶೇಷಾಃ, ರತಿಪ್ರಮೋದಾಃ – ಬ್ರಹ್ಮಭೋಗಾದಿ ಜನಿತಾನನ್ದವಿಶೇಷಾಃ, ತಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಅಭಿಧ್ಯಾಯನ್ – ನಿಪುಣತಯಾ ನಿರೂಪಯನ್ । ಅನತಿದೀರ್ಘೇ ಜೀವಿತೇ ಕೋ ರಮೇತ – ಅತ್ಯಲ್ಪೇ ಐಹಿಕೇ ಚಿರಜೀವಿತೇ ಕಃ ಪ್ರೀತಿಮಾನ್ ಸ್ಯಾತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ೨೯ ।।

ಯಸ್ಮಿನ್ನಿದಂ ವಿಚಿಕಿತ್ಸನ್ತಿ ಮೃತ್ಯೋಂ ಯತ ಸಾಮ್ಪರಾಯೇ ಮಹತಿ ಬ್ರೂಹಿ ನಸ್ತತ್ ।

ಯೋಽಯಂ ವರೋ ಗೂಢಮನುಪ್ರವಿಷ್ಟೋ ನಾನ್ಯಂ ತಸ್ಮಾನ್ನಚಿಕೇತಾ ವೃಣೀತೇ ।।೩೦ ।।

।। ಇತಿ ಕಠೋಪನಿಷದಿ ಪ್ರಥಮಾವಲ್ಲೀ ।।

ಯಸ್ಮಿನ್ ಇತಿ । ಮಹತಿ – ಪಾರಲೌಕಿಕೇ ಯಸ್ಮಿನ್ – ಮುಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ ಸಂಶೇರತೇ, ತದೇವ ಮೇ ಬ್ರೂಹಿ । ಯೋಽಯಮಿತಿ ಗೂಢಮ್ – ಆತ್ಮತತ್ತ್ವಮ್ ಅನುಪ್ರವಿಷ್ಟಃ ಯೋಽಯಂ ವರಃ, ತಸ್ಮಾತ್ ಅನ್ಯಂ ನಚಿಕೇತಾ ನ ವೃಣೀತೇ ಸ್ಮ ಇತಿ ಶ್ರುತೇರ್ವಚನಮ್ ।। ೩೦ ।।।

।। ಇತಿ ಪ್ರಥಮಾಬಲ್ಲೀ ಪ್ರಕಾಶಿಕಾ ।।