ಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತಂ
ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯಮ್
ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯ:
ತದೇವಂ ಮುಮುಕ್ಷುಭಿ: ಪ್ರಾಪ್ಯತಯಾ ವೇದಾನ್ತೋದಿತನಿರಸ್ತನಿಖಿಲಾವಿದ್ಯಾದಿದೋಷಗನ್ಧಾನವಧಿಕಾತಿಶಯ- ಅಸಂಖ್ಯೇಯಕಲ್ಯಾಣಗುಣಗಣಪರಬ್ರಹ್ಮಪುರುಷೋತ್ತಮಪ್ರಾಪ್ತ್ಯುಪಾಯಭೂತವೇದನೋಪಾಸನಧ್ಯಾನಾದಿಶಬ್ದವಾಚ್ಯತದೈಕಾನ್ತಿ-ಕಾತ್ಯನ್ತಿಕಭಕ್ತಿಂ ವಕ್ತುಂ ತದಙ್ಗಭೂತಂ ಯ ಆತ್ಮಾಪಹತಪಾಪ್ಮಾ (ಛಾ.೮.೭.೧) ಇತ್ಯಾದಿಪ್ರಜಾಪತಿ-ವಾಕ್ಯೋದಿತಂ ಪ್ರಾಪ್ತುರಾತ್ಮನೋ ಯಾಥಾತ್ಮ್ಯದರ್ಶನಂ ತನ್ನಿತ್ಯತಾಜ್ಞಾನಪೂರ್ವಕಾಸಙ್ಗಕರ್ಮನಿಷ್ಪಾದ್ಯಜ್ಞಾನಯೋಗಸಾಧ್ಯಮುಕ್ತಮ್ ।
ಪ್ರಜಾಪತಿವಾಕ್ಯೇ ಹಿ ದಹರವಾಕ್ಯೋದಿತಪರವಿದ್ಯಾಶೇಷತಯಾ ಪ್ರಾಪ್ತುರಾತ್ಮನಸ್ಸ್ವರೂಪದರ್ಶನಮ್, ಯಸ್ತಮಾತ್ಮಾನಮನುವಿದ್ಯ ವಿಜಾನಾತಿ (ಛಾ.೮.೭.೧) ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಜಾಗರಿತಸ್ವಪ್ನಸುಷುಪ್ತ್ಯತೀತಂ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮಶರೀರಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ಏವಮೇವೈಷ ಸಂಪ್ರಸಾದೋಽಸ್ಮಾಚ್ಛರೀರಾತ್ಸಮುತ್ಥಾಯ ಪರಂ ಜ್ಯೋತಿರುಪಸಂಪದ್ಯ ಸ್ವೇನ ರೂಪೇಣಾಭಿನಿಷ್ಪದ್ಯತೇ (ಛಾ.೮.೧೨.೨) ಇತಿ ದಹರವಿದ್ಯಾಫಲೇನೋಪಸಂಹೃತಮ್ ।
ಅನ್ಯತ್ರಾಪಿ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನ ದೇವಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ಹರ್ಷಶೋಕೌ ಜಹಾತಿ (ಕಠ. ೨.೧೨) ಇತ್ಯೇವಮಾದಿಷು, ದೇವಂ ಮತ್ವೇತಿ ವಿಧೀಯಮಾನಪರವಿದ್ಯಾಙ್ಗತಯಾ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಯೋಗಾಧಿಗಮೇನೇತಿ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಜ್ಞಾನಮಪಿ ವಿಧಾಯ, ನ ಜಾಯತೇ ಮ್ರಿಯತೇ ವಾ ವಿಪಶ್ಚಿತ್ (೨.೧೮) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಂ ವಿಶೋಧ್ಯ, ಅಣೋರಣೀಯಾನ್ (೨.೨೦), ಇತ್ಯಾರಭ್ಯ, ಮಹಾನ್ತಂ ವಿಭುಮಾತ್ಮಾನಂ ಮತ್ವಾ ಧೀರೋ ನ ಶೋಚತಿ (೨.೨೨), ನಾಯಮಾತ್ಮಾ ಪ್ರವಚನೇನ ಲಭ್ಯೋ ನ ಮೇಧಯಾ ನ ಬಹುನಾ ಶ್ರುತೇನ । ಯಮೇವೈಷ ವೃಣುತೇ ತೇನ ಲಭ್ಯಸ್ತಸ್ಯೈಷ ಆತ್ಮಾ ವಿವೃಣುತೇ ತನೂಂ ಸ್ವಾಮ್ ।। (೨.೨೩) ಇತ್ಯಾದಿಭಿ: ಪರಸ್ವರೂಪಂ ತದುಪಾಸನಮುಪಾಸನಸ್ಯ ಚ ಭಕ್ತಿರೂಪತಾಂ ಪ್ರತಿಪಾದ್ಯ, ವಿಜ್ಞಾನಸಾರಥಿರ್ಯಸ್ತು ಮನ:ಪ್ರಗ್ರಹವಾನ್ನರ: । ಸೋಽಧ್ವನ: ಪಾರಮಾಪ್ನೋತಿ ತದ್ವಿಷ್ಣೋ: ಪರಮಂ ಪದಮ್ ।। (೩.೯) ಇತಿ ಪರವಿದ್ಯಾಫಲೇನ ಉಪಸಂಹೃತಮ್ । ಅತ: ಪರಮಧ್ಯಾಯಚತುಷ್ಟಯೇನ ಇದಮೇವ ಪ್ರಾಪ್ತು: ಪ್ರತ್ಯಗಾತ್ಮನೋ ದರ್ಶನಂ ಸಸಾಧನಂ ಪ್ರಪಞ್ಚಯತಿ –
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ
ಜ್ಯಾಯಸೀ ಚೇತ್ಕರ್ಮಣಸ್ತೇ ಮತಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಜನಾರ್ದನ ।
ತತ್ಕಿಂ ಕರ್ಮಣಿ ಘೋರೇ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸಿ ಕೇಶವ ।। ೧ ।।
ವ್ಯಾಮಿಶ್ರೇಣೈವ ವಾಕ್ಯೇನ ಬುದ್ಧಿಂ ಮೋಹಯಸೀವ ಮೇ ।
ತದೇಕಂ ವದ, ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಯೇನ ಶ್ರೇಯೋಽಹಮಾಪ್ನುಯಾಮ್ ।। ೨ ।।
ಯದಿ ಕರ್ಮಣೋ ಬುದ್ಧಿರೇವ ಜ್ಯಾಯಸೀತಿ ತೇ ಮತಾ, ಕಿಮರ್ಥಂ ತರ್ಹಿ ಘೋರೇ ಕರ್ಮಣಿ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸಿ । ಏತದುಕ್ತಂ ಭವತಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೈವಾತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನಮ್ ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾ ತು ತಸ್ಯಾ: ನಿಷ್ಪಾದಿಕಾ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನ-ಸಾಧನಭೂತಾ ಚ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾ ಸಕಲೇನ್ದ್ರಿಯಮನಸಾಂ ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರತಿನಿಷ್ಪಾದ್ಯಾ ಇತ್ಯಭಿಹಿತಾ । ಇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರತಿ-ನಿಷ್ಪಾದ್ಯಮಾತ್ಮಾವಲೋಕನಂ ಚೇತ್ಸಿಷಾಧಯಿಷಿತಮ್, ಸಕಲಕರ್ಮನಿವೃತ್ತಿಪೂರ್ವಕಜ್ಞಾನ-ನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ಏವಾಹಂ ನಿಯೋಜಯಿತವ್ಯ:। ಕಿಮರ್ಥಂ ಘೋರೇ ಕರ್ಮಣಿ ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರರೂಪೇ ಆತ್ಮಾವಲೋಕನವಿರೋಧಿನಿ ಕರ್ಮಣಿ ಮಾಂ ನಿಯೋಜಯಸೀತಿ ।। ಅತೋ ಮಿಶ್ರವಾಕ್ಯೇನ ಮಾಂ ಮೋಹಯಸೀವ ಪ್ರತಿಭಾತಿ । ತಥಾ ಹ್ಯಾತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನಭೂತಾಯಾ: ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರತಿ-ರೂಪಾಯಾ: ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾ: ತದ್ವಿಪರ್ಯಯರೂಪಂ ಕರ್ಮ ಸಾಧನಮ್, ತದೇವ ಕುರ್ವಿತಿ ವಾಕ್ಯಂ ವಿರುದ್ಧಂ ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಮೇವ । ತಸ್ಮಾದೇಕಮಮಿಶ್ರರೂಪಂ ವಾಕ್ಯಂ ವದ, ಯೇನ ವಾಕ್ಯೇನಾಹಮನುಷ್ಠೇಯರೂಪಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ಶ್ರೇಯ: ಪ್ರಾಪ್ನುಯಾಮ್ ।। ೧-೨ ।।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಲೋಕೇಽಸ್ಮಿನ್ ದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಪುರಾ ಪ್ರೋಕ್ತಾ ಮಯಾನಘ ।
ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸಾಙ್ಖ್ಯಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಯೋಗಿನಾಮ್ ।। ೩ ।।
ಪೂರ್ವೋಕ್ತಂ ನ ಸಮ್ಯಗವಧೃತಂ ತ್ವಯಾ । ಪುರಾ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ವಿಚಿತ್ರಾಧಿಕಾರಿಪೂರ್ಣೇ, ದ್ವಿವಿಧಾ ನಿಷ್ಠಾ ಜ್ಞಾನಕರ್ಮವಿಷಯಾ ಯಥಾಧಿಕಾರಮಸಙ್ಕೀರ್ಣೈವ ಮಯೋಕ್ತಾ । ನ ಹಿ ಸರ್ವೋ ಲೌಕಿಕ: ಪುರುಷ: ಸಂಜಾತಮೋಕ್ಷಾಭಿಲಾಷ: ತದಾನೀಮೇವ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರೇ ಪ್ರಭವತಿ, ಅಪಿ ತ್ವನಭಿಸಂಹಿತಫಲೇನ ಕೇವಲಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷೇಣಾನುಷ್ಠಿತೇನ ಕರ್ಮಣಾ ವಿಧ್ವಸ್ತಸ್ವಾನ್ತಮಲ:, ಅವ್ಯಾಕುಲೇನ್ದ್ರಿಯೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮಧಿಕರೋತಿ । ಯತ: ಪ್ರವೃತ್ತಿರ್ಭೂತಾನಾಂ ಯೇನ ಸರ್ವಮಿದಂ ತತಮ್ । ಸ್ವಕರ್ಮಣಾ ತಮಭ್ಯರ್ಚ್ಯ ಸಿದ್ಧಿಂ ವಿನ್ದತಿ ಮಾನವ: (ಭ.ಗೀ.೧೮.೪೬) ಇತಿ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನೈಕವೇಷತಾ ಕರ್ಮಣಾಂ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಇಹಾಪಿ, ಕರ್ಮಣ್ಯೇವಾಧಿಕಾರಸ್ತೇ (ಭ.ಗೀ.೨.೪೭)ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲಂ ಕರ್ಮ ಅನುಷ್ಠೇಯಂ ವಿಧಾಯ, ತೇನ ವಿಷಯವ್ಯಾಕುಲತಾರೂಪಮೋಹಾದುತ್ತೀರ್ಣಬುದ್ಧೇ: ಪ್ರಜಹಾತಿ ಯದಾ ಕಾಮಾನ್ (ಭ.ಗೀ.೨.೫೫) ಇತ್ಯಾದಿನಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗ ಉದಿತ: । ಅತ: ಸಾಙ್ಖ್ಯಾನಾಮೇವ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇನ ಸ್ಥಿತಿರುಕ್ತಾ । ಯೋಗಿನಾಂ ತು ಕರ್ಮಯೋಗೇನ । ಸಙ್ಖ್ಯಾ ಬುದ್ಧಿ: ತದ್ಯುಕ್ತಾ: ಸಾಙ್ಖ್ಯಾ: ಆತ್ಮೈಕವಿಷಯಯಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಸಂಬನ್ಧಿನ: ಸಾಙ್ಖ್ಯಾ: ಅತದರ್ಹಾ: ಕರ್ಮಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋ ಯೋಗಿನ: । ವಿಷಯವ್ಯಾಕುಲಬುದ್ಧಿಯುಕ್ತಾನಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗೇಽಧಿಕಾರ: ಅವ್ಯಾಕುಲಬುದ್ಧೀನಾಂ ತು ಜ್ಞಾನಯೋಗೇಽಧಿಕಾರ ಉಕ್ತ ಇತಿ ನ ಕಿಂಚಿದಿಹ ವಿರುದ್ಧಂ ವ್ಯಾಮಿಶ್ರಮಭಿಹಿತಮ್ ।। ೩ ।।
ಸರ್ವಸ್ಯ ಲೌಕಿಕಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಮೋಕ್ಷೇಚ್ಛಾಯಾಂ ಜಾತಾಯಾಂ ಸಹಸೈವ ಜ್ಞಾನಯೋಗೋ ದುಷ್ಕರ ಇತ್ಯಾಹ –
ನ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಮ್ಭಾನ್ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಪುರುಷೋಽಶ್ನುತೇ ।
ನ ಚ ಸಂನ್ಯಸನಾದೇವ ಸಿದ್ಧಿಂ ಸಮಧಿಗಚ್ಛತಿ ।। ೪ ।।
ನ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಣಾಂ ಕರ್ಮಣಾಮನಾರಮ್ಭಾದೇವ, ಪುರುಷೋ ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ನ ಚಾರಬ್ಧಸ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಸ್ಯ ತ್ಯಾಗಾತ್ ಯತೋಽನಭಿಸಂಹಿತಫಲಸ್ಯ ಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನವೇಷಸ್ಯ ಕರ್ಮಣ: ಸಿದ್ಧಿ: ಸಾ । ಅತಸ್ತೇನ ವಿನಾ ತಾಂ ನ ಪ್ರಾಪ್ನೋತಿ । ಅನಭಿಸಂಹಿತಫಲೈ: ಕರ್ಮಭಿರನಾರಾಧಿತಗೋವಿನ್ದೈರವಿನಷ್ಟಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾನನ್ತ-ಪಾಪಸಞ್ಚಯೈರ: ಅವ್ಯಾಕುಲೇನ್ದ್ರಿಯತಾಪೂರ್ವಿಕಾ ಆತ್ಮನಿಷ್ಠಾ ದುಸ್ಸಂಪಾದಾ ।। ೪ ।।
ಏತದೇವೋಪಪಾದಯತಿ –
ನ ಹಿ ಕಶ್ಚಿತ್ಕ್ಷಣಮಪಿ ಜಾತು ತಿಷ್ಠತ್ಯಕರ್ಮಕೃತ್ ।
ಕಾರ್ಯತೇ ಹ್ಯವಶ: ಕರ್ಮ ಸರ್ವ: ಪ್ರಕೃತಿಜೈರ್ಗುಣೈ: ।। ೫ ।।
ನ ಹ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಲೋಕೇ ವರ್ತಮಾನ: ಪುರುಷ: ಕಶ್ಚಿತ್ಕದಾಚಿದಪಿ ಕರ್ಮಾಕುರ್ವಾಣಸ್ತಿಷ್ಠತಿ ನ ಕಿಂಚಿತ್ಕರೋಮೀತಿ ವ್ಯವಸಿತೋಽಪಿ ಸರ್ವ: ಪುರುಷ: ಪ್ರಕೃತಿಸಂಭವೈ: ಸತ್ತ್ವರಜಸ್ತಮೋಭಿ: ಪ್ರಾಚೀನಕರ್ಮಾನುಗುಣಂ ಪ್ರವೃದ್ಧೈರ್ಗುಣೈ: ಸ್ವೋಚಿತಂ ಕರ್ಮ ಪ್ರತಿ ಅವಶ: ಕಾರ್ಯತೇ ಪ್ರವರ್ತ್ಯತೇ । ಅತ ಉಕ್ತಲಕ್ಷಣೇನ ಕರ್ಮಯೋಗೇನ ಪ್ರಾಚೀನಂ ಪಾಪಸಂಚಯಂ ನಾಶಯಿತ್ವಾ ಗುಣಾಂಶ್ಚ ಸತ್ತ್ವಾದೀನ್ ವಶೇ ಕೃತ್ವಾ ನಿರ್ಮಲಾನ್ತ:ಕರಣೇನ ಸಂಪಾದ್ಯೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗ: ।। ೫ ।।
ಅನ್ಯಥಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರೋ ಭವತೀತ್ಯಾಹ –
ಕರ್ಮೇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಸಂಯಮ್ಯ ಯ ಆಸ್ತೇ ಮನಸಾ ಸ್ಮರನ್ ।
ಇನ್ದ್ರಿಯಾರ್ಥಾನ್ ವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರ: ಸ ಉಚ್ಯತೇ ।। ೬ ।।
ಅವಿನಷ್ಟಪಾಪತಯಾ ಅಜಿತಾನ್ತ:ಕರಣ: ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತೋ ವಿಷಯಪ್ರವಣತಯಾ ಆತ್ಮನಿ ವಿಮುಖೀಕೃತಮನಾ: ವಿಷಯಾನೇವ ಸ್ಮರನ್ ಯ ಆಸ್ತೇ, ಅನ್ಯಥಾ ಸಂಕಲ್ಪ್ಯ ಅನ್ಯಥಾ ಚರತೀತಿ ಸ ಮಿಥ್ಯಾಚಾರ ಉಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಾಯೋದ್ಯುಕ್ತೋ ವಿಪರೀತೋ ವಿನಷ್ಟೋ ಭವತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೬ ।।
ಯಸ್ತ್ವಿನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನಸಾ ನಿಯಮ್ಯಾರಭತೇಽರ್ಜುನ ।
ಕರ್ಮೇನ್ದ್ರಿಯೈ: ಕರ್ಮಯೋಗಮಸಕ್ತ: ಸ ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।। ೭ ।।
ಅತ: ಪೂರ್ವಾಭ್ಯಸ್ತವಿಷಯಸಜಾತೀಯೇ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯೇ ಕರ್ಮಣಿ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾತ್ಮಾವಲೋಕನಪ್ರವೃತ್ತೇನ ಮನಸಾ ನಿಯಮ್ಯ ತೈ: ಸ್ವತ ಏವ ಕರ್ಮಪ್ರವಣೈರಿನ್ದ್ರಿಯೈರಸಙ್ಗಪೂರ್ವಕಂ ಯ: ಕರ್ಮಯೋಗಮಾರಭತೇ, ಸೋಽಸಂಭಾವ್ಯಮಾನಪ್ರಮಾದತ್ವೇನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾದಪಿ ಪುರುಷಾದ್ವಿಶಿಷ್ಯತೇ ।। ೭ ।।
ನಿಯತಂ ಕುರು ಕರ್ಮ ತ್ವಂ ಕರ್ಮಂ ಜ್ಯಾಸಯೋ ಹ್ಯಕರ್ಮಣ: ।
ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ ಚ ತೇ ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ್ಯೇದಕರ್ಮಣ: ।। ೮ ।।
ನಿಯತಂ ವ್ಯಾಪ್ತಮ್ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟೇನ ಹಿ ವ್ಯಾಪ್ತಂ ಕರ್ಮ, ಅನಾದಿವಾಸನಯಾ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ತ್ವಂ ನಿಯತತ್ವೇನ ಸುಶಕತ್ವಾದಸಂಭಾವಿತಪ್ರಮಾದತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಣ:, ಕರ್ಮೈವ ಕುರು ಅಕರ್ಮಣ: ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾ ಅಪಿ ಕರ್ಮೈವ ಜ್ಯಾಯ: । ನೈಷ್ಕರ್ಮ್ಯಂ ಪುರುಷೋಽಶುನುತೇ (ಭ.ಗೀ.೩.೪) ಇತಿ ಪ್ರಕ್ರಮಾದಕರ್ಮಶಬ್ದೇನ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೈವೋಚ್ಯತೇ । ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪ್ಯನಭ್ಯಸ್ತಪೂರ್ವತಯಾ ಹ್ಯನಿಯತತ್ವೇನ ದು:ಶಕತ್ವಾತ್ಸಪ್ರಮಾದತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾ:, ಕರ್ಮನಿಷ್ಠೈವ ಜ್ಯಾಯಸೀ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಚ ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾತ್ಮನೋಽಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಮನನ್ತರಮೇವ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗಾನ್ತರ್ಗತತ್ವಾತ್ ಸ ಏವ ಜ್ಯಾಯಾನಿತ್ಯರ್ಥ: । ಕರ್ಮಣೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವವಚನಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮಧಿಕಾರೇ ಸತ್ಯೇವೋಪಪದ್ಯತೇ ।
ಯದಿ ಸರ್ವಂ ಕರ್ಮ ಪರಿತ್ಯಜ್ಯ ಕೇವಲಂ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮಧಿಕಾರೋಽಪಿ, ತರ್ಹಿ ಅಕರ್ಮಣ: ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠೋಪಕಾರಿಣೀ ಶರೀರಯಾತ್ರಾಪಿ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ಯಾವತ್ಸಾಧನಸಮಾಪ್ತಿ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಚಾವಶ್ಯಂ ಕಾರ್ಯಮ್ । ನ್ಯಾಯಾರ್ಜಿತಧನೇನ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿಕಂ ಕೃತ್ವಾ ತಚ್ಛಿಷ್ಟಾಶನೇನೈವ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಕಾರ್ಯಮ್, ಆಹಾರಶುದ್ಧೌ ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧಿ: ಸತ್ತ್ವಶುದ್ಧೌ ಧ್ರುತ್ವಾ ಸ್ಮೃತಿ: (ಛಾ.ಉ. ೭.೨೬.೨) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇ: । ತೇ ತ್ವಘಂ ಭುಞ್ಜತೇ ಪಾಪಾ ಯೇ ಪಚನ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಾರಣಾತ್ (ಭ.ಗೀ.೩.೧೩) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ। ಅತೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯಾಪಿ ಕರ್ಮಾಕುರ್ವತೋ ದೇಹಯಾತ್ರಾಪಿ ನ ಸೇತ್ಸ್ಯತಿ । ಯತೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಸ್ಯಾಪಿ ಧ್ರಿಯಮಾಣಶರೀರಸ್ಯ ಯಾವತ್ಸಾಧನಸಮಾಪ್ತಿ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿ ನಿತ್ಯನೈಮಿತ್ತಿಕಂ ಕರ್ಮ ಅವಶ್ಯಂ ಕರ್ತವ್ಯಮ್, ಯತಶ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗೇಽಪ್ಯಾತ್ಮನೋಽಕರ್ತೃತ್ವ-ಭಾವನಯಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನಮನ್ತರ್ಭೂತಮ್, ಯತಶ್ಚ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಕರ್ಮಯೋಗ: ಸುಶಕೋಽಪ್ರಮಾದಶ್ಚ, ಅತೋ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯೋಗ್ಯಸ್ಯಾಪಿ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗೋ ಜ್ಯಾಯಾನ್ । ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಂ ಕರ್ಮಯೋಗಮೇವ ಕುರ್ವಿತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೮ ।।
ಏವಂ ತರ್ಹಿ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದೇ: ಕರ್ಮಣೋಽಹಙ್ಕಾರಮಮಕಾರಾದಿಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಕುಲತಾಗರ್ಭತ್ವೇನಾಸ್ಯ ಪುರುಷಸ್ಯ ಕರ್ಮವಾಸನಯಾ ಬನ್ಧನಂ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಯಜ್ಞಾರ್ಥಾತ್ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಲೋಕೋಽಯಂ ಕರ್ಮಬನ್ಧನ: ।
ತದರ್ಥಂ ಕರ್ಮ ಕೌನ್ತೇಯ ಮುಕ್ತಸಙ್ಗಸ್ಸಮಾಚರ ।। ೯ ।।
ಯಜ್ಞಾದಿಶಾಸ್ತ್ರೀಯಕರ್ಮಶೇಷಭೂತಾದ್ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದೇ: ಕರ್ಮಣೋಽನ್ಯತ್ರ ಆತ್ಮೀಯಪ್ರಯೋಜನಶೇಷಭೂತೇ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಅಯಂ ಲೋಕ: ಕರ್ಮಬನ್ಧನೋ ಭವತಿ । ಅತಸ್ತ್ವಂ ಯಜ್ಞಾರ್ಥಂ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದಿಕಂ ಕರ್ಮ ಸಮಾಚರ । ತತ್ರಾತ್ಮಪ್ರಯೋಜನಸಾಧನತಯಾ ಯ: ಸಙ್ಗ: ತಸ್ಮಾತ್ಸಙ್ಗಾನ್ಮುಕ್ತಸ್ತಂ ಸಮಾಚರ । ಏವಂ ಮುಕ್ತಸಙ್ಗೇನ ಯಜ್ಞಾದ್ಯರ್ಥತಯಾ ಕರ್ಮಣಿ ಕ್ರಿಯಮಾಣೇ ಯಜ್ಞಾದಿಭಿ: ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತ: ಪರಮಪುರುಷೋಽಸ್ಯಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಕರ್ಮ-ವಾಸನಾಮುಚ್ಛಿದ್ಯ ಅವ್ಯಾಕುಲಾತ್ಮಾವಲೋಕನಂ ದದಾತೀತ್ಯರ್ಥ:।।೯।।
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟೇನೈವ ಸರ್ವಪುರುಷಾರ್ಥಸಾಧನನಿಷ್ಠಾನಾಂ ಶರೀರಧಾರಣಕರ್ತವ್ಯತಾಮ್, ಅಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟೇನ ಶರೀರಧಾರಣಂ ಕುರ್ವತಾಂ ದೋಷಂ ಚಾಹ-
ಸಹ ಯಜ್ಞೈ: ಪ್ರಜಾ: ಸೃಷ್ಟ್ವಾ ಪುರೋವಾಚ ಪ್ರಜಾಪತಿ: ।
ಅನೇನ ಪ್ರಸವಿಷ್ಯಧ್ವಮೇಷ ವೋಽಸ್ತ್ವಿಷ್ಟಕಾಮಧುಕ್ ।। ೧೦ ।।
ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯ (ನಾ.ಉ) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತೇರ್ನಿರುಪಾಧಿಕ: ಪ್ರಜಾಪತಿಶಬ್ದ: ಸರ್ವೇಶ್ವರಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯ ಸ್ರಷ್ಟಾರಂ ವಿಶ್ವಾತ್ಮಾನಂ ಪರಾಯಣಂ ನಾರಾಯಣಮಾಹ । ಪುರಾ ಸರ್ಗಕಾಲೇ ಸ ಭಗವಾನ್ ಪ್ರಜಾಪತಿರನಾದಿಕಾಲ-ಪ್ರವೃತ್ತಾಚಿತ್ಸಂಸರ್ಗವಿವಶಾ: ಉಪಸಂಹೃತನಾಮರೂಪವಿಭಾಗಾ: ಸ್ವಸ್ಮಿನ್ ಪ್ರಲೀನಾ: ಸಕಲಪುರುಷಾರ್ಥಾನರ್ಹಾ: ಚೇತನೇತರಕಲ್ಪಾ: ಪ್ರಜಾ: ಸಮೀಕ್ಷ್ಯ ಪರಮಕಾರುಣಿಕಸ್ತದುಜ್ಜೀವಯಿಷಯಾ ಸ್ವಾರಾಧನಭೂತಯಜ್ಞನಿರ್ವೃತ್ತಯೇ ಯಜ್ಞೈ: ಸಹ ತಾ: ಸೃಷ್ಟ್ವೈವಮುವಾಚ ಅನೇನ ಯಜ್ಞೇನ ಪ್ರಸವಿಷ್ಯಧ್ವಮ್, ಆತ್ಮನೋ ವೃದ್ಧಿಂ ಕುರುಧ್ವಮ್ ಏಷ ವೋ ಯಜ್ಞ: ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಸ್ಯ ಕಾಮಸ್ಯ ತದನುಗುಣಾನಾಅಂ ಚ ಕಾಮಾನಾಂ ಪ್ರಪೂರಯಿತಾ ಭವತು ।। ೧೦ ।। ಕಥಮ್?
ದೇವಾನ್ ಭಾವಯತಾನೇನ ತೇ ದೇವಾ ಭಾವಯನ್ತು ವ: ।
ಪರಸ್ಪರಂ ಭಾವಯನ್ತ: ಶ್ರೇಯ: ಪರಮವಾಪ್ಸ್ಯಥ ।। ೧೧ ।।
ಅನೇನ ದೇವತಾರಾಧನಭೂತೇನ ದೇವಾನ್ಮಚ್ಛರೀರಭೂತಾನ್ಮದಾತ್ಮಕಾನಾರಾಧಯತ । ಅಹಂ ಹಿ ಸರ್ವಯಜ್ಞಾನಾಂ ಭೋಕ್ತಾ ಚ ಪ್ರಭುರೇವ ಚ (ಭ.ಗೀ.೯.೨೪) ಇತಿ ಹಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಯಜ್ಞೇನಾರಾಧಿತಾಸ್ತೇ ದೇವಾ ಮದಾತ್ಮಕಾ: ಸ್ವಾರಾಧನಾಪೇಕ್ಷಿತಾನ್ನ-ಪಾನಾದಿಕೈರ್ಯುಷ್ಮಾನ್ ಪುಷ್ಣನ್ತು । ಏವಂ ಪರಸ್ಪರಂ ಭಾವಯನ್ತ: ಪರಂ ಶ್ರೇಯೋ ಮೋಕ್ಷಾಖ್ಯಮವಾಪ್ಸ್ಯಥ ।।೧೧ ।।
ಇಷ್ಟಾನ್ ಭೋಗಾನ್ ಹಿ ವೋ ದೇವಾ ದಾಸ್ಯನ್ತೇ ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾ: ।
ತೈರ್ದತ್ತಾನಪ್ರದಾಯೈಭ್ಯೋ ಯೋ ಭುಙ್ಕ್ತೇ ಸ್ತೇನ ಏವ ಸ: ।। ೧೨ ।।
ಯಜ್ಞಭಾವಿತಾ: ಯಜ್ಞೇನಾರಾಧಿತಾ: ಮದಾತ್ಮಕಾ ದೇವಾ: ಇಷ್ಟಾನ್ ವೋ ದಾಸ್ಯನ್ತೇ ಉತ್ತಮಪುರುಷಾರ್ಥಲಕ್ಷಣಂ ಮೋಕ್ಷಂ ಸಾಧಯತಾಂ ಯೇ ಇಷ್ಟಾ ಭೋಗಾಸ್ತಾನ್ ಪೂರ್ವಪೂರ್ವಯಜ್ಞಭಾವಿತಾ ದೇವಾ ದಾಸ್ಯನ್ತೇ ಉತ್ತರೋತ್ತರಾರಾಧನೋಪೇಕ್ಷಿತಾನ್ ಸರ್ವಾನ್ ಭೋಗಾನ್ ವೋ ದಾಸ್ಯನ್ತೇ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಸ್ವಾರಾಧನಾರ್ಥತಯಾ ತೈರ್ದತ್ತಾನ್ ಭೋಗಾನ್ ತೇಭ್ಯೋಽಪ್ರದಾಯ ಯೋ ಭುಙ್ಕ್ತೇ ಚೋರ ಏವ ಸ: । ಚೋಉರ್ಯಂ ಹಿ ನಾಮ ಅನ್ಯದೀಯೇ ತತ್ಪ್ರಯೋಜನಾಯೈವ ಪರಿಕಿಪ್ತೇ ವಸ್ತುನಿ ಸ್ವಕೀಯತಾಬುದ್ಧಿಂ ಕೃತ್ವಾ ತೇನ ಸ್ವಾತ್ಮಪೋಷಣಮ್। ಅತೋಽಸ್ಯ ನ ಪರಮಪುರುಷಾರ್ಥಾನರ್ಹಾತಾಮಾತ್ರಮ್, ಅಪಿ ತು ನಿರಯಗಾಮಿತ್ವಂ ಚ ಭವಿಷ್ಯತೀತ್ಯಭಿಪ್ರಾಯ: ।। ೧೨ ।।
ತದೇವ ವಿವೃಣೋತಿ –
ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟಾಶಿನಸ್ಸನ್ತೋ ಮುಚ್ಯನ್ತೇ ಸರ್ವಕಿಲ್ವಿಷೈ: ।
ತೇ ತ್ವಘಂ ಭುಞ್ಜತೇ ಪಾಪಾ ಯೇ ಪಚನ್ತ್ಯಾತ್ಮಕಾರಣಾತ್ ।। ೧೩ ।।
ಇನ್ದ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮನಾವಸ್ಥಿತಪರಮಪುರುಷಾರಾಧನಾರ್ಥತಯೈವ ದ್ರವ್ಯಾಣ್ಯುಪಾದಾಯ ವಿಪಚ್ಯ ತೈರ್ಯಥಾವಸ್ಥಿತಂ ಪರಮಪುರುಷಮಾರಾಧ್ಯ ತಚ್ಛಿಷ್ಟಾಶನೇನ ಯೇ ಶರೀರಯಾತ್ರಾಂ ಕುರ್ವತೇ, ತೇ ತ್ವನಾದಿಕಾಲೋಪಾರ್ಜಿತೈ: ಕಿಲ್ಬಿಷೈ: ಆತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾವಲೋಕನವಿರೋಧಿಭಿ: ಸರ್ವೈರ್ಮುಚ್ಯನ್ತೇ । ಯೇ ತು ಪರಮಪುರುಷೇಣೇನ್ದ್ರಾದ್ಯಾತ್ಮನಾ ಸ್ವಾರಾಧನಾಯ ದತ್ತಾನಿ ಆತ್ಮಾರ್ಥತ್ಯೋಪಾದಾಯ ವಿಪಚ್ಯಾಶ್ನನ್ತಿ, ತೇ ಪಾಪಾತ್ಮನೋಽಘಮೇವ ಭುಞ್ಜತೇ । ಅಘಪರಿಣಾಮಿತ್ವಾದಘಮಿತ್ಯುಚ್ಯತೇ । ಆತ್ಮಾವಲೋಕನವಿಮುಖಾ: ನರಕಾಯೈವ ಪಚನ್ತೇ।।೧೩।।
ಪುನರಪಿ ಲೋಕದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಶಾಸ್ತ್ರದೃಷ್ಟ್ಯಾ ಚ ಸರ್ವಸ್ಯ ಯಜ್ಞಮೂಲತ್ವಂ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ಯಜ್ಞಾನುವರ್ತನಸ್ಯಾವಶ್ಯಕಾರ್ಯತಾಂ ಅನನುವರ್ತನೇ ದೋಷಂ ಚಾಹ –
ಅನ್ನಾದ್ಭವನ್ತಿ ಭೂತಾನಿ ಪರ್ಜನ್ಯಾದನ್ನಸಂಭವ: ।
ಯಜ್ಞಾದ್ಭವತಿ ಪರ್ಜನ್ಯೋ ಯಜ್ಞ: ಕರ್ಮಸಮುದ್ಭವ: ।। ೧೪ ।।
ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವಂ ವಿದ್ಧಿ ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷರಸಮುದ್ಭವಮ್ ।
ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ನಿತ್ಯಂ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಮ್ ।। ೧೫ ।।
ಏವಂ ಪ್ರವರ್ತಿತಂ ಚಕ್ರಂ ನಾನುವರ್ತಯತೀಹ ಯ: ।
ಅಘಾಯುರಿನ್ದ್ರಿಯಾರಾಮೋ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಸ ಜೀವತಿ ।। ೧೬ ।।
ಅನ್ನಾತ್ಸರ್ವಾಣಿ ಭೂತಾನಿ ಭವನ್ತಿ ಪರ್ಜನ್ಯಾಚ್ಚಾನ್ನಸಂಭವ: ಇತಿ ಸರ್ವಲೋಕಸಾಕ್ಷಿಕಮ್ । ಯಜ್ಞಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯೋ ಭವತೀತಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರೇಣಾವಗಮ್ಯತೇ, ಅಗ್ನೌ ಪ್ರಾಸ್ತಾಹುತಿ: ಸಮ್ಯಗಾದಿತ್ಯಮುಪತಿಷ್ಠತೇ । ಆದಿತ್ಯಾಜ್ಜಾಯತೇ ವೃಷ್ಟಿ: (ಬ್ರ.ಪು.೨೯.೪) ಇತ್ಯಾದಿನಾ । ಯಜ್ಞಶ್ಚ ದ್ರವ್ಯಾರ್ಜನಾದಿಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರರೂಪಕರ್ಮಸಮುದ್ಭವ:, ಕರ್ಮ ಚ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವಮ್। ಅತ್ರ ಚ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಂ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮರೂಪಂ ಶರೀರಮ್ । ತಸ್ಮಾದೇತದ್ಬ್ರಹ್ಮ ನಾಮ ರೂಪಮನ್ನಂ ಚ ಜಾಯತೇ (ಮು.೧.೨.೯) ಇತಿ ಹಿ ಬ್ರಹ್ಮಶಬ್ದೇನ ಪ್ರಕೃತಿನಿರ್ದಿಷ್ಟಾ । ಇಹಾಪಿ ಮಮ ಯೋನಿರ್ಮಹದ್ಬ್ರಹ್ಮ ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತ: ಕರ್ಮ ಬ್ರಹ್ಮೋದ್ಭವಮಿತಿ ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮರೂಪಶರೀರೋದ್ಭವಂ ಕರ್ಮೇತ್ಯುಕ್ತಂ ಭವತಿ । ಬ್ರಹ್ಮಾಕ್ಷರಸಮುದ್ಭವಮಿತ್ಯತ್ರಾಕ್ಷರ-ಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟೋ ಜೀವಾತ್ಮಾ, ಅನ್ನಪಾನಾದಿನಾ ತೃಪ್ತಾಕ್ಷರಾಧಿಷ್ಠಿತಂ ಶರೀರಂ ಕರ್ಮಣೇ ಪ್ರಭವತೀತಿ ಕರ್ಮಸಾಧನಭೂತಂ ಶರೀರಮಕ್ಷರಸಮುದ್ಭವಮ್ ತಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವಗತಂ ಬ್ರಹ್ಮ ಸರ್ವಾಧಿಕಾರಿಗತಂ ಶರೀರಂ ನಿತ್ಯಂ ಯಜ್ಞೇ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತಂ ಯಜ್ಞಮೂಲಮಿತ್ಯರ್ಥ: । ಏವಂ ಪರಮಪುರುಷೇಣ ಪ್ರವರ್ತಿತಮಿದಂ ಚಕ್ರಮನ್ನಾದ್ಭೂತಶಬ್ದನಿರ್ದಿಷ್ಟಾನಿ ಸಜೀವಾನಿ ಶರೀರಾಣಿ, ಪರ್ಯ್ಜನ್ಯಾದನ್ನಮ್, ಯಜ್ಞಾತ್ಪರ್ಜನ್ಯ:, ಯಜ್ಞಶ್ಚ ಕರ್ತೃವ್ಯಾಪಾರರೂಪಾತ್ಕರ್ಮಣ:, ಕರ್ಮ ಚ ಸಜೀವಾಚ್ಛರೀರಾತ್, ಸಜೀವಂ ಶರೀರಂ ಪುನರಪ್ಯನ್ನಾದಿತ್ಯನ್ಯೋನ್ಯಕಾರ್ಯಕಾರಣಭಾವೇನ ಚಕ್ರವತ್ಪರಿವರ್ತಮಾನಮಿಹ ಸಾಧನೇ ವರ್ತಮಾನೋ ಯ: ಕರ್ಮಯೋಗಾಧಿಕಾರೀ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರೀ ವಾ ನಾನುವರ್ತಯತಿ ನ ಪ್ರವರ್ತಯತಿ, ಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟೇನ ದೇಹಧಾರಣಮಕುರ್ವನ್ ಸೋಽಘಾಯುರ್ಭವತಿ । ಅಘಾರಮ್ಭಾಯೈವ ಯಸ್ಯಾಯು:, ಅಘಪರಿಣತಂ ವಾ, ಉಭಯರೂಪಂ ವಾ ಸೋಽಘಾಯು: । ಅತ ಏವೇನ್ದ್ರಿಯಾರಾಮೋ ಭವತಿ, ನಾತ್ಮಾರಾಮ: ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣ್ಯೇವಾಸ್ಯೋದ್ಯಾನಾನಿ ಭವನ್ತಿ ಅಯಜ್ಞಶಿಷ್ಟವರ್ಧಿತದೇಹಮನಸ್ತ್ವೇನೋದ್ರಿಕ್ತ-ರಜಸ್ತಮಸ್ಕ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನವಿಮುಖತಯಾ ವಿಷಯಭೋಗೈಕರತಿರ್ಭವತಿ । ಅತೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾದೌ ಯತಮಾನೋಽಪಿ ನಿಷ್ಫಲಪ್ರಯತ್ನತಯಾ ಮೋಘಂ ಪಾರ್ಥ ಸ ಜೀವತಿ ।। ೧೪-೧೫-೧೬।।
ಅಸಾಧನಾಯತ್ತಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯ ಮುಕ್ತಸ್ಯೇವ ಮಹಾಯಜ್ಞಾದಿವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಕರ್ಮಾನಾರಮ್ಭ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯಸ್ತ್ವಾತ್ಮರತಿರೇವ ಸ್ಯಾದಾತ್ಮತೃಪ್ತಶ್ಚ ಮಾನವ: ।
ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಚ ಸಂತುಷ್ಟಸ್ತಸ್ಯ ಕಾರ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ ।। ೧೭ ।।
ನೈವ ತಸ್ಯ ಕೃತೇನಾರ್ಥೋ ನಾಕೃತೇನೇಹ ಕಶ್ಚನ ।
ನ ಚಾಸ್ಯ ಸರ್ವಭೂತೇಷು ಕಶ್ಚಿದರ್ಥವ್ಯಪಾಶ್ರಯ: ।। ೧೮ ।।
ಯಸ್ತು ಜ್ಞಾನಯೋಗಕರ್ಮಯೋಗಸಾಧನನಿರಪೇಕ್ಷ: ಸ್ವತ ಏವಾತ್ಮರತಿ: ಆತ್ಮಾಭಿಮುಖ:, ಆತ್ಮನೈವ ತೃಪ್ತ: ನಾನ್ನಪಾನಾದಿಭಿರಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತೈ:, ಆತ್ಮನ್ಯೇವ ಚ ಸನ್ತುಷ್ಟ:, ನೋದ್ಯಾನಸ್ರಕ್ಚನ್ದನಗೀತವಾದಿತ್ರನೃತ್ತಾದೌ, ಧಾರಣಪೋಷಣ-ಭೋಗ್ಯಾದಿಕಂ ಸರ್ವಮತ್ಮೈವ ಯಸ್ಯ, ತಸ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ಕರ್ತವ್ಯಂ ನ ವಿದ್ಯತೇ, ಸ್ವತ ಏವ ಸರ್ವದಾ ದೃಷ್ಟಾತ್ಮಸ್ವರೂಪತ್ವಾತ್। ಅತ ಏವ ತಸ್ಯಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ಕೃತೇನ ತತ್ಸಾಧನೇನ ನಾರ್ಥ: ನ ಕಿಂಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನಮ್ ಅಕೃತೇನಾತ್ಮದರ್ಶನಸಾಧನೇನ ನ ಕಶ್ಚಿದನರ್ಥ: ಅಸಾಧನಾಯತ್ತಾತ್ಮದರ್ಶನತ್ವಾತ್ । ಸ್ವತ ಏವಾತ್ಮವ್ಯತಿರಿಕ್ತಸಕಲಾಚಿದ್ವಸ್ತುವಿಮುಖಸ್ಯಾಸ್ಯ ಸರ್ವೇಷು ಪ್ರಕೃತಿಪರಿಣಾಮ-ವಿಶೇಷೇಷ್ವಾಕಾಶಾದಿಷು ಸಕಾರ್ಯೇಷು ನ ಕಶ್ಚಿತ್ಪ್ರಯೋಜನತಯಾ ಸಾಧನತಯಾ ವಾ ವ್ಯಪಾಶ್ರಯ: ಯತಸ್ತದ್ವಿಮುಖೀಕರಣಾಯ ಸಾಧನಾರಮ್ಭ: ಸ ಹಿ ಮುಕ್ತ ಏವ ।। ೧೭ – ೧೮।।
ತಸ್ಮಾದಸಕ್ತಸ್ಸತತಂ ಕಾರ್ಯಂ ಕರ್ಮ ಸಮಾಚರ ।
ಅಸಕ್ತೋ ಹ್ಯಾಚರನ್ ಕರ್ಮ ಪರಮಾಪ್ನೋತಿ ಪುರುಷ: ।। ೧೯ ।।
ಯಸ್ಮಾದಸಾಧನಾಯತ್ತಾತ್ಮದರ್ಶನಸ್ಯೈವ ಸಾಧನಾಪ್ರವೃತ್ತಿ:, ಯಸ್ಮಾಚ್ಚ ಸಾಧನೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಪಿ ಸುಶಕತ್ವಾಚ್ಚ ಅಪ್ರಮಾದತ್ವಾದನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಾನುಸನ್ಧಾನತ್ವಾಚ್ಚ ಜ್ಞಾನಯೋಗಿನೋಽಪಿ ಮಾತ್ರಯಾ ಕರ್ಮಾನುವೃತ್ತ್ಯಪೇಕ್ಷತ್ವಾಚ್ಚ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವಾತ್ಮದರ್ಶನನಿರ್ವೃತ್ತೌ ಶ್ರೇಯಾನ್, ತಸ್ಮಾದಸಙ್ಗಪೂರ್ವಕಂ ಕಾರ್ಯಮಿತ್ಯೇವ ಸತತಂ ಯಾವದಾತ್ಮಪ್ರಾಪ್ತಿ ಕರ್ಮೈವ ಸಮಾಚರ । ಅಸಕ್ತ:, ಕಾರ್ಯಮಿತಿ ವಕ್ಷ್ಯಮಾಣಾಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಪೂರ್ವಕಂ ಚ ಕರ್ಮಾಚರನ್ ಪುರುಷ: ಕರ್ಮಯೋಗೇನೈವ ಪರಮಾಪ್ನೋತಿ ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ನೋತೀತ್ಯರ್ಥ:।। ೧೯ ।।
ಕರ್ಮಣೈವ ಹಿ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ ಜನಕಾದಯ: ।
ಯತೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವಾತ್ಮದರ್ಶನೇ ಶ್ರೇಯಾನ್ ಅತ ಏವ ಹಿ ಜನಕಾದಯೋ ರಾಜರ್ಷಯೋ ಜ್ಞಾನಿನಾಮಗ್ರೇಸರಾ: ಕರ್ಮಯೋಗೇನೈವ ಸಂಸಿದ್ಧಿಮಾಸ್ಥಿತಾ: ಆತ್ಮಾನಂ ಪ್ರಾಪ್ತವನ್ತ: ।। ಏವಂ ಪ್ರಥಮಂ ಮುಮುಕ್ಷೋರ್ಜ್ಞಾನಯೋಗಾನರ್ಹಾತಯಾ ಕರ್ಮಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣ: ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯುಕ್ತ್ವಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಶ್ರೇಯಾನಿತಿ ಸಹೇತುಕಮುಕ್ತಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಶಿಷ್ಟತಯಾ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಸ್ಯ ಸರ್ವಥಾ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕಾರ್ಯ ಇತ್ಯುಚ್ಯತೇ –
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಮೇವಾಪಿ ಸಂಪಶ್ಯನ್ ಕರ್ತುಮರ್ಹಾಸಿ ।। ೨೦ ।।
ಯದ್ಯದಾಚರತಿ ಶ್ರೇಷ್ಠಸ್ತತ್ತದೇವೇತರೋ ಜನ: ।
ಸ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಕುರುತೇ ಲೋಕಸ್ತದನುವರ್ತತೇ ।। ೨೧ ।।
ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಂ ಪಶ್ಯನ್ನಪಿ ಕರ್ಮೈವ ಕರ್ತುಮರ್ಹಾಸಿ । ಶ್ರೇಷ್ಠ: ಕೃತ್ಸ್ನಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾತಯಾನುಷ್ಠಾತೃತಯಾ ಚ ಪ್ರಥಿತೋ ಯದ್ಯದಾಚರತಿ, ತತ್ತದೇವಾಕೃತ್ಸ್ನವಿಜ್ಜನೋಽಪ್ಯಾಚರತಿ ಅನುಷ್ಠೀಯಮಾನಮಪಿ ಕರ್ಮ ಶ್ರೇಷ್ಠೋ ಯತ್ಪ್ರಮಾಣಂ ಯದಙ್ಗಯುಕ್ತಮನುತಿಷ್ಠತಿ ತದಙ್ಗಯುಕ್ತಮೇವಾಕೃತ್ಸ್ನವಿಲ್ಲೋಕೋಽಪ್ಯನುತಿಷ್ಠತಿ ।
ಅತೋ ಲೋಕರಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಶಿಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಥಿತೇನ ಶ್ರೇಷ್ಠೇನ ಸ್ವವರ್ಣಾಶ್ರಮೋಚಿತಂ ಕರ್ಮ ಸಕಲಂ ಸರ್ವದಾ ಅನುಷ್ಠೇಯಮ್ ಅನ್ಯಥಾ ಲೋಕನಾಶಜನಿತಂ ಪಾಪಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾದಪ್ಯೇನಂ ಪ್ರಚ್ಯಾವಯೇತ್ ।। ೨೦-೨೧ ।।
ನ ಮೇ ಪಾರ್ಥಾಸ್ತಿ ಕರ್ತವ್ಯಂ ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ಕಿಂಚನ ।
ನಾನವಾಪ್ತಮವಾಪ್ತವ್ಯಂ ವರ್ತ ಏವ ಚ ಕರ್ಮಣಿ ।। ೨೨ ।।
ನ ಮೇ ಸರ್ವೇಶ್ವರಸ್ಯಾಪ್ತಕಾಮಸ್ಯ ಸರ್ವಜ್ಞಸ್ಯ ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪಸ್ಯ ತ್ರಿಷು ಲೋಕೇಷು ದೇವಮನುಷ್ಯಾದಿರೂಪೇಣ ಸ್ವಚ್ಛನ್ದತೋ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯ ಕಿಂಚಿದಪಿ ಕರ್ತವ್ಯಮಸ್ತಿ, ಯತೋಽನವಾಪ್ತಂ ಕರ್ಮಣಾವಾಪ್ತವ್ಯಂ ನ ಕಿಂಚಿದಪ್ಯಸ್ತಿ । ಅಥಾಪಿ ಲೋಕರಕ್ಷಾಯೈ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ವರ್ತೇ ।। ೨೨ ।।
ಯದಿ ಹ್ಯಹಂ ನ ವರ್ತೇಯಂ ಜಾತು ಕರ್ಮಣ್ಯತನ್ದ್ರಿತ: ।
ಮಮ ವರ್ತ್ಮಾನುವರ್ತನ್ತೇ ಮನುಷ್ಯಾ: ಪಾರ್ಥ ಸರ್ವಶ: ।। ೨೩ ।।
ಉತ್ಸೀದೇಯುರಿಮೇ ಲೋಕಾ ನ ಕುರ್ಯಾಂ ಕರ್ಮ ಚೇದಹಮ್ ।
ಸಂಕರಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾಮುಪಹನ್ಯಾಮಿಮಾ: ಪ್ರಜಾ: ।। ೨೪ ।।
ಅಹಂ ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಸತ್ಯಸಙ್ಕಲ್ಪ: ಸ್ವಸಙ್ಕಲ್ಪಕೃತಜಗದುದಯವಿಭವಲಯಲೀಲ: ಛನ್ದತೋ ಜಗದುಪಕೃತಿಮರ್ತ್ಯೋ ಜಾತೋಽಪಿ ಮನುಷ್ಯೇಷು ಶಿಷ್ಟಜನಾಗ್ರೇಸರವಸುದೇವಗೃಹೇಽವತೀರ್ಣಸ್ತತ್ಕುಲೋಚಿತೇ ಕರ್ಮಣ್ಯತನ್ದ್ರಿತಸ್ಸರ್ವದಾ ಯದಿ ನ ವರ್ತೇಯ, ಮಮ ಶಿಷ್ಟಜನಾಗ್ರೇಸರವಸುದೇವಸೂನೋರ್ವರ್ತ್ಮ ಅಕೃತ್ಸ್ನವಿದ: ಶಿಷ್ಟಾ: ಸರ್ವಪ್ರಕಾರೇಣಾಯಮೇವ ಧರ್ಮ ಇತ್ಯನುವರ್ತನ್ತೇ ತೇ ಚ ಸ್ವಕರ್ತವ್ಯಾನನುಷ್ಠಾನೇನ ಅಕರಣೇ ಪ್ರತ್ಯವಾಯೇನ ಚ ಆತ್ಮಾನಮಲಬ್ಧ್ವಾ ನಿರಯಗಾಮಿನೋ ಭವೇಯು: । ಅಹಂ ಕುಲೋಚಿತಂ ಕರ್ಮ ನ ಚೇತ್ಕುರ್ಯಾಮ್, ಏವಮೇವ ಸರ್ವೇ ಶಿಷ್ಟಲೋಕಾ ಮದಾಚರಾಯತ್ತಧರ್ಮನಿಶ್ಚಯಾ: ಅಕರಣಾದೇವೋತ್ಸೀದೇಯು: ನಷ್ಟಾ ಭವೇಯು: । ಶಾಸ್ತ್ರೀಯಾಚಾರಾನನುಪಾಲನಾತ್ಸರ್ವೇಷಾಂ ಶಿಷ್ಟಕುಲಾನಾಂ ಸಂಕರಸ್ಯ ಚ ಕರ್ತಾ ಸ್ಯಾಮ್ । ಅತ ಏವೇಮಾ: ಪ್ರಜಾ: ಉಪಹನ್ಯಾಮ್ । ಏವಮೇವ ತ್ವಮಪಿ ಶಿಷ್ಟಜನಾಗ್ರೇಸರಪಾಣ್ಡುತನಯೋ ಯುಧಿಷ್ಠಿರಾನುಜೋಽರ್ಜುನಸ್ಸನ್ ಯದಿ ಜ್ಞಾನನಿಷ್ಠಾಯಾಮಧಿಕರೋಷಿ ತತಸ್ತ್ವದಾಚಾರಾನುವರ್ತಿನೋಽಕೃತ್ಸ್ನವಿದ: ಶಿಷ್ಟಾ ಮುಮುಕ್ಷವ: ಸ್ವಾಧಿಕಾರಮಜಾನನ್ತ: ಕರ್ಮನಿಷ್ಠಾಯಾಂ ನಾಧಿಕುರ್ವನ್ತೋ ವಿನಶ್ಯೇಯು: । ಅತೋ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯೇನ್ಾ ವಿದುಷಾ ಕರ್ಮೈವ ಕರ್ತವ್ಯಮ್ ।। ೨೩ – ೨೪।।
ಸಕ್ತಾ: ಕರ್ಮಣ್ಯವಿದ್ವಾಂಸೋ ಯಥಾ ಕುರ್ವನ್ತಿ ಭಾರತ ।
ಕುರ್ಯಾದ್ವಿದ್ವಾಂಸ್ತಥಾಸಕ್ತಶ್ಚಿಕೀರ್ಷುರ್ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಮ್ ।। ೨೫ ।।
ನ ಬುದ್ಧಿಭೇದಂ ಜನಯೇದಜ್ಞಾನಾಂ ಕರ್ಮಸಙ್ಗಿನಾಮ್ ।
ಜೋಷಯೇತ್ಸರ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ವಿದ್ವಾನ್ ಯುಕ್ತ: ಸಮಾಚರನ್ ।। ೨೬ ।।
ಅವಿದ್ವಾಂಸ: ಆತ್ಮನ್ಯಕೃತ್ಸ್ನವಿದ:, ಕರ್ಮಣಿ ಸಕ್ತಾ: ಕರ್ಮಣ್ಯವರ್ಜನೀಯಸಂಬನ್ಧಾ: ಆತ್ಮನ್ಯಕೃತ್ಸ್ನವಿತ್ತಯಾ ತದಭ್ಯಾಸರೂಪಜ್ಞಾನಯೋಗೇಽನಧಿಕೃತಾ: ಕರ್ಮಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣ: ಕರ್ಮಯೋಗಮೇವ ಯಥಾ ಆತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ಕುರ್ವತೇ, ತಥಾ ಆತ್ಮನಿ ಕೃತ್ಸ್ನವಿತ್ತಯಾ ಕರ್ಮಣ್ಯಸಕ್ತ: ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಯೋಗ್ಯೋಽಪಿ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯ: ಶಿಷ್ಟೋ ಲೋಕರಕ್ಷಾರ್ಥಂ ಸ್ವಾಚಾರೇಣ ಶಿಷ್ಟಲೋಕಾನಾಂ ಧರ್ಮನಿಶ್ಚಯಂ ಚಿಕೀರ್ಷು: ಕರ್ಮಯೋಗಮೇವ ಕುರ್ಯಾತ್ । ಅಜ್ಞಾನಾಮಾತ್ಮನ್ಯಕೃತ್ಸ್ನವಿತ್ತಯಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗೋಪಾದಾನಾಶಕ್ತಾನಾಂ ಮುಮುಕ್ಷೂಣಾಂ ಕರ್ಮಸಙ್ಗಿನಾಮನಾದಿಕರ್ಮವಾಸನಯಾ ಕರ್ಮಣ್ಯೇವ ನಿಯತತ್ವೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣಾಂ ಕರ್ಮಯೋಗಾದನ್ಯದಾತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನಮಸ್ತೀತಿ ನ ಬುದ್ಧಿಭೇದಂ ಜನಯೇತ್ । ಕಿಂ ತರ್ಹಿ? ಆತ್ಮನಿ ಕೃತ್ಸ್ನವಿತ್ತಯಾ ಜ್ಞಾನಯೋಗಶಕ್ತೋಽಪಿ ಪೂರ್ವೋಕ್ತರೀತ್ಯಾ, ‘ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಜ್ಞಾನಯೋಗನಿರಪೇಕ್ಷ: ಆತ್ಮಾವಲೋಕನಸಾಧನಮ್‘ ಇತಿ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಯುಕ್ತ: ಕರ್ಮೈವಾಚರನ್ ಸಕಲಕರ್ಮಸು ಅಕೃತ್ಸ್ನವಿದಾಂ ಪ್ರೀತಿಂ ಜನಯೇತ್ ।। ೨೫ – ೨೬।।
ಕರ್ಮಯೋಗಮನುತಿಷ್ಠತೋ ವಿದುಷೋಽವಿದುಷಶ್ಚ ವಿಶೇಷಂ ಪ್ರದರ್ಶಯನ್ ಕರ್ಮಯೋಗಾಪೇಕ್ಷಿತಮಾತ್ಮನಃ ಅಕರ್ತೃತ್ವಾ-ನುಸನ್ಧಾನಪ್ರಕಾರಮುಪದಿಶತಿ –
ಪ್ರಕೃತೇ: ಕ್ರಿಯಮಾಣಾಣಿ ಗುಣೈ: ಕರ್ಮಾಣಿ ಸರ್ವಶ: ।
ಅಹಙ್ಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ಕರ್ತಾಹಮಿತಿ ಮನ್ಯತೇ ।। ೨೭ ।।
ತತ್ತ್ವವಿತ್ತು ಮಹಾಬಾಹೋ ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಯೋ: ।
ಗುಣಾ ಗುಣೇಷು ವರ್ತನ್ತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ನ ಸಜ್ಜತೇ ।। ೨೮ ।।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ಗುಣೈ: ಸತ್ತ್ವಾದಿಭಿ: ಸ್ವಾನುರೂಪಂ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಪ್ರತಿ ಅಹಙ್ಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ, ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಮನ್ಯತೇ ಅಹಙ್ಕಾರೇಣ ವಿಮೂಢ ಆತ್ಮಾ ಯಸ್ಯಾಸಾವಹಙ್ಕಾರವಿಮೂಢಾತ್ಮಾ ಅಹಙ್ಕಾರೋ ನಾಮ ಅನಹಮರ್ಥೇ ಪ್ರಕೃತಾವಹಮಭಿಮಾನ: ತೇನ ಅಜ್ಞಾತಸ್ವರೂಪೋ ಗುಣಕರ್ಮಸು ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ಮನ್ಯತ ಇತ್ಯರ್ಥ: । ಗುಣಕರ್ಮವಿಭಾಗಯೋ: ಸತ್ತ್ವಾದಿಗುಣವಿಭಾಗೇ ತತ್ತತ್ಕರ್ಮವಿಭಾಗೇ ಚ ತತ್ತ್ವವಿತ್, ಗುಣಾಸ್ಸತ್ತ್ವಾದಯ: ಗುಣೇಷು ಸ್ವೇಷು ಕಾರ್ಯೇಷು ವರ್ತನ್ತ ಇತಿ ಮತ್ವಾ ಗುಣಕರ್ಮಸು ಅಹಂ ಕರ್ತೇತಿ ನ ಸಜ್ಜತೇ ।। ೨೭ – ೨೮।।
ಪ್ರಕೃತೇರ್ಗುಣಸಂಮೂಢಾ: ಸಜ್ಜನ್ತೇ ಗುಣಕರ್ಮಸು ।
ತಾನಕೃತ್ಸ್ನವಿದೋ ಮನ್ದಾನ್ ಕೃತ್ಸ್ನವಿನ್ನ ವಿಚಾಲಯೇತ್ ।। ೨೯ ।।
ಅಕೃತ್ಸ್ನವಿದ: ಸ್ವಾತ್ಮದರ್ಶನಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತಾ: ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟತಯಾ ಪ್ರಕೃತೇರ್ಗುಣೈರ್ಯಥಾವಸ್ಥಿತಾತ್ಮನಿ ಸಂಮೂಢಾ: ಗುಣಕರ್ಮಸು ಕ್ರಿಯಾಸ್ವೇವ ಸಜ್ಜನ್ತೇ, ನ ತದ್ವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವರೂಪೇ । ಅತಸ್ತೇ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಯ ನ ಪ್ರಭವನ್ತೀತಿ ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ತೇಷಾಮಧಿಕಾರ: । ಏವಂಭೂತಾಂಸ್ತಾನ್ಮನ್ದಾನಕೃತ್ಸ್ನವಿದ: ಕೃತ್ಸ್ನವಿತ್ಸ್ವಯಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾವಸ್ಥಾನೇನ ನ ವಿಚಾಲಯೇತ್। ತೇ ಕಿಲ ಮನ್ದಾ: ಶ್ರೇಷ್ಠಜನಾಚಾರಾನುವರ್ತಿನ: ಕರ್ಮಯೋಗಾದುತ್ಥಿತಮೇನಂ ದೃಷ್ಟ್ವಾ ಕರ್ಮಯೋಗಾತ್ಪ್ರಚಲಿತಮನಸೋ ಭವೇಯು: । ಅತ: ಶ್ರೇಷ್ಠ: ಸ್ವಯಮಪಿ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮಯಾಥಾತ್ಮ್ಯಜ್ಞಾನೇನಾತ್ಮನಃ ಅಕರ್ತೃತ್ವಮನುಸನ್ದಧಾನ:, ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವಾತ್ಮಾವಲೋಕನೇ ನಿರಪೇಕ್ಷಸಾಧನಮಿತಿ ದರ್ಶಯಿತ್ವಾ ತಾನಕೃತ್ಸ್ನವಿದೋ ಜೋಷಯೇದಿತ್ಯರ್ಥ: । ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಧಿಕಾರಿಣೋಽಪಿ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾದಸ್ಯೈವ ಜ್ಯಾಯಸ್ತ್ವಂ ಪೂರ್ವಮೇವೋಕ್ತಮ್ । ಅತೋ ವ್ಯಪದೇಶ್ಯೋ ಲೋಕಸಂಗ್ರಹಾಯೈತಮೇವ ಕುರ್ಯಾತ್ ।। ೨೯ ।।
ಪ್ರಕೃತಿವಿವಿಕ್ತಾತ್ಮಸ್ವಭಾವನಿರೂಪಣೇನ ಗುಣೇಷು ಕರ್ತೃತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ ಕರ್ಮಾನುಷ್ಠಾನಪ್ರಕಾರ ಉಕ್ತ: ಗುಣೇಷು ಕರ್ತೃತ್ವಾನುಸನ್ಧಾನಂ ಚೇದಮೇವ ಆತ್ಮನೋ ನ ಸ್ವರೂಪಪ್ರಯುಕ್ತಮಿದಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ಅಪಿ ತು ಗುಣಸಮ್ಪರ್ಕಕೃತಮಿತಿ ಪ್ರಾಪ್ತಾಪ್ರಾಪ್ತವಿವೇಕೇನ ಗುಣಕೃತಮಿತ್ಯನುಸನ್ಧಾನಮ್ ಇದಾನೀಮಾತ್ಮನಾಂ ಪರಮಪುರುಷಶರೀರತಯಾ ತನ್ನಿಯಾಮ್ಯತ್ವಸ್ವರೂಪನಿರೂಪಣೇನ ಭಗವತಿ ಪುರುಷೋತ್ತಮೇ ಸರ್ವಾತ್ಮಭೂತೇ ಗುಣಕೃತಂ ಚ ಕರ್ತೃತ್ವಮಾರೋಪ್ಯ ಕರ್ಮಕರ್ತವ್ಯತೋಚ್ಯತೇ
ಮಯಿ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಸಂನ್ಯಸ್ಯಾಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತಸಾ ।
ನಿರಾಶೀರ್ನಿರ್ಮಮೋ ಭೂತ್ವಾ ಯುಧ್ಯಸ್ವ ವಿಗತಜ್ವರ: ।। ೩೦ ।।
ಮಯಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರೇ ಸರ್ವಭೂತಾನ್ತರಾತ್ಮಭೂತೇ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣ್ಯಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತಸಾ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ, ನಿರಾಶೀರ್ನಿರ್ಮಮಶ್ಚ ವಿಗತಜ್ವರೋ ಯುದ್ಧಾದಿಕಂ ಸರ್ವಂ ಚೋದಿತಂ ಕರ್ಮ ಕುರುಷ್ವ । ಆತ್ಮನಿ ಯಚ್ಚೇತ: ತದಧ್ಯಾತ್ಮಚೇತ: । ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯೇಣ ಶ್ರುತಿಶತಸಿದ್ಧೇನ ಜ್ಞಾನೇನೇತ್ಯರ್ಥ: । ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟ: ಶಾಸ್ತಾ ಜನಾನಾಂ ಸರ್ವಾತ್ಮಾ ….. ಅನ್ತ: ಪ್ರವಿಷ್ಟಂ ಕರ್ತಾರಮೇತಮ್ (ಯಜು.ಆ.೩.೧೧.೨೧,೨೩), ಆತ್ಮನಿ ತಿಷ್ಠನಾತ್ಮನೋಽನ್ತರೋ ಯಮಾತ್ಮಾ ನ ವೇದ ಯಸ್ಯಾತ್ಮಾ ಶರೀರಂ ಯ ಆತ್ಮಾನಮನ್ತರೋ ಯಮಯತಿ, ಸ ತ ಆತ್ಮಾನ್ತರ್ಯಾಮ್ಯಮೃತ: (ಬೃ.೫.೭.೨೩) ಇತ್ಯೇವಮಾದ್ಯಾ: ಶ್ರುತಯ: ಪರಮಪುರುಷಪ್ರವರ್ತ್ಯಂ ತಚ್ಛರೀರಭೂತಮೇನಮಾತ್ಮಾನಮ್, ಪರಮಪುರುಷಂ ಚ ಪ್ರವರ್ತಯಿತಾರಮಾಚಕ್ಷತೇ । ಸ್ಮೃತಯಶ್ಚ ಪ್ರಶಾಸಿತಾರಂ ಸರ್ವೇಷಾಮ್ (ಮನು.೧೨.೧೨೨) ಇತ್ಯಾದ್ಯಾ: । ಸರ್ವಸ್ಯ ಚಾಹಂ ಹೃದಿ ಸನ್ನಿವಿಷ್ಟೋ ಮತ್ತ: ಸ್ಮೃತಿರ್ಜ್ಞಾನಮಪೋಹನಂ ಚ (ಭ.ಗೀ.೧೫.೫೫), ಈಶ್ವರಸ್ಸರ್ವಭೂತಾನಾಂ ಹೃದ್ದೇಶೇಽರ್ಜುನ ತಿಷ್ಠತಿ । ಭ್ರಾಮಯನ್ ಸರ್ವಭೂತಾನಿ ಯನ್ತ್ರಾರೂಢಾನಿ ಮಾಯಯಾ ।। (ಭ.ಗೀ.೧೮.೫೩೧) ಇತಿ ವಕ್ಷ್ಯತೇ । ಅತೋ ಮಚ್ಛರೀರತಯಾ ಮತ್ಪ್ರವರ್ತ್ಯಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನುಸನ್ಧಾನೇನ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಮಯೈವ ಕ್ರಿಯಮಾಣಾನೀತಿ ಮಯಿ ಪರಮಪುರುಷೇ ಸಂನ್ಯಸ್ಯ, ತಾನಿ ಚ ಕೇವಲಂ ಮದಾರಾಧನಾನೀತಿ ಕೃತ್ವಾ ತತ್ಫಲೇ ನಿರಾಶೀ:, ತತ ಏವ ತತ್ರ ಕರ್ಮಣಿ ಮಮತಾರಹಿತೋ ಭೂತ್ವಾ ವಿಗತಜ್ವರೋ ಯುದ್ಧಾದಿಕಂ ಕುರುಷ್ವ ಸ್ವಕೀಯೇನಾತ್ಮನಾ ಕರ್ತ್ರಾ ಸ್ವಕೀಯೈಶ್ಚೋಪಕರಣೈ: ಸ್ವಾರಾಧನೈಕಪ್ರಯೋಜನಾಯ ಪರಮಪುರುಷ: ಸರ್ವಶೇಷೀ ಸರ್ವೇಶ್ವರ: ಸ್ವಯಮೇವ ಸ್ವಕರ್ಮಾಣಿ ಕಾರಯತೀತ್ಯನುಸನ್ಧಾಯ, ಕರ್ಮಸ್ಮಮತಾರಹಿತ:, ಪ್ರಾಚೀನೇನಾನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತಾನನ್ತ-ಪಾಪಸಞ್ಚಯೇನ ಕಥಮಹಂ ಭವಿಷ್ಯಾಮೀತ್ಯೇವಂಭೂತಾನ್ತರ್ಜ್ವರವಿನಿರ್ಮುಕ್ತ:, ಪರಮಪುರುಷ ಏವ ಕರ್ಮಭಿರಾರಾಧಿತೋ ಬನ್ಧಾನ್ಮೋಚಯಿಷ್ಯತೀತಿ ಸುಖೇನ ಕರ್ಮಯೋಗಮೇವ ಕುರುಷ್ವಿತ್ಯರ್ಥ: । ತಮೀಶ್ವರಾಣಾಂ ಪರಮಂ ಮಹೇಶ್ವರಂ ತಂ ದೈವತಾನಾಂ ಪರಮಂ ಚ ದೈವತಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೭), ಪತಿಂ ವಿಶ್ವಸ್ಯ, ಪತಿಂ ಪತೀನಾಮ್ (ಶ್ವೇ.೬.೭) ಇತ್ಯಾದಿಶ್ರುತಿಸಿದ್ಧಂ ಹಿ ಸರ್ವೇಶ್ವರತ್ವಂ ಸರ್ವಶೇಷಿತ್ವಂ ಚ । ಈಶ್ವರತ್ವಂ ನಿಯನ್ತೃತ್ವಮ್, ಶೇಷಿತ್ವಂ ಪತಿತ್ವಮ್ ।। ೩೦ ।। ಅಯಮೇವ ಸಾಕ್ಷಾದುಪನಿಷತ್ಸಾರಭೂತೋಽರ್ಥ ಇತ್ಯಾಹ –
ಯೇ ಮೇ ಮತಮಿದಂ ನಿತ್ಯಮನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ ಮಾನವಾ: ।
ಶ್ರದ್ಧಾವನ್ತೋಽನಸೂಯನ್ತೋ ಮುಚ್ಯನ್ತೇ ತೇಽಪಿ ಕರ್ಮಭಿ: ।। ೩೧ ।।
ಯೇ ಮಾನವಾ: ಶಾಸ್ತ್ರಾಧಿಕಾರಿಣ: ಅಯಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥ ಇತಿ ಏತನ್ಮೇ ಮತಂ ನಿಶ್ಚಿತ್ಯ ತಥಾನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ, ಯೇ ಚಾನನುತಿಷ್ಠನ್ತೋಽಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾ ಭವನ್ತಿ, ಯೇ ಚಾಶ್ರದ್ದಧಾನಾ ಅಪಿ ಏವಂ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೋ ನ ಸಂಭವತೀತಿ ನಾಭ್ಯಸೂಯನ್ತಿ ಅಸ್ಮಿನ್ಮಹಾಗುಣೇ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ದೋಷಮನಾವಿಷ್ಕುರ್ವನ್ತೋ ಭವನ್ತೀತ್ಯರ್ಥ: ತೇ ಸರ್ವೇ ಬನ್ಧಹೇತುಭಿರನಾದಿಕಾಲಾರಬ್ಧೈಸ್ಸರ್ವೈ: ಕರ್ಮಭಿರ್ಮುಚ್ಯನ್ತೇ ತೇಽಪಿ ಇತ್ಯಪಿಶಬ್ದಾದೇಷಾಂ ಪೃಥಕ್ಕರಣಮ್ । ಇದಾನೀಂ ಅನನುತಿಷ್ಠನ್ತಃ ಅಪ್ಯಸ್ಮಿನ್ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥೇ ಶ್ರದ್ದಧಾನಾ ಅನಭ್ಯಸೂಯವಶ್ಚ ಶ್ರದ್ಧಯಾ ಚಾನಸೂಯಯಾ ಚ ಕ್ಷೀಣಪಾಪಾ: ಅಚಿರೇಣೇಮಮೇವ ಶಾಸ್ತ್ರಾರ್ಥಮನುಷ್ಠಾಯ ಮುಚ್ಯನ್ತ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೩೧ ।।
ಭಗವದಭಿಮತಮೌಪನಿಷದಮರ್ಥಮನನುತಿಷ್ಠತಾಮಶ್ರದ್ದಧಾನಾನಾಮಭ್ಯಸೂಯತಾಂ ಚ ದೋಷಮಾಹ
ಯೇ ತ್ವೇತದಭ್ಯಸೂಯನ್ತೋ ನಾನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ ಮೇ ಮತಮ್ ।
ಸರ್ವಜ್ಞಾನವಿಮೂಢಾಂಸ್ತಾನ್ ವಿದ್ಧಿ ನಷ್ಟಾನಚೇತಸ: ।। ೩೨ ।।
ಯೇ ತ್ವೇತತ್ಸರ್ವಮಾತ್ಮವಸ್ತು ಮಚ್ಛರೀರತಯಾ ಮದಾಧಾರಂ ಮಚ್ಛೇಷಭೂತಂ ಮದೇಕಪ್ರವರ್ತ್ಯಮಿತಿ ಮೇ ಮತಂ ನಾನುತಿಷ್ಠನ್ತಿ ನೈವಮನುಸನ್ಧಾಯ ಸರ್ವಾಣಿ ಕರ್ಮಾಣಿ ಕುರ್ವತೇ, ಯೇ ಚ ನ ಶ್ರದ್ದಧತೇ, ಯೇ ಚಾಭ್ಯಸೂಯನ್ತೋ ವರ್ತನ್ತೇ ತಾನ್ ಸರ್ವೇಷು ಜ್ಞಾನೇಷು ವಿಶೇಷೇಣ ಮೂಢಾನ್ ತತ ಏವ ನಷ್ಟಾನ್, ಅಚೇತಸೋ ವಿದ್ಧಿ ಚೇತ:ಕಾರ್ಯಂ ಹಿ ವಸ್ತುಯಾಥಾತ್ಮ್ಯನಿಶ್ಚಯ: ತದಭಾವಾದಚೇತಸ: ವಿಪರೀತಜ್ಞಾನಾ: ಸರ್ವತ್ರ ವಿಮೂಢಾಶ್ಚ ।। ೩೨ ।।
ಏವಂ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸರ್ಗಿಣಸ್ತದ್ಗುಣೋದ್ರೇಕಕೃತಂ ಕರ್ತೃತ್ವಮ್, ತಚ್ಚ ಪರಮಪುರುಷಾಯತ್ತಮಿತ್ಯನುಸನ್ಧಾಯ ಕರ್ಮಯೋಗಯೋಗ್ಯೇನ ಜ್ಞಾನಯೋಗಯೋಗ್ಯೇನ ಚ ಕರ್ಮಯೋಗಸ್ಯ ಸುಶಕತ್ವಾದಪ್ರಮಾದತ್ವಾದನ್ತರ್ಗತಾತ್ಮಜ್ಞಾನತಯಾ ನಿರಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್, ಇತರಸ್ಯ ದುಶ್ಶಕತ್ವಾತ್ಸಪ್ರಮಾದತ್ವಾಚ್ಶರೀರಧಾರಣಾದ್ಯರ್ಥತಯಾ ಕರ್ಮಾಪೇಕ್ಷತ್ವಾತ್ಕರ್ಮಯೋಗ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯ: ವ್ಯಪದೇಶ್ಯಸ್ಯ ತು ವಿಶೇಷತ: ಸ ಏವ ಕರ್ತವ್ಯ: ಇತಿ ಚೋಕ್ತಮ್ । ಅತ: ಪರಮಧ್ಯಾಯಶೇಷೇಣ ಜ್ಞಾನಯೋಗಸ್ಯ ದುಶ್ಶಕತಯಾ ಸಪ್ರಮಾದತೋಚ್ಯತೇ –
ಸದೃಶಂ ಚೇಷ್ಟತೇ ಸ್ವಸ್ಯಾ: ಪ್ರಕೃತೇರ್ಜ್ಞಾನವಾನಪಿ ।
ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾನ್ತಿ ಭೂತಾನಿ ನಿಗ್ರಹ: ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ ।। ೩೩ ।।
ಪ್ರಕೃತಿವಿವಿಕ್ತಮೀದೃಶಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಮ್, ತದೇವ ಸರ್ವದಾನುಸನ್ಧೇಯಮಿತಿ ಚ ಶಾಸ್ತ್ರಾಣಿ ಪ್ರತಿಪಾದಯನ್ತೀತಿ ಜ್ಞಾನವಾನಪಿ ಸ್ವಸ್ಯಾ: ಪ್ರಕೃತೇ: ಪ್ರಾಚೀನವಾಸನಾಯಾಸ್ಸದೃಶಂ ಪ್ರಾಕೃತವಿಷಯೇಷ್ವೇವ ಚೇಷ್ಟತೇ ಕುತ:? ಪ್ರಕೃತಿಂ ಯಾನ್ತಿ ಭೂತಾನಿ ಅಚಿತ್ಸಂಸೃಷ್ಟಾ ಜನ್ತವೋಽನಾದಿಕಾಲಪ್ರವೃತ್ತವಾಸನಾಮೇವಾನುಯಾನ್ತಿ ತಾನಿ ವಾಸನಾನುಯಾಯೀನಿ ಭೂತಾನಿ ಶಾಸ್ತ್ರಕೃತೋ ನಿಗ್ರಹ: ಕಿಂ ಕರಿಷ್ಯತಿ।। ೩೩ ।। ಪ್ರಕೃತ್ಯನುಯಾಯಿತ್ವಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯೇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯಾರ್ಥೇ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ವ್ಯವಸ್ಥಿತೌ ।
ತಯೋರ್ನ ವಶಮಾಗಚ್ಛೇತ್ತೌ ಹ್ಯಸ್ಯ ಪರಿಪನ್ಥಿನೌ ।। ೩೪ ।।
ಶ್ರೋತ್ರಾದಿಜ್ಞಾನೇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯಾರ್ಥೇ ಶಬ್ದಾದೌ ವಾಗಾದಿಕರ್ಮೇನ್ದ್ರಿಯಸ್ಯ ಚಾರ್ಥೇ ವಚನಾದೌ ಪ್ರಾಚೀನವಾಸನಾಜನಿತ-ತದನುಬುಭೂಷಾರೂಪೋ ಯೋ ರಾಗೋಽವರ್ಜನೀಯೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತಸ್ದನುಭವೇ ಪ್ರತಿಹತೇ ಚಾವರ್ಜನೀಯೋ ಯೋ ದ್ವೇಷೋ ವ್ಯವಸ್ಥಿತ:, ತಾವೇವಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಯ ಯತಮಾನಂ ನಿಯಮಿತಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯಂ ಸ್ವವಶೇ ಕೃತ್ವಾ ಪ್ರಸಹ್ಯ ಸ್ವಕಾರ್ಯೇಷು ಸಂಯೋಜಯತ:। ತತಶ್ಚಾಯಮಾತ್ಮಸ್ವರೂಪಾನುಭವವಿಮುಖೋ ವಿನಷ್ಟೋ ಭವತಿ । ಜ್ಞಾನಯೋಗಾರಮ್ಭೇಣ ರಾಗದ್ವೇಷವಶಮಾಗಮ್ಯ ನ ವಿನಶ್ಯೇತ್। ತೌ ಹಿ ರಾಗದ್ವೇಷೌ ಅಸ್ಯ ದುರ್ಜಯೌ ಶತ್ರೂ ಜ್ಞಾನಾಭ್ಯಾಸಂವಾರಯತ: ।।೩೪।।
ಶ್ರೇಯಾನ್ ಸ್ವಧರ್ಮೋ ವಿಗುಣ: ಪರಧರ್ಮಾತ್ಸ್ವನುಷ್ಠಿತಾತ್ ।
ಸ್ವಧರ್ಮೇ ನಿಧನಂ ಶ್ರೇಯ: ಪರಧರ್ಮೋ ಭಯಾವಹ: ।। ೩೫ ।।
ಅತ: ಸುಶಕತಯಾ ಸ್ವಧರ್ಮಭೂತ: ಕರ್ಮಯೋಗೋ ವಿಗುಣೋಽಪ್ಯಪ್ರಮಾದಗರ್ಭ: ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ದುಶ್ಶಕತಯಾ ಪರಧರ್ಮಭೂತಾಜ್ಜ್ಞಾನಯೋಗಾತ್ಸಗುಣಾದಪಿ ಕಿಂಚಿತ್ಕಾಲಮನುಷ್ಠಿತಾತ್ಸಪ್ರಮಾದಾಚ್ಛ್ರೇಯಾನ್ ಸ್ವೇನೈವೋಪಾದಾತುಂ ಯೋಗ್ಯತಯಾ ಸ್ವಧರ್ಮಭೂತೇ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ವರ್ತಮಾನಸ್ಯೈಕಸ್ಮಿನ್ ಜನ್ಮನ್ಯಪ್ರಾಪ್ತಫಲತಯಾ ನಿಧನಮಪಿ ಶ್ರೇಯ:, ಅನನ್ತರಾಯಹತತಯಾನನ್ತರಜನ್ಮನ್ಯಪಿ ಅವ್ಯಾಕುಲಕರ್ಮಯೋಗಾರಮ್ಭಸಂಭವಾತ್ । ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಸ್ವೇನೈವೋಪಾದಾತುಮಶಕ್ಯತಯಾ ಪರಧರ್ಮಭೂತೋ ಜ್ಞಾನಯೋಗ: ಪ್ರಮಾದಗರ್ಭತಯಾ ಭಯಾವಹ: ।।೩೫।।
ಅರ್ಜುನ ಉವಾಚ
ಅಥ ಕೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತೋಽಯಂ ಪಾಪಂ ಚರತಿ ಪೂರುಷ: ।
ಅನಿಚ್ಛನ್ನಪಿ ವಾರ್ಷ್ಣೇಯ ಬಲಾದಿವ ನಿಯೋಜಿತ: ।। ೩೬ ।।
ಅಥಾಯಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗಾಯ ಪ್ರವೃತ್ತ: ಪುರುಷ: ಸ್ವಯಂ ವಿಷಯಾನನುಭವಿತುಮನಿಚ್ಛನ್ನಪಿ ಕೇನ ಪ್ರಯುಕ್ತೋ ವಿಷಯಾನುಭವರೂಪಂ ಪಾಪಂ ಬಲಾನ್ನಿಯೋಜಿತ ಇವ ಚರತಿ ।। ೩೬ ।।
ಶ್ರೀಭಗವಾನುವಾಚ
ಕಾಮ ಏಷ ಕ್ರೋಧ ಏಷ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವ: ।
ಮಹಾಶನೋ ಮಹಾಪಾಪ್ಮಾ ವಿದ್ಧ್ಯೇನಮಿಹ ವೈರಿಣಮ್ ।। ೩೭ ।।
ಅಸ್ಯೋದ್ಭವಾಭಿಭವರೂಪೇಣ ವರ್ತಮಾನಗುಣಮಯಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಾಯಾರಬ್ಧಸ್ಯ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವ: ಪ್ರಾಚೀನವಾಸನಾಜನಿತ: ಶಬ್ದಾದಿವಿಷಯ: ಕಾಮೋ ಮಹಾಶನ: ಶತ್ರು: ವಿಷಯೇಷ್ವೇನಮಾಕರ್ಷತಿ । ಏಷ ಏವ ಪ್ರತಿಹತಗತಿ: ಪ್ರತಿಹತಿಹೇತುಭೂತಚೇತನಾನ್ ಪ್ರತಿ ಕ್ರೋಧರೂಪೇಣ ಪರಿಣತೋ ಮಹಾಪಾಪ್ಮಾ ಪರಹಿಂಸಾದಿಷು ಪ್ರವರ್ತಯತಿ । ಏನಂ ರಜೋಗುಣಸಮುದ್ಭವಂ ಸಹಜಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗವಿರೋಧಿನಂ ವೈರಿಣಂ ವಿದ್ಧಿ ।। ೩೭ ।।
ಧೂಮೇನಾವ್ರಿಯತೇ ವಹ್ನಿರ್ಯಥಾದರ್ಶೋ ಮಲೇನ ಚ ।
ಯಥೋಲ್ಬೇನಾವೃತೋ ಗರ್ಭಸ್ತಥಾ ತೇನೇದಮಾವೃತಮ್ ।। ೩೮ ।।
ಯಥಾ ಧೂಮೇನ ವಹ್ನಿರಾವ್ರಿಯತೇ, ಯಥಾ ಆದರ್ಶೋ ಮಲೇನ, ಯಥಾ ಚ ಉಲ್ಬೇನಾವೃತೋ ಗರ್ಭ:, ತಥಾ ತೇನ ಕಾಮೇನ ಇದಂ ಜನ್ತುಜಾತಮಾವೃತಮ್ ।। ೩೮ ।।
ಆವರಣಪ್ರಕಾರಮಾಹ –
ಆವೃತಂ ಜ್ಞಾನಮೇತೇನ ಜ್ಞಾನಿನೋ ನಿತ್ಯವೈರಿಣಾ ।
ಕಾಮರೂಪೇಣ ಕೌನ್ತೇಯ ದುಷ್ಪೂರೇಣಾನಲೇನ ಚ ।। ೩೯ ।।
ಅಸ್ಯ ಜನ್ತೋ: ಜ್ಞಾನಿನ: ಜ್ಞಾನಸ್ವಭಾವಸ್ಯಾತ್ಮವಿಷಯಂ ಜ್ಞಾನಮೇತೇನ ಕಾಮಕಾರೇಣ ವಿಷಯವ್ಯಾಮೋಹ-ಜನನೇನ ನಿತ್ಯವೈರಿಣಾ ಆವೃತಮ್ ದುಷ್ಪೂರೇಣ ಪ್ರಾಪ್ತ್ಯನರ್ಹಾವಿಷಯೇಣ, ಅನಲೇನ ಚ ಪರ್ಯಾಪ್ತಿರಹಿತೇನ ।। ೩೯ ।।
ಕೈರುಪಕರಣೈರಯಂ ಕಾಮ ಆತ್ಮಾನಮಧಿಷ್ಠಿತೀತ್ಯತ್ರಾಹ –
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮುಚ್ಯತೇ ।
ಏತೈರ್ವಿಮೋಹಯತ್ಯೇಷ ಜ್ಞಾನಮಾವೃತ್ಯ ದೇಹಿನಮ್ ।। ೪೦।।
ಅಧಿತಿಷ್ಠತ್ಯೇಭಿರಯಂ ಕಾಮ ಆತ್ಮಾನಮಿತೀನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಮನೋ ಬುದ್ಧಿರಸ್ಯಾಧಿಷ್ಠಾನಮ್ ಏತೈರಿನ್ದ್ರಿಯಮನೋಬುದ್ಧಿಭಿ: ಕಾಮೋಽಧಿಷ್ಠಾನಭೂತೈರ್ವಿಷಯಪ್ರವಣೈರ್ದೇಹಿನಂ ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟಂ ಜ್ಞಾನಮಾವೃತ್ಯ ವಿಮೋಹಯತಿ ವಿವಿಧಂ ಮೋಹಯತಿ, ಆತ್ಮಜ್ಞಾನವಿಮುಖಂ ವಿಷಯಾನುಭವಪರಂ ಕರೋತೀತ್ಯರ್ಥ: ।। ೪೦ ।।
ತಸ್ಮಾತ್ತ್ವಮಿನ್ದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾದೌ ನಿಯಮ್ಯ ಭರತರ್ಷಭ ।
ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಪ್ರಜಹಿ ಹ್ಯೇನಂ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನನಾಶನಮ್ ।। ೪೧ ।।
ಯಸ್ಮಾತ್ಸರ್ವೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರೋಪರತಿರೂಪೇ ಜ್ಞಾನಯೋಗೇ ಪ್ರವೃತ್ತಸ್ಯಾಯಂ ಕಾಮರೂಪ: ಶತ್ರು: ವಿಷಯಾಭಿಮುಖ್ಯಕರಣೇನ ಆತ್ಮನಿ ವೈಮುಖ್ಯಂ ಕರೋತಿ, ತಸ್ಮಾತ್ಪ್ರಕೃತಿಸಂಸೃಷ್ಟತಯೇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರಪ್ರವಣಸ್ತ್ವಮಾದೌ ಮೋಕ್ಷೋಪಾಯಾರಮ್ಭಸಮಯ ಏವ, ಇನ್ದ್ರಿಯವ್ಯಾಪಾರರೂಪೇ ಕರ್ಮಯೋಗೇ ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ನಿಯಮ್ಯ, ಏನಂ ಜ್ಞಾನವಿಜ್ಞಾನನಾಶನಮ್ ಆತ್ಮಸ್ವರೂಪವಿಷಯಸ್ಯ ಜ್ಞಾನಸ್ಯ ತದ್ವಿವೇಕವಿಷಯಸ್ಯ ಚ ನಾಶನಂ ಪಾಪ್ಮಾನಂ ಕಾಮರೂಪಂ ವೈರಿಣಂ ಪ್ರಜಹಿ ನಾಶಯ ।। ೪೧ ।।
ಜ್ಞಾನವಿರೋಧಿಷು ಪ್ರಧಾನಮಾಹ –
ಇನ್ದ್ರಿಯಾಣಿ ಪರಾಣ್ಯಾಹುರಿನ್ದ್ರಿಯೇಭ್ಯ: ಪರಂ ಮನ: ।
ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿರ್ಯೋ ಬುದ್ಧೇ: ಪರತಸ್ತು ಸ: ।। ೪೨ ।।
ಜ್ಞಾನವಿರೋಧೇ ಪ್ರಧಾನಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾಣ್ಯಾಹು:, ಯತ ಇನ್ದ್ರಿಯೇಷು ವಿಷಯವ್ಯಾಪೃತೇಷು ಆತ್ಮನಿ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಇನ್ದ್ರಿಯೇಭ್ಯ: ಪರಂ ಮನ: ಇನ್ದ್ರಿಯೇಷು ಉಪರತೇಷ್ವಪಿ ಮನಸಿ ವಿಷಯಪ್ರವಣೇ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನ ಸಂಭವತಿ । ಮನಸಸ್ತು ಪರಾ ಬುದ್ಧಿ: ಮನಸಿ ವೃತ್ತ್ಯನ್ತರವಿಮುಖೇಽಪಿ ವಿಪರೀತಾಧ್ಯವಸಾಯಪ್ರವೃತ್ತೌ ಸತ್ಯಾಂ ಜ್ಞಾನಂ ನ ಪ್ರವರ್ತತೇ । ಸರ್ವೇಷು ಬುದ್ಧಿಪರ್ಯನ್ತೇಷು ಉಪರತೇಷ್ವಪೀಚ್ಛಾಪರ್ಯಾಯ: ಕಾಮೋ ರಜಸ್ಸಮುದ್ಭವೋ ವರ್ತತೇ ಚೇತ್, ಸ ಏವೈತಾನೀನ್ದ್ರಿಯಾದೀನ್ಯಪಿ ಸ್ವವಿಷಯೇ ವರ್ತಯಿತ್ವಾ ಆತ್ಮಜ್ಞಾನಂ ನಿರುಣದ್ಧಿ । ತದಿದಮುಚ್ಯತೇ, ಯೋ ಬುದ್ಧೇ: ಪರಸ್ತು ಸ: ಇತಿ।ಬುದ್ಧೇರಪಿ ಯ: ಪರಸ್ಸ ಕಾಮ ಇತ್ಯರ್ಥ: ।। ೪೨ ।।
ಏವಂ ಬುದ್ಧೇ: ಪರಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಸಂಸ್ತಭ್ಯಾತ್ಮಾನಮಾತ್ಮನಾ ।
ಜಹಿ ಶತ್ರುಂ ಮಹಾಬಾಹೋ ಕಾಮರೂಪಂ ದುರಾಸದಮ್ ।। ೪೩ ।।
ಏವಂ ಬುದ್ಧೇರಪಿ ಪರಂ ಕಾಮಂ ಜ್ಞಾನಯೋಗವಿರೋಧಿನಂ ವೈರಿಣಂ ಬುದ್ಧ್ವಾ ಆತ್ಮಾನಂ ಮನ: ಆತ್ಮನಾ ಬುದ್ಧ್ಯಾ ಕರ್ಮಯೋಗೇಽವಸ್ಥಾಪ್ಯ ಏನಂ ಕಾಮರೂಪಂ ದುರಾಸದಂ ಶತ್ರುಂ ಜಹಿ ನಾಶಯೇತಿ ।। ೪೩ ।।
।। ಇತಿ ಶ್ರೀಭಗವದ್ರಾಮಾನುಜವಿರಚಿತೇ ಶ್ರೀಮದ್ಗೀತಾಭಾಷ್ಯೇ ತೃತೀಯೋಽಧ್ಯಾಯ: ।। ೩।।
