(ಅಪೂರ್ವತಾರೂಪತಾತ್ಪರ್ಯಲಿಙ್ಗಸಮರ್ಥನಪರಮ್)
ಶ್ರೀಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್
(ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥಃ – ಬ್ರಹ್ಮಣಃ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಗಮ್ಯತ್ವಮ್)
ಜಗಜ್ಜನ್ಮಾದಿಕಾರಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ವೇದಾನ್ತವೇದ್ಯಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್। ತದಯುಕ್ತಮ್। ತದ್ಧಿ ನ ವಾಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದ್ಯಮ್। ಅನುಮಾನೇನ ಸಿದ್ಧೇರಿತ್ಯಾಶಙ್ಕ್ಯಾಹ –
೩. ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾತ್ || ೧-೧-೩ ||
(ಸೂತ್ರವಿವರಣಮ್)
ಶಾಸ್ತ್ರಂ ಯಸ್ಯ ಯೋನಿ: ಕಾರಣಂ ಪ್ರಮಾಣಮ್, ತಚ್ಛಾಸ್ತ್ರಯೋನಿ; ತಸ್ಯ ಭಾವಶ್ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಮ್। ತಸ್ಮಾತ್ ಬ್ರಹ್ಮಜ್ಞಾನಕಾರಣತ್ವಾತ್ ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ, ತದ್ಯೋನಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣ:। ಅತ್ಯನ್ತಾತೀನ್ದ್ರಿಯತ್ವೇನ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾದಿಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯತಯಾ ಬ್ರಹ್ಮಣಶ್ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾತ್ ಉಕ್ತಸ್ವರೂಪಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ (ತೈ.ಭೃ.೧.) ಇತ್ಯಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬೋಧಯತ್ಯೇವೇತ್ಯರ್ಥ:||
(ವರ್ಣಿತೇ ಸೂತ್ರಾರ್ಥೇ ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಃ ಆಕ್ಷೇಪಃ)
ನನು – ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಂ ಬ್ರಹ್ಮಣೋ ನ ಸಮ್ಭವತಿ, ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರವೇದ್ಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ:। ಅಪ್ರಾಪ್ತೇ ತು ಶಾಸ್ತ್ರಮರ್ಥವತ್||
(ಸಿದ್ಧಾನ್ತ್ಯೇಕದೇಶಿನಃ ಮೀಮಾಂಸಕತ್ವಾಕ್ಷೇಪಃ)
ಕಿನ್ತರ್ಹಿ ತತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಮ್ ? ನ ತಾವತ್ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮ್। ತದ್ಧಿ ದ್ವಿವಿಧಮ್। ಇನ್ದ್ರಿಯಸಮ್ಭವಂ ಯೋಗಸಮ್ಭವಂ ಚೇತಿ। ಇನ್ದ್ರಿಯಸಂಭವಞ್ಚ ಬಾಹ್ಯಸಮ್ಭವಮ್, ಆನ್ತರಸಮ್ಭವಞ್ಚೇತಿ ದ್ವಿಧಾ। ಬಾಹ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ವಿದ್ಯಮಾನಸನ್ನಿಕರ್ಷಯೋಗ್ಯಸ್ವವಿಷಯಬೋಧಜನನಾನೀತಿ ನ ಸರ್ವಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತನ್ನಿರ್ಮಾಣಸಮರ್ಥಪುರುಷವಿಶೇಷ-ವಿಷಯಬೋಧಜನನಾನಿ। ನಾಪ್ಯಾನ್ತರಮ್, ಆನ್ತರಸುಖದು:ಖಾದಿವ್ಯತಿರಿಕ್ತಬಹಿರ್ವಿಷಯೇಷು ತಸ್ಯ ಬಾಹ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಾನಪೇಕ್ಷಪ್ರವೃತ್ತ್ಯನುಪಪತ್ತೇ:। ನಾಪಿ ಯೋಗಜನ್ಯಮ್; ಭಾವನಾಪ್ರಕರ್ಷಪರ್ಯನ್ತಜನ್ಮನಸ್ತಸ್ಯ ವಿಶದಾವಭಾಸತ್ವೇಽಪಿ ಪೂರ್ವಾನುಭೂತವಿಷಯಸ್ಮೃತಿಮಾತ್ರತ್ವಾನ್ನ ಪ್ರಾಮಾಣ್ಯಮಿತಿ ಕುತ: ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷತಾ; ತದತಿರಿಕ್ತವಿಷಯತ್ವೇ ಕಾರಣಾಭಾವಾತ್। ತಥಾ ಸತಿ ತಸ್ಯ ಭ್ರಮರೂಪತಾ। ನಾಪ್ಯನುಮಾನಂ ವಿಶೇಷತೋ ದೃಷ್ಟಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಂ ವಾ; ಅತೀನ್ದ್ರಿಯೇ ವಸ್ತುನಿ ಸಮ್ಬನ್ಧಾವಧಾರಣವಿರಹಾನ್ನ ವಿಶೇಷತೋ ದೃಷ್ಟಮ್। ಸಮಸ್ತವಸ್ತುಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತನ್ನಿರ್ಮಾಣಸಮರ್ಥಪುರುಷವಿಶೇಷನಿಯತಂ ಸಾಮಾನ್ಯತೋ ದೃಷ್ಟಮಪಿ ನ ಲಿಙ್ಗಮುಪಲಭ್ಯತೇ||
(ಪೂರ್ವಪಕ್ಷ್ಯೇಕದೇಶಿನಃ ಆಕ್ಷೇಪಃ)
ನನು ಚ ಜಗತ: ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ತದುಪಾದಾನೋಪಕರಣಸಮ್ಪ್ರದಾನಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕತ್ವವ್ಯಾಪ್ತಮ್। ಅಚೇತನಾರಬ್ಧತ್ವಂ ಜಗತಶ್ಚೈಕಚೇತನಾಧೀನತ್ವೇನ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್। ಸರ್ವಂ ಹಿ ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಂ ತದುಪಾದಾನೋಪಕರಣಸಮ್ಪ್ರದಾನಪ್ರಯೋಜನಾಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್। ಅಚೇತನಾರಬ್ಧಮರೋಗಂ ಸ್ವಶರೀರಮೇಕಚೇತನಾಧೀನಂ ಚ। ಸಾವಯವತ್ವೇನ ಜಗತ: ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್ ||
(ಸಿದ್ಧಾನ್ತ್ಯೇಕದೇಶಿನಃ ದೂಷಣಮ್)
ಉಚ್ಯತೇ – ಕಿಮಿದಮೇಕಚೇತನಾಧೀನತ್ವಮ್? ನ ತಾವತ್ತದಾಯತ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿತ್ವಮ್; ದೃಷ್ಟಾನ್ತೋ ಹಿ ಸಾಧ್ಯವಿಕಲಸ್ಸ್ಯಾತ್, ನ ಹ್ಯರೋಗಂ ಸ್ವಶರೀರಮೇಕಚೇತನಾಯತ್ತೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತಿ, ತಚ್ಛರೀರಸ್ಯ ಭೋಕ್ ಣಾಂ ಭಾರ್ಯಾದಿಸರ್ವಚೇತನಾನಾಂ ಅದೃಷ್ಟಜನ್ಯತ್ವಾತ್ತದುತ್ಪತ್ತಿಸ್ಥಿತ್ಯೋ:। ಕಿಞ್ಚ ಶರೀರಾವಯವಿನಸ್ಸ್ವಾವಯವಸಮವೇತತಾರೂಪ-ಸ್ಥಿತಿ: ಅವಯವಸಂಶ್ಲೇಷವಿಶೇಷವ್ಯತಿರೇಕೇಣ ನ ಚೇತನಮಪೇಕ್ಷತೇ। ಪ್ರಾಣನಲಕ್ಷಣಾ ತು ಸ್ಥಿತಿ: ಪಕ್ಷತ್ವಾಭಿಮತೇ ಕ್ಷಿತಿಜಲಾಬ್ಧಿಮಹೀಧರಾದೌ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ಪಕ್ಷಸಪಕ್ಷಾನುಗತಾಮೇಕರೂಪಾಂ ಸ್ಥಿತಿಂ ನೋಪಲಭಾಮಹೇ। ತದಾಯತ್ತಪ್ರವೃತ್ತಿತ್ವಂ ತದಧೀನತ್ವಮಿತಿ ಚೇತ್ – ಅನೇಕಚೇತನಸಾಧ್ಯೇಷು ಗುರುತರರಥಶಿಲಾಮಹೀರುಹಾದಿಷು ವ್ಯಭಿಚಾರ:। ಚೇತನಮಾತ್ರಾಧೀನತ್ವೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧ್ಯತಾ||
(ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತುಕಾನುಮಾನೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನದೋಷಃ)
ಕಿಞ್ಚ – ಉಭಯವಾದಿಸಿದ್ಧಾನಾಂ ಜೀವಾನಾಮೇವ ಲಾಘವೇನ ಕರ್ತೃತ್ವಾಭ್ಯುಪಗಮೋ ಯುಕ್ತ:। ನ ಚ ಜೀವಾನಾಮುಪಾದಾನಾದ್ಯನಭಿಜ್ಞತಯಾ ಕರ್ತೃತ್ವಾಸಂಭವ:; ಸರ್ವೇಷಾಮೇವ ಚೇತನಾನಾಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದ್ಯುಪಾದಾನಯಾಗಾದ್ಯುಪಕರಣ-ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಸಾಮರ್ಥ್ಯಾತ್। ಯಥೇದಾನೀಂ ಪೃಥಿವ್ಯಾದಯೋ ಯಾಗಾದಯಶ್ಚ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಮೀಕ್ಷ್ಯನ್ತೇ। ಉಪಕರಣಭೂತ-ಯಾಗಾದಿಶಕ್ತಿರೂಪಾಪೂರ್ವಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯಾದೃಷ್ಟಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾಭಾವೇಽಪಿ ಚೇತನಾನಾಂ ನ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಪತ್ತಿ:, ತತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರಾನಪೇಕ್ಷಣಾತ್ಕಾರ್ಯಾರಮ್ಭಸ್ಯ। ಶಕ್ತಿಮತ್ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ ಏವ ಹಿ ಕಾರ್ಯಾರಮ್ಭೋಪಯೋಗೀ। ಶಕ್ತೇಸ್ತು ಜ್ಞಾನಮಾತ್ರಮೇವೋಪಯುಜ್ಯತೇ; ನ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರ:। ನ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಯ: ಕಾರ್ಯೋಪಕರಣಭೂತದಣ್ಡಚಕ್ರಾದಿವತ್ತಚ್ಛಕ್ತಿಮಪಿ ಸಾಕ್ಷಾತ್ಕೃತ್ಯ ಘಟಮಣಿಕಾದಿಕಾರ್ಯಮಾರಭನ್ತೇ। ಇಹ ತು ಚೇತನಾನಾಮಾಗಮಾವಗತಯಾಗಾದಿಶಕ್ತಿವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಕಾರ್ಯಾರಮ್ಭೋ ನಾನುಪಪನ್ನ:।
(ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತುಕಾನುಮಾನಸ್ಯ ಸೋಪಾಧಿಕತಾ)
ಕಿಞ್ಚ ಯಚ್ಛಕ್ಯಕ್ರಿಯಂ ಶಕ್ಯೋಪಾದಾನಾದಿವಿಜ್ಞಾನಞ್ಚ, ತದೇವ ತದಭಿಜ್ಞಕರ್ತೃಕಂ ದೃಷ್ಟಮ್। ಮಹೀಮಹೀಧರಮಹಾರ್ಣವಾದಿ ತು ಅಶಕ್ಯಕ್ರಿಯಮಶಕ್ಯೋಪಾದಾನಾದಿವಿಜ್ಞಾನಂ ಚೇತಿ ನ ಚೇತನಕರ್ತೃಕಮ್। ಅತೋ ಘಟಮಣಿಕಾದಿಸಜಾತೀಯ-ಶಕ್ಯಕ್ರಿಯಶಕ್ಯೋಪಾದಾನಾದಿವಿಜ್ಞಾನವಸ್ತುಗತಮೇವ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಬುದ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಪೂರ್ವಕತ್ವ-ಸಾಧನೇ ಪ್ರಭವತಿ ||
(ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತೋಃ ಅಭಿಮತವಿಶೇಷವಿರುದ್ಧತ್ವಮ್)
ಕಿಞ್ಚ – ಘಟಾದಿಕಾರ್ಯಮನೀಶ್ವರೇಣಾಲ್ಪಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿನಾ ಸಶರೀರೇಣ ಪರಿಗ್ರಹವತಾಽನಾಪ್ತಕಾಮೇನ ನಿರ್ಮಿತಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ತಥಾವಿಧಮೇವ ಚೇತನಂ ಕರ್ತಾರಂ ಸಾಧಯನ್ನಯಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತುಸ್ಸಿಷಾಧಿಯಿಷಿತ-ಪುರುಷಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸರ್ವೈಶ್ವರ್ಯಾದಿವಿಪರೀತಸಾಧನಾದ್ವಿರುದ್ಧಸ್ಸ್ಯಾತ್ । ನ ಚೈತಾವತಾ ಸರ್ವಾನುಮಾನೋಚ್ಛೇದಪ್ರಸಙ್ಗ:। ಲಿಙ್ಗಿನಿ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಗೋಚರೇ ಲಿಙ್ಗಬಲೋಪಸ್ಥಾಪಿತಾ ವಿಪರೀತವಿಶೇಷಾಸ್ತತ್ಪ್ರಮಾಣಪ್ರತಿಹತಗತಯೋ ನಿವರ್ತನ್ತೇ। ಇಹ ತು ಸಕಲೇತರಪ್ರಮಾಣಾವಿಷಯೇ ಲಿಙ್ಗಿನಿ ನಿಖಿಲನಿರ್ಮಾಣಚತುರೇ, ಅನ್ವಯವ್ಯತಿರೇಕಾವಗತಾವಿನಾಭಾವನಿಯಮಾ ಧರ್ಮಾಸ್ಸರ್ವ ಏವಾವಿಶೇಷೇಣ ಪ್ರಸಜ್ಯನ್ತೇ। ನಿವರ್ತಕಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್ತಥೈವಾವತಿಷ್ಠನ್ತೇ। ಅತ ಆಗಮಾದೃತೇ ಕಥಮೀಶ್ವರಸ್ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ।
(ಸಾಕ್ಷಾತ್ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಿಣಂ ಪ್ರಸ್ತುತ್ಯೋಕ್ತಿಃ)
ಅತ್ರಾಹು: – ಸಾವಯವತ್ವಾದೇವ ಜಗತ: ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನ ಪ್ರತ್ಯಾಖ್ಯಾತುಂ ಶಕ್ಯತೇ। ಭವನ್ತಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗಾ:-
- ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಂ ಭೂಭೂಧರಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ, ಸಾವಯವತ್ವಾತ್, ಘಟಾದಿವತ್। ತಥಾ, 2. ವಿವಾದಾಧ್ಯಾಸಿತಮವನಿ-ಜಲಧಿ-ಮಹೀಧರಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ, ಮಹತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಕ್ರಿಯಾವತ್ತ್ವಾತ್, ಘಟವತ್। 3. ತನುಭವನಾದಿ ಕಾರ್ಯಂ ಮಹತ್ತ್ವೇ ಸತಿ ಮೂರ್ತತ್ವಾತ್, ಘಟವತ್ – ಇತಿ। ಸಾವಯವೇಷು ದ್ರವ್ಯೇಷು ಇದಮೇವ ಕ್ರಿಯತೇ ನೇತರತ್ ಇತಿ ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯ ನಿಯಾಮಕಂ ಸಾವಯವತ್ವಾತಿರೇಕಿ ರೂಪಾನ್ತರಂ ನೋಪಲಭಾಮಹೇ।
(ಉಪಾಧಿಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಕಾರ್ಯತ್ವಪ್ರತಿನಿಯತಂ ಶಕ್ಯಕ್ರಿಯತ್ವಂ ಶಕ್ಯೋಪಾದಾನಾದಿವಿಜ್ಞಾನತ್ವಂ ಚೋಪಲಭ್ಯತ ಇತಿ ಚೇನ್ನ; ಕಾರ್ಯತ್ವೇನಾನುಮತೇಽಪಿ ವಿಷಯೇ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತೀ ಕಾರ್ಯಾನುಮೇಯೇ – ಇತ್ಯನ್ಯತ್ರಾಪಿ ಸಾವಯವತ್ವಾದಿನಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಜ್ಞಾತಮಿತಿ ತೇ ಚ ಪ್ರತಿಪನ್ನೇ ಏವೇತಿ ನ ಕಶ್ಚಿದ್ವಿಶೇಷ:। ತಥಾಹಿ ಘಟಮಣಿಕಾದಿಷು ಕೃತೇಷು ಕಾರ್ಯದರ್ಶನಾನುಮಿತಕರ್ತೃಗತ-ತನ್ನಿರ್ಮಾಣಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನ: ಪುರುಷೋಽದೃಷ್ಟಪೂರ್ವಂ ವಿಚಿತ್ರಸನ್ನಿವೇಶಂ ನರೇನ್ದ್ರಭವನಮಾಲೋಕ್ಯ ಅವಯವಸನ್ನಿವೇಶವಿಶೇಷೇಣ ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತದಾನೀಮೇವ ಕರ್ತುಸ್ತಜ್ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿವೈಚಿತ್ರ್ಯಮನುಮಿನೋತಿ। ಅತಸ್ತನುಭುವನಾದೇ: ಕಾರ್ಯತ್ವೇ ಸಿದ್ಧೇ ಸರ್ವಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತನ್ನಿರ್ಮಾಣಾದಿನಿಪುಣ: ಕಶ್ಚಿತ್ಪುರುಷವಿಶೇಷಃ ಸಿದ್ಧ್ಯತ್ಯೇವ||
(ಸಿದ್ಧಸಾಧನತ್ವನಿರಾಸಃ, ಅನುಮಾನಾನ್ತರಪ್ರದರ್ಶನಂ ಚ)
ಕಿಞ್ಚ – ಸರ್ವಚೇತನಾನಾಂ ಧರ್ಮಾಧರ್ಮನಿಮಿತ್ತೇಽಪಿ ಸುಖದು:ಖೋಪಭೋಗೇ ಚೇತನಾನಧಿಷ್ಠಿತಯೋಸ್ತಯೋರಚೇತನಯೋ: ಫಲಹೇತುತ್ವಾನುಪಪತ್ತೇ: ಸರ್ವಕರ್ಮಾನುಗುಣಸರ್ವಫಲಪ್ರದಾನಚತುರ: ಕಶ್ಚಿದಾಸ್ಥೇಯ:; ವರ್ಧಕಿನಾಽನಧಿಷ್ಠಿತಸ್ಯ ವಾಸ್ಯಾದೇಃ ಅಚೇತನಸ್ಯ ದೇಶಕಾಲಾದ್ಯನೇಕಪರಿಕರಸನ್ನಿಧಾನೇಽಪಿ ಯೂಪಾದಿನಿರ್ಮಾಣಸಾಧನತ್ವಾದರ್ಶನಾತ್। ಬೀಜಾಙ್ಕುರಾದೇ: ಪಕ್ಷಾನ್ತರ್ಭಾವೇನ ತೈರ್ವ್ಯಭಿಚಾರಾಪಾದನಂ ಶ್ರೋತ್ರಿಯವೇತಾಲಾನಾಮನಭಿಜ್ಞತಾವಿಜೃಮ್ಭಿತಮ್। ತತ ಏವ ಸುಖಾದಿಭಿಃ ವ್ಯಭಿಚಾರವಚನಮಪಿ ತಥೈವ। ನ ಚ ಲಾಘವೇನೋಭಯವಾದಿಸಂಪ್ರತಿಪನ್ನಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಮೇವ ಈದೃಶಾಧಿಷ್ಠಾತೃತ್ವಕಲ್ಪನಂ ಯುಕ್ತಮ್, ತೇಷಾಂ ಸೂಕ್ಷ್ಮವ್ಯವಹಿತವಿಪ್ರಕೃಷ್ಟ-ದರ್ಶನಾಶಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯಾತ್। ದರ್ಶನಾನುಗುಣೈವ ಹಿ ಸರ್ವತ್ರಕಲ್ಪನಾ। ನ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞವದೀಶ್ವರಸ್ಯಾಶಕ್ತಿನಿಶ್ಚಯೋಽಸ್ತಿ। ಅತ: ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರತೋ ನ ತತ್ಸಿದ್ಧ್ಯನುಪಪತ್ತಿ: । ಸಮರ್ಥಕರ್ತೃಪೂರ್ವಕತ್ವನಿಯತಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತುನಾ ಸಿಧ್ಯನ್ ಸ್ವಾಭಾವಿಕಸರ್ವಾರ್ಥಸಾಕ್ಷಾತ್ಕಾರತನ್ನಿಯಮನಶಕ್ತಿಸಂಪನ್ನ ಏವ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ||
(ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತೋಃ ವಿರುದ್ಧತಾವ್ಯುದಾಃ)
ಯತ್ತ್ವನೈಶ್ವರ್ಯಾದ್ಯಾಪಾದನೇನ ಧರ್ಮಿವಿಶೇಷವಿಪರೀತಸಾಧನತ್ವಮುನ್ನೀತಮ್, ತದನುಮಾನವೃತ್ತಾನಭಿಜ್ಞತ್ವ-ನಿಬನ್ಧನಮ್, ಸಪಕ್ಷೇ ಸಹದೃಷ್ಟಾನಾಂ ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಸ್ಯಾಹೇತುಭೂತಾನಾಂ, ಚ ಧರ್ಮಾಣಾಂ ಲಿಙ್ಗಿನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತೇ:||
ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ – ಕೇನಚಿತ್ ಕಿಞ್ಚಿತ್ ಕ್ರಿಯಮಾಣಂ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಯೇ ಕರ್ತು: ಸ್ವನಿರ್ಮಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯಂ ಸ್ವೋಪಾದಾನೋಪಕರಣಜ್ಞಾನಂ ಚಾಪೇಕ್ಷತೇ; ನ ತ್ವನ್ಯಾಸಾಮರ್ಥ್ಯಮನ್ಯಾಜ್ಞಾನಂ ಚ, ಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್। ಸ್ವನಿರ್ಮಾಣಸಾಮರ್ಥ್ಯ-ಸ್ವೋಪಾದಾನೋಪಕರಣಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಮೇವ ಸ್ವೋತ್ಪತ್ತಾವುಪಪನ್ನಾಯಾಂ ಸಂಬನ್ಧಿತಯಾ ದರ್ಶನಮಾತ್ರೇಣಾಕಿಞ್ಚಿತ್ಕರಸ್ಯ ಅರ್ಥಾನ್ತರಾಜ್ಞಾನಾದೇ: ಹೇತುತ್ವಕಲ್ಪನಾಯೋಗಾತ್ – ಇತಿ। ಕಿಞ್ಚ – ಕ್ರಿಯಮಾಣವಸ್ತುವ್ಯತಿರಿಕ್ತಾರ್ಥಾಜ್ಞಾನಾದಿಕಂ ಕಿಂ ಸರ್ವವಿಷಯಂ ಕ್ರಿಯೋಪಯೋಗಿ; ಉತ ಕತಿಪಯವಿಷಯಮ್। ನ ತಾವತ್ಸರ್ವವಿಷಯಮ್; ನ ಹಿ ಕುಲಾಲಾದಿ: ಕ್ರಿಯಮಾಣವ್ಯತಿರಿಕ್ತಂ ಕಿಮಪಿ ನ ಜಾನಾತಿ। ನಾಪಿ ಕತಿಪಯವಿಷಯಮ್, ಸರ್ವೇಷು ಕರ್ತೃಷು ತತ್ತದಜ್ಞಾನಾಶಕ್ತ್ಯನಿಯಮೇನ ಸರ್ವೇಷಾಮಜ್ಞಾನಾದೀನಾಂ ವ್ಯಭಿಚಾರಾತ್। ಅತ: ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಾಧಕಾನಾಂ ಅನೀಶ್ವರತ್ವಾದೀನಾಂ ಲಿಙ್ಗಿನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಿರಿತಿ ನ ವಿಪರೀತಸಾಧನತ್ವಮ್||
(ಶರೀರಸ್ಯ ಕಾರ್ಯೋಪಯೋಗಿತ್ವಶಙ್ಕಾಪರಿಹಾರೌ)
ಕುಲಾಲಾದೀನಾಂ ದಣ್ಡಚಕ್ರಾದ್ಯಧಿಷ್ಠಾನಂ ಶರೀರದ್ವಾರೇಣೈವ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ಜಗದುಪಾದಾನೋಪಕರಣಾಧಿಷ್ಠಾನಂ ಈಶ್ವರಸ್ಯ ಅಶರೀರಸ್ಯಾನುಪಪನ್ನಮಿತಿ ಚೇನ್ನ; ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರೇಣೈವ ಪರಶರೀರಗತ-ಭೂತವೇತಾಲಗರಲಾದ್ಯಪಗಮ-ವಿನಾಶದರ್ಶನಾತ್। ಕಥಮಶರೀರಸ್ಯ ಪರಪ್ರವರ್ತನರೂಪಸ್ಸಂಕಲ್ಪ ಇತಿ ಚೇನ್ನ ಶರೀರಾಪೇಕ್ಷಸ್ಸಂಕಲ್ಪ:, ಶರೀರಸ್ಯ ಸಂಕಲ್ಪಹೇತುತ್ವಾಭಾವಾತ್। ಮನ ಏವ ಹಿ ಸಂಕಲ್ಪಹೇತು:। ತದಭ್ಯುಪಗತಮೀಶ್ವರೇಽಪಿ; ಕಾರ್ಯತ್ವೇನೈವ ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿವನ್ಮನಸೋಽಪಿ ಪ್ರಾಪ್ತತ್ವಾತ್। ಮಾನಸಸ್ಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಸಶರೀರಸ್ಯೈವ, ಸಶರೀರಸ್ಯೈವ ಸಮನಸ್ಕತ್ವಾದಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಮನಸೋ ನಿತ್ಯತ್ವೇನ ದೇಹಾಪಗಮೇಽಪಿ ಮನಸಸ್ಸದ್ಭಾವೇನಾನೈಕಾನ್ತ್ಯಾತ್। ಅತೋ ವಿಚಿತ್ರಾವಯವಸನ್ನಿವೇಶ-ವಿಶೇಷತನುಭುವನಾದಿಕಾರ್ಯನಿರ್ಮಾಣೇ ಪುಣ್ಯಪಾಪಪರವಶ: ಪರಿಮಿತಶಕ್ತಿಜ್ಞಾನ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞೋ ನ ಪ್ರಭವತೀತಿ ನಿಖಿಲಭುವನನಿರ್ಮಾಣಚತುರೋಽಚಿನ್ತ್ಯಾಪರಿಮಿತಜ್ಞಾನಶಕ್ತ್ಯೈಶ್ವರ್ಯೋಽಶರೀರ: ಸಂಕಲ್ಪಮಾತ್ರಸಾಧನ-ಪರಿನಿಷ್ಪನ್ನ ಅನನ್ತವಿಸ್ತಾರವಿಚಿತ್ರರಚನಪ್ರಪಞ್ಚ: ಪುರುಷವಿಶೇಷ ಈಶ್ವರೋಽನುಮಾನೇನೈವ ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ ||
(ಬ್ರಹ್ಮಣಿ ಶಾಸ್ತ್ರಾಪ್ರಾಮಾಣ್ಯನಿಗಮನಮ್)
ಅತ: ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಾವಸೇಯತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ: ನೈತದ್ವಾಕ್ಯಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯತಿ||
ಕಿಞ್ಚ ಅತ್ಯನ್ತಭಿನ್ನಯೋರೇವ ಮೃದ್ದ್ರವ್ಯಕುಲಾಲಯೋರ್ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನತ್ವದರ್ಶನೇನ ಆಕಾಶಾದೇರ್ನಿರವಯವ-ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಾನುಪಪತ್ತ್ಯಾ ಚ ನೈಕಮೇವ ಬ್ರಹ್ಮ ಕೃತ್ಸ್ನಸ್ಯ ಜಗತೋ ನಿಮಿತ್ತಮುಪಾದಾನಂ ಚ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿತುಂ ಶಕ್ನೋತೀತಿ||
(ಸಿದ್ಧಾನ್ತೋಪಕ್ರಮಃ, ತತ್ರ ಪರಮಸಾಧ್ಯಪ್ರತಿಜ್ಞಾ)
ಏವಂ ಪ್ರಾಪ್ತೇ ಬ್ರೂಮ: – ಯಥೋಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಜನ್ಮಾದಿವಾಕ್ಯಂ ಬೋಧಯತ್ಯೇವ। ಕುತ:? ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಕತ್ವಾದ್ಬ್ರಹ್ಮಣ:।
(ಪೂರ್ವಪಕ್ಷಾನುಭಾಷಣಪೂರ್ವಕಂ ದೂಷಣಮ್)
ಯದುಕ್ತಂ ಸಾವಯವತ್ವಾದಿನಾ ಕಾರ್ಯಂ ಸರ್ವಂ ಜಗತ್। ಕಾರ್ಯಂ ಚ ತದುಚಿತಕರ್ತೃವಿಶೇಷಪೂರ್ವಕಂ ದೃಷ್ಟಮಿತಿ ನಿಖಿಲಜಗನ್ನಿರ್ಮಾಣತದುಪಾದಾನೋಪಕರಣವೇದನಚತುರ: ಕಶ್ಚಿದನುಮೇಯ: – ಇತಿ। ತದಯುಕ್ತಮ್, ಮಹೀಮಹಾರ್ಣವಾದೀನಾಂ ಕಾರ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯೇಕದೈವೈಕೇನೈವ ನಿರ್ಮಿತಾ ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರಮಾಣಾಭಾವಾತ್। ನ ಚೈಕಸ್ಯ ಘಟಸ್ಯೇವ ಸರ್ವೇಷಾಮೇಕಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಮ್, ಯೇನೈಕದೈವೈಕ: ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾತ್। ಪೃಥಗ್ಭೂತೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ಕಾಲಭೇದಕರ್ತೃಭೇದದರ್ಶನೇನ ಕರ್ತೃಕಾಲೈಕ್ಯನಿಯಮಾದರ್ಶನಾತ್। ನ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ವಿಚಿತ್ರಜಗನ್ನಿರ್ಮಾಣಾಶಕ್ತ್ಯಾ ಕಾರ್ಯತ್ವಬಲೇನ ತದತಿರಿಕ್ತಕಲ್ಪನಾಯಾಮ್ ಅನೇಕಕಲ್ಪನಾ-ನುಪಪತ್ತೇಶ್ಚೈಕ: ಕರ್ತಾ ಭವಿತುಮರ್ಹಾತೀತಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಮೇವೋಪಚಿತಪುಣ್ಯವಿಶೇಷಾಣಾಂ ಶಕ್ತಿವೈಚಿತ್ರ್ಯದರ್ಶನೇನ ತೇಷಾಮೇವ ಅತಿಶಯಿತಾದೃಷ್ಟಸಂಭಾವನಯಾ ಚ ತತ್ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣಕಾರ್ಯಹೇತುತ್ವಸಂಭವಾತ್; ತದತಿರಿಕ್ತಾತ್ಯನ್ತಾದೃಷ್ಟ-ಪುರುಷಕಲ್ಪನಾನುಪಪತ್ತೇ:। ನ ಚ ಯುಗಪತ್ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿಸ್ಸರ್ವೋಚ್ಛಿತ್ತಿಶ್ಚ ಪ್ರಮಾಣಪದವೀಮಧಿರೋಹತ: ಅದರ್ಶನಾತ್, ಕ್ರಮೇಣೈವೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶದರ್ಶನಾಚ್ಚ। ಕಾರ್ಯತ್ವೇನ ಸರ್ವೋತ್ಪತ್ತಿವಿನಾಶಯೋ: ಕಲ್ಪ್ಯಮಾನಯೋರ್ದರ್ಶನಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಕಲ್ಪನಾಯಾಂ ವಿರೋಧಾಭಾವಾಚ್ಚ।
(ಫಲಿತದೂಷಕಪ್ರದರ್ಶನಮ್)
ಅತೋ ಬುದ್ಧಿಮದೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾನೈಕಾನ್ತ್ಯಮ್; ಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್; ಸಾಧ್ಯವಿಕಲತಾ ಚ ದೃಷ್ಟಾನ್ತಸ್ಯ; ಸರ್ವನಿರ್ಮಾಣಚತುರಸ್ಯ ಏಕಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧೇ:। ಬುದ್ಧಿಮತ್ಕರ್ತೃಕತ್ವಮಾತ್ರೇ ಸಾಧ್ಯೇ ಸಿದ್ಧಸಾಧನತಾ||
(ವಿಕಲ್ಪನಪೂರ್ವಕಂ ಮುಖಾನ್ತರೇಣ ದೂಷಣಮ್)
ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸರ್ವಶಕ್ತಿಯುಕ್ತಸ್ಯ ಕಸ್ಯಚಿದೇಕಸ್ಯ ಸಾಧಕಮಿದಂ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಕಿಂ ಯುಗಪದುತ್ಪದ್ಯಮಾನಸರ್ವವಸ್ತುಗತಮ್? ಉತ ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಸರ್ವವಸ್ತುಗತಮ್? ಯುಗಪದುತ್ಪದ್ಯಮಾನ-ಸರ್ವವಸ್ತುಗತತ್ವೇ ಕಾರ್ಯತ್ವಸ್ಯಾಸಿದ್ಧತಾ। ಕ್ರಮೇಣೋತ್ಪದ್ಯಮಾನಸರ್ವವಸ್ತುಗತತ್ವೇ ಅನೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧನಾತ್ ವಿರುದ್ಧತಾ। ಅತ್ರಾಪ್ಯೇಕಕರ್ತೃಕತ್ವಸಾಧನೇ ಪ್ರತ್ಯಕ್ಷಾನುಮಾನವಿರೋಧಶ್ಶಾಸ್ತ್ರವಿರೋಧಶ್ಚ; ಕುಮ್ಭಕಾರೋ ಜಾಯತೇ, ರಥಕಾರೋ ಜಾಯತೇ ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರವಣಾತ್||
(ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತೋಃ ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರೇಣ ವಿರುದ್ಧತ್ವೋಪಪಾದನಮ್)
ಅಪಿ ಚ – ಸರ್ವೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ಶರೀರಾದೀನಾಂ ಚ ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣಕಾರ್ಯರೂಪಸುಖಾದ್ಯನ್ವಯದರ್ಶನೇನ ಸತ್ವಾದಿಮೂಲತ್ವಮವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯಮ್। ಕಾರ್ಯವೈಚಿತ್ರ್ಯಹೇತುಭೂತಾ: ಕಾರಣಗತಾ ವಿಶೇಷಾಸ್ಸತ್ತ್ವಾದಯ:। ತೇಷಾಂ ಕಾರ್ಯಾಣಾಂ ತನ್ಮೂಲತ್ವಾಪಾದನಂ ತದ್ಯುಕ್ತಪುರುಷಾನ್ತ:ಕರಣವಿಕಾರದ್ವಾರೇಣ। ಪುರುಷಸ್ಯ ಚ ತದ್ಯೋಗ: ಕರ್ಮಮೂಲ ಇತಿ ಕಾರ್ಯವಿಶೇಷಾರಮ್ಭಾಯೈವ, ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿವತ್ಕರ್ತು: ಕರ್ಮಸಮ್ಬನ್ಧ: ಕಾರ್ಯಹೇತುತ್ವೇನೈವಾವಶ್ಯಾಶ್ರಯಣೀಯ:; ಜ್ಞಾನಶಕ್ತಿ-ವೈಚಿತ್ರ್ಯಸ್ಯ ಚ ಕರ್ಮಮೂಲತ್ವಾತ್। ಇಚ್ಛಾಯಾ: ಕಾರ್ಯಾರಮ್ಭಹೇತುತ್ವೇಽಪಿ ವಿಷಯವಿಶೇಷವಿಶೇಷಿತಾಯಾಃ ತಸ್ಯಾಃ ಸತ್ತ್ವಾದಿಮೂಲಕತ್ವೇನ ಕರ್ಮಸಮ್ಬನ್ಧೋಽವರ್ಜನೀಯ: ||
ಅತ: ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾ ಏವ ಕರ್ತಾರ:; ನ ತದ್ವಿಲಕ್ಷಣ: ಕಶ್ಚಿದನುಮಾನಾತ್ಸಿದ್ಧ್ಯತಿ||
ಭವನ್ತಿ ಚ ಪ್ರಯೋಗಾ: – 1. ತನುಭುವನಾದಿ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಕರ್ತೃಕಮ್, ಕಾರ್ಯತ್ವಾತ್, ಘಟವತ್ । 2. ಈಶ್ವರ: ಕರ್ತಾ ನ ಭವತಿ, ಪ್ರಯೋಜನಶೂನ್ಯತ್ವಾತ್, ಮುಕ್ತಾತ್ಮವತ್। 3. ಈಶ್ವರ: ಕರ್ತಾ ನ ಭವತಿ, ಅಶರೀರತ್ವಾತ್ತದ್ವದೇವ। ನ ಚ ಕ್ಷೇತ್ರಜ್ಞಾನಾಂ ಸ್ವಶರೀರಾಧಿಷ್ಠಾನೇ ವ್ಯಭಿಚಾರ:, ತತ್ರಾಪ್ಯನಾದೇಸ್ಸೂಕ್ಷ್ಮಶರೀರಸ್ಯ ಸದ್ಭಾವಾತ್। 4. ವಿಮತಿವಿಷಯ: ಕಾಲೋ ನ ಲೋಕಶೂನ್ಯ:, ಕಾಲತ್ವಾದ್ವರ್ತಮಾನಕಾಲವತ್ ಇತಿ ||
(ಕಾರ್ಯತ್ವಹೇತುಕಾನುಮಾನಸ್ಯ ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರೇಣ ದೂಷಣಮ್)
ಅಪಿ ಚ – ಕಿಮೀಶ್ವರಸ್ಸಶರೀರೋಽಶರೀರೋ ವಾ ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ। ನ ತಾವದಶರೀರ: ಅಶರೀರಸ್ಯ ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಪಲಬ್ಧೇ:। ಮಾನಸಾನ್ಯಪಿ ಕಾರ್ಯಾಣಿ ಸಶರೀರಸ್ಯೈವ ಭವನ್ತಿ, ಮನಸೋ ನಿತ್ಯತ್ವೇಽಪ್ಯಶರೀರೇಷು ಮುಕ್ತೇಷು ತತ್ಕಾರ್ಯಾದರ್ಶನಾತ್। ನಾಪಿ ಸಶರೀರ:, ವಿಕಲ್ಪಾಸಹತ್ವಾತ್। ತಚ್ಛರೀರಂ ಕಿಂ ನಿತ್ಯಮ್? ಉತಾನಿತ್ಯಮ್?। ನ ತಾವನ್ನಿತ್ಯಮ್, ಸಾವಯವಸ್ಯ ತಸ್ಯ ನಿತ್ಯತ್ವೇ ಜಗತೋಽಪಿ ನಿತ್ಯತ್ವಾವಿರೋಧಾದೀಶ್ವರಾಸಿದ್ಧೇ:। ನಾಪ್ಯನಿತ್ಯಮ್, ತದ್ವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸ್ಯ ತಚ್ಛರೀರಹೇತೋಸ್ತದಾನೀಮಭಾವಾತ್। ಸ್ವಯಮೇವ ಹೇತುರಿತಿ ಚೇನ್ನ, ಅಶರೀರಸ್ಯ ತದಯೋಗಾತ್। ಅನ್ಯೇನ ಶರೀರೇಣ ಸಶರೀರ ಇತಿ ಚೇನ್ನ, ಅನವಸ್ಥಾನಾತ್||
(ಪುನಃ ಪ್ರಕಾರಾನ್ತರೇಣ ವಿಕಲ್ಪ್ಯ ದೂಷಣಮ್)
ಸ ಕಿಂ ಸವ್ಯಾಪಾರೋ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರೋ ವಾ?। ಅಶರೀರತ್ವಾದೇವ ನ ಸವ್ಯಾಪಾರ:। ನಾಪಿ ನಿರ್ವ್ಯಾಪಾರ: ಕಾರ್ಯಂ ಕರೋತಿ, ಮುಕ್ತಾತ್ಮವತ್। ಕಾರ್ಯಂ ಜಗದಿಚ್ಛಾಮಾತ್ರವ್ಯಾಪಾರಕರ್ತೃಕಮಿತ್ಯುಚ್ಯಮಾನೇ ಪಕ್ಷಸ್ಯಾಪ್ರಸಿದ್ಧವಿಶೇಷಣತ್ವಮ್, ದೃಷ್ಟಾನ್ತಸ್ಯ ಚ ಸಾಧ್ಯಹೀನತಾ ||
(ಅನುಮಾನದೂಷಣೋಪಸಂಹಾರಃ)
ಅತೋ ದರ್ಶನಾನುಗುಣ್ಯೇನ ಈಶ್ವರಾನುಮಾನಂ ದರ್ಶನಾನುಗುಣ್ಯಪರಾಹತಮಿತಿ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕಪ್ರಮಾಣಕ: ಪರಬ್ರಹ್ಮಭೂತಸ್ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಪುರುಷೋತ್ತಮ:||
(ಶಾಸ್ತ್ರಸ್ಯ ಅರ್ಥಪ್ರತಿಪಾದನೇ ದೋಷಗನ್ಧಾನವಕಾಶಃ)
ಶಾಸ್ತ್ರನ್ತು ಸಕಲೇತರಪ್ರಮಾಣಪರಿದೃಷ್ಟಸಮಸ್ತವಸ್ತುವಿಸಜಾತೀಯಂ ಸಾರ್ವಜ್ಞ್ಯಸತ್ಯ-ಸಙ್ಕಲ್ಪತ್ವಾದಿಮಿಶ್ರ ಅನವಧಿಕಾತಿಶಯಾಪರಿಮಿತೋದಾರಗುಣಸಾಗರಂ ನಿಖಿಲಹೇಯಪ್ರತ್ಯನೀಕಸ್ವರೂಪಂ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ನ ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಾವಸಿತವಸ್ತುಸಾಧರ್ಮ್ಯಪ್ರಯುಕ್ತದೋಷಗನ್ಧಪ್ರಸಙ್ಗ: ||
(ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋರೈಕ್ಯಸ್ಯ ಅನುಪಲಮ್ಭಪರಾಹತತ್ವನಿರಾಸಃ)
ಯತ್ತು ನಿಮಿತ್ತೋಪಾದಾನಯೋರೈಕ್ಯಂ ಆಕಾಶಾದೇರ್ನಿರವಯವ-ದ್ರವ್ಯಸ್ಯ ಕಾರ್ಯತ್ವಂ ಚಾನುಪಲಬ್ಧಮ್ ಅಶಕ್ಯಪ್ರತಿಪಾದನಮಿತ್ಯುಕ್ತಮ್, ತದಪ್ಯವಿರುದ್ಧಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಶ್ಚ ಪ್ರತಿಜ್ಞಾದೃಷ್ಟಾನ್ತಾನುಪರೋಧಾತ್ (ಬ್ರ.ಸೂ.೧.೪.೨೩), ನ ವಿಯದಶ್ರುತೇ: (ಬ್ರ.ಸೂ.೨.೩.೧) ಇತ್ಯತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಯಿಷ್ಯತೇ ||
(ಅಧಿಕರಣಾರ್ಥೋಪಸಂಹಾರಃ)
ಅತ: ಪ್ರಮಾಣಾನ್ತರಾಗೋಚರತ್ವೇನ ಶಾಸ್ತ್ರೈಕವಿಷಯತ್ವಾತ್ ಯತೋ ವಾ ಇಮಾನಿ ಭೂತಾನಿ (ತೈ.ಭೃಗು.೧) ಇತಿ ವಾಕ್ಯಮುಕ್ತಲಕ್ಷಣಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಪ್ರತಿಪಾದಯತೀತಿ ಸಿದ್ಧಮ್||
|| ಇತಿ ಶ್ರೀಶಾರೀರಕಮೀಮಾಂಸಾಭಾಷ್ಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರಯೋನಿತ್ವಾಧಿಕರಣಮ್|| ೩||
