ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತ

ವೇದಾನ್ತದೀಪ:

||ಅಥ ಪ್ರಥಮಾಧ್ಯಾಯೇ ಚತುರ್ಥ: ಪಾದ:||

೧-೪-೧

೧೧೦। ಆನುಮಾನಿಕಮಪ್ಯೇಕೇಷಾಮಿತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಗೃಹೀತೇರ್ದರ್ಶಯತಿ ಚ –  ಕಠವಲ್ಲೀಷು। ಇನ್ದ್ರಿಯೇಭ್ಯ: ಪರಾ ಹ್ಯರ್ಥಾ ಅರ್ಥೇಭ್ಯಶ್ಚ ಪರಂ ಮನ:। ಮನಸಶ್ಚ ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರ:। ಮಹತ: ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷ: ಪರ:।  ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಞ್ಚಿತ್ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿ: ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಸಾಙ್ಖ್ಯೋಕ್ತಂ ಪ್ರಧಾನಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಾಭಿಧೇಯಮುತ ನೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ಪ್ರಧಾನಮಿತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, ಮಹತ: ಪರಮಿತ್ಯಾದಿತತ್ತನ್ತ್ರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್, ಪುರುಷಾನ್ನಪರಂ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಇತಿ ಪಞ್ಚವಿಂಶಕಪುರುಷಾತಿರಿಕ್ತ-ತತ್ತ್ವನಿಷೇಧಾಚ್ಚ।  ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ನಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಧಾನಮಿಹ ಗೃಹ್ಯತೇ। ಪೂರ್ವತ್ರ ಆತ್ಮಾನಂ ರಥಿನಂ ವಿದ್ಧಿ ಶರೀರಂ ರಥಮೇವ ಚ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಉಪಾಸನಾನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ವಶ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯತ್ವಾಪಾದಾನಾಯ ಯೇ ಆತ್ಮಶರೀರಬುದ್ಧಿಮನ-ಇನ್ದ್ರಿಯವಿಷಯಾ:, ರಥಿರಥಸಾರಥಿಪ್ರಗ್ರಹಹಯಗೋಚರತ್ವೇನ ರೂಪಿತಾ; ತೇಷು ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪರಾ:। ಇನ್ದ್ರಿಯೇಭ್ಯ: ಪರಾ ಇತ್ಯಾದಿನೋಚ್ಯನ್ತೇ; ತತ್ರ ಚೇನ್ದ್ರಿಯಾದಯ: ಸ್ವಶಬ್ದೇನೈವ ಗೃಹ್ಯನ್ತೇ, ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತಂ ಶರೀರಮಿಹಾವ್ಯಕ್ತ-ಪರಿಣಾಮತ್ವೇನ ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತ ಇತಿ ನೇಹ ತತ್ತನ್ತ್ರಪ್ರಕ್ರಿಯಾ ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾ(ನ)ಗನ್ಧ:। ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷ: ಪರ ಇತಿ ಚ ನ ಪಞ್ಚವಿಂಶಕ:; ಅಪಿತು ಪ್ರಾಪ್ಯ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ।  ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿತಯೋಪಾಸನಸ್ಯಾಪ್ಯುಪಾಯಭೂತ ಇತಿ ಸ ಇಹ ವಶೀಕಾರ್ಯಕಾಷ್ಠಾತ್ವೇನ ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಇತ್ಯುಕ್ತ:। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಏಕೇಷಾಂ ಕಠಾನಾಂ ಶಾಖಾಯಾಮ್ – ಆನುಮಾನಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಂ ಜಗತ್ಕಾರಣತ್ವೇನ ಮಹತ: ಪರಮವ್ಯಕ್ತಮ್ ಇತ್ಯಾಮ್ನಾಯತೇ ಇತಿ ಚೇತ್; ತನ್ನ, ಅವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಶರೀರಾಖ್ಯರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಸ್ಯ ಗೃಹೀತೇ: – ಪೂರ್ವತ್ರಾತ್ಮಾದಿಷು ರಥಿರಥಾದಿರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತೇಷು ರಥತ್ವೇನ ರೂಪಿತಸ್ಯ ಶರೀರಸ್ಯಾತ್ರಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗೃಹೀತೇರಿತ್ಯರ್ಥ:। ಅತೋ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪರಾ ಇಹೋಚ್ಯನ್ತೇ। ದರ್ಶಯತಿ ಚೈನಮರ್ಥಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾದೀನಾಂ ನಿಯಮನಪ್ರಕಾರಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ ಯಚ್ಛೇದ್ವಾಙ್ಮನಸೀ ಇತ್ಯಾದಿ:||೧||

ಕಥಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದಸ್ಯ ಶರೀರಂ ವಾಚ್ಯಂ ಭವತೀತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –

೧೧೧।  ಸೂಕ್ಷ್ಮಂ ತು ತದರ್ಹಾತ್ವಾತ್ – ತು ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ। ಸೂಕ್ಷ್ಮಮ್ – ಅವ್ಯಕ್ತಮೇವಾವಸ್ಥಾನ್ತರಾಪನ್ನಂ ಶರೀರಂ ಭವತಿ, ತದವಸ್ಥಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಾರ್ಹಾತ್ವಾತ್। ಯದಿ ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತಾ ಆತ್ಮಾದಯ ಏವ ವಶೀಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಪರಾ:। ಇನ್ದ್ರಿಯೇಭ್ಯ: ಪರಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಗೃಹ್ಯನ್ತೇ||೨||

ತರ್ಹಿ ಅವ್ಯಕ್ತಾತ್ಪುರುಷ: ಪರ:, ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಇತಿ ಪುರುಷಗ್ರಹಣಂ ಕಿಮರ್ಥಮಿತ್ಯತ ಆಹ-

೧೧೨। ತದಧೀನತ್ವಾದರ್ಥವತ್ – ಅನ್ತರ್ಯಾಮಿರೂಪೇಣಾವಸ್ಥಿತಪುರುಷಾಧೀನತ್ವಾದಾತ್ಮಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ರಥಿರಥತ್ವಾದಿನಾ ರೂಪಿತಮರ್ಥವತ್ – ಪ್ರಯೋಜನವದ್ಭವತಿ। ಅತ ಉಪಾಸನನಿರ್ವೃತ್ತೌ ವಶೀಕಾರ್ಯಕಾಷ್ಠಾ ಪರಮಪುರುಷ ಇತಿ ತದರ್ಥಮಿಹ ರೂಪಕವಿನ್ಯಸ್ತೇಷು ಪರಿಗೃಹ್ಯಮಾಣೇಷು ಪರಸ್ಯಾಪಿ ಪುರುಷಸ್ಯ ಗ್ರಹಣಮ್। ಉಪಾಸನನಿರ್ವೃತ್ತ್ಯುಪಾಯಕಾಷ್ಠಾ ಪುರುಷ: ಪ್ರಾಪ್ಯಶ್ಚೇತಿ।  ಪುರುಷಾನ್ನ ಪರಂ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಸಾ ಕಾಷ್ಠಾ ಸಾ ಪರಾ ಗತಿ: ಇತ್ಯುಕ್ತಮ್। ಭಾಷ್ಯಪ್ರಕ್ರಿಯಯಾ ವಾ ನೇಯಮಿದಂ ಸೂತ್ರಮ್ – ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತಯಾ ತದಧೀನತ್ವಾತ್ ಭೂತಸೂಕ್ಷ್ಮಮವ್ಯಾಕೃತಮರ್ಥವದಿತಿ ತದಿಹಾವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನ ಗೃಹ್ಯತೇ; ನಾಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಂ ಸ್ವನಿಷ್ಠಂ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಮ್ ಇತಿ||೩||

೧೧೩।  ಜ್ಞೇಯತ್ವಾವಚನಾಚ್ಚ – ಯದಿ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಕ್ರಿಯೇಹಾಭಿಪ್ರೇತಾ; ತದಾಽವ್ಯಕ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞೇಯತ್ವಂ ವಕ್ತವ್ಯಮ್। ವ್ಯಕ್ತಾವ್ಯಕ್ತಜ್ಞವಿಜ್ಞಾನಾತ್ ಇತಿ ಹಿ ತತ್ಪ್ರಕ್ರಿಯಾ। ನ ಹ್ಯವ್ಯಕ್ತಮಿಹ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮ್, ಅತಶ್ಚಾತ್ರ ನ ತನ್ತ್ರಪ್ರಕ್ರಿಯಾಗನ್ಧ:||೪||

೧೧೪।  ವದತೀತಿ ಚೇನ್ನ ಪ್ರಾಜ್ಞೋ ಹಿ ಪ್ರಕರಣಾತ್ – ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮ್ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ,  ಮಹತ: ಪರಂ ಧ್ರುವಂ ನಿಚಾಯ್ಯ ತಂ ಮೃತ್ಯುಮುಖಾತ್ಪ್ರಮುಚ್ಯತ ಇತಿ ಪ್ರಧಾನಸ್ಯ ಜ್ಞೇಯತ್ವಮನನ್ತರಮೇವ ವದತೀಯಂ ಶ್ರುತಿರಿತಿ ಚೇತ್; ತನ್ನ, ಅಶಬ್ದಮಸ್ಪರ್ಶಮಿತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರಾಜ್ಞ: – ಪರಮಪುರುಷ ಏವ ಹ್ಯತ್ರೋಚ್ಯತೇ; ಸೋಽಧ್ವನ: ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್। ಏಷ ಸರ್ವೇಷು ಭೂತೇಷು ಗೂಢೋಽತ್ಮಾ ನ ಪ್ರಕಾಶತೇ|| ಇತಿ ಪ್ರಾಜ್ಞಸ್ಯೈವ ಪ್ರಕೃತತ್ವಾತ್||೫||

೧೧೫। ತ್ರಯಾಣಾಮೇವ ಚೈವಮುಪನ್ಯಾಸ: ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ – ಅಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಕರಣೇ ಯೇಯಂ ಪ್ರೇತೇ ವಿಚಿಕಿತ್ಸಾ ಮನುಷ್ಯೇ। ಇತ್ಯಾರಭ್ಯಾಸಮಾಪ್ತೇ: ಪರಮಪುರುಷತದುಪಾಸನೋಪಾಸಕಾನಾಂ ತ್ರಯಾಣಾಮೇವೈವಂ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಪನ್ಯಾಸ: ಪ್ರಶ್ನಶ್ಚ ದೃಶ್ಯತೇ, ನ ಪ್ರಧಾನಾದೇಸ್ತಾನ್ತ್ರಿಕಸ್ಯಾಪಿ।  ಅತಶ್ಚ ನ ಪ್ರಧಾನಮಿಹ ಜ್ಞೇಯತ್ವೇನೋಕ್ತಮ್||೬||

೧೧೬। ಮಹದ್ವಚ್ಚ – ಯಥಾ ಬುದ್ಧೇರಾತ್ಮಾ ಮಹಾನ್ಪರ ಇತ್ಯಾತ್ಮಶಬ್ದಸಾಮಾನಾಧಿಕರಣ್ಯಾನ್ಮಹಚ್ಛಬ್ದೇನ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕಂ ಮಹತ್ತತ್ತ್ವಂ ಗೃಹ್ಯತೇ, ಏವಮವ್ಯಕ್ತಶಬ್ದೇನಾಪಿ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕಂ ಪ್ರಧಾನಮ್||೭|| ಇತಿ ಆನುಮಾನಿಕಾಧಿಕರಣಮ್||೧||

೧-೪-೨

೧೧೭।  ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್ – ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರೇ ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ  ಬಹ್ವೀ: ಪ್ರಜಾಸ್ಸೃಜಮಾನಾಂ ಸರೂಪಾ:, ಅಜೋ ಹ್ಯೇಕೋ ಜುಷಮಾಣೋಽನುಶೇತೇ ಜಹಾತ್ಯೇನಾಂ ಭುಕ್ತಭೋಗಾಮಜೋಽನ್ಯ: ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಮಜಾಶಬ್ದೇನ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾ ಪ್ರಕೃತಿರಭಿಧೀಯತೇ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, ಅಜಾಮೇಕಾಮಿತ್ಯಸ್ಯಾ ಅಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರತೀತೇ:, ಬಹ್ವೀನಾಂ ಪ್ರಜಾನಾಂ ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯೇಣ ಕಾರಣತ್ವಶ್ರವಣಾಚ್ಚ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ನ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾ: ಪ್ರಕೃತೇರತ್ರ ಗ್ರಹಣಮ್, ಜನನವಿರಹಶ್ರವಣಮಾತ್ರೇಣ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಾಯಾ: ಪ್ರಕೃತೇ: ಪ್ರತೀತಿ-ನಿಯಮಾಭಾವಾತ್।  ನ ಹಿ ಯೌಗಿಕಾನಾಂ ಶಬ್ದಾನಾಮರ್ಥಪ್ರಕರಣಾದಿಭಿರ್ವಿಶೇಷ್ಯವ್ಯವಸ್ಥಾಪಕೈರ್ವಿನಾ ವಿಶೇಷೇ ವೃತ್ತಿನಿಯಮಸಂಭವ:; ನ ಚಾಸ್ಯಾಸ್ಸ್ವಾತನ್ತ್ರ್ಯೇಣ ಸೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವಮಿಹ ಪ್ರತೀತಮ್, ಅಪಿ ತು ಸೃಷ್ಟಿಹೇತುತ್ವಮಾತ್ರಮ್; ತದ್ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕಾಯಾಶ್ಚ ನ ವಿರುದ್ಧಮ್।  ಅತ್ರ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ಏವ ಶಾಖಾನ್ತರಸಿದ್ಧಾಯಾ: ಏತತ್ಸರೂಪ-ಮನ್ತ್ರೋದಿತಾಯಾ: ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾತ್ಸೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ನಾಯಮಜಾಶಬ್ದಸ್ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನವಿಷಯ:; ಕುತ: ಚಮಸವದವಿಶೇಷಾತ್; ಯಥಾ – ಅರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ ಇತಿ ಮನ್ತ್ರೇ ಚಮಸಸಾಧನತ್ವಯೋಗೇನ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯ ಚಮಸಶಬ್ದಸ್ಯ ಶಿರಸಿ ಪ್ರವೃತ್ತೌ। ಯಥೇದಂ ತಚ್ಛಿರ ಏಷ ಹ್ಯರ್ವಾಗ್ಬಿಲಶ್ಚಮಸ: ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ವಿಶೇಷೋ ದೃಶ್ಯತೇ; ತಥಾ । ಅಜಾಮೇಕಾಮಿತ್ಯಜಾಶಬ್ದಸ್ಯ ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧಪ್ರಧಾನೇ ವೃತ್ತೌ ವಿಶೇಷಾಭಾವಾನ್ನ ತದ್ಗ್ರಹಣಂ ನ್ಯಾಯ್ಯಮ್||೮||

ಅಸ್ತಿ ತು ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕಾಯಾ ಏವ ಗ್ರಹಣೇ ವಿಶೇಷ ಇತ್ಯಾಹ –

೧೧೮।  ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ ತು ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ – ಜ್ಯೋತಿ: – ಬ್ರಹ್ಮ ಯಸ್ಯಾ: ಉಪಕ್ರಮ: – ಕಾರಣಂ ಸಾ ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮಾ।  ತು ಶಬ್ದೋಽವಧಾರಣೇ। ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣಿಕೈವೈಷಾಽಜಾ। ತಥಾ ಹ್ಯಧೀಯತ ಏಕೇ – ಯಥಾ ರೂಪೋಽಯಮಜಾಯಾ: ಪ್ರತಿಪಾದಕೋ ಮನ್ತ್ರ:; ತಥಾ ರೂಪಮೇವ ಮನ್ತ್ರಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕಾಯಾ: ತಸ್ಯಾ: ಪ್ರತಿಪಾದಕಮಧೀಯತ ಏಕೇ ಶಾಖಿನ:। ಅಣೋರಣೀಯಾನ್ಮಹತೋ ಮಹೀಯಾನ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಸಪ್ತ ಪ್ರಾಣಾ: ಪ್ರಭವನ್ತಿ ತಸ್ಮಾತ್ಸಪ್ತಾರ್ಚಿಷಸ್ಸಮಿಧ: ಸಪ್ತಜಿಹ್ವಾ:। ಸಪ್ತ ಇಮೇ ಲೋಕಾ ಯೇಷು ಚರನ್ತಿ ಪ್ರಾಣಾ ಗುಹಾಶಯಾನ್ನಿಹಿತಾಸ್ಸಪ್ತಸಪ್ತ। ಅತಸ್ಸಮುದ್ರಾ ಗಿರಯಶ್ಚ ಸರ್ವ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಉತ್ಪನ್ನತ್ವೇನ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತಯಾ ಸರ್ವಾನುಸನ್ಧಾನವಿಧಾನಸಮಯೇ। ಅಜಾಮೇಕಾಂ ಲೋಹಿತಶುಕ್ಲಕೃಷ್ಣಾಂ ಬಹ್ವೀಂ ಪ್ರಜಾಂ ಜನಯನ್ತೀಂ ಸರೂಪಾಮ್ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮಾನಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕೈವೇತಿ ತತ್ಪ್ರತ್ಯಭಿಜ್ಞಾನಾದಿಹಾಪ್ಯಜಾ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಿಕೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ||೯||

ಅಜಾತ್ವಂ ಜ್ಚೋತಿರುಪಕ್ರಮಾತ್ವಂ ಚ ಕಥಮುಪಪದ್ಯತೇ ಇತ್ಯತ ಆಹ –

೧೧೯। ಕಲ್ಪನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಮಧ್ವಾದಿವದವಿರೋಧ: – ಕಲ್ಪನಾ – ಸೃಷ್ಟಿ:, ಸೂರ್ಯಾಚನ್ದ್ರಮಸೌ ಧಾತಾ ಯಥಾಪೂರ್ವಮಕಲ್ಪಯತ್ ಇತ್ಯಾದಿದರ್ಶನಾತ್। ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ ಇತಿ ಹಿ ಸೃಷ್ಟಿರಿಹೋಪದಿಶ್ಯತೇ। ಪ್ರಲಯವೇಲಾಯಾಮೇಷಾ ಪ್ರಕೃತಿ: ಪರಮಪುರುಷಾಶ್ರಯಾ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಽತಿಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಯವಾ ಶಕ್ತಿರೂಪೇಣಾವತಿಷ್ಠತೇ; ತದವಸ್ಥಾಭಿಪ್ರಾಯೇಣಾಸ್ಯಾ ಅಜಾತ್ವಮ್।  ಸೃಷ್ಟಿವೇಲಾಯಾಂ ಪುನಸ್ತಚ್ಛರೀರಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಸ್ಥೂಲಾವಸ್ಥಾ ಜಾಯತೇ; ತದವಸ್ಥಾ ಜ್ಯೋತಿರುಪಕ್ರಮೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿರೋಧ:। ಮಧ್ವಾದಿವತ್ – ಯಥಾ ಆದಿತ್ಯಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಮ್। ಅಸೌ ವಾ ಆದಿತ್ಯೋ ದೇವಮಧು ಇತಿ ವಸ್ವಾದಿಭೋಗ್ಯರಸಾಧಾರತಯಾ ಮಧುತ್ವಂ, ತಸ್ಯೈವ । ಅಥ ತತ ಊರ್ಧ್ವಂ ಉದೇತ್ಯ ನೈವೋದೇತಾ ನಾಸ್ತಮೇತೈಕಲ ಏವ ಮಧ್ಯೇ ಸ್ಥಾತಾ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ನಾಮರೂಪಪ್ರಹಾಣೇನ ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವಾವಸ್ಥಾನಂ ನ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ತದ್ವತ್||೧೦||  ಇತಿ ಚಮಸಾಧಿಕರಣಮ್ || ೨ ||

೧-೪-೩

೧೨೦।  ನ ಸಙ್ಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹಾದಪಿ ನಾನಾಭಾವಾದತಿರೇಕಾಚ್ಚ – ವಾಜಸನೇಯಕೇ – ಯಸ್ಮಿನ್ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಜನಾ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ:।  ತಮೇವಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತೋಽಮೃತಮ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಕಿಂ ಸಾಙ್ಖ್ಯೋಕ್ತಾನಿ ಪಞ್ಚವಿಂಶತಿತತ್ತ್ವಾನಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯನ್ತೇ, ಉತ ನೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ತಾನ್ಯೇವೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:। ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಜನಾ ಇತಿ ಹಿ ಪಞ್ಚಸಙ್ಖ್ಯಾವಿಶಿಷ್ಟಾ: ಪಞ್ಚಜನಾ ಪಞ್ಚವಿಂಶತಿಸ್ಸಂಪದ್ಯನ್ತೇ।  ಕಥಮ್? ಪಞ್ಚಜನಾ ಇತಿ ಸಮಾಹಾರವಿಷಯೋಽಯಂ ಸಮಾಸ:; ಪಞ್ಚಪೂಲ್ಯ ಇತಿವತ್। ಪಞ್ಚಭಿರ್ಜನೈರಾರಬ್ಧಸ್ಸಮೂಹ: ಪಞ್ಚಜನ: –  ಪಞ್ಚಜನೀತ್ಯರ್ಥ:।  ಲಿಙ್ಗವ್ಯತ್ಯಯ: ಛಾನ್ದಸ:।  ಪಞ್ಚಜನಾ ಇತಿ ಬಹುವಚನಾತ್ಸಮೂಹಬಹುತ್ವಂ ಚಾವಗಮ್ಯತೇ। ತೇ ಚ ಕತೀತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಜನಾ ಇತಿ ಪಞ್ಚಶಬ್ದವಿಶೇಷಿತಾ: ಪಞ್ಚಜನಸಮೂಹಾ ಇತಿ ಪಞ್ಚವಿಂಶತಿಸ್ತತ್ತ್ವಾನಿ ಭವನ್ತಿ। ಮೋಕ್ಷಾಧಿಕಾರಾತ್ತಾನ್ತ್ರಿಕಾಣ್ಯೇವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯನ್ತೇ। ಏವಂ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತಿ ತಮೇವಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಂ ವಿದ್ವಾನ್ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತೋಽಮೃತಮ್ ಇತಿ ಪಞ್ಚವಿಂಶಕಮಾತ್ಮಾನಂ ಬ್ರಹ್ಮಭೂತಂ ವಿದ್ವಾನಮೃತೋ ಭವತೀತಿ।  ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಯಸ್ಮಿನ್ಪಞ್ಚಪಞ್ಚಜನಾ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ:। ಇತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತ್ವಾತ್ ತದಾಧೇಯಾನಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕತ್ವಮವಗಮ್ಯತೇ। ಯಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಚ ತಮೇವಮನ್ಯ ಆತ್ಮಾನಮ್ (ಇತಿ ತಚ್ಛಬ್ದೇನ ಪರಾಮೃಶ್ಯ, ಬ್ರಹ್ಮಾಮೃತೋಽಮೃತಮ್) ಇತಿ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ।  ಅತೋ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕಪ್ರಸಙ್ಗ:। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಪಞ್ಚಪಞ್ಚಜನಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಪಞ್ಚವಿಂಶತಿಸಙ್ಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹಾದಪಿ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕಾಣೀಮಾನಿ ತತ್ತ್ವಾನಿ, ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ಯಚ್ಛಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಬ್ರಹ್ಮಾಧಾರತಯಾ ತಾನ್ತ್ರಿಕೇಭ್ಯೋ ನಾನಾಭಾವಾತ್ – ಏಷಾಂ ತತ್ತ್ವಾನಾಂ ಪೃಥಗ್ಭಾವಾದಿತ್ಯರ್ಥ:। ಅತಿರೇಕಾಚ್ಚ – ತಾನ್ತ್ರಿಕೇಭ್ಯಸ್ತತ್ತ್ವಾತಿರೇಕಪ್ರತೀತೇಶ್ಚ; ಯಸ್ಮಿನ್ನಿತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಮತಿರಿಕ್ತಮಾಕಾಶಶ್ಚ। ನ ಸಙ್ಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹಾದಪೀತ್ಯಪಿಶಬ್ದೇನ ಸಙ್ಖ್ಯೋಪಸಙ್ಗ್ರಹೋ ನ ಸಂಭವತೀತ್ಯಾಹ, ಆಕಾಶಸ್ಯ ಪೃಥಙ್ನಿರ್ದೇಶಾತ್। ಅತ: ಪಞ್ಚಜನಾ: ಇತಿ ನ ಸಮಾಹಾರವಿಷಯ:, ಅಪಿ ತು ದಿಕ್ಸಙ್ಖ್ಯೇ ಸಂಜ್ಞಾಯಾಮ್ ಇತಿ ಸಂಜ್ಞಾವಿಷಯ:; ಪಞ್ಚಜನಸಂಜ್ಞಿತಾ: ಕೇಚಿತ್, ತೇ ಚ ಪಞ್ಚೈವೇತಿ।  ಸಪ್ತ ಸಪ್ತರ್ಷಯ ಇತಿವತ್||೧೧||

೧೨೧।  ಪ್ರಾಣಾದಯೋ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾತ್ – ಪಞ್ಚಜನಸಂಜ್ಞಿತಾ: ಪಞ್ಚ ಪದಾರ್ಥಾ: ಪ್ರಾಣಾದಯ ಇತಿ ವಾಕ್ಯಶೇಷಾದವಗಮ್ಯತೇ। ಪ್ರಾಣಸ್ಯ ಪ್ರಾಣಮುತ ಚಕ್ಷುಷಶ್ಚಕ್ಷು: ಶ್ರೋತ್ರಸ್ಯ ಶ್ರೋತ್ರಮನ್ನಸ್ಯಾನ್ನಂ ಮನಸೋ ಯೇ ಮನೋ ವಿದುಃ ಇತಿ।  ಬ್ರಹ್ಮಾತ್ಮಕಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಪಞ್ಚಪಞ್ಚಜನಾ ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಿ।  ಜನನಾಚ್ಚ ಜನಾ:||೧೨||

ಕಾಣ್ವಪಾಠೇಽನ್ನವರ್ಜಿತಾನಾಂ ಚತುರ್ಣಾಂ ನಿರ್ದೇಶಾತ್ ಪಞ್ಚಜನಸಂಜ್ಞಿತಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಕಥಂ ಜ್ಞಾಯತ ಇತ್ಯತ್ರಾಹ –

೧೨೨।  ಜ್ಯೋತಿಷೈಕೇಷಾಮಸತ್ಯನ್ನೇ – ಏಕೇಷಾಂ – ಕಾಣ್ವಾನಾಂ ವಾಕ್ಯಶೇಷೇ ಅಸತ್ಯನ್ನಶಬ್ದೇ ವಾಕ್ಯೋಪಕ್ರಮಗತೇನ ತಂ ದೇವಾ ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿರಿತಿ ಜ್ಯೋತಿಶ್ಶಬ್ದೇನ ಪಞ್ಚಜನಾ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ವಿಜ್ಞಾಯನ್ತೇ। ಕಥಮ್? ಜ್ಯೋತಿಷಾಂ ಜ್ಯೋತಿಷಿ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟೇ ಪ್ರಕಾಶಕಾನಾಂ ಪ್ರಕಾಶಕಂ ಬ್ರಹ್ಮೇತಿ ಪ್ರತೀಯತೇ।  ಕೇ ತೇ ಪ್ರಕಾಶಕಾ ಇತ್ಯಪೇಕ್ಷಾಯಾಂ। ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚ ಜನಾ:। ಇತ್ಯನಿರ್ಜ್ಞಾತವಿಶೇಷಾ: ಪಞ್ಚಸಂಖ್ಯಾಸಂಖ್ಯಾತಾ: ಪ್ರಕಾಶಕಾನಿ ಪಞ್ಚೇನ್ದ್ರಿಯಾಣೀತಿ ಅವಗಮ್ಯತೇ। ಅತ: ಯಸ್ಮಿನ್ಪಞ್ಚ ಪಞ್ಚಜನಾ ಆಕಾಶಶ್ಚ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ: ಇತೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಾನೀತಿ ನ ತಾನ್ತ್ರಿಕತತ್ತ್ವಗನ್ಧ:||೧೩||  ಇತಿ ಸಂಖ್ಯೋಪಸಂಗ್ರಹಾಧಿಕರಣಮ್ || ೩ ||

೧-೪-೪

೧೨೩। – ಕಾರಣತ್ವೇನ ಚಾಕಾಶಾದಿಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟೋಕ್ತೇ: – ಜಗತ್ಕಾರಣವಾದೀನಿ ವೇದಾನ್ತವಾಕ್ಯಾನಿ ಕಿಂ ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತಾವಾದೈಕಾನ್ತಾನಿ, ಉತ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾವಾದೈಕಾನ್ತಾನೀತಿ ಸಂಶಯ:। ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತಾವಾದೈ-ಕಾನ್ತಾನೀತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, ಸದೇವ ಸೋಮ್ಯೇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತಿ ಕ್ವಚಿತ್ಸತ್ಪೂರ್ವಿಕಾ ಸೃಷ್ಟಿರಾಮ್ನಾಯತೇ; ಅನ್ಯತ್ರ ಅಸದೇವೇದೇಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ – ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್, ತಥಾ ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತಿ। ಅವ್ಯಾಕೃತಂ ಹಿ ಪ್ರಧಾನಮ್। ಅತ: ಪ್ರಧಾನಕಾರಣತಾವಾದನಿಶ್ಚಯಾತ್ತದೇಕಾನ್ತಾನ್ಯೇವ।  ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಸತ್ಯಂ ಜ್ಞಾನಮನನ್ತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತ: ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ತತ್ತೇಜೋಽಸೃಜತ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್ತಸ್ಯೈವ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ಸದ್ಭಾವಾಭಾವಾದಸದವ್ಯಾಕೃತಾದಿಶಬ್ದೇನ ವ್ಯಪದೇಶ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾವಾದೈಕಾನ್ತಾನ್ಯೇವ। ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ಆಕಾಶಾದಿಪದಚಿಹ್ನಿತೇಷು ತಸ್ಮಾದ್ವಾ ಏತಸ್ಮಾದಾತ್ಮನ ಆಕಾಶಸ್ಸಂಭೂತ: ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ: ಕಾರಣತ್ವಪ್ರತಿಪಾದನಾತ್, ಸರ್ವೇಷು ಸೃಷ್ಟಿವಾಕ್ಯೇಷು ಯಥಾವ್ಯಪದಿಷ್ಟಸ್ಯೈವ ಕಾರಣತ್ವೇನೋಕ್ತೇ: ಬ್ರಹ್ಮಕಾರಣತಾವಾದೈಕಾನ್ತಾನಿ।  ಯಥಾ ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಮ್ – ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಾದಿ-ಯುಕ್ತತಯಾ ಅಸ್ಮಾಭಿರ್ವ್ಯಪದಿಷ್ಟಮ್||೧೪||

ತಥಾ ಸತಿ। ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತಿ ಕಿಂ ಬ್ರವೀತೀತ್ಯತ ಆಹ-

೧೨೪। ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ – ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹುಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯೇತಿ ಇತಿ ಬಹುಭವನಸಙ್ಕಲ್ಪಪೂರ್ವಕಂ ಜಗತ್ಸೃಜತೋ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ । ಅಸದ್ವಾ ಇದಮಗ್ರ ಆಸೀತ್ ಇತ್ಯತ್ರ ಸಮಾಕರ್ಷಾತ್ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ನಾಮರೂಪಸಂಬನ್ಧಿತ್ವಾಭಾವೇನ ಅಸದಿತಿ ಬ್ರವೀತಿ।  ಏವಂ ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು । ಸ ಏಷ ಇಹಾನುಪ್ರವಿಷ್ಟ ಆನಖಾಗ್ರೇಭ್ಯ: ಪಶ್ಯತ್ಯಚಕ್ಷು: ಇತ್ಯಾದಿ ಪೂರ್ವಾಪರಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ತತ್ರ ತತ್ರ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸಮಾಕರ್ಷೋ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ:||೧೫||  ಇತಿ ಕಾರಣತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್|| ೪ ||

೧-೪-೫

೧೨೫।  ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ – ಕೌಷೀತಕಿನಾಂ ಬ್ರಹ್ಮ ತೇ ಬ್ರವಾಣಿ ಇತ್ಯುಪಕ್ರಮ್ಯ, ಯೋ ವೈ ಬಾಲಾಕ ಏತೇಷಾಂ ಪುರುಷಾಣಾಂ ಕರ್ತಾ ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಸ ವೈ ವೇದಿತವ್ಯ: ಇತ್ಯತ್ರ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಷ್ಟ: ಸಾಙ್ಖ್ಯತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧ: ಪುರುಷ:, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:।  ಪುರುಷ ಏವ ಪ್ರಕೃತಿವಿಯುಕ್ತ ಇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ: – ಯಸ್ಯ ವೈತತ್ಕರ್ಮ ಇತಿ ಕರ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಕ್ರಿಯತ ಇತಿ ವ್ಯುತ್ಪತ್ತ್ಯಾ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾತ್ ಕೃತ್ಸ್ನಂ ಜಗದ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಮ್, ಸ ಪರಮಪುರುಷ ಏವ ವೇದಿತವ್ಯತಯೋಪದಿಷ್ಟೋ ಭವತೀತಿ।  ಸೂತ್ರಮಪಿ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್||೧೬||

೧೨೬। ಜೀವಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಙ್ಗಾನ್ನೇತಿ ಚೇತ್ತದ್ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಮ್ – ಏವಮೇವೈಷ ಪ್ರಜ್ಞಾತ್ಮೈತೈರಾತ್ಮಭಿರ್ಭುಙ್ಕ್ತೇ। ಇತ್ಯಾದಿ ಭೋಕ್ತೃತ್ವರೂಪಜೀವಲಿಙ್ಗಾತ್। ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ಇತಿ ಮುಖ್ಯಪ್ರಾಣಲಿಙ್ಗಾಚ್ಚ ನಾಯಂ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಚೇತ್; ತಸ್ಯ ಪರಿಹಾರ: ಪ್ರತರ್ದನವಿದ್ಯಾಯಾಮೇವ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತ:। ಪೂರ್ವಾಪರಪ್ರಕರಣಪರ್ಯಾಲೋಚನಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತಿ ನಿಶ್ಚಿತೇ ಸತ್ಯನ್ಯಲಿಙ್ಗಾನಿ ತದನುಗುಣತಯಾ ನೇತವ್ಯಾನೀತ್ಯರ್ಥ:। ನನು – ತೌ ಹ ಸುಪ್ತಂ ಪುರುಷ(ಮೀಯತು)ಮಾಜಗ್ಮತು: ಇತಿ ಪ್ರಾಣನಾಮಭಿರಾಮನ್ತ್ರಣಾಶ್ರವಣಯಷ್ಟಿಘಾತೋತ್ಥಾಪನಾದಿನಾ ಶರೀರೇನ್ದ್ರಿಯಪ್ರಾಣಾದ್ಯತಿರಿಕ್ತ- ಜೀವಾತ್ಮಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಪಾದನಪರಮಿದಂ ವಾಕ್ಯಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತ ಇತ್ಯತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ||೧೭||

೧೨೭। ಅನ್ಯಾರ್ಥಂ ತು ಜೈಮಿನಿ: ಪ್ರಶ್ನವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಭ್ಯಾಮಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ – ತುಶಬ್ದಶ್ಶಙ್ಕಾನಿವೃತ್ತ್ಯರ್ಥ:। ಜೀವಸಙ್ಕೀರ್ತನಮನ್ಯಾರ್ಥಂ – ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಬ್ರಹ್ಮಸದ್ಭಾವಪ್ರತಿಬೋಧನಾರ್ಥಮಿತಿ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನಾಭ್ಯಾಮವಗಮ್ಯತೇ। ಪ್ರಶ್ನಸ್ತಾವಜ್ಜೀವಪ್ರತಿಪಾದನಾನನ್ತರಂ ಕ್ವೈಷ ಏತದ್ಬಾಲಾಕೇ ಪುರುಷೋಽಶಯಿಷ್ಟ ಇತ್ಯಾದಿಕ: ಸುಷುಪ್ತಜೀವಾಶ್ರಯ-ವಿಷಯತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮಪರ ಇತಿ ನಿಶ್ಚಿತ:। ಪ್ರತಿವಚನಮಪಿ ಅಥಾಸ್ಮಿನ್ಪ್ರಾಣ ಏವೈಕಧಾ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾದಿಕಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಮೇವ। ಸುಪ್ತಪುರುಷಾಶ್ರಯತಯಾ ಹಿ ಪ್ರಾಣಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ। ಸತಾ ಸೋಮ್ಯ ತದಾ ಸಂಪನ್ನೋ ಭವತಿ ಇತ್ಯಾದಿಭ್ಯ:।  ಜೈಮಿನಿಗ್ರಹಣಮುಕ್ತಸ್ಯಾರ್ಥಸ್ಯ ಪೂಜ್ಯತ್ವಾಯ।  ಅಪಿ ಚೈವಮೇಕೇ – ಏಕೇ ವಾಜಸನೇಯಿನ: ಇದಮೇವ ಬಾಲಾಕ್ಯಜಾತಶತ್ರುಸಂವಾದಗತಂ ಪ್ರಶ್ನಪ್ರತಿವಚನರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಂ ಪರಮಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಸ್ಪಷ್ಟಮಧೀಯತೇ। ಕ್ವೈಷ ಏತತ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಯ ಏಷೋಽನ್ತರ್ಹೃದಯ ಆಕಾಶಸ್ತಸ್ಮಿಞ್ಛೇತ ಇತ್ಯೇತದನ್ತಮ್||೧೮|| ಇತಿ ಜಗದ್ವಾಚಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್ || ೫ ||

೧-೪-೬

೧೨೮।  ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾತ್ – ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕೇ ಮೈತ್ರೇಯೀಬ್ರಾಹ್ಮಣೇ ನ ವಾ ಅರೇ ಪತ್ಯು: ಕಾಮಾಯ ಪತಿ: ಪ್ರಿಯೋ ಭವತ್ಯಾತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ  ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ। ಶ್ರೋತವ್ಯೋ ಮನ್ತವ್ಯೋ ನಿದಿಧ್ಯಾಸಿತವ್ಯ:  ಇತ್ಯಾದೌ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ: ಪುರುಷ: ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧ:, ಉತ ಪರಮಾತ್ಮೇತಿ ಸಂಶಯ:। ತನ್ತ್ರಸಿದ್ಧ: ಪಞ್ಚವಿಂಶಕ: ಏವೇತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:।  ಪತಿಜಾಯಾಪುತ್ರವಿತ್ತಮಿತ್ರಪಶ್ವಾದಿಪ್ರಿಯಸಂಬನ್ಧ್ಯಾತ್ಮಾ ನ ಪರಮಾತ್ಮಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತಿ।  ಸ ಏವ ಹಿ ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ ಇತಿ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯತೇ।  ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ನ ಪತ್ಯಾದೀನಾಂ ಕಾಮಾಯ ಪತ್ಯಾದಯ: ಪ್ರಿಯಾ ಭವನ್ತಿ, ಆತ್ಮನಸ್ತು ಕಾಮಾಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ತ್ವಾ, ಆತ್ಮಾ ವಾ ಅರೇ ದ್ರಷ್ಟವ್ಯ: ಇತಿ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಆತ್ಮಾ ಜೀವಾತಿರಿಕ್ತಸ್ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಸ್ಸರ್ವಜ್ಞ: ಪರಮಾತ್ಮೈವ। ಯತ್ಸಙ್ಕಲ್ಪಾಯತ್ತಂ ಪತ್ಯಾದೀನಾಂ ಸ್ವಸಂಬನ್ಧಿನ: ಪ್ರತಿ ಪ್ರಿಯತ್ವಮ್, ಸ ಹಿ ಸತ್ಯಸಂಕಲ್ಪ: ಪರಮಾತ್ಮಾ।  ಆತ್ಮಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವಜ್ಞಾನಾದಯೋಽಪಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾ: ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವ ಸಂಭವನ್ತಿ।

ಸೂತ್ರಾರ್ಥಸ್ತು – ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯೇವಾನ್ವಯಾದ್ದ್ರಷ್ಟವ್ಯತಯಾ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಆತ್ಮಾ ಪರಮಾತ್ಮೈವ। ಅಮೃತತ್ವಸ್ಯ ತು ನಾಶಾಽಸ್ತಿ ವಿತ್ತೇನ ಆತ್ಮನಿ ಖಲ್ವರೇ ದೃಷ್ಟೇ ಶ್ರುತೇ ಮತೇ ವಿಜ್ಞಾತೇ ಇದಂ ಸರ್ವಂ ವಿದಿತಮ್। ಇದಂ ಸರ್ವಂ ಯದಯಮಾತ್ಮಾ। ತಸ್ಯ ಹ ವಾ ಏತಸ್ಯ ಮಹತೋ ಭೂತಸ್ಯ ನಿಶ್ವಸಿತಮೇತದ್ಯದೃಗ್ವೇದ:।  ಯೇನೇದಂ ಸರ್ವ ವಿಜಾನಾತಿ ತಂ ಕೇನ ವಿಜಾನೀಯಾತ್|| ಇತಿ ಹಿ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ವಾಕ್ಯಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನ್ಯನ್ವಯೋ ದೃಶ್ಯತೇ||೧೯||

ಏತೇಭ್ಯೋ ಭೂತೇಭ್ಯಸ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ತಾನ್ಯೇವಾನುವಿನಶ್ಯತೀತಿ ಜೀವಲಿಙ್ಗಸ್ಯ ಮತಾನ್ತರೇಣ ನಿರ್ವಾಹಮಾಹ-

೧೨೯। ಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧೇರ್ಲಿಙ್ಗಮಾಶ್ಮರಥ್ಯ: – ಏಕವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾಸಿದ್ಧಯೇ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಕಾರ್ಯತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽನನ್ಯೋ ಜೀವ ಇತಿ ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾನಮ್ ಇತ್ಯಾಶ್ಮರಥ್ಯ-ಮತಮ್||೨೦||

೧೩೦।  ಉತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ ಏವಂ ಭಾವಾದಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿ: –  ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತ ಇತಿ ಶರೀರಾದುತ್ಕ್ರಮಿಷ್ಯತ: ಅಸ್ಯ ಜೀವಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮಭಾವಾಜ್ಜೀವಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽಭಿಧಾನಮಿತ್ಯೌಡುಲೋಮಿ: ಆಚಾರ್ಯೋ ಮೇನೇ||೨೧||

೧೩೧।  ಅವಸ್ಥಿತೇರಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ: – ಯ ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನ್ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಜೀವಾತ್ಮನ್ಯನ್ತರಾತ್ಮತಯಾ ಪರಮಾತ್ಮನೋಽವಸ್ಥಿತೇ: ಜೀವಾತ್ಮಶಬ್ದಸ್ಯ ಪರಮಾತ್ಮನಿ ಪರ್ಯವಸಾನಾಜ್ಜೀವಾತ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಅಭಿಧಾನಮಿತಿ ಕಾಶಕೃತ್ಸ್ನ ಆಚಾರ್ಯೋ ಮನ್ಯತೇ। ಇದಮೇವ ಸೂತ್ರಕಾರಾಭಿಮತಮಿತ್ಯವಗಮ್ಯತೇ, ತ್ರಯಾಣಾಮನ್ಯೋನ್ಯ-ವಿರೋಧಾತ್, ಇತ: ಪರಮವಚನಾಚ್ಚ||೨೨|| ಇತಿ ವಾಕ್ಯಾನ್ವಯಾಧಿಕರಣಮ್ || ೮ ||

೧-೪-೭

೧೩೨। ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ – ಪರಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಕಿಂ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾತ್ರಮ್, ಉತೋಪಾದಾನಕಾರಣಮಪೀತಿ ಸಂಶಯ:।  ನಿಮಿತ್ತಕಾರಣಮಾತ್ರಮಿತಿ ಪೂರ್ವ: ಪಕ್ಷ:, ಮೃತ್ಕುಲಾಲಾದೌ ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋಃ ಭೇದದರ್ಶನಾತ್;  ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ ಇತ್ಯಾದಿಭಿರ್ಭೇದಪ್ರತಿಪಾದನಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽವಿಕಾರತ್ವ-ಶ್ರುತಿವಿರೋಧಾಚ್ಚ। ರಾದ್ಧಾನ್ತಸ್ತು – ಯೇನಾಶ್ರುತಂ ಶ್ರುತಮ್ ಇತಿ ಬ್ರಹ್ಮವಿಜ್ಞಾನೇನ ಸರ್ವವಿಜ್ಞಾನಪ್ರತಿಜ್ಞಾನಾನ್ಯಥಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಯಥಾ ಸೋಮ್ಯೈಕೇನ ಮೃತ್ಪಿಣ್ಡೇನ ಸರ್ವಂ ಮೃಣ್ಮಯಮ್ ಇತಿ ಮೃತ್ತತ್ಕಾರ್ಯದೃಷ್ಟಾನ್ತೇನ ತದುಪಪಾದನಾಚ್ಚ ಜಗದುಪಾದಾನಕಾರಣಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ವಿಜ್ಞಾಯತೇ।  ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಾವಸಿತಸಕಲವಸ್ತು-ವಿಲಕ್ಷಣಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಸಮಧಿಗಮ್ಯಸ್ಯ ಪರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸರ್ವಶಕ್ತೇ: ಕಾರ್ಯಕಾರಣೋಭಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಅಪಿ ಸ್ವಶರೀರಭೂತಚಿದಚಿತ್ಪ್ರಕಾರತಯಾಽವಸ್ಥಿತಸ್ಯೈಕಸ್ಯೈವ ನಿಮಿತ್ತತ್ವಮುಪಾದಾನತ್ವಂ ಚಾವಿರುದ್ಧಮ್।

ಶರೀರಭೂತಾಚಿದ್ವಸ್ತುಗತೋ ವಿಕಾರ ಇತಿ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾವಸ್ಥಿತಸ್ಯಾಪಿ ಶರೀರಿಣ: ಪರಮಾತ್ಮನಃ ಅವಿಕಾರಿತ್ವಂ ಸಿದ್ಧಮೇವ।  ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ ಏವೋಪಾದಾನತ್ವೇಽಪಿ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯಪುರುಷಾರ್ಥ-ವಿಕಾರಾಸ್ಪರ್ಶಪ್ರದರ್ಶನಾಯ ಹಿ  ಅಸ್ಮಾನ್ಮಾಯೀ ಸೃಜತೇ ವಿಶ್ವಮೇತತ್ತಸ್ಮಿಂಶ್ಚಾನ್ಯೋ ಮಾಯಯಾಸನ್ನಿರುದ್ಧ ಇತಿ ವ್ಯಪದೇಶ:।  ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ ಉಪಾದಾನಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಸೂತ್ರಾರ್ಥ:||೨೩||

೧೩೩। ಅಭಿಧ್ಯೋಪದೇಶಾಚ್ಚ – ಸೋಽಕಾಮಯತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ, ತದೈಕ್ಷತ ಬಹು ಸ್ಯಾಂ ಪ್ರಜಾಯೇಯ ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರ್ಬ್ರಹ್ಮಣಸ್ಸ್ವಸ್ಯೈವ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಬಹುಭವನಚಿನ್ತನೋಪದೇಶಾಚ್ಚ ಜಗದುಪಾದಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ನಿಶ್ಚೀಯತೇ||೨೪||

೧೩೪। ಸಾಕ್ಷಾಚ್ಚೋಭಯಾಮ್ನಾನಾತ್ – ಕಿಂಸ್ವಿದ್ವನಂ ಕ ಉ ಸ ವೃಕ್ಷ ಆಸೀತ್ ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜಗದುಪಾದಾನನಿಮಿತ್ತಾದೌ ಪೃಷ್ಟೇ  ಬ್ರಹ್ಮ ವನಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸ ವೃಕ್ಷ ಆಸೀತ್। ಬ್ರಹ್ಮಾಧ್ಯತಿಷ್ಠತ್ ಇತ್ಯುಪಾದಾನಂ ನಿಮಿತ್ತಂ ಚೋಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವೇತಿ ಹಿ ಸಾಕ್ಷಾದಾಮ್ನಾಯತೇ;, ಅತಶ್ಚೋಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ||೨೫||

೧೩೫।  ಆತ್ಮಕೃತೇ: – ತದಾತ್ಮಾನಂ ಸ್ವಯಮಕುರುತ ಇತಿ ಸ್ರಷ್ಟುರಾತ್ಮನ ಏವ ಜಗದಾಕಾರೇಣ ಕೃತಿರುಪದಿಶ್ಯತೇ। ಅತಶ್ಚೋಭಯಂ ಬ್ರಹ್ಮೈವ।  ನಾಮರೂಪಭಾವಾಭಾವಾಭ್ಯಾಮೇಕಸ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತೃಭಾವೋ ನ ವಿರುದ್ಧ:||೨೬||

ಯದ್ಯಾತ್ಮಾನಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಜಗದಾಕಾರಂ ಕರೋತಿ, ತರ್ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಣೋಽಪಹತಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಕಮನವಧಿಕಾತಿಶಯ- ಆನನ್ದಸ್ವರೂಪತ್ವಂ ಸರ್ವಜ್ಞತ್ವಮಿತ್ಯಾದಿ ಸರ್ವಂ ವಿರುಧ್ಯತೇ, ಅಜ್ಞತ್ವಾಸುಖಿತ್ವಕರ್ಮವಶ್ಯತ್ವಾದಿವಿಪರೀತರೂಪತ್ವಾತ್ ಜಗತ ಇತ್ಯತ ಉತ್ತರಂ ಪಠತಿ –

೧೩೬। ಪರಿಣಾಮಾತ್ – ಅಜ್ಞಬ್ರಹ್ಮವಿವರ್ತವಾದೇ ಹಿ ತದ್ಭವತ್ಯೇವ। ಅಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತತ್ಕಾರ್ಯರೂಪಾನನ್ತಾಪುರುಷಾರ್ಥಸ್ಯ ಚ ವೇದಾನ್ತಜನ್ಯಜ್ಞಾನನಿವರ್ತ್ಯಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣ್ಯೇವಾನ್ವಯಾತ್, ತದಾ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಭ್ರಾನ್ತಜಲ್ಪಿತತ್ವಾಪಾತಾಚ್ಚ। ಅವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಸೂಕ್ಷ್ಮಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರಕಸ್ಯ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ವಿಭಕ್ತನಾಮರೂಪಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಶರೀರತ್ವೇನ ಪರಿಣಾಮೋ ಹಿ ವೇದಾನ್ತೇಷೂಪದಿಶ್ಯತೇ। ತದ್ಧೇದಂ ತರ್ಹ್ಯವ್ಯಾಕೃತಮಾಸೀತ್ತನ್ನಾಮರೂಪಾಭ್ಯಾಂ ವ್ಯಾಕ್ರಿಯತ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಭಿ:, ಅಪುರುಷಾರ್ಥಾಶ್ಚ ವಿಕಾರಾಶ್ಶರೀರಭೂತಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುಗತಾ:। ಕಾರಣಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಕಾರ್ಯಾವಸ್ಥಾಯಾಂ ಚಾತ್ಮಭೂತಂ ಬ್ರಹ್ಮಾಪಹತ-ಪಾಪ್ಮತ್ವಾದಿಗುಣಕಮೇವ। ಸ್ಥೂಲಸೂಕ್ಷ್ಮಾವಸ್ಥಸ್ಯ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಚಿದಚಿದ್ವಸ್ತುನೋ ಬ್ರಹ್ಮಶರೀರತ್ವಂ, ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಚ ತದಾತ್ಮತ್ವಂ, ಯ: ಪೃಥಿವ್ಯಾಂ ತಿಷ್ಠನ್ ಯಸ್ಯ ಪೃಥಿವೀ ಶರೀರಮ್ ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ ಯಸ್ಯಾವ್ಯಕ್ತಂ ಶರೀರಂ ಯಸ್ಯಾಕ್ಷರಂ ಶರೀರಂ ಯಸ್ಯ ಮೃತ್ಯುಶ್ಶರೀರಮ್ ಏಷ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ ದಿವ್ಯೋ ದೇವ ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಶ್ರುತಿಶತಸಮಧಿಗತಮ್। ಅತಸ್ಸರ್ವಮನವದ್ಯಮ್||೨೭||

೧೩೭।  ಯೋನಿಶ್ಚ ಹಿ ಗೀಯತೇ – ಯದ್ಭೂತಯೋನಿಂ ಪರಿಪಶ್ಯನ್ತಿ ಧೀರಾ:, ಕರ್ತಾರಮೀಶಂ ಪುರುಷಂ ಬ್ರಹ್ಮಯೋನಿಮ್ ಇತ್ಯಾದಿಷು ಸರ್ವಸ್ಯ ಭೂತಜಾತಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷ: ಯೋನಿತ್ವೇನ ಗೀಯತೇ। ಹಿ ಶಬ್ದೋ ಹೇತೌ, ಯಸ್ಮಾದ್ಯೋನಿರಿತಿ ಗೀಯತೇ, ತಸ್ಮಾಚ್ಚೋಪಾದಾನಮಪಿ ಬ್ರಹ್ಮ। ಯೋನಿಶಬ್ದಶ್ಚೋಪಾದಾನಕಾರಣಪರ್ಯಯ:||೨೮||  ಇತಿ ಪ್ರಕೃತ್ಯಧಿಕರಣಮ್ ||೭||

೧-೪-೮

೧೩೮।  ಏತೇನ ಸರ್ವೇ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ: – ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಇತ್ಯಾದಿಷೂದಾಹೃತೇಷು ವಾಕ್ಯೇಷು ಜನ್ಮಾದ್ಯಸ್ಯ ಯತ ಇತ್ಯಾದಿನೋಕ್ತನ್ಯಾಯಕಲಾಪೇನ ಸರ್ವೇ ವೇದಾನ್ತಾ: ಬ್ರಹ್ಮಪರಾ ವ್ಯಾಖ್ಯಾತಾ:। ಪದಾಭ್ಯಾಸೋಽಧ್ಯಾಯ- ಪರಿಸಮಾಪ್ತಿದ್ಯೋತನಾರ್ಥ:||೨೯||  ಇತಿ ಸರ್ವವ್ಯಾಖ್ಯಾನಾಧಿಕರಣಮ್ || ೮ ||

ಇತಿ ಶ್ರೀ ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀವೇದಾನ್ತದೀಪೇ

ಪ್ರಥಮಸ್ಯಾಧ್ಯಾಯಸ್ಯ ಚತುರ್ಥ: ಪಾದ: । ಸಮಾಪ್ತಶ್ಚಾಧ್ಯಾಯ:।