ಶ್ರೀಃ ।।

ಕೇನೋಪನಿಷತ್

(ತಲವಕಾರೋಪನಿಷತ್)

[ಸಾಮವೇದಶಾನ್ತಿಪಾಠಃ]

ಓಮ್ ಆಪ್ಯಾಯನ್ತು ಮಮಾಙ್ಗಾನಿ ವಾಕ್ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಮಥೋ ಬಲಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ । ಸರ್ವ ಬ್ರಹ್ಮೋ (ಹ್ಮೌ) ಪನಿಷದಮ್ । ಮಾಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಾಕುರ್ಯಾಮ್ । ಮಾ ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಾಕರೋತ್ । ಅನಿರಾಕರಣಮಸ್ತು । ಅನಿರಾಕರಣಂ ಮೇಽಸ್ತು, ತದಾತ್ಮನಿ ನಿರತೇ ಯ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಧರ್ಮಾಸ್ತೇ ಮಯಿ ಸುನ್ತು ತೇ ಮಯಿ ಸನ್ತು।

ಓಂ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ।

* * * * *

ಪ್ರಥಮಖಣ್ಡಃ

ಹರಿಃ ಓಮ್ ।

ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನಃ ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರೈತಿ ಯುಕ್ತಃ ।

ಕೇನೇಷಿತಾಂ ವಾಚಮಿಮಾಂ ವದನ್ತಿ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಕ ಉ ದೇವೋ ಯುನಕ್ತಿ ।೧।।

ಶ್ರೀರಙ್ಗರಾಮಾನುಜಮುನಿವಿರಚಿತಾ

ಪ್ರಕಾಶಿಕಾ

ಯೇನೋಪನಿಷದಾಂ ಭಾಷ್ಯಂ ರಾಮಾನುಜಮತಾನುಗಮ್ ।

ರಮ್ಯಂ ಕೃತಂ ಪ್ರಪದ್ಯೇ ತಂ ರಙ್ಗರಾಮಾನುಜಂ ಮುನಿಮ್ ।

ಮಙ್ಗಲಾಚರಣಂ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾ ಚ

ಅತಸೀಗುಚ್ಛಸಚ್ಛಾಯಮಞ್ಚಿತೋರಸಂಸ್ಥಲಂ ಶ್ರಿಯಾ।

ಅಞ್ಜನಾಚಲಶ್ರೃಙ್ಗಾರಮಞ್ಜಲಿರ್ಮಮ ಗಾಹತಾಮ್ ।।

ವ್ಯಾಸಂ ಲಕ್ಷ್ಮಣಯೋಗೀನ್ದ್ರ ಪ್ರಣಮ್ಯಾನ್ಯಾನ್ ಗುರೂನಪಿ ।

ವ್ಯಾಖ್ಯಾಂ ತಲವಕಾರೋಪನಿಷದಃ ಕರವಾಣ್ಯಹಮ್ ।

ಅಚೇತನಪ್ರೇರಕಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಕಪ್ರಶ್ನಾಃ

ಪರಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪಪ್ರಕಾರೇಣ ಪ್ರಕಾಶಯಿತುಂ ಪ್ರಸ್ತೌತಿ- ‘ಕೇನೇಷಿತಂ ಪತತಿ ಪ್ರೇಷಿತಂ ಮನಃ ಕೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರೈತಿ ಯುಕ್ತಃ । ಕೇನೇಷಿತಾಂ ವಾಚಮಿಮಾಂ ವದನ್ತಿ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಂ ಕ ಉ ದೇವೋ ಯುನಕ್ತಿ’ । ಮನಃ ಕೇನ ವಾ (?) ಪ್ರೇಷಿತಮ್ – ಪ್ರೇರಿತಂ ಸತ್ ಸ್ವವಿಷಯೇ ಪ್ರವರ್ತತ ಇತಿ ಭಾವಃ ।। ಇಷಿತಮ್ – ಇಷ್ಟಮ್; ಮತಮ್ । ಪ್ರಾಣಾನಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಪ್ರಥಮಃ ಪ್ರಾಣಃ – ಮುಖ್ಯಃ ಪ್ರಾಣಃ ಕೇನ ಪ್ರೇರಿತಸ್ಸನ್  ಪ್ರೈತಿ – ಪ್ರಕರ್ಷಣ ಸಞ್ಚರತಿ । ತಥಾ, ಕೇನ ವಾ ಪ್ರೇರಿತಾಮ್’ ಇಮಾಂ ವಾಚಮ್ – ವಾಗಿನ್ದ್ರಿಯಮವಲಂಬ್ಯ ವ್ಯವಹರನ್ತಿ ಲೋಕಾಃ । ತಥಾ ಚಕ್ಷುಃಶ್ರೋತ್ರಯೋಶ್ಚ ಕಃ ಪ್ರೇರಕಃ? ಅಚೇತನಾನಾಮೇಷಾಂ ಚೇತನಾಪ್ರೇರಿತಾನಾಂ ಕಾರ್ಯಕರತ್ವಾಸಮ್ಭವಾತ್ ಇತಿ ಗುರುಮುಪೇತ್ಯ ಶಿಷ್ಯಃ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ ಮನಸೋ ಮನೋ ಯತ್ ವಾಚೋ ಹ ವಾಚಂ ಸ ಉ ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಃ । ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷುರತಿಮುಚ್ಯ ಧೀರಾಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮೃತಾ ಭವನ್ತಿ ।೨।

ಗುರೋಃಪ್ರತಿವಚನಮ್

ಗುರುಃ ಪ್ರತಿವಕ್ತಿ – ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಂ…..ಭವನ್ತಿ। ಚಕ್ಷುರಾದೀನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಚಕ್ಷುರಾದ್ಯನಧೀನಪ್ರಕಾಶಮ್ ಅಪ್ರಾಣಾಧೀನಪ್ರಾಣನಞ್ಚ ಯತ್ ಸ ಉ – ಸ ಏವ ಇತ್ಯೇವಮ್ ಅತಿಮುಚ್ಯ – ಜ್ಞಾತ್ವಾ ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ – ಅರ್ಚಿರಾದಿನಾ ಮಾರ್ಗೇಣ ಗತ್ವಾ ಮುಕ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತಿ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ ನೋ ಮನಃ।

ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮೋ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾತ್ । ೩।।

ತದೇವ ಪ್ರಪಞ್ಚಯತಿ – ನ ತತ್ರ ಚಕ್ಷುರ್ಗಚ್ಛತಿ ನ ವಾಗ್ಗಚ್ಛತಿ ನೋ ಮನಃ। ತರ್ಹಿ ತತ್ ಕಥಮುಪದೇಷ್ಟವ್ಯಮ್’ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ-ನ ವಿದ್ಮೋ ನ ವಿಜಾನೀಮಃ ಯಥೈತದನುಶಿಷ್ಯಾತ್-ಕಿಂ ತದಿತಿ ಪೃಷ್ಟ ಆಚಾರ್ಯಃ, ‘ನಾನ್ತರಿನ್ದ್ರಿಯೇಣ ನ ಬಹಿರಿನ್ದ್ರಿಯೇಣ ಚ ಜ್ಞೇಯಂ ತತ್’ ಇತ್ಯೇವ ತದುಪದಿಶೇತ್ ।

ಅನ್ಯದೇವ ತದ್ವಿದಿತಾದಥೋ ಅವಿದಿತಾದಧಿ।

ಇತಿ ಶುಶ್ರುಮ ಪೂರ್ವೇಷಾಂ ಯೇ ನಸ್ತದ್ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರೇ ।೪।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ವಿದಿತಾವಿದಿತವಿಲಕ್ಷಣತ್ವಮ್

ನನು ತಸ್ಯ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವೇ ತುಚ್ಛತ್ವಂ ಸ್ಯಾತ್; ಬ್ರಹ್ಮಜಿಜ್ಞಾಸಯಾ ಗುರೂಪಸದನಾದಿಕಞ್ಚನ ಸ್ಯಾದಿತ್ಯತ್ರಾಹ-‘ಅನ್ಯದೇವ ತತ್ ವಿದಿತಾದಥೋ—–ತದ್ವ್ಯಾಚಚಕ್ಷಿರೇ’। ಯೇ-ಅಸ್ಮಾಕಂ ಪೂರ್ವೇ ಗುರವಃ ಬ್ರಹ್ಮೋಂಪಾದಿಶನ್, ತೇಷಾಮ್-‘ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ವಿದಿತಾದಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣಂ ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಅವಿದಿತಾದಪಿ ವಿಲಕ್ಷಣಮ್  ಏವಂ ರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಈದೃಶೀಂ ವಾಚಂ ವಯಂ ಶ್ರುತವನ್ತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯದ್ವಾಚಾನಭ್ಯುದಿತಂ ಯೇನ ವಾಗಭ್ಯುದ್ಯತೇ ।

ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ।೫।

ವಾಗಾದಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಕಾಶಕಂ ಬ್ರಹ್ಮ

ಏತದೇವ ಪ್ರಪಞ್ಚಯತಿ – ‘ಯತ್ ವಾಚಾಽನಭ್ಯುದಿತಂ……ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ’। ವಾಗಾದಿಭಿರ್ಯದಪ್ರಕಾಶ್ಯಂ ಸ್ವಯಂ ವಾಗಾದಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಕಾಶಕಞ್ಚ, ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ’ ಇತಿ ಜಾನೀಹಿ ।।

ಯದ್ವಸ್ತು ಇದಮ್ ಇತಿ ಇದಙ್ಕಾರಗೋಚರತಯಾ ಹಸ್ತಾಮಲಕವತ್ ಸುವಿದಿತತಯಾ ಉಪಾಸತೇ ಜನಾಃ, ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏವಮ್ ಉತ್ತರತ್ರಾಪಿ ।

ಯನ್ಮನಸಾ ನ ಮನುತೇ ಯೇನಾಹುರ್ಮನೋ ಮತಮ್ ।

ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ । ೬।

ಅತ್ರ ರಙ್ಗರಾಮಾನುಜಭಾಷ್ಯಮ್ ನಾಸ್ತಿ

ಯಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಯೇನ ಚಕ್ಷೂಂಷಿ ಪಶ್ಯತಿ ।

ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ । ೭।

‘ಯಚ್ಚಕ್ಷುಷಾ ನ ಪಶ್ಯತಿ ಯೇನ ಚಕ್ಷುಷಿ ಪಶ್ಯತಿ’। ಯೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಸಾಧನೇನ ಪುಮಾನ್ ಇತರತ್ ಪಶ್ಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಯತ್ ಶ್ರೋತ್ರೇಣ ನ ಶೃಣೋತಿ ಯೇನ ಶ್ರೋತ್ರಮಿದಂ ಶ್ರುತಮ್ ।

ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ।೮।

ಅತ್ರ ರಙ್ಗರಾಮಾನುಜಭಾಷ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ

ಯತ್ಪ್ರಾಣೇನ ನ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ।

ತದೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ತ್ವಂ ವಿದ್ಧಿ ನೇದಂ ಯದಿದಮುಪಾಸತೇ ।೯।।

‘ಯತ್ ಪ್ರಾಣೇನ ನ ಪ್ರಾಣಿತಿ ಯೇನ ಪ್ರಾಣಃ ಪ್ರಣೀಯತೇ’ – ಪ್ರಣೀಯತೇ – ಪ್ರಾಣಿತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಪ್ರಥಮಖಣ್ಡಃ ಸಮಾಪ್ತಃ

ದ್ವಿತೀಯಖಣ್ಡಃ

ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಸುವೇದೇತಿ ದಭ್ರಮೇವಾಪಿ ನೂನಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್ ।

ಯದಸ್ಯ ತ್ವಂ ಯದಸ್ಯ ದೇವೇಷು ಅಥ ನು ಮೀಮಾಂಸ್ಯಮೇವ ತೇ ಮನ್ಯೇ ವಿದಿತಮ್ ।೧।।

ಶಿಷ್ಯಂ ಪ್ರತ್ಯಾಚಾರ್ಯ ಆಹ – ‘ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ ಸುವೇದೇತಿ……..ಅಥ ನು ಮೀಮಾಂಸ್ಯಮೇವ ತೇ’। ‘ಅಹಂ ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ಸುಷ್ಟು ವೇದ’ ಇತಿ ಯದಿ ಮನ್ಯಸೇ; ನ ತತ್ ತಥಾ । ಅಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಇಹ ಲೋಕೇ ಯದಪಿ ರೂಪಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ, ತನ್ನೂನಂ ದಭ್ರಮೇವ ಅಲ್ಪಮೇವ । ದೇವೇಷು ಯದ್ರೂಪಂ ತ್ವಂ ವೇತ್ಥ, ತದಪಿ ದಭ್ರಮೇವ – ಅಲ್ಪಮೇವ।। , ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾತಂ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ರೂಪಮ್ ಅಲ್ಪಮೇವ; ನ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮರೂಪಂ ತ್ವಯಾ ಜ್ಞಾತಮ್ । ಅತಃಪರಮೇವ ತೇ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಚಾರ್ಯಮ್ ; ನಾತಃ ಪೂರ್ವಂ ಸಮ್ಯಗ್ವಿಚಾರಿತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಏತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಶ್ರುತ್ವಾ, ಸಮ್ಯವಿಚಾರ್ಯ ಶಿಷ್ಯ ಆಹ – ‘ಮನ್ಯೇ ವಿದಿತಮ್’ – ಅಹಂ ವಿದಿತಮೇವ ಮನ್ಯೇ ।।

ನಾಹಂ ಮನ್ಯೇ ಸುವೇದೇತಿ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ।

ಯೋ ನಸ್ತದ್ವೇದ ತದ್ವೇದ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ ।೨।।

ಕಥಮಿತ್ಯತ್ರಾಹ – ನಾಹಂ ಮನ್ಯೇ ಸುವೇದೇತಿ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ। ಅಹಮ್ – ಸಮ್ಯಗ್ವೇದ ಇತ್ಯಪಿ ನ ಮನ್ಯೇ; ನ ವೇದೇತ್ಯಪಿ ನ। ಅಪಿ ತು ವೇದೈವ। ತತಶ್ಚ ಕಾತ್ರ್ಸೂನ್ಯೇನ ಜ್ಞಾತತ್ವಮಜ್ಞಾತತ್ವಞ್ಚ ನಾಸ್ತಿ; ಕಿಞ್ಚಿತ್ಜ್ಞಾತತ್ವಮಸ್ತೀತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ಯೋ ನಸ್ತದ್ವೇದ ತದ್ವೇದ ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ ನಃ-ಅಸ್ಮಾಕಂ ಬ್ರಹ್ಮಚಾರಿಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ತತ್ – ‘ನೋ ನ ವೇದೇತಿ ವೇದ ಚ’ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ತತ್ ಅರ್ಥತತ್ವಂ ಯೋ ವೇದ, ಸಃ ತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಂ ಮತಂ ಯಸ್ಯ ನ ವೇದ ಸಃ ।

ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್ । ೩।।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಕೃತ್ಸ್ನಜ್ಞಾನಮಾನಿನಾಮಜ್ಞತ್ವಮ್

ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಂ ಮತಂ ಯಸ್ಯ ನ ವೇದ ಸಃ। ಯಃ (ಯಸ್ತು) ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ನ ಮನುತೇ, ಸ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನುತೇ । ಯಸ್ತು ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನುತೇ, ಸ ತು ನ ಜಾನಾತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅವಿಜ್ಞಾತಂ ವಿಜಾನತಾಂ ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್ – ಬ್ರಹ್ಮ ಏತಾವತ್ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛೇದಜ್ಞಾನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ; ಪರಿಚ್ಛಿನ್ನತ್ವಜ್ಞಾನಶೂನ್ಯಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವಿಜ್ಞಾತಂ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಉಕ್ತಞ್ಚ ಭಗವತಾ ಭಾಷ್ಯಕೃತಾ – ‘ಯತೋ ವಾಚೋ ನಿವರ್ತನ್ತೇ, ಅಪ್ರಾಪ್ಯ ಮನಸಾ ಸಹ’ (ತೈ.ಉ.ಆ.9) ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽನನ್ತಸ್ಯ ಅಪರಿಮಿತಗುಣಸ್ಯ ವಾಙ್ಮನಸಯೋಃ ‘ಏತಾವತ್’ ಇತಿ ಪರಿಚ್ಛಿದಾಯೋಗ್ಯತ್ವಶ್ರವಣೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮ ಏತಾವತ್’ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಪರಿಚ್ಛೇದಜ್ಞಾನವತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಅವಿಜ್ಞಾತಮ್ ಅಮತಮ್ ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್; ಅಪರಿ ಛಿನ್ನತ್ವಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ । ಅನ್ಯಥಾ ‘ಯಸ್ಯಾಮತಂ ತಸ್ಯ ಮತಮ್’, ‘ವಿಜ್ಞಾತಮವಿಜಾನತಾಮ್’ ಇತಿ ತತ್ರೈವ ಮತತ್ವ-ವಿಜ್ಞಾತತ್ವವಚನಂ ವಿರುದ್ಧ್ಯೇತ ಇತಿ । ತತಶ್ಚ ಅವಿಜ್ಞಾತತ್ವಾದಿವಚನಂ’ ಕಾತ್ರ್ಸೂನ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನಾವಿಷಯತ್ವಪರಮ್; ನ ತು ಸರ್ವಾತ್ಮನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಜ್ಞಾನಾಗೋಚರತ್ವಪರಮ್ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ತಥಾಹಿ ಸತಿ, ‘ಬ್ರಹ್ಮವಿದಾಪ್ರೋತಿ ಪರಮ್’ (ತೈ.ಉ.ಆ.1), ‘ತಮೇವ ವಿದಿತ್ವಾಽತಿಮೃತ್ಯುಮೇತಿ’ (ಶ್ವೇ.ಉ.3.8) ಇತ್ಯಾದಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಾಮ್ ಅಸಂಗತಾರ್ಥಕತ್ವಪ್ರಸಙ್ಗಾತ್, ವೇದಾನ್ತಾನಾಂ ನೈರರ್ಥಕ್ಯಪ್ರಸಂಗಾಚ್ಚ ।।

ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮಮೃತಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿನ್ದತೇ ।

ಆತ್ಮನಾ ವಿನ್ದತೇ ವೀರ್ಯಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿನ್ದತೇಽಮೃತಮ್ ।೪।

ಅಮೃತತ್ವಪ್ರಾಪ್ತಿಪ್ರಕಾರಃ

ಪ್ರತಿಬೋಧವಿದಿತಮಮೃತಮಮೃತತ್ವಂ ಹಿ ವಿನ್ದತೇ । ಪ್ರತಿನಿಯತೋ ಬೋಧಃ ಪ್ರತಿಬೋಧಃ। ಸತ್ಯತ್ವ – ಜ್ಞಾನತ್ವ – ಅನನ್ತತ್ವಾದಿರೂಪಾಸಾಧಾರಣಧರ್ಮವಿಶಿಷ್ಟತಯಾ ಜ್ಞಾತಮ್ ಅಮೃತಮ್ – ಬ್ರಹ್ಮಸ್ವರೂಪ, ತತ್ಕ್ರತುನ್ಯಾಯೇನ ಸ್ವೋಪಾಸಕಸ್ಯಾಪ್ಯಮೃತತ್ವಂ ವಿನ್ದತೇ – ಲಮ್ಭಯತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನ್ತರ್ಭಾವಿತಣ್ಯರ್ಥಃ ಅಯಂ ವಿದಿಧಾತುಃ । ಲಮ್ಭನಪ್ರಕಾರಮೇವಾಹ – ಆತ್ಮನಾ ವಿನ್ದತೇ ವೀರ್ಯಂ ವಿದ್ಯಯಾ ವಿನ್ದತೇಽಮೃತಮ್ । ‘ಸ ನೋ ದೇವಃ ಶುಭಯಾ ಸ್ಮೃತ್ಯಾ ಸಂಯುನಕ್ತು’ (ತೈ.ನಾ. 84.) ಇತ್ಯುಕ್ತರೀತ್ಯಾ ವಿದ್ಯಾನಿಷ್ಪತ್ತ್ಯನುಕೂಲಂ ವೀರ್ಯ ಪ್ರಸನ್ನೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಾ ಲಭತೇ ಪ್ರಸನ್ನಪರಮಾತ್ಮಾಽಽಹಿತವೀರ್ಯಾರ್ಜಿತಯಾ ವಿದ್ಯಯಾ ಅಮೃತತ್ವಮ್ ಅಶ್ನುತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಇಹ ಚೇದವೇದೀದಥ ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀನ್ಮಹತೀ ವಿನಷ್ಟಿಃ।

ಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರಾಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮೃತಾ ಭವನ್ತಿ ।೫।।

ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಇಹೈವ ಅವಶ್ಯವೇದ್ಯತ್ವಮ್

ತಾದೃಶಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನೇ ತ್ವರಾಮ್ ಉತ್ಪಾದಯತಿ – ‘ಇಹ ಚೇದವೇದೀದಥ ಸತ್ಯಮಸ್ತಿ; ನ ಚೇದಿಹಾವೇದೀತ್, ಮಹತೀ ವಿನಷ್ಟಿಃ’। ಇಹೈವ ಜನ್ಮನಿ, ಬ್ರಹ್ಮ ಜ್ಞಾತವಾಂಶ್ಚೇತ್, ಅಥ – ಸಮನನ್ತರಮೇವ ಅಸ್ತಿ – ಸನ್ ಭವತಿ । ಸತ್ಯ (ಅತ್ರ) ಜ್ಞಾನಾಭಾವೇ ಆತ್ಮನೋಽಸತ್ತಾ ಭವತಿ; ‘ಅಸನ್ನೇವ ಸ ಭವತಿ ಅಸತ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವೇದ ಚೇತ್ । ಅಸ್ತಿ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಚೇದ್ವೇದ ಸನ್ತಮೇನಂ ತತೋ ವಿದುಃ’ (ತೈ.ಆ.6) ಇತಿ ಶ್ರುತ್ಯನುರೋಧಾತ್ ಇತಿ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯಮ್ । ‘ಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು ವಿಚಿತ್ಯ ಧೀರಾಃ ಪ್ರೇತ್ಯಾಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾದಮೃತಾ ಭವನ್ತಿ । ಭೂತೇಷು ಭೂತೇಷು – ಸರ್ವಭೂತಸ್ಥಂ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಜ್ಞಾಶಾಲಿನಃ’ ಸ್ವೇತರಸಮಸ್ತವಿಲಕ್ಷಣತ್ವೇನ ನಿರ್ಧಾರ್ಯ. ಅಸ್ಮಾಲ್ಲೋಕಾತ್ – ಅರ್ಚಿರಾದಿಮಾರ್ಗೇಣ ಪರಮಾತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ಯ ಮುಕ್ತಾ ಭವನ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ದ್ವಿತೀಯಖಣ್ಡಃ ಸಮಾಪ್ತಃ

* * * * *

ತೃತೀಯಖಣ್ಡಃ

ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ದೇವೇಭ್ಯೋ ವಿಜಿಗ್ಯೇ। ತಸ್ಯ ಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಜಯೇ ದೇವಾ ಅಮಹೀಯನ್ತ।

ತ ಐಕ್ಷನ್ತ, ಅಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ವಿಜಯೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ಮಹಿಮೇತಿ ।೧।।

ಸುರವಿಜಯ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾ

ಆತ್ಮನಾ ವಿನ್ದತೇ ವೀರ್ಯಮ್ – ಇತ್ಯುಕ್ತಾರ್ಥೇ ಆಖ್ಯಾಯಿಕಾಮಾಹ -‘ಬ್ರಹ್ಮ ಹ ದೇವೇಭ್ಯೋ ವಿಜಿಗ್ಯೇ’ । ಪರಮಾತ್ಮಾ ದೇವಾನಾಮನುಗ್ರಹಾರ್ಥಮಸುರಾದೀನ್, ಶತ್ರೂನ್ ವಿಜಿತವಾನ್ । ‘ತಸ್ಯ ಹ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ’ ವಿಜಯೇ ದೇವಾ ಅಮಹೀಯನ್ತ’ । ಬ್ರಹ್ಮಕರ್ತೃಕವಿಜಯೇ ಸತಿ ದೇವಾಃ ಪೂಜಿತಾ ಅಭವನ್ । ‘ತ ಐಕ್ಷನ್ತ ಅಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ವಿಜಯೋಽಸ್ಮಾಕಮೇವಾಯಂ ಮಹಿಮೇತಿ’। ದೇವಾಃ, ಅಯಮಸುರವಿಜಯೋಽಸ್ಮಕರ್ತೃಕ ಏವ, ತದನುಕೂಲಸಾಮರ್ಯಾದಿಕಮಪಿ ಅಸ್ಮದೀಯಮೇವ ಇತ್ಯಮನ್ಯನ್ತ ।।

ತದ್ಧೇಷಾಂ ವಿಜಜ್ಞೌ । ತೇಭ್ಯೋ ಹ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ ।

ತನ್ನ ವ್ಯಜಾನತ(ನ್ತ) ಕಿಮಿದಂ ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।೨।।

ಯಕ್ಷಾವತಾರಃ

‘ತದ್ವೇಷಾಂ ವಿಜಜ್ಞೌ । ತಾದೃಶಂ ತೇಷಾಮ್ ಅಭಿಮಾನಂ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಜ್ಞಾತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ‘ತೇಭ್ಯೋ ಹ ಪ್ರಾದುರ್ಬಭೂವ’-ತೇಷಾಂ ದೇವಾನಾಮ್ ಅನುಗ್ರಹಾರ್ಥಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಯಕ್ಷರೂಪಂ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಮ್ । ತನ್ನ ವ್ಯಜಾನತ ಕಿಮಿದಂ ಯಕ್ಷಮಿತಿ – ಏತತ್ ಯಕ್ಷಸ್ವರೂಪಂ ಕಿಮಿತಿ ತೇ ದೇವಾ ನ ವ್ಯಜಾನತ – ನ ಜ್ಞಾತವನ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ’ ।।

ತೇಽಗ್ನಿಮಬ್ರುವನ್, ಜಾತವೇದಃ! ಏತದ್ವಿಜಾನೀಹಿ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ! ತಥೇತಿ । ತದೇಭ್ಯದ್ರವತ್ ।

ತಮಭ್ಯವದತ್ ಕೋಽಸೀತಿ । ಅಗ್ನಿರ್ವಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಬ್ರವೀತ್, ಜಾತವೇದಾ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ।।೩,೪।।

ಅಗ್ನೇಃ ಬ್ರಹ್ಮಣಾ ಸಮಾಗಮಃ

‘ತೇಽಗ್ನಿಮಬ್ರುವನ್………ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ’ । ಜಾತವೇದಃ ಏತದ್ವಿಜಾನೀಹಿ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತೀತ್ಯುಕ್ತವನ್ತಃ । ತಥೇತಿ । ತದಭ್ಯದ್ರವತ್………….. ಜಾತವೇದಾ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ’ । ತಥೇತಿ ಸ ಯಕ್ಷಸಮೀಪಂ ಗತಃ ತೇನ ಕೋಽಸೀತಿ ಪೃಷ್ಟಃ, ಅಗ್ನಿಃ, ಜಾತವೇದಾಃ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧಂ ನಾಮದ್ವಯಮುಕ್ತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಯಿ ಕಿಂ ವೀರ್ಯಮಿತಿ । ಅಪೀದಂ ಸರ್ವಂ ದಹೇಯಮ್, ಯದಿದಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತಿ । ತಸ್ಮೈ ತೃಣಂ ನಿದಧೌ, ಏತದ್ದಹೇತಿ। ತದುಪಪ್ರೇಯಾಯ ಸರ್ವಜವೇನ । ತನ್ನ ಶಶಾಕ ದಗ್ಧುಮ್ । ಸ ತತ ಏವ ನಿವವೃತೇ, ನೈತ (ನೈನ) ದಶಕಂ ವಿಜ್ಞಾತುಮ್, ಯದೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।।೫,೬।।

ತೃಣದಹನಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಅಗ್ನೇಃ

‘ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಯಿ ಕಿಂ ವೀರ್ಯಮಿತಿ । ಅಪೀದಂ ಸರ್ವಂ ದಹೇಯಂ ಯದಿದಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತಿ’। ತವ ಕ್ವ। ಸಾಮರ್ಥ್ಯಮಸ್ತೀತಿ ಯಕ್ಷೇಣ ಪೃಷ್ಟೋಽಗ್ನಿಃ ಪೃಥಿವ್ಯನ್ತರ್ವರ್ತಿಸಕಲದಾಹಸಾಮರ್ಥ್ಯಮ್ ಅಸ್ತೀತಿ ಉಕ್ತವಾನ್ ।।

‘ತಸ್ಮೈ………..ಸ ತತ ಏವ ನಿವವೃತೇ। ತರ್ಹಿದಂ ತೃಣಂ ದಹೇತಿ ಯಕ್ಷೇಣ ಉಕ್ತಃ, ಸರ್ವೇಣ ಜವೇನ । ತತ್ಸಮೀಪಂ ಗತಃ, ದಗ್ಧುಮಸಮರ್ಥೋಂ ನಿವೃತ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಉಪಪ್ರೇಯಾಯ – ಸಮೀಪಂ ಗತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ನೈತದಶಕಂ ವಿಜ್ಞಾತುಂ ಯದೇತದ್ ಯಕ್ಷಮಿತಿ’। ಏವಂ ದೇವಾನ್ ಪ್ರತಿ ಉಕ್ತವಾನಿತಿ ಶೇಷಃ । ಏವಮುತ್ತರತ್ರಾಪಿ।।

ಅಥ ವಾಯುಮಬ್ರುವನ್, ವಾಯವೇತದ್ವಿಜಾನೀಹಿ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ! ತಥೇತಿ ।೭।।

ತದಭ್ಯದ್ರವತ್ । ತಮಭ್ಯವದತ್, ಕೋಽಸೀತಿ? ವಾಯುರ್ವಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತ್ಯಬ್ರವೀತ್,

ಮಾತರಿಶ್ವಾ ವಾ ಅಹಮಸ್ಮೀತಿ । ೮।

ತಸ್ಮಿಂಸ್ತ್ವಯಿ ಕಿಂ ವೀರ್ಯಮಿತಿ । ಅಪೀದಂ ಸರ್ವಮಾದದೀಯಂ, ಯದಿದಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾಮಿತಿ ।೯।

ತಸ್ಮೈ ತೃಣಂ ನಿದಧೌ ಏತದಾದತ್ಸ್ವೇತಿ । ತದುಪಪ್ರೇಯಾಯ ಸರ್ವಜವೇನ । ತನ್ನ ಶಶಾಕಾಽಽದಾತುಮ್ । ಸ ತತ ಏವ ನಿವವೃತೇ, ನೈತ (ನೈನ) ದಶಕಂ ವಿಜ್ಞಾತುಂ, ಯದೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ ।೧೦।

ಅತ್ರ ರಙ್ಗರಾಮಾನುಜಭಾಷ್ಯಂ ನಾಸ್ತಿ

ಅಥೇನ್ದ್ರಮಬ್ರುವನ್, ಮಘವನ್ನೇತದ್ವಿಜಾನೀಹಿ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ । ತಥೇತಿ ತದಭ್ಯದ್ರವತ್ । ತಸ್ಮಾತ್ ತಿರೋದಧೇ । ೧೧ ।

ಸ ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಕಾಶೇ ಸ್ತ್ರಿಯಮಾಜಗಾಮ ಬಹುಶೋಭಮಾನಾಮುಮಾಂ ಹೈಮವತೀಮ್ । ತಾಂ ಹೋವಾಚ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ । ೧೨।।

ಉಮಾವಿರ್ಭಾವಃ ಇನ್ದ್ರಸ್ಯ ಯಕ್ಷವಿಷಯಕ ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ

ತಸ್ಮಾತ್ತಿರೋದಧೇ। ತಸ್ಮಾತ್ ಮಘೋನಸ್ಸನ್ನಿಧೇಃ, ಏತಸ್ಯ ಗರ್ವಭಙ್ಗೋ ಮಾ ಭೂದಿತಿ ತಿರೋಹಿತಮ್ ಅಭವತ್। ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವಾಕಾಶೇ ಸ್ತ್ರಿಯಮಾಜಗಾಮ ಬಹಶೋಭಮಾನಾಮ್ ಉಮಾಂ’ ಹೈಮವತೀಮ್। ತಾಂ ಹೋವಾಚ ಕಿಮೇತದ್ಯಕ್ಷಮಿತಿ । ತಸ್ಮಿನ್ನೇವ ಪ್ರದೇಶೇ ಹಿಮವತ್ಪುತ್ರೀಂ ಬಹುಭಿರಾಭರಣೈಃ ಶೋಭಮಾನಾಂ ಪಾರ್ವತೀಂಸರ್ವಜ್ಞಾಮಿನ್ದ್ರಾನುಗ್ರಹಾಯ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಾಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ತತ್ಸಮೀಪಮಾಗತ್ಯ, ಇಯಂ ಸರ್ವಂ ಜಾನಾತಿ ಇತಿ ಮನ್ಯಮಾನಃ, ಕಿಮೇತತ್ ಯಕ್ಷಮಿತಿ ಪಪ್ರಚ್ಛ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ತೃತೀಯಖಣ್ಡಃಸಮಾಪ್ತಃ

ಚತುರ್ಥಖಣ್ಡಃ

ಸಾ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾ ಏತದ್ವಿಜಯೇ ಮಹೀಯಧ್ವಮ್ ಇತಿ ।

ತತೋ ಹೈವ ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।೧।।

ಅಸುರವಿಜಯಃ ಪರಮಾತ್ಮಾಧೀನಃ

‘ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಹೋವಾಚ, ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಾ ಏತದ್ವಿಜಯೇ ಮಹೀಯಧ್ವಮ್’ ಇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮೈವ ಯಕ್ಷರೂಪೇಣ ಯುಷ್ಮನ್ಮೋಹಶಮನಾಯೇ ಪ್ರಾದುರ್ಭೂತಮ್ । ಅತೋ ಬ್ರಹ್ಮಸಮ್ಬನ್ಧಿನಿ ವಿಜಯೇ ನಿಮಿತ್ತೇ ಪೂಜಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನುತ । ಅಸ್ಮಾಭಿರೇವ ವಿಜಯಃ ಕೃತ ಇತಿ ದುರಭಿಮಾನಃ ತ್ಯಕ್ತವ್ಯಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ತತೋ ಹೈವ ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ತದುಪದೇಶಾದೇವ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾತವಾನ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತೇ ದೇವಾ ಅತಿತರಾಮಿವಾನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್। ಯದಗ್ನಿರ್ವಾಯುರಿನ್ದ್ರಃ । ತೇ ಹ್ಯೇನನ್ನೇದಿಷ್ಠಂ ಪಸ್ಪೃಶುಃ । ತೇ (ಸ) ಹ್ಯೇನತ್ ಪ್ರಥಮೋ ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ।೨।।

ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಿನ್ದ್ರಾಣಾಮ್ ಅತಿಶಾಯಿತ್ವಮ್

ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತೇ ದೇವಾ ಅತಿತರಾಮಿವಾನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್, ಯದಗ್ನಿರ್ವಾಯುರಿನ್ದ್ರಃ। ತೇ ಹ್ಯೇನನ್ನೇದಿಷ್ಠಂ ಪಸ್ಪೃಶುಃ । ತೇ ಹ್ಯೇನತ್ ಪ್ರಥಮೋ ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ – ತಸ್ಮಾದೇವ ಹೇತೋಃ ಏತ ಏವಾಗ್ನಿವಾಯ್ವಿನ್ದ್ರಾಃ ಇತರಾನ್ ದೇವಾನ್ ಅತಿಶೇರತ ಇವ। ಇವ ಶಬ್ದಃ ಏವಾರ್ಥಃ। ಅತಿಶೇರತ ಏವ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಸ್ಮಾದ್ಧೇತೋಃ ನೇದಿಷ್ಠಮ್’- ಸಮೀಪೇ ವರ್ತಮಾನಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ, ಪಸ್ಪೃಶುಃ – ದೃಷ್ಟವನ್ತಃ, ಯತಶ್ಚ ಹೇತೋಃ ಪ್ರಥಮೋ ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ – ಪ್ರಥಮಾಸ್ಸನ್ತೋ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ವಿದಾಞ್ಚಕ್ರುಃ; ಅತ ಏವೈತೇ ದೇವತಾನ್ತರಾಪೇಕ್ಷಯಾ ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಿನ್ದ್ರಾಃ ಅತಿಶಯಿತವನ್ತಃ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।। ವಚನವ್ಯತ್ಯಯಃ’ ಛಾನ್ದಸಃ ।

ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಇನ್ದ್ರೋಽತಿತರಾಮಿವಾನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್ ।

ಸ ಹ್ಯೇನನ್ನೇದಿಷ್ಠಂ ಪಸ್ಪರ್ಶ। ಸ ಹ್ಯೇನತ್ ಪ್ರಥಮೋ ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ । ೩।।

ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಪೇಕ್ಷಯಾ ಇನ್ದ್ರಸ್ಯ ಅತಿಶಾಯಿತ್ವಮ್

‘ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಇನ್ದ್ರೋಽತಿತರಾಮಿವಾನ್ಯಾನ್ ದೇವಾನ್ । ಸ ಹ್ಯೇನನ್ನೇದಿಷ್ಠಂ ಪಸ್ಪರ್ಶ । ಸ ಹ್ಯೇನತ್ ಪ್ರಥಮೋ | ವಿದಾಞ್ಚಕಾರ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ’ । ಅಗ್ನಿವಾಯ್ವಿನ್ದ್ರಾಣಾಂ ಮಧ್ಯೇ ಯಸ್ಮಾದಿನ್ದ್ರಃ ಸನ್ನಿಹಿತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ದೃಷ್ಟವಾನ್, ಸರ್ವೇಭ್ಯಃ ಪುರಸ್ತಾತ್ ಪಾರ್ವತೀಮುಖಾತ್ ಇದಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಜ್ಞಾತವಾನ್, ಅತಃ ಸರ್ವಾತಿಶಾಯೀತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ತಸ್ಯೈಷ ಆದೇಶೋ ಯದೇತದ್ವಿದ್ಯುತೋ ವ್ಯದ್ಯುತದಾ ಇತಿ,

ಇನ್ನ್ಯಮಿಷ (ಮೀಮಿಷ)ದಾ ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ ।೪।।

ವಿದ್ಯುದಾದಿವತ್ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಆವಿರ್ಭಾವತಿರೋಭಾವೌ ಕ್ಷಣಿಕೌ

ತಸ್ಯೈಷ ಆದೇಶಃ । ತಸ್ಯ – ಆವಿರ್ಭೂತಸ್ಯ’ ಸದ್ಯಸ್ತಿರೋಭೂತಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏಷ ಆದೇಶ: ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣ ಉಪಮಾನೋಪದೇಶ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೇತತ್ ವಿದ್ಯುತೋ ವ್ಯದ್ಯುತದಾ’ ಇತಿ । ಯಥಾ ವಿದ್ಯುತೋ ವಿದ್ಯೋತನಂ ಕ್ಷಣಿಕಮ, ತದ್ವತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಆ ಇತಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧೌ। ಉಪಮಾನಾನ್ತರಮಾಹ – ಇನ್ನ್ಯಮಿ (ಮೀಮಿ)ಷದಾ ಇತಿ ಅತ್ರಾಪಿ ಆ ಇತ್ಯೇತತ್ ಪೂರ್ವವತ್ । ಇಚ್ಛಬ್ದಃ ಉಪಮಾನಾನ್ತರಸಮುಚ್ಚಯಾರ್ಥಃ। ಯಥಾ ನ್ಯಮಿಷತ (ನ್ಯಮೀಮಿಷತ್) ನಿಮೇಷಃ, ಪ್ರಕಾಶತಿರೋಭಾವಃ ಕ್ಷಣೇನ, ಏವಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಽಪಿ ತಿರೋಽಭೂತ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯಥಾ ವಿದ್ಯತಸ್ತಿರೋಹಿತಾ ಭವನ್ತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ (ರ್ಥ?) ನ್ಯಮಮಿಷತ್ ಇತಿ ವಚನವ್ಯತ್ಯಯಶ್ಛನ್ದಸಃ । ಇತ್ಯಧಿದೈವತಮ್ – ಅನಾತ್ಮಭೂತಾಕಾಶಾದಿಗತವಿದ್ಯುದ್ವಿಷಯಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉಪಮಾನದರ್ಶನಮುಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।

ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್, ಯದೇತ (ನ)ದಗಚ್ಛತೀವ ಚ ಮನೋ ನ

(ಮನೋಽನೇನ) ಚೈನ(ತ) ದುಪಸ್ಮರತ್ಯಭೀಕ್ಷ್ಣಂ ಸಙ್ಕಲ್ಪಃ ।೫।।

ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಾನುವೃತ್ತಿರದು:ಶಕಾ

ಅಥಾಧ್ಯಾತ್ಮಮ್ – ಅನನ್ತರಂ ದೇಹಸ್ಥೋ ದೃಷ್ಟಾನ್ತ ಉಚ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಯದೇತತ್ ಗಚ್ಛತೀವ ಚ ಮನಃ। – ಏತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಮನೋ ಗಚ್ಛತೀವ। ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯಕಮನೋಗಮನಮಿವೇತ್ಯರ್ಥಃ। ಯಥಾ ಮನಸೋ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೀಕರಣಂ ನ ಚಿರಸ್ಥಾಯಿ, ಏವಮೇವ ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಕಾಶೋಽಪಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ಮನಸಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿಷಯೀಕರಣಂ ಕ್ಷಣಿಕಮೇವ; ನ ಚಿರಾನುವೃತ್ತಮಿತಿ ದರ್ಶಯತಿ – ನ ಚೈತದುಪಸ್ಮರತ್ಯಭೀಕ್ಷ್ಣಂ ಸಙ್ಕಲ್ಪಃ – ನ ಹಿ ಮನೋಜನಿತ ಸಙ್ಕಲ್ಪೋ ಧ್ಯಾನವಿಶೇಷಃ। ಅಭೀಕ್ಷ್ಣಮ್ – ಚಿರಮ್ ಏತದ್ಬ್ರಹ್ಮೋಪಸ್ಮರತಿ; ನ ವಿಷಯೀಕರೋತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ। ತತಶ್ಚ ‘ಯಥಾ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ಮನಸಾ ವಿಷಯೀಕರಣಂ ನ ಚಿರಾನುವೃತ್ತಮ್, ಏವಂ ಯಕ್ಷಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಪ್ರಾದುರ್ಭಾವೋಽಪಿ ನ ಚಿರಾನುವೃತ್ತಃ । ಅತ್ರ ದೃಷ್ಟಾನ್ತೋಕ್ತಿವ್ಯಾಜೇನ ‘ಬ್ರಹ್ಮಧ್ಯಾನಾನುವೃತ್ತಿರ್ದು:ಶಕಾ’ ಇತಿ ದರ್ಶಿತಂ ಭವತಿ ।।

ತದ್ಧ ತದ್ವನಂ ನಾಮ ತದ್ವನಮಿತ್ಯುಪಾಸಿತವ್ಯಮ್ ।

ಸ ಯ ಏತದೇವಂ ವೇದ, ಅಭಿ ಹೈನಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸಂವಾಞ್ಛನ್ತಿ । ೬।

ಬ್ರಹ್ಮ ವನನೀಯಮ್’ ಇತಿ ಉಪಾಸನಪ್ರಕಾರಃ

ತದ್ಧ ತದ್ವನಂ ನಾಮ; ತದ್ವನಮಿತ್ಯುಪಾಸಿತವ್ಯಮ್ । ಏತಾದೃಶಮಹಿಮವಿಶಿಷ್ಟಂ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವೈರಪಿ ಜನೈಃ ವನನೀಯತ್ವೇನ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯತ್ವೇನ ವನನಾಮಕಂ ಭವತಿ । ತಸ್ಮಾತ್ ತತ್ ಬ್ರಹ್ಮ ವನಮ್ ಇತ್ಯುಪಾಸಿತವ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ವನತ್ವೇನೋಪಾಸನಸ್ಯ ಫಲಮಾಹ – ಸ ಯ ಏತದೇವಂ ವೇದ, ಅಭಿ ಹೈನಂ ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಸಂವಾಞ್ಛನ್ತಿ। ಸರ್ವೈರಪಿ ಪ್ರಾರ್ಥನೀಯೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ ।।

ಉಪನಿಷದಂ ಭೋ ಬ್ರೂಹೀತಿ । ಉಕ್ತಾ ತ ಉಪನಿಷತ್ ।

ಬ್ರಾಹ್ಮೀಂ ವಾವ ತ ಉಪನಿಷದಮಬ್ರೂಮೇತಿ ।೭।।

ಏವಮ್ ಆತ್ಮನಾ ವಿನ್ದತೇ ವೀರ್ಯಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥೇ ಸ್ಥಿತೇ ಸತಿ, ವೀರ್ಯಾವಾಪ್ತಿಹೇತುಭೂತಭಗವದನುಗ್ರಹಸಾಧನಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಮ್ ಉಪನಿಷದಂ ಪೃಚ್ಛತಿ ಉಪನಿಷದಂ ಭೋ ಬ್ರೂಹೀತಿ’ । ಇತರ ಆಹ – ಉಕ್ತಾ ತ ಉಪನಿಷತ್ಬ್ರಾಹ್ಮೀಂ ವಾವ ತ ಉಪನಿಷದಮಬ್ರುಮೇತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಂ ಪ್ರಧಾನೋಪನಿಷದಮವೋಚಾಮ। ಅತಃ ಪ್ರಧಾನೋಪನಿಷದುಕ್ತೈವ। ಸಾಧನಪ್ರತಿಪಾದಿಕಾಞ್ಚೋಪನಿಷದಂ ವಕ್ಷ್ಯಾಮಿ, ಯದಿ ಶುಶ್ರೂಷಸೇ ಇತಿ ಭಾವಃ।।

ತಸ್ಯೈ ತಪೋ ದಮಃ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ; ।

ವೇದಾಃ ಸರ್ವಾಙ್ಗಾನಿ ಸತ್ಯಮಾಯತನಮ್ ।೮।

ತಸ್ಯೈ ತಪೋ ದಮಃ ಕರ್ಮೇತಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ । ತಸ್ಯೈ – ಉಕ್ತಾಯೈ ಉಪನಿಷದೇ । ಸಾಧನಭೂತಾನಿ ಕಾಯಶೋಷಣಲಕ್ಷಣಂ ತಪಃ, ಇನ್ದ್ರಿಯನಿಗ್ರಹರೂಪ ಉಪಶಮಃ, ಅಗ್ನಿಹೋತ್ರಾದಿಲಕ್ಷಣಂ ಕರ್ಮ ಚ ಉಪನಿಷಚ್ಛಬ್ದಿತಾಯಾ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಯಾಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾ – ದಾಢರ್ಯಹೇತುಃ । ವೇದಾಃ ಸರ್ವಾಙ್ಗಾನಿ ಸತ್ಯಮಾಯತನಮ್ – ಷಡಙ್ಗಸಹಿತಾಶ್ಚ ವೇದಾಃ ಸತ್ಯವದನಞ್ಚ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯೋತ್ಪತ್ತಿಕಾರಣಮ್ ಇತ್ಯರ್ಥಃ।।

ಯೋ ವಾ ಏತಾಮೇವಂ ವೇದ, ಅಪಹತ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾನಮನನ್ತೇ ।

ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಜ್ಯೇಯೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ।೯।

ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಫಲಮ್

ಯೋ ವಾ ಏತಾಮೇವಂ ವೇದ – ಏತಾಂ ಬ್ರಹ್ಮವಿದ್ಯಾಮುಕ್ತವಿಧಪ್ರತಿಷ್ಠಾಯತನೋಪೇತಾಂ ಯೋ ವೇದ, ಅಪಹತ್ಯ ಪಾಪ್ಮಾನಮನನ್ತೇ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ ಜ್ಯೇಯೇ ಪ್ರತಿತಿಷ್ಠತಿ ಸ ಸರ್ವಾಣಿ ಪಾಪಾನಿ ವಿಧೂಯ ಕಾಲಪರಿಚ್ಛೇದ ಶೂನ್ಯೇ ಜ್ಯೇಯೇ – ಜ್ಯಾಯಸಿ ಜ್ಯೇಷ್ಠೇ ಸರ್ವೋತ್ತರೇ ಸ್ವರ್ಗೇ ಲೋಕೇ – ವೈಕುಣ್ಠೇ ಲೋಕೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯರ್ಥಃ । ಅನನ್ತಜ್ಯೇಯಪದಸಮಭಿವ್ಯಾಹಾರಾತ್ ಸ್ವರ್ಗಲೋಕಶಬ್ದೋ ಭಗವಲ್ಲೋಕಪರಃ ।

ಕ್ಷೇಮಾಯ ಯಃ ಕರುಣಯಾ ಕ್ಷಿತಿನಿರ್ಜರಾಣಾಂ ಭೂಮಾವಜೃಮ್ಭಯತ ಭಾಷ್ಯಸುಧಾಮುದಾರಃ।

ವಾಮಾಗಮಾಧ್ವಗವದಾವದತೂಲವಾತೋ ರಾಮಾನುಜಃಸ ಮುನಿರಾದ್ರಿಯತಾಂ ಮದುಕ್ತಿಮ್ ।।

ಇತಿ ಶ್ರೀಮತ್ತಾತಯಾರ್ಯಚರಣಾರವಿನ್ದಚಞ್ಚರೀಕಸ್ಯ ವಾತ್ಸ್ಯಾನನ್ತಾರ್ಯಪಾದಸೇವಾಸಮಧಿಗತಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯಹೃದಯಸ್ಯ

ಪರಕಾಲಮುನಿಪಾದಸೇವಾಸಮಧಿಗತಪಾರಮಹಂಸ್ಯಸ್ಯ ಶ್ರೀರಙ್ಗಾಮಾನುಜಮುನೇಃ ಕೃತಿಷು ಕೇನೋಪನಿಷದ್ಭಾಷ್ಯಮ್ ।

ಇತಿ ಚತುರ್ಥಖಣ್ಡಃ

ಶ್ರೀರಸ್ತು

ಉತ್ತರಶಾನ್ತಿಪಾಠಃ

ಓಮ್ ಆಪ್ಯಾಯನ್ತು ಮಮಾಙ್ಗಾನಿ ವಾಕ್ ಪ್ರಾಣಶ್ಚಕ್ಷುಃ ಶ್ರೋತ್ರಮಥೋ ಬಲಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಚ ಸರ್ವಾಣಿ ಸರ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮೋಪನಿಷದಂ ಮಾಽಹಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಾಕುರ್ಯಾಂ ಮಾ ಮಾ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿರಾಕರೋದನಿರಾಕರಣಮಸ್ತ್ವನಿರಾಕರಣಂ ಮೇಽಸ್ತು । ತದಾತ್ಮನಿ ನಿರತೇ ಯ ಉಪನಿಷತ್ಸು ಧರ್ಮಾಸ್ತೇ ಮಯಿ ಸನ್ತು ತೇ ಮಯಿ ಸನ್ತು। ಓಂ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ಶಾನ್ತಿಃ ।

ಕೇನೋಪನಿಷತ್ ಸಮಾಪ್ತಾ